Schooldomein 2: Optimaal Beleven

Geluidsisolerende schuifwanden tussen lokalen en grote gezamenlijke ruimte. Basisschool Alkmaar

Mobiele paneelwanden, geluidsisolerende schuifwanden, mobiele glaswanden of vouwwanden.

Onze producten hangen op honderden scholen in Nederland en België.

Paneelwanden

VERMENIGVULDIGEN door te DELEN

Vermenigvuldig de mogelijkheden van uw ruimte door deze te delen met BREEDVELD wanden. Denk aan een klaslokaal waarin u twee groepen dankzij een mobiel wandsysteem zowel gemeenschappelijk als apart kunt doceren. Wij delen in ieder geval graag onze verfijnde kennis en ons vakmanschap met u. Ook voor bijhorende bouwkundige oplossingen.

Meer informatie: www.breedveld.com – T 0487 542888

Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955

Onze adviseurs en bouwprojectmanagers brengen ambities tot leven op het gebied van zorg, onderwijs, sport en welzijn. 088 235 04 27 icsadviseurs.nl

ICSadviseurs biedt huisvestingsadvies en projectmanagement voor maatschappelijk vastgoed. Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiënte, duurzame en inspirerende omgevingen.

Fijne plekken om naar hartenlust te leren, leven, spelen, werken, zorgen en ontmoeten.

Vestiging Amsterdam Contactweg 66 1014 BW Amsterdam

Vestiging Eindhoven Klokgebouw 263 6e verdieping 5617 AC Eindhoven

Vestiging Zwolle Burgemeester Drijbersingel 25R 8021 DA Zwolle

Vestiging Rotterdam Van Nelleweg 1 Ingang 1 | Unit 2.4 3044 BC Rotterdam

Optimaal Beleven is het thema van dit goed gevulde nummer. En beleven doe je bij voorkeur in verbinding met buiten, in het bos of het park, waar de natuur zich in al haar facetten aan je openbaart. Maar groen heb je ook nodig om in te leren en te spelen, om te ervaren wat natuur is en hoe een aardappel groeit, kruiden werken of wat een paddenstoel eigenlijk is. Die omgeving, die we met het begrip duurzaam proberen te vatten, hoort bij de opgave van elke school of kindcentrum. Het gebouw in zijn omgeving is een krachtig leermiddel. Ik heb als hoofdredacteur in de loop van de jaren veel projecten bezocht en merk elke keer weer wat het verschil is wanneer het inrichten van de omgeving onderdeel van de opgave is.

Dat bracht de redactie op het idee om een special met als titel Buitengewoon Groen met geslaagde ‘groene’ voorbeelden in te richten. Het grote interview is met Anet Scholma van bureau Mien Ruys. Zij stelt, in navolging van Mien dat een goed ontwerp tijdloos is: Wij geven vorm aan ruimte en ik vind het belangrijk dat een buitenruimte dienstbaar is aan de functie en aard van het gebouw. IVN werkt het inrichten van de groene ruimte samen met Jantje Beton verder uit en geeft een aantal praktische tips. Het credo: Elke school die opgeleverd wordt en geen gezonde en groene buitenruimte

heeft is een gemiste kans. Daarnaast mooie groene voorbeelden KC Avenhorn, ’t Mooiste Blauw in Nuenen en de Aeres Hogeschool in Almere. Het debat gaat dit nummer ook over de ontwikkeling van kindcentra en werd tijdens de Kindvak op 29 september door een aantal experts gevoerd. Een uitspraak en tevens pleidooi voor een integrale benadering: “Het is ook heerlijk om de expertise van kinderopvang de hele dag in je organisatie te hebben en niet alles alleen vanuit een onderwijskundige blik te bekijken.”

Op de achtergrond is de redactie ook alweer druk bezig met het derde Inspiratieboek over Kindcentra in hun omgeving. Zo’n 60 (bijna) gerealiseerde projecten laten zien hoe die verbinding met de omgeving goed aansluit bij de inrichting van het gebouw en het gebouw zelf als leermiddel. Dit nieuwe boek moet toekomstige opdrachtgevers en partijen binnen de branche inspireren om verbindende kindcentra te realiseren, waarbij de buitenomgeving nadrukkelijk onderdeel van de opgave is. Noteert u alvast donderdag 20 april 2023 in uw agenda. Dan wordt het nieuwe boek tijdens een symposium gepresenteerd. Daarnaast besteden we dan op gepaste wijze aandacht aan ons 35-jarig jubileum. Meer informatie volgt in de volgende nummers.

Sibo Arbeek Hoofdredacteur Schooldomein

ONZE VISIE

Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en be leidsmakers die relevante beleids informatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werk- en leefomge ving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor ieder een die op het niveau van overheid,

instellingen, bedrijfsleven en maat schappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.

HET NETWERK

Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsin stellingen en gemeenten in Neder land. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen

wordt mede mogelijk gemaakt door:

van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bij drage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.

UW MENING Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.

U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.

INTERNET

Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl.

Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaar gangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.

Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:

THEMA

Optimaal Beleven

Optimaal Beleven lukt pas echt wanneer je de huisvestingsopgave vanuit de omgeving benadert. De verbinding met de omgeving is belangrijk, zowel ruimtelijk als maatschappelijk. Dat betekent ook aandacht voor de inrichting van de buitenomgeving. Niet alleen als ruimte om te spelen, maar ook om spelend te leren en de verbinding met de natuur te maken. Dat vraagt niet alleen om professioneel opdrachtgeverschap, maar ook opdrachtgevers met visie die samen met hun stakeholders een mooie en duurzame voorziening voor de komende generaties realiseren. Dat is een voorwaarde voor Optimaal Beleven!

Column Bart van Kampen We denken te veel in eilandjes

Groot interview Anet Scholma Zoeken naar de goede vorm

Kindcentrum Avenhorn verbindt leren en spelen Natuurlijke omgeving onderdeel van concept

Een groene buitenomgeving voor deze generatie kinderen!

De school is meer dan een gebouw alleen!

Circulaire inrichting in Almere Een duurzame en actieve leeromgeving

Het Mooiste Blauw in Nuenen Ontdekken centraal in speels ensemble

Een doorlopende verbinding Romeinse Limes verbindt binnen- en buitenomgeving

IKC Vossepark natuurlijk en verbindend Organisch ontwerp in een groene omgeving

BESTUUR EN BELEID

De ontwikkeling van Kindcentra Geef het kind de ruimte!

Inspiratieboek Kindcentra Verbindende gebouwen in hun omgeving

VISIE EN ONTWERP

BREEDVELD wanden maken het stil Goede akoestiek mag geen toeval zijn

Nieuwbouw OBS Klazienaveen geslaagd Mooie samenwerking primair en voortgezet onderwijs

Transparante nieuwbouw VSO Thriantaschool Emmen

Volop faciliteiten in compact gebouw 44

Foto cover: Rodenborch-College Rosmalen

Fotografie: HEVO | Experts in huisvesting en vastgoed

Het onmogelijke mogelijk maken Duurzame renovatie voor De Vuurvogel 46

Integraal Educatief Kindcentrum voor elk kind

Goed proces leidt tot verbindend gebouw

Gezondheid basis voor betere leerprestaties Inspirerende leeromgevingen door inspanning en ontspanning

BOUW EN INRICHTING

BELEVING EN BEHEER

Buitengewoon groen

Het werd natuurlijk tijd voor een special over buitengewoon groen. Omdat groen rond de school of het kindcentrum uitdaagt om op een natuurlijke manier te spelen, de aarde te ontdekken en daarmee te leren wat natuur eigenlijk is en natuurlijk omdat het onderdeel van het ontwerp van een omgeving is. Elke volgende ontwikkeling rond een kindcentrum of school zou daarom per definitie vanuit de verbinding met de omgeving moeten worden aangevlogen. In deze special tips en een oproep van IVN/Jantje Beton, een mooi groen gesprek met Anet Scholma van het buro Mien Ruys. Daarnaast inspirerende praktijkvoorbeelden: Kindcentrum Avenhorn is vanuit een groene benadering ontworpen, met een prachtige educatieve buitenomgeving, de Aeres Hogeschool Almere is de meeste duurzame en groene hogeschool van Nederland, ’t Mooiste Blauw in Nuenen kent een halfklimaat en een prachtige binnen-buitenomgeving en IKC Vossepark in Hillegom grenst op een natuurlijke manier aan het park en leert de kinderen de buitentuin te onderhouden. En daarnaast nog veel meer groene tips en voorbeelden.

Aeres Hogeschool Almere

IKC De Vaart Ter Aar

Voedselbos ICSadviseurs

Pantarijn - Shri Krishna De Meern

KC Avenhorn

EILANDJES

We denken te veel in eilandjes. We zien dit veel bij de overheid, we klagen daarover, maar ik zie het ook bij ruimtelijke ontwerpers zoals architecten. Ze werken alleen aan hun eigen opgave en vergeten de context en de kansen die hierin liggen. In Ter Aar, op een postzegelstukje grond van de gemeente en aan de rand van het dorp, zou het nieuwe Kindcentrum de Vaart komen. Hierin zouden alle scholen van het dorp, de bibliotheek, de GGD en een giga grote sporthal moeten komen. Het stukje grond zat ingeklemd tussen de rand van het dorp en een aantal sportvelden. Een stukje niemandsland aan het kanaal met een gemaal erop, zeg maar. De opdracht hebben we gewonnen omdat we samen met Felixx landschapsarchitecten een visie hebben gemaakt over de context en niet zozeer over het gebouw zelf. Een stuk verderop dan de locatie met het gemaal waar het Kindcentrum zou moeten komen ligt het prachtige Argonnepark, helemaal aan de andere zijde van de sportvelden. Ons idee met Felixx was om het park veel groter te maken, de sportvelden in het park te leggen zodat het nieuwe kindcentrum direct aan het park kwam te staan. Staat de school niet in het park, maak dan een park in de buurt zo groot dat het park zich om de school heen vouwt. Zo eenvoudig is dat. Een prachtig park is een landgoed en een school op een landgoed is een statig landhuis. Hierdoor hadden we een verhaal dat we konden gebruiken voor een aansprekend ontwerp. Waarbij het kind direct werd verbonden met de natuur en bewegen.

Als je groene ruimtes aan elkaar verbindt dan krijg je een ecologische zone. Dieren en insecten kunnen dan migreren van de ene locatie naar de andere. Als je dus een school ontwerpt zorg er dan voor dat de groene buitenruimte deel uitmaakt van een grotere ecologische zone in plaats van dat je het als een eiland ziet. Een aaneengesloten ecologische zone is bevorderlijk voor de biodiversiteit en hoe leuk is het voor kinderen om, onder begeleiding, in zo’n groen schoolgebied spelend de ecologie te ontdekken met bloemen, vlinders, vogels, vleermuizen en bijen. Worden ze ook nog wijzer van!

Bart van Kampen | architect De Zwarte Hond

Het Mooiste Blauw Nuenen

Fotografie (c) IVN Natuureducatie

ZOEKEN NAAR DE GOEDE VORM

Kijken en zien

Anet Scholma werkt in de geest van Mien Ruys aan groene buitenruimten. “Ontwerpen begint bij zoeken naar de goede vorm, het vorm geven aan ruimte; dat zien wij als de kern van ons werk. Want een goed ontwerp is tijdloos.” Een verhaal over het belang van een groene omgeving die vanzelfsprekend verbindt.

IS JOUW PASSIE VOOR ONTWERPEN VAN GROEN ONTSTAAN?

“Ik volgde de opleiding tuin- en landschapsarchi tectuur omdat ik op de middelbare school affiniteit had met biologie, ontwerpen en tekenen. Ik was overal goed in, maar blonk nergens in uit en dat komt toevallig goed samen in mijn vak. Ik heb gevoel voor techniek, kleur en ontwerpen, ben dol op alles wat met groen en planten te maken heeft en ik vind men sen interessant. Het is leuk om in processen met veel kikkers in de kruiwagen en allemaal eigen belangen en tempo’s mensen samen te brengen. Zo zijn scholen omgevingen voor kinderen in de stuiterleeftijd en heb je bij de zorg met mensen met dementie of een be perkte actieradius. Voor elke vraag moet je de beteke nis van groen en buitenruimte voor de leefomgeving vertalen in de ruimte. Ontwerpen begint bij zoeken naar de goede vorm, het vorm geven aan ruimte; dat zien wij als de kern van ons werk. Want een goed ont werp is tijdloos. Wij geven vorm aan ruimte en ik vind het belangrijk dat een buitenruimte dienstbaar is aan de functie en aard van het gebouw. Mien Ruys stelde dat het om kijken gaat en zien wat de plek vraagt. Soms is dat iets niet doen of iets weghalen. Iets niet doen of weghalen is later niet meer zichtbaar, maar het kan wel een mooie doorkijk of ruimte opleveren, zonder dat het een footprint achterlaat I was here Iets weglaten zonder dat iemand het ziet is de ultieme vorm van een buitenruimte ontwerpen en dat vraagt om een grote bescheidenheid. In de Engelse land schapsarchitectuur is de ‘aha’ geïntroduceerd. Optisch lijken grasland en weiland naadloos in elkaar over te gaan, maar het vee kan de tuin niet in, omdat er een greppel of stapelmuurtje is gemaakt. Dat is in al zijn eenvoud briljant. Als je de grenzen van het terrein niet ziet of benadrukt dan hoort alles bij elkaar en lijkt het groter. Het kan niet altijd; een pg afdeling in de zorg heeft een hek nodig, net als een school langs het water omdat anders kleine kinderen in het water vallen.”

WAT IS DE SAMENHANG TUSSEN LANDSCHAPSARCHITECTUUR, ARCHITECTUUR EN INTERIEURARCHITECTUUR?

“Ons bureau werkt in projecten regelmatig samen met architecten, stedenbouwkundigen en kunste naars. De disciplines overlappen elkaar niet, maar zijn aanvullend. Ze zijn alle drie verschillend. Mien

werkte samen met bekende architecten als Rietveld, Merkelbach en Kloos. Die haalden haar bij hun pro jecten omdat zij het belang van de interactie tussen gebouw en buitenruimte inzagen. Vooral tijdens de bouwcrisis rond 2008 werd die samenhang minder, omdat aannemers zich meer gingen opwerpen als ontwikkelaars en groen tot een minimum beperk ten. Daar zie ik nu wel een kentering ontstaan; ook ontwikkelaars en aannemers zien het belang van buitenruimten. Vroeger werd je erbij gehaald als alles in beton gegoten was, nu kom ik meer en meer al in het voortraject aan tafel. Dat is een uitstekende ontwikkeling, omdat je dan mee kunt praten over de positie en de toegankelijkheid van het gebouw op het kavel vanuit de interactie met buiten. Buiten werkt anders dan binnen. Ik zie nog wel eens dat architecten buitenruimten mee ontwerpen terwijl ze dat niet kunnen. Architecten denken in bouwkundige oplossingen en niet in groene middelen; dat hebben ze niet in hun mandje.”

KUN JE ENKELE VOORBEELDEN GEVEN?

Als je De Spil in Nieuwleusen met de campus voor RSG Winkler Prins in Veendam vergelijkt zie je verschillende kenmerken. Bij De Spil vind je naast basis- en voortgezet onderwijs ook een grand café, ouderenzorg, een sporthal en een bibliotheek. Daar ontwerp je dan een buitenruimte voor. De directrice vertelde dat de kinderen in het vorige gebouw altijd binnen bleven. Na de oplevering is iedereen buiten en wil gezien worden, of het nu zomer of winter is. Dan is het gelukt, zonder dat het te nadrukkelijk

ultieme

buitenruimte

HOE

“Iets weglaten zonder dat iemand het ziet is de

vorm van een

ontwerpen en dat vraagt om een grote bescheidenheid”

gemaakt is; er is een plek om je fiets te parkeren, een plein, er lopen routes, ruimten om te zitten en te be wegen en een watertappunt. De Spil is volledig open, zonder hekken. Die zie je wel in Veendam, samen met waterpartijen die voor een groot deel de hekken overbodig maken. De kunst is om als het ontwerp daarom vraagt een afscheiding te maken die niet zo ervaren wordt. Ik vind het niet zo interessant om een hek te vervangen door een hoop groen. Je ziet dat opgaven verbreden. Bij de Winkler Prins wilden we de gebouwen verbinden zonder dat het een plat plein wordt. We hebben een heuvel gemaakt met looplij nen en zitranden in verschillende hoogten. Het is een soort apenrots, als je boven zit zie je iedereen aan komen en heb je overzicht. Incidenteel werk ik met interieurarchitecten, zoals bij de Winkler Prins en KC

Marnix in Kampen. Vaak heeft de architect dan een eigen interieurarchitect in dienst en zit de samenwer king in het proces verankerd. Interessant is de vraag hoe een aspect van buiten binnen door kan werken. Door bijvoorbeeld een centrale hal met veel groen goed aan te laten sluiten met buiten.”

WAT ZIJN DE TRENDS IN JOUW VAKGEBIED?

“Ik las laatst een oud citaat van Mien Ruys uit de jaren 50. Zij betoogt het belang van groen en dat je je werk het beste kunt doen in een plezierige omgeving die uitnodigt om naar buiten te gaan en de seizoenen te beleven. Toen werd dat smalend afgedaan, omdat Mien ook veel met bloemen werkte. Dat werd door de modernisten als versiering gezien, maar voor Mien waren bloemen een cruciaal onderdeel van natuur beleving. Nu is er veel aandacht voor thema’s als hittestress, biodiversiteit, duurzaamheid en klimaat bestendigheid. Dat zijn reële aspecten en problemen, maar Mien Ruys vond dat al vanaf de oorlog belang rijk. Gelukkig komt er nu steeds meer wetenschap pelijk bewijs dat groen en gezondheid samenhangen. Een terreinplan dat in harmonie is met omgeving en gebouw, goed van maat en verhoudingen, waar alle functies een logische plek hebben gekregen, is niet aan mode onderhevig. Ontwerpen is ‘kijken en zien’. Wat wel continu verandert zijn de materialen, de ‘stoffering’.”

HOE BELANGRIJK IS ONDERHOUD IN HET ONTWERP?

tingen van Mien Ruys uit de jaren 50 hoe actueel die zijn. Mijn plannen hebben een zekere tijdloosheid; dat is wat ik probeer in plaats van met allerlei trends mee te gaan. Voor de plant van de maand tip ik altijd de eik omdat dat een mooi voorbeeld van tijdloos heid is. Die krijgt in mei blaadjes, groeit langzaam, maar kan wel 500 jaar oud worden.”

BEÏNVLOEDT GROEN HET GEDRAG VAN MENSEN?

Zeker en inmiddels ruimschoots bewezen. Zo hebben we in een Vogelaarwijk tijdens een renovatie planten borders geplaatst die makkelijk te onderhouden zijn. De hoeveelheid zwerfvuil is met 80% afgenomen. De mensen zijn de ruimte gaan gebruiken en annexeren die als hun eigen tuin, terwijl het gemeentegrond is. Je bent zuinig op wat mooi is. Voor kinderen geldt dat groene speeltuinen goed zijn voor de creativiteit en het samenwerken. Ik vind dat iedere basisschool een speelbosje moet maken, iets waar de kinderen met water kunnen knoeien, vies kunnen worden, met takken kunnen slepen of in bomen klimmen. Dat is honderd keer aantrekkelijk dan een wipkip op een rubberen ondergrond. Als je voorstelt om iets met modder te doen schrikken veel scholen al, want dan worden de kinderen vies en daar houden de ouders niet van. Scholen moeten er weer aan wennen, want vroeger was het normaal dat je lekker buiten kon spelen en vies kon worden.”

Mien Ruys startte haar ontwerp carrière op de afdeling tuinar chitectuur van kwekerij Moerheim, het bedrijf van haar vader in Dedemsvaart. In 1943 verhuisde ze met het ontwerp bureau naar Am sterdam. Hier had ze meer contact met architecten en kunstenaars. In 1979 werd de afdeling tuinarchitectuur losgekoppeld van de kwekerij en gaat sindsdien verder als zelfstandige bv. In 1976 werd de Sticht ing Tuinen Mien Ruys opgericht die de tuinen beheert en openstelt voor bezoekers. Buro Mien Ruys zet de traditie van vernieuwing voort met proeven met nieuw sortiment, met groentekweek op het dak, met toepassing van milieuvriendelijk Plato-hout en andere proeven. Daar naast ontwikkelt de Tuinen Mien Ruys zich tot een kenniscentrum over Mien Ruys, haar leven, werk en betekenis anno nu.

Natuurlijke omgeving onderdeel van concept

Kindcentrum Avenhorn is een mooi voorbeeld waarbij architectuur, inrichting en landschap integraal zijn bedacht en uitgevoerd. Het spelend leren en lerend spelen vormen de basis voor een transparante omgeving.

e gemeente stelde in 2017 dit kavel beschikbaar langs de randweg van Avenhorn. Het was een weiland met schapen erin, dus we konden van scratch af aan over ons concept dromen,” opent Leo. “We hebben verschillende scenario’s bedacht, van een multi functionele accommodatie of een campusmodel. We wilden nog verdergaan met een energietransi tie samen met de wijk.” Uiteindelijk werd het een kindcentrum met drie scholen en de kinderopvang. Twee scholen waren al aan het fuseren en nu wer ken OBS De leveling en RK De Sprankeling samen met Kinderopvang Berend Botje in dit gebouw. We

“D

vonden de selectie van de architect spannend en hebben vooraf verschillende projecten bezocht om ideeën op te doen. Vaak zagen we dat onderwijs en kinderopvang in de ruimte naast elkaar waren gezet en het gebouw niet flexibel genoeg was. Als je dan verder naar elkaar toe groeit moet het gebouw weer op de schop. Christian had goed naar de om geving gekeken. Bovendien dacht hij goed mee en was het ontwerp niet al in beton gegoten. Thema’s als geborgenheid, nabijheid en duurzaamheid zijn voor ons belangrijk. Het moest een gebouw worden dat samen werken stimuleert en waarbij bewegend leren vanzelfsprekend is. Vanaf het begin bestond

Tekst Sibo Arbeek Fotografie: TenW | Thea van den Heuvel

de wens om één hoofdentree te maken, zodat je elkaar in het hart kunt ontmoeten. We vinden zichtlijnen belangrijk; als je die kwijt raakt wordt het een onoverzichtelijk gebouw en raak je de veiligheid kwijt.”

DOORGAANDE LIJNEN

“We willen een doorgaande leer- en ontwikkellijn” vervolgt Ilse. “Onze medewerkers delen dezelfde pedagogische visie met de leerkrachten van het onderwijs. We zijn elkaar nog aan het ontdekken en leren door te experimenteren. Wat speelt er bij de kinderen en hoe kun je daar samen goed op inspelen? We zetten inmiddels samen vacatures uit en hebben collega’s die ‘s morgens als onderwij sassistent werken en ‘s middags als pedagogisch medewerker. De interactie tussen onderwijs en opvang is belangrijk. Een leerkracht van de Spran keling is goed in muziek en die kunnen wij ook weer inzetten. In het nieuwe gebouw gaan de jongsten op een natuurlijke manier richting de peutergroep of de peuterspeelgroep die weer aan het leerplein van de onderbouw grenst. Je broer gaat naar links en jij naar de opvang, hoe mooi is dat?”

OPEN INRICHTING

“We begonnen met klaslokalen, maar dat veranderde al snel tijdens het ontwerpproces”, vertelt Leo. “Onze leerkrachten kwamen uit een klassikale school en

moesten wennen aan een open inrichting met een diversiteit aan leer- en speelplekken. We hebben ver volgens niet de scholen, maar de leeftijdscategorieën bij elkaar gezet. Verder wilden we geen lokalen, maar ruimten die aansluiten bij spelend leren en lerend spelen. De verschillende clusters zijn zo vormgegeven dat zij passen bij de functionaliteit én onderwijs ondersteunend zijn aan de leeftijd van het cluster. Elk cluster bestaat uit een diversiteit van ruimten met een stamplek waar vanuit men in de ochtend start. Vervolgens maken de kinderen gebruik van de verschillende plekken in de leerpleinen in het cluster en de ateliers. Het gaat in de inrichting om een goede balans tussen cognitief en sociaal-emotioneel. Intrin sieke motivatie werkt alleen als de omgeving contextrijk en betekenisvol is. Kinderen uren achter elkaar ophokken en dan denken dat je ze iets kunt leren is een achterhaalde opvatting. Gedurende de dag doen en bewegen bevordert de cognitieve ontwikkeling. Binnen de clusters wordt de eigen identiteit van de verschillende gebruikers zichtbaar door de specifieke vormgeving van de ruimte. Veiligheid en geborgen heid zijn daarbij de centrale begrippen. Onze leer pleinen zijn ook stilteruimten, waar kinderen rustig zitten te werken.”

HERKENBAAR GEBOUW

“Het Kindcentrum Avenhorn is een compact gebouw in twee lagen”, legt Christian uit. “Het gebouw volgt de vorm van de kavel en door de transparantie zie je overal wat er gebeurt, zowel buiten als binnen. We hebben de as vanuit Avenhorn doorgetrokken in het gebouw, waarbij de afstand tussen hoofdentree en het centrale hart zo kort mogelijk is gehouden. Na binnenkomst kom je in de centrale ruimte, waar de video wall opvalt; die voor vieringen, educatie en mededelingen wordt gebruikt. Via de tribunetrap in de vide van de centrale ruimte is er een directe relatie met de ateliers op de verdieping. Deze ateliers voor cultuur, techniek, natuur en muziek hebben naast de aansluiting met het hart ook een relatie met de vier leeftijdsclusters die de indeling van de school bepalen.” Leo verder: “De sportzaal en de teamkamer met loungeplek zijn zodanig gesitueerd dat ze buiten schooltijden zowel overdag als ’s avonds door derden te gebruiken zijn voor verschillende activiteiten. Het muzieklokaal wordt bijvoorbeeld door de muziekvereniging gebruikt en heeft een eigen ingang.”

Christian Janssen: Architect TenW architecten adviseurs

Marien Ippel: Nora by Interface

Leo Wijker: Bestuurder SKO West Friesland

Joost Vos: VOS Tuin en Landschap

Ilse de Jong: Regiomanager KDV Berend Botje

Sjaak Beentjes: Projectleider buro B+

“Ieder cluster bestaat uit een diversiteit van ruimten met een stamplek van waaruit men in de ochtend start”

PROJECTINFORMATIE

Project

Nieuwbouw Kindcentrum Avenhorn met sportzaal Opdrachtgever Stichting Kindcentrum Avenhorn en de gemeente Koggenland Architect

TenW architecten adviseurs Vloeren nora by Interface Buitenontwerp

VOS Tuin en Landschap

Realisatie buitenterrein Hoek Groen Volume 4.137 m² KC en 750 m² sport Ingebruikname September 2021

DUURZAAM EN AKOESTISCH

“In het ontwerp hebben we direct de inrichting en het meubelplan opgenomen”, vertelt Christian. Sjaak: “Het is een energieneutraal gebouw, gasloos en het ligt vol met zonnepanelen. We hebben een heel grote centrale ruimte en verder hele grote leer pleinen, dus dat vraagt om grote overspanningen en zo weinig mogelijk kolommen. We wilden ook een flexibel gebouw en dat vraagt dus ook iets van de constructie en van de inrichting. Dan moet je er geen vloer in leggen die akoestisch niet bijdraagt aan het geluid in de ruimte. Ik kende de kwaliteit van rubber vloeren en heb nora by Interface als leverancier voorgesteld.” Marien vertelt over de keuze van de vloeren: “We kenden Sjaak uit andere projecten en hebben eerst wat proeven bij kleinere scholen in de regio gedaan. Welk materiaal past het beste, noraplan of norament. Het gaat ook om het verschil in onderhoud en het kostenplaatje. De keuze norament blijft 40 jaar liggen en is bijzonder duurzaam. Op basis van kleurenvoorstellen van Christian zijn we aan de slag gegaan. Afhankelijk van het type ruimte is voor een verschillende kleur gekozen in de tinten lichtgrijs, middengrijs en zwart. Die relatief neutrale vloer maakt het ook mo gelijk om wat meer met het meubilair te variëren.” Sjaak vult aan: “Wij kozen ook voor nora by Interfa ce vanuit het oogpunt van exploitatie. Je hoeft een rubber vloer niet elk jaar intensief te onderhouden en het is bovendien een akoestisch goede vloer. Hij

Marien Ippel (l) en Leo Wijker

Foto: Studio Beeldwerken

is ook veel minder kwetsbaar dan andere vloeren. Hier ligt 3.300 m2 vloer en die lag er al in toen de verhuizers kwamen. Na afloop trok ik de paraffine laag eraf en heb ik maar één krasje ontdekt.” Dat de vloer ook duurzaam is bewijst Marien door Leo het CO2 certificaat van Interface te overhandigen. Door voor onze vloer te kiezen heb je 58 metrische tonnen minder CO2 uitstoot gehad en 231.000 kilometer bespaard dan wanneer je met de auto was gaan rijden.”

INTEGRAAL ONDERDEEL

De buitenruimte is ook een integraal onderdeel van het ontwerp. Naast plekken om te bewegen zijn er gebieden die de kenmerkende natuur verbinden met de buitenruimte. Joost: “Met vakdocenten en gymleraren beantwoordden we de vraag hoe we de buitenruimte zo goed mogelijk kunnen gebruiken. Daar hebben we ook de kinderen zelf bij betrokken. We wilden een terrein ontwerpen waar kinderen worden uitgedaagd om meer spelvormen uit te pro beren, maar ook om ze de geborgenheid te geven om alleen of met een groepje te spelen. De buiten klassen zijn halve tribunes met wifi zodat kinderen ook buiten les kunnen krijgen. Door niveauver schillen, boomstammen en wilgen poortjes toe te passen heeft Vos Tuin en Landschap een gevarieerd speelterrein ontworpen. Het zien en kunnen pakken van planten en insecten brengt kinderen dichter bij de natuur en dat is de beste manier om de wereld te ontdekken. Het gebied waaiert uit van grijs naar groen, met zelfs een eigen speel- en klautereiland. Er is verschil tussen de buitenruimte van de onderen bovenbouw. Kinderen van de bovenbouw mogen wel bij het water komen en de kleinsten hebben een eigen veilige buitenomgeving.” Leo: “De locatie ligt

in een waterrijk gebied; daar hebben we optimaal gebruik van gemaakt. Dit gebouw nodigt uit, maar als leerkracht alleen heb je een complexe opdracht. Je hoeft hier niet het schaap met de vijf poten te zijn. Daarom gaat het bij ons om de samenwerking binnen en tussen de teams. De opdracht was; leer eerst maar vanuit het concept denken en werken; het gebouw biedt alle kansen voor een mooie door ontwikkeling.”

Kijk voor meer informatie op www.tenw.eu en www.interface.com.

Boven vlnr: Ilse de Jong, Christian Janssen, Joost Vos Onder vlnr: Marien Ippel, Sjaak Beentjes, Leo Wijker

GROENE BUITENOMGEVING VOOR DEZE GENERATIE KINDEREN!

De school is meer dan een gebouw alleen! EEN

Kinderen moeten bewegen, het plein is meer dan stenen en een klimrek, onderwijs is meer dan een lokaal, buiten spelen is meer dan een speelkwartier, een school ontwerpen en realiseren gaat over meer dan vierkante meters. Het moet anders en wel nu!

en kind heeft minder buitenruimte op school dan een vrije uitloop kip.” Een sterke opening voor een urgent gesprek met Product Markt Manager Kind & Natuur bij IVN Natuureducatie Vincent van der Veen en programmaleider Spelend Leren vanuit Jantje Beton Marlies Bouman. Marlies: “Veel van de schoolpleinen in Nederland zijn nog saaie, krappe tegelvlaktes en helaas lijken er alleen maar meer bij te komen. De buitenruimte bij nieuwbouw is vaak het ondergeschoven kindje of wordt compleet buiten beschouwing gelaten. Wij willen kennis delen hoe je binnen de huidige kaders wél een speels en natuurrijk schoolplein kunt realiseren bij nieuwbouw.” Vincent: “IVN en Jantje Beton werken al jaren samen aan ‘gezonde schoolpleinen’, waarbij samen met scholen, gemeenten en provincies wordt gewerkt aan de transformatie en het gebruik van schoolpleinen in Nederland. Na de eerste jaren,

“E

waarin 70 scholen budget en ondersteuning kregen om het plein op de schop te nemen, zijn we verder gegaan als expertisepunt voor zowel de inrichting als het gebruik van het schoolplein. Zo zijn we bijvoorbeeld de Nationale Buitenlesdag gestart om leerkrachten te inspireren om het plein ook tijdens de les te gebruiken en kijken we ook met pabo’s hoe spelen en leren in en met de omgeving een plek kan krijgen in het onderwijs. Ook stimuleren en helpen we gemeenten en provincies om (samen) bij te dragen aan de opgave rond schoolpleinen. Gemeenten spelen namelijk een belangrijke rol in de (her)inrichting van de pleinen en voor de buurtfunctie van het schoolplein. Voor provincies

liggen er mooie kansen voor waterberging en klimaatopgaven. Het afgelopen jaar hebben we o.a. de situatie bij de nieuwbouw van scholen gevolgd. Helaas zien we daarbij dat het schoolplein nog te vaak als sluitpost wordt gezien, terwijl het plein een integraal onderdeel van ‘de school’ zou moeten zijn.”

MONOPOLIE KLASLOKAAL

Vincent verder: “Vanuit wetenschappelijk inzicht hebben we gekeken naar stukjes ruimte in stad of buurt en van wie het is. Wat blijkt; het schoolplein is het meest verwaarloosde stukje semiopenbare ruimte van Nederland, vaak visieloos met stenen vol gelegd en afgemaakt met een lelijk klimrek. Dat terwijl het als buitenomgeving veel waarde

“Een kind heeft minder buitenruimte op school dan een vrije uitloop kip”

kan hebben; van klimaatadaptatie tot spelen en betekenisvol onderwijs. Deze plekken zijn potentieel waardevol en de opgave om de voorraad uit te breiden of te verduurzamen is groot, waarom lukt het dan niet om vanuit de integrale opgave deze transitie te realiseren? Ik zie nog steeds scholen waarbij het gebouw prachtig is maar de buitenruimte fysiologisch te krap. En vaak willen opdrachtgevers na oplevering pas iets met de buitenruimte doen en eigenlijk is dat te laat. Architecten hebben wel visie op een landschap, maar zien een schoolplein niet als een plek of ruimte die ook tijdens de les voor het onderwijs gebruikt kan worden. Dan wordt er een mooi plein aangelegd maar niet nagedacht hoe het gebruikt kan worden. Het moet onderdeel van de visie op leren en spelen zijn. We willen in één schoolgeneratie deze transitie realiseren en een andere speel- en leeromgeving realiseren, waarin het monopolie van het klaslokaal verdwijnt en kinderen de vrijheid krijgen om ook buiten te leren en spelen.”

Marlies: “We spraken laatst met een landschaps architect die ook docent is aan een pabo en interessante inzichten deelde. Iedereen vindt bewegingsonderwijs belangrijk, maar de relatie met

Vier tips om de buitenruimte een plek te geven bij nieuwbouw van een school:

1. Vertaal kwaliteit van de buitenruimte in doelstelling voor de kadernota. Denk daarbij aan doelen rond klimaatadaptie en gezonde ontwikkeling van kinderen.

2. Bied scholen ondersteuning bij het opstellen van een ambitiedocument voor nieuwbouw waar de buitenruimte onderdeel van is.

3. Werk voor de business case met een ‘extended bouwbudget’ waarmee ook ruimte ontstaat om vanuit andere opgaven, zoals klimaatadaptatie of speelvoorzieningen, kosten te dekken en wellicht externe financiering van partners aan te trekken.

4. Vergeet niet om in de bouwfase werk met werk te maken en kinderen en ouders te betrekken.

het goed en slim inrichten van het plein wordt niet automatisch gelegd. Terwijl je in een ontwerp juist de buitenomgeving kunt meenemen, met deuren naar het plein en bijvoorbeeld bomen als onderdeel van de inrichting om ook het binnenklimaat te beïnvloeden. Vaak worden meters van de buitenruimte opgesnoept om meer meters klaslokaal te bouwen. Je moet zowel de volgende generaties leerkrachten als schoolleiders en architecten meegeven dat de buitenruimte óók als klaslokaal kan dienen. Niet als plek voor het speel kwartier, maar als volwaardige onderwijsruimte.

Een school is veel meer dan een gebouw. Wanneer je een plein goed wilt vormgeven, doen behalve de school en gemeente ook andere partijen mee. Denk aan organisaties rond de aspecten toegankelijkheid, verkeersveiligheid en natuurlijk het groenbeheer zelf. Al die partijen hebben een belang en dat vraagt om een integrale opdracht waarbij de budgetten bij elkaar worden gelegd.”

MAATSCHAPPELIJKE INPASSING

Vincent: “Een groen plein is ook een maatschappe lijke inpassing en vraagt om een kanteling en bewustwording in de omgevingsvisie, die niet altijd bij de bestuurders en ambtenaren doorgedrongen is. Een hick up in het systeem is de doorvertaling van het vernieuwde kwaliteitskader onderwijshuisvesting.

De Brede School Tholen een inspirerend voorbeeld bij nieuwbouw

Op Tholen werd een oud ROC-pand omgevormd tot een Brede School. Door slimme verbindingen te maken met andere opgaven en fondsenwerving kon een natuurrijke oase voor spelen en leren gerealiseerd worden. De samenwerking met de Speeltuinvereniging maakt dat het plein ook na schooltijd beschikbaar is. Door middel van een VvE-constructie waar de gemeente ook in participeert is ook nagedacht over het beheer en onderhoud in de toekomst. Kijk voor meer informatie op www.bredeschooltholen.nl

Daarin heeft kwaliteit van de buitenruimte een nadrukkelijkere plek gekregen. Als dit niet door vertaald wordt in beleid rond onderwijshuisvesting dan blijft het slechts een mooi stuk proza met weinig tot geen impact op de dagelijkse speel- en leeromgeving van onze kinderen. De belangrijkste uitdaging is om naast een visie op de buitenruimte daarbij de nieuwbouw van een school meer integraal aan te vliegen. Bijvoorbeeld door de link te leggen met de plek van de school in de buurt. Een school boven een winkelcentrum, maakt het een stuk lastiger dan dezelfde school gesitueerd in of aan een stadspark.”

Marlies vult aan: “Ook het bewegingsonderwijs zou deels op het schoolplein plaats kunnen vinden, mits daar in het ontwerp rekening mee wordt gehouden. Zo kan de gymzaal, die nu vaak een eindje van de school verwijderd ligt, deels voor andere activiteiten gebruikt worden en houdt de school meer tijd over voor de (gym)les.”

OP DE AGENDA KRIJGEN

Vincent: “Het gaat ook om de fase na de realisatie. Ik zie soms mooie pleinen bij oplevering die na een paar jaar verwaarloosd zijn. Onderhoud en beheer moeten onderdeel van de visie zijn en vertaald worden naar een meerjarenonderhoudsplan. In de gemeente Tholen is een VvE opgericht om het plein in stand te houden en te bestendigen. Je kunt een schoolplein ook een buurtfunctie geven of de speeltuin betrekken bij het beheer en toezicht.”

Marlies: “Het is nu dwingend en urgent. Denk ook aan de breed motorische ontwikkelingen van kinderen; we moeten deze stoelgeneratie aanpakken. Elke school die opgeleverd wordt en geen gezonde en groene buitenruimte heeft is een gemiste kans.

IVN en Jantje Beton werken samen in het kader van het preventieakkoord van het ministerie van VWS. Kijk voor meer informatie op www.ivn.nl of www.jantjebeton.nl.

CIRCULAIRE INRICHTING IN ALMERE

Een duurzame en actieve leeromgeving

De Aeres Hogeschool in Almere is misschien wel de meest duurzame en groene school in Nederland. Dat daar ook actieve en circulaire leerruimtes bij horen is duidelijk. Eromesmarko mocht die circulaire actieve leerruimtes ook echt helpen vormgeven en inrichten.

In een gesprek tussen Bianca Krijgsman, Sales manager hoger onderwijs bij Eromesmarko, en Mascha Langevoort van Aeres Hogeschool in Almere, kwam naar voren hoe een circulaire inrich ting een actieve leeromgeving nog beter kan maken.

Aeres is de groenste Hogeschool van Nederland waar studenten worden opgeleid rondom de thema’s

Food, Nature & Urban Green. Mascha Langevoort werd in september 2019 gevraagd om een invulling te geven aan het nieuwe circulaire gebouw van Aeres; de Hogeschool in Almere. Het credo van Mascha is: “ik maak duurzaamheid zichtbaar bij organisaties.” Doel voor dit inrichtingsproject was de toepassing van: 1/3e herinzet van oud meubilair, 1/3e refurbished meubilair en 1/3e nieuw circulair meubilair.

Waarom is de keuze op Eromesmarko gevallen?

“Het programma van eisen is door Aeres samen met de bouwkundige architect opgesteld. Om het deel inrichting goed naar de praktijk te vertalen hebben we drie partijen in de markt uitgenodigd om een pitch te doen. Robert ten Wolde, inrichtingsadviseur van Eromesmarko, heeft deze pitch bij ons gehouden en kwam daar het beste uit. Zo werd Eromesmarko onze partner in dit spannende proces. De reden is dat de visie van Eromesmarko goed aansluit bij de nieuwe onderwijsvisie van Aeres Almere. Aeres kiest bewust voor het concept actieve leerruimtes. Zo’n Active Learning Space biedt de mogelijkheid om activerend onderwijs aan te bieden waarbij de fysieke inrichting samen met de aanwezige technologie ervoor zorgt dat er snel geschakeld kan worden tussen instructie, interactie en samenwerkend leren. De tijd waarin een docent voor de klas staat en studenten toehoren, is passé. Eromesmarko kwam met vernieuwende oplossingen om verschillende onderwijsruimtes in te richten in plaats van de traditionele ruimtes met busopstellingen. Bovendien zijn alle ruimtes multifunctioneel te gebruiken. Dan heb ik het over creatief in te richten ruimtes die de gewenste werkvormen ondersteunen, waaronder instructie, discussie, groepswerken en individueel leren. Naast deze oplossingen wist Eromesmarko een mooie aansluiting te vinden op de belangrijke thema’s zoals het gebruik van natuurlijke materialen en organische vormen welke passen bij een biophilic ontwerp. Een groep studenten heeft ook meegedacht in het keuzeproces van de projectgroep. Zij mochten mee stemmen en ook vanuit de studentengroep is de keuze op Eromesmarko gevallen.”

Hoe ging het proces verder na de keuze voor Eromesmarko?

“Ik had op basis van het ontwerp van de architect een concept ontwikkeld voor het interieur. Elke etage heeft een ander thema, namelijk bodem, water, mens & leefomgeving, food en lucht. Hiervoor had ik per etage een sfeerbord, een kleur- en materialenplan uitgewerkt. Eromesmarko heeft mijn visie, de inrichtingsdoelen en het concept vertaald naar een duurzaam interieurontwerp, rekening houdend met de identiteit die past bij Aeres Almere. In de loop van het traject veranderde sommige gegevens of kwamen we tot nieuwe inzichten. Het was fijn dat daar tijdens de ontwikkeling van het ontwerp ruimte voor was. Het was dan ook een programma van ambitie in plaats van een programma van eisen, omdat Eromesmarko zo goed meedacht in het concreet vormgeven. Al eerder in het traject was ik bij Eromesmarko in Wijchen geweest. Dit bezoek was erg waardevol en een bron van inspiratie waardoor ik een goed gevoel had bij wat allemaal mogelijk

Bianca Krijgsman: Bij Eromesmarko is alles gericht op het maken van ruimte om te leren en te groeien. We ondersteunen alle nodige werkvormen binnen het onderwijs om competenties te ontwikkelen die in de wereld van werk zo belangrijk zijn. Een actieve leeromgeving helpt hierbij. Competenties als bijvoorbeeld samenwerken, presenteren, communiceren worden door de opzet en inrichting van onze actieve leerruimtes gestimuleerd en gefaciliteerd én bieden docenten de kans op een meer creatieve en flexibele wijze hun lesprogramma in te richten. Daarnaast is het belangrijk dat de ruimtes een gevoel oproepen die passen bij het type onderwijs maar misschien nog belangrijker, wat wij mensen belangrijk en fijn vinden. Biophilic ontwerp kan niet ontbreken bij het type onderwijs van Aeres in Almere, namelijk; Food, Nature en Urban Green. Het ontwerp verbindt duurzaamheid met milieuvriendelijk denken. Verbinding met de natuur behouden in een gebouw is bewezen fundamenteel tussen ons mentale en fysieke welzijn. Noem het een welzijnsontwerp waardoor studenten, docenten en medewerkers zich nog fijner voelen binnen een leeromgeving die bijdraagt aan hun gezondheid.

was. In het ontwerp is voldaan aan de doelstelling om 1/3 oud meubilair mee te nemen, als ook 1/3 nieuw circulair meubilair, ontwikkeld in de fabrieken van Eromesmarko, te gebruiken. Voor het deel refurbished meubilair hebben we jonge ontwerpers betrokken. Deze ontwerpers hebben van bijvoorbeeld oude leerling tafels van Eromesmarko hoge tafels ontworpen die actief in de lokalen worden gebruikt.”

Hoe werken deze actieve leerruimtes nu voor de gebruikers van Aeres Hogeschool?

“De ruimtes activeren de beleving van de studenten. Dit heeft te maken met het feit dat ze zich meer betrokken voelen door de wijze waarop de inrichting vorm is gegeven. De kring geeft de mogelijkheid dicht bij de docent te staan en de medestudenten goed in de ogen te kunnen kijken, wat de alertheid en betrokkenheid vergroot. De hoge tafels met krukken achter in het lokaal zijn favoriet. Vanaf die plek hebben de studenten goed overzicht, zijn ze zelf goed zichtbaar en hebben op gelijke hoogte

oogcontact met de docent die voor of door het lokaal beweegt. Studenten geven aan hierdoor meer gelijkwaardigheid te voelen. Ook de docenten merken meer betrokkenheid bij de studenten door het gebruik van deze nieuwe opstelling. De ruimtes zijn flexibel door de keuze die je als docent en als student kunt maken op welke wijze je kunt zitten. Stoelen en tafels zijn eenvoudig te verschuiven en banken staan op wielen waardoor je snel nieuwe groepsgroottes kan configureren. We zijn er dus erg blij mee.”

Wat merk je in de praktijk van alledag? “Doordat ik naast mijn bedrijf Studio M74 ook nog parttime werk bij Aeres en aanwezig ben op de locatie leer ik veel van het gebruik en krijg ik veel input vanuit de gebruikers. De neiging om alles weer netjes terug te zetten moet ik nog steeds afleren. De inrichting van de lokalen verandert constant; er wordt veel geschoven, maar daar zijn het meubilair en het concept dan ook op ontwikkeld. De wijze van gebruik door docenten is niet ervarings- of leeftijd gebonden. Vaak is het meer het type studie dat bepaalt in welke hoedanigheid de ruimte wordt ingedeeld en of een concept werkt. Vanuit facilitair oogpunt is het belangrijk dat we een goede oplossing bieden

wanneer in een bepaalde periode van het schooljaar andere wensen ontstaan over de inrichting. Bijvoorbeeld hoe de ruimtes in te richten tijdens examens. We hebben geleerd dat het belangrijk is die verschillende scenario’s al in het begin in het interieurontwerp mee te nemen. Om vooraf inzicht te krijgen in wat er gedurende een jaar bij een opleiding kan gebeuren draagt bij aan een succesvol inrichtingsconcept en dus aan de kwaliteit van het onderwijs.”

Kijk voor meer informatie op www.eromesmarko.nl.

Naast deze en andere conceptontwikkelingen binnen het onderwijs biedt Eromesmarko productoplossingen die duurzaam zijn bedacht en gemaakt in Nederland met circulaire principes als uitgangspunt. Van de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de VN, tot onze lokale duurzame en sociale doelen: we doen er alles aan om van de wereld een betere plek te maken. Alle producten worden bedacht en geproduceerd in Nederland, hoe bijzonder is dat! Zo willen ze in 2023 volledig energieneutraal produceren en gaan voor een afvalloze productie in 2025. Of het nu hout, staal, stof of kunststof is, elke gebruikte materiaalsoort verwerken ze zó dat het rendement maximaal is en het materiaalverlies minimaal.

“De interieurarchitect van Eromesmarko stelde zich in de samenwerking flexibel op waar door het erg leuk was om samen het ontwerp vorm te geven zodat het allemaal echt klopt”

HET MOOISTE BLAUW IN NUENEN

Ontdekken centraal in speels ensemble

De Opwettense Watermolen, geschilderd door Vincent van Gogh, was het voorbeeld voor dit kleurrijke gebouw dat uit drie delen bestaat. De middendeel kent een halfklimaat en is het logistieke hart dat de prachtige buitenomgeving met de drie gebouwen verbindt. Dat maakt dat gebouw en omgeving een integrale leer- en werkomgeving vormen.

“De drie afzonderlijke gedeelten zijn aan de buitenkant duidelijk leesbaar, maar toch verbonden als een kleurrijke familie”

Deze bijzondere leer- en speelomgeving in de woonplaats van Vincent van Gogh vraagt om een nadere uitleg van directeur Nanouk Teensma en Frans Benjamins van Architecten|en|en. Nanouk: “Als Jenaplanschool vinden wij dat jonge kinderen het beste leren van de wereld om hen heen. Dit gebouw biedt een omgeving om te ontdekken en te verwonderen. Mijn voorgangster Marianne Boschman is net met pensioen en heeft zeker tien jaar aan de ontwikkeling van dit gebouw gewerkt. Ik mag haar mooie erfenis nu verder op onderwijsinhoudelijk gebied uitbouwen.”

“Dit is zeker de meest uitgesproken school die ik ontworpen heb”, vertelt Frans, “het ligt centraal in het agrarische Nuenen-West, waar wij ook een aantal woningen ontwerpen die qua vormgeving in Nuenen verankerd zijn. Het zijn kopieën, zoals de bekende domineeswoning in het dorp. Voor deze school hebben we de Opwettense Watermolen als voorbeeld gekozen, een historisch gebouw met drie volumes.” Nanouk: “Het Mooiste Blauw verwijst naar een citaat van Vincent van Gogh, die in Nuenen het mooiste blauw ontdekte in de boerenkleding.”

DUIDELIJK LEESBAAR

“Marianne had het idee van een boerderij met een buiten- en binnendeel, waar de ontmoeting plaats kan vinden”, vervolgt Frans. “Dat hebben we uitgewerkt door naast een middendeel twee blokken te maken, die samen een kleurrijke eenheid vormen. De in het midden gelegen deel bestaat uit een binnen- en buitendeel. Deze delen vormen het logistieke knooppunt en worden omlijst door de twee leshuizen waarin onder-, midden- en bovenbouw en docenten elk een eigen plek krijgen. De drie afzonderlijke gedeelten zijn aan de buitenkant duidelijk leesbaar, maar toch verbonden als een kleurrijke familie.” Nanouk: “De binnendeel gebruiken we ook voor het onderwijs; in de binnendeel vieren we samen en koken we in de mooie keuken. Deze ruimte is geïnspireerd op de werkruimte in oude schuren en boerderijen. Die heeft een laagdrempelige verbinding met het erf buiten waar gespeeld en gepauzeerd wordt.” “Daarom vind je in de middendeel ook klinkers op de grond die doorlopen naar de prachtig ingerichte buitenomgeving”, vertelt Frans; “de buitendeel aan de voorzijde vormt de entree van de school, waarvan de deur altijd open staat. Deze dient als ontvangsthal. De kick was om de ruwheid van de buitendeel over te laten gaan naar de binnendeel, waar het klimaat goed is en een mooie vloer ligt.”

Nanouk knikt: “Het mooie is dat de middendeel op een natuurlijke manier aansluit bij de mooie buitenomgeving, met veel plekken om te zitten en te spelen. In feite is de buitendeel ook onderwijskundig een verlengstuk van wat binnen gebeurt. De over gang van sferen is een bewuste keuze. Als ouders binnen komen is de eerste reactie: ‘Wauw, is dit een schoolgebouw?’ Ze zijn verwonderd hoe mooi en sfeervol het gebouw is. Kinderen kunnen in de middendeel koken en er wordt gejudood.

Verenigingen uit het dorp kunnen er vergaderen en ouders helpen de planten te verzorgen.”

KLEURRIJKE EENHEID

Nanouk: “Wij werken hier als Jenaplanschool met driejarige stamgroepen. Elke bouw heeft een eigen kleur in het gebouw en een daarbij passende stamgroepnaam. Kinderen hebben hun eigen thuisruimtes voor gesprekken en verjaardagen, maar vliegen vervolgens uit naar het leerplein en andere ruimtes, waar je je vriendje of vriendinnetje tegenkomt. Wij vinden het belangrijk dat de bouwen samenwerken en je ziet dat de thuisruimtes en leer pleinen heel multifunctioneel worden gebruikt. De teams werken inmiddels schoolbreed met thema’s als GI-GA-GROEN en Samen kunnen we meer.” Frans: “We hebben de thuisruimtes klein gemaakt en die meters gebruikt om de leerpleinen groter te maken.

Het bijzondere is dat deze achter de thuisruimtes liggen en niet ervoor, zodat het er rustig is wanneer de kinderen in de eigen thuisruimtes zijn. Bijzonder is dat de school ook geen specifiek speellokaal heeft, maar deze meters heeft gebruikt voor de middendeel, waar activiteiten plaatsvinden en gespeeld kan worden.”

BELEVEN SEIZOENEN

“De transparante middendeel heeft een halfklimaat, zodat je er de seizoenen kunt beleven”, vervolgt Frans, “Het dichte gedeelte van de middendeel ligt op de zuidkant, zodat het er in de zomer ’s middags pas echt opwarmt, maar dan zijn de kinderen al naar huis. Als contrast is het materiaalgebruik in de drie gebouwen juist heel anders, met een eigen kleurrijke inrichting en een diversiteit aan meubels. De gemeente had een duidelijke ambitie om een duurzaam gebouw te realiseren. Het is gasloos en heeft een EPC van 0. De middendeel ligt vol met zonnepanelen die in de dakbedekking zijn opgenomen. Het is een materialig gebouw, waarbij de constructie zichtbaar is in de schuine kap. Het gebouw heeft verder een buitenschil van betonsteen, waardoor het natuurlijke en ruwe wordt benadrukt.” “We hebben nu 190 kinderen”, besluit Nanouk, “maar groeien verder, omdat er hier een hele nieuwe wijk gebouwd wordt. Daarom heeft de architect al rekening gehouden met een verdere uitbreiding.” Het gaat goed met Het Mooiste Blauw.

Kijk voor meer informatie op www.architecten-en-en.nl.

Frans Benjamins en Nanouk Teensma

Een doorlopende verbinding

Op een bijzondere plek in Vleuten-De Meern, Utrecht, heeft atelier PRO een gebouw voor twee bijzondere basisscholen ontworpen; de openbare basisschool Pantarijn en de hindoeïstische basisschool Shri Krishna. Bijzonder, omdat dwars over de kavel een Romeinse limes ligt die herkenbaar doorloopt in het schoolplein én in het schoolgebouw, en daarmee buiten- en binnenruimte verbindt.

De limes was zo’n 1800 jaar geleden een belangrijke route langs de grens van het Romeinse rijk. Nu is het een zone van hoge archeologische waarde. De weg loopt onder meer door de Utrechtse wijk De Meern, dwars over de locatie van basisscholen Pantarijn en Shri Krishna. Omdat de limes zoveel mogelijk vrijgehouden moet worden, was de opgave complex. Tegelijkertijd is dit gegeven de aanleiding voor de karakteristieke opzet van het gebouw en het terrein. De basisscholen zijn aan weerszijden van de voormalige Romeinse weg gerealiseerd en zijn over de weg verbonden door gedeelde, transparant opgezette speellokalen. Hierdoor blijft de limes grotendeels vrij en herkenbaar in het gebied. Het is daarnaast ook een bijzonder ontwerp door de riante en open opzet, met een ruim speelplein om het schoolgebouw en glazen gevels die zich openen naar het groen.

IDENTITEITSDRAGER

Ter plaatse van de Romeinse limes is de gevel over wegend van glas, zodat de loop door de speellokalen heen te zien is. Dit wordt versterkt doordat de limes een afwijkende bestrating heeft op het schoolplein, die

in kleur ook in de speellokalen doorloopt. Door dit verschil in vormgeving is de route goed herkenbaar, een doorlopende lijn tussen binnen en buiten. De twee speellokalen zijn onderling te combineren door middel van schuifwanden en zijn met schuifdeuren te openen naar de centrale ruimtes van de beide scholen. De leslokalen, met glazen schuifdeuren, zijn gegroepeerd rond deze centrale ruimtes. Door deze opzet is in feite één grote ruimte gecreëerd, die de beide scholen niet alleen met elkaar verbindt, maar ook met de buitenruimte én met de limes die als een identiteitsdrager door het gebouw heen loopt.

AFWISSELEND INGERICHT

De ligging van de limes is ook medebepalend geweest bij de inrichting van de buitenruimte. Het school gebouw ligt riant op de kavel, met ruimte rondom; groen, speeltoestellen en andere landschappelijke elementen schakelen zich daarbij om de Romeinse weg heen. Het schoolplein is afwisselend ingericht, met betegelde delen maar ook met moestuintjes, bomen en pannaveldjes. In de terreininrichting is rekening gehouden met zones voor de verschil lende leeftijdsgroepen en verschillende scholen, maar op een open manier, door met beplanting en

landschapsingrepen te werken. Het plein is ook buiten schooltijd open en is zo populair dat zelfs leerlingen van andere scholen in de buurt er komen spelen.

TWEE SCHOLEN, ÉÉN GEBOUW

De wens van beide scholen was om één markant gebouw te realiseren, een belangrijk uitgangspunt in het ontwerp. De doorlopende verbindende gevel is uitgevoerd in aluminium met een sparkle coating die glittert in het zonlicht. Op pleinniveau is de gevel van gekeimd metselwerk - voor het onderscheid bij Pantarijn in donkergrijs en bij Shri Krishna in wit. De gevel opent zich door riante raampartijen, die licht diep het gebouw inbrengen en optimaal zicht bieden op het naastgelegen park Kasteeltuin Nijevelt - waardoor de leerlingen en leraren zich omringd voelen door groen. Hierbij zijn de hoeken bewust open gehouden, om zo extra contact te leggen met de natuur. Bij Shri Krishna is het daarbij ook mogelijk om de verdiepingshoge ramen te gebruiken als deur naar het schoolplein en direct vanuit de lokalen naar buiten te stappen.

GOLVENDE BEWEGING

Om ook de identiteit van de afzonderlijke scholen uit te dragen is de aluminium gevel bewerkt en voorzien van lichtkunst en -decoratie: bij de hindoeïstische basisschool is er boven de ramen een geperforeerd patroon op basis van lotusbloemen aangebracht, voor de openbare basisschool is een groot licht kunstwerk ontworpen door atelier PRO. Dit kunst werk, dat ’s avonds extra oplicht, symboliseert de

golvende beweging van water, en zorgt ervoor dat het gebouw ook in het donker een levendige aanblik biedt. Voor Shri Krishna werd daarnaast een deel van het kunstbudget ingezet voor een bijzonder speel toestel, dat de wagen van de god Krishna verbeeldt en een prominente plek inneemt in de inrichting van het schoolplein.

VASTU SHASTRA

Beide scholen hebben binnen het gebouw een duidelijk eigen karakter. Voor Pantarijn betekent dat een informele, open opzet met leerpleinen op beide verdiepingen. Voor Shri Krishna heeft atelier PRO aspecten van de Vastu Shastra, de eeuwenoude hindoeïstische bouwleer, in de school verwerkt. Dit is terug te vinden in de geometrische hoofdvorm en in de opzet rond een hoge centrale ruimte met veel licht van boven. De Vastu Shastra heeft ook invloed gehad op de oriëntatie en positionering van ruimtes, zoals de hoofdentree en in de toepassing van kleuren in het gebouw. Ook de plek van het gebouw zelf op de kavel, aan de zuidzijde, volgt bewust de hindoeïstische leer.

Zo verbindt een meer dan 1800 jaar oude Romeinse weg niet alleen binnen en buiten, maar ook verschil lende culturen, en heden en verleden. Juist door de loop van de limes heeft het schoolgebouw zijn bij zondere expressieve vorm gekregen - een baken in de woonwijk en een herinnering aan de eerste bewoners van De Meern.

Kijk voor meer informatie op www.atelierpro.nl.

“Juist door de loop van de limes heeft het school gebouw zijn bijzondere expressieve vorm gekregen”

Organisch ontwerp in een groene omgeving

De fusieschool Meer en Dorp en BLOS kinderopvang genieten van hun nieuwe integrale kindcentrum. Samen vormen zij IKC Vossepark. De vraag was om een gebouw te ontwerpen dat ruimte biedt aan de talentontwikkeling van het kind.

Bovenbouw coördinator en MT-lid Sanne

PROJECTINFORMATIE

Project Nieuwbouw IKC Vossepark Hillegom Opdrachtgever

Sophia Scholen in samenwerking met de gemeente Hillegom Architect LIAG architecten en bouwadviseurs Aannemer De Geus Bouw Volume

Deutekom: “Ons kindcentrum met 230 leer lingen en vier groepen kinderopvang is een integraal opgezette leeromgeving waarin de ontwik keling van het kind centraal staat. In de opzet is een doorgaande lijn in onderwijs en opvang zichtbaar.”

Directeur Friedeke van der Lei en vestigingsmanager Lieneke Goedhart zochten al vanaf het bouwproces duidelijk de samenwerking op. Niet alleen met elkaar, maar ook met bijvoorbeeld ouders, leerkrachten en pedagogisch medewerkers. De ontwikkeling van het kind stelden zij centraal. Zo ontstonden er steeds meer initiatieven die de integrale benadering ver sterken. “De kinderen van de kinderopvang kunnen bijvoorbeeld zelf alvast een kijkje nemen bij de hogere leeftijdsgroepen. We proberen zoveel moge lijk samen te werken en hebben een gezamenlijke personeelskamer, maar hebben natuurlijk wel andere werktijden.” “De school en de kinderdagopvang zijn de twee hoofdgebruikers die, ondanks dat ze veel samenwerken, ook zelfstandig kunnen functioneren”,

legt Thomas Bögl van LIAG uit. “De ontwikkeling van het kind staat centraal in dit ontwerp. Het is duide lijk, waar de opvang en elke ‘bouw’ in het kindcentrum te vinden is. Deze hebben een eigen toegang. En daarnaast een eigen identiteit: Zo sluiten de inrich ting van binnen én buiten aan bij de belevingswereld en de (leer)behoeften van de kinderen. Verder is de opzet van het gebouw transparant én volgen de ver schillende ontwikkelingsfasen elkaar op. De kinderen zien hierdoor waar ze naartoe groeien.”

NATUURLIJKE VERBINDING

Het centrale gebied van de school biedt royaal uitzicht op het park. Door de aanwezigheid van daklichten en een grote vide dringt het daglicht door tot diep in het gebouw. Het volume opent zich letterlijk naar het park en alle clusters hebben hun eigen verbinding met de natuur. “De vorige huisvesting was verouderd en we waren een fusieschool”, legt Sanne uit. “In samenwer king met de gemeente en BLOS kinderopvang kwamen we op deze locatie uit, die naast het Vossepark ligt. Een

ideale plek; midden in het groen, naast de sporthal en vlakbij de kinderboerderij. Wij staan voor ontwik kelingsgericht onderwijs; het kind ontdekt vanuit zijn eigen ontwikkeling wat op het randje van zijn kunnen en nog niet kunnen ligt. Daarom vinden wij de relatie met buiten zo belangrijk. We zien buiten als extra onder wijsruimte en gaan met ze het park in om afstanden te leren of kastanjes te rapen. Onze conciërge verzorgt met een paar leerling-hoveniers de planten buiten. Samen zorgen we ervoor dat het netjes blijft en leerlingen een besef van planten krijgen. Door vragen te stellen ontdekken ze wat de natuur doet.” Thomas: “Bij de aan besteding hebben we de klimmogelijkheid voor planten aan de gevel aangegeven. Alle kanten van het gebouw worden gebruikt. Straks heeft het gebouw groene sok ken en is tot de eerste verdieping begroeid. De kinderen kunnen een wedstrijd houden wiens planten het hardst groeien. We wilden verder zo veel mogelijk natuurlijke speelobjecten plaatsen zoals boomstammen, stenen en grasheuvels. Verharding moet geminimaliseerd worden en het uitgangspunt was om zo veel mogelijk hergebruikte materialen in te zetten.”

VEILIG VOELEN

Sanne knikt: “We willen dat de leerlingen zich veilig voelen in en buiten het gebouw. Daarom hebben we het centrale hart ruim opgezet. Daar is bovendien een grote keuken en bar te vinden, waar ze kunnen koken. Ook de kinderen van de BSO maken er graag gebruik van.” “Het grote leerplein op de begane grond vormt het hart van het kindcentrum en is door de vide verbonden met alle clusters”, legt Thomas uit. “Dit leerplein en het aangrenzende speellokaal zijn zo

gepositioneerd, dat ze tot één grote ruimte samengevoegd kunnen worden. Ideaal voor vieringen of voorstellingen. We konden bovendien de ruimtes tussen de lokalen – het middengebied over twee verdiepingen – groter maken dan gevraagd. We wisten hiervoor het aantal vierkante meters voor verkeersruimten flink te reduceren. Dat past bij het groepsdoorbrekend onder wijs. Alle lokalen liggen of aan het leerplein of de vide. Deze bieden een diversiteit aan plekken, van klein tot groot en van rustig tot dynamisch. Het middengebied is bovendien licht. Het geeft overzicht.“

“We hebben bewust voor wat kleinere lokalen van 45 m² gekozen, met voor elke bouw een eigen leerplein”, ver telt Sanne. “Wij staan voor het instructiemodel EDI, dat Expliciete Directe Instructie betekent. Dit model bestaat uit een aantal vaste lesonderdelen, aangevuld met ‘con trole van-begrip’-vragen. Wanneer 80% of meer van de leerlingen de lesstof begrijpt, dan kunnen ze in groepjes of individueel verder. Dat is ook het moment waarop de leerpleinen intensief worden ingezet. We hebben om deze reden bewust niet voor een grote tribunetrap gekozen.” Thomas knikt: “We zien vaak dat hij te weinig gebruikt wordt en wel veel meters kost. Daarom hebben we voor een met hout beklede trap gekozen die als een ontdekkingstocht naar boven voert. Onderweg kunnen leerlingen op het centrale plein kijken.” Sanne tenslotte: “De openheid en het natuurlijke komt overal terug. Het groen buiten, de kleuren, het vele hout en de mooie ronde vormen maken dat de kinderen het als een fijne en veilige plek ervaren.”

voor meer informatie op www.liag.nl.

Kijk

“Het groen buiten, de kleuren, het vele hout en de mooie ronde vormen maken dat de kinderen het als een fijne en veilige plek ervaren”

Geef het kind de ruimte! DE ONTWIKKELING VAN KINDCENTRA

Een mooie groep experts debatteerde tijdens de KindVak 2022 over de ontwikkeling van kindcentra. Op het moment dat het kind centraal staat komt het goed en een vanzelfsprekende samenwerking tussen onderwijs en kinderopvang is een basisvoorwaarde.

AANWEZIG:

DE ONTWIKKELING

NAAR INTEGRALE KINDCENTRA IS LOGISCH EN VANZELFSPREKEND

Ad: “Wij bieden onder ons bestuur opvang en onderwijs aan. Niet alleen vanwege een doorlopende leer- en ontwikkellijn, maar ook om de medewerkers

Ad Vos: Bestuurder PIT kinderopvang & onderwijs

Ingvild Krikke-Besselink: Directeur Kindcentrum Rijnvliet

Daan Josee: Architect Maas Kristinsson Architecten

Bart van Kampen: Architect De Zwarte Hond

Jos van Zutphen: Directeur speelleercentrum de Wijde Wereld Uden

Paul van Vliet: Key accountmanager jonge kind de Rolf groep

Willem Butz: Algemeen directeur Boerplay

Sibo Arbeek: Hoofdredacteur Schooldomein

op de werkvloer te ontzorgen. Inmiddels hebben we 16 IKC’s die zo werken. Wij gaan niet uit van leerplicht maar van het ontwikkelrecht van kinderen en dat lukt het beste in een integraal kindcentrum.” Ingvild knikt: “Onderwijs en opvang zijn steeds vaker al aan de voorkant met elkaar in gesprek. Vanuit het thema ‘onbegrensd leren’ hebben we voor kindcentrum Rijnvliet een programma van eisen opgesteld waar mee de architect aan de slag is gegaan. In ons geval had de gemeente ook een brede visie op de wijk en heeft mede het voedselbos ontwikkeld, met een openbaar toegankelijke brug die het kindcentrum met de wijk verbindt. Wij zijn overigens formeel geen integraal kindcentrum, omdat bij mij juridisch niet geregeld is dat ik ook de leidinggevende ben van de opvang, maar in de praktijk werken we wel als één organisatie met dezelfde pedagogische visie.”

Jos: ”Wij zijn wel integraal en dat maakt het werken

een stuk makkelijker omdat je directe collega’s van elkaar bent. Het is ook heerlijk om de expertise van kinderopvang de hele dag in je organisatie te hebben en niet alles vanuit een onderwijskundige blik te bekijken. Tijdens corona konden we met ziekte toch drie klassen met 90 kinderen met de hulp van pedagogische medewerkers en onderwijsassistenten draaien en ouders waren daar enorm blij mee. Je kent elkaars expertise en werkzaamheden en stelt samen het pedagogisch plan op.”

SCHEIDING IN WET- EN REGELGEVING EN FINANCIERING MAAKT ECHTE SAMENWERKING LASTIG

Ad: “We werken in Nederland nog steeds volgens een systeem van vóór 1900, waarbij we kinderen in te weinig meters proppen en er een leerkracht voor zetten. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de eerste zeven jaar bepalend zijn voor de ontwikkeling van een mens. Dan is het bijzonder dat het ministerie onderwijs als basisvoorziening ziet en kinderopvang als een opvangsector wordt weggezet. Maar dat is onderwijs ook, anders zouden ouders niet kunnen werken. Vanuit PIT zijn we dus voor een stelselwijziging waarbij een basisvoorziening van 0-13 jaar prima een centrum voor basisontwikkeling zou kunnen heten. Wij zijn daarom ook medeoprichter van de Vereniging Nederlandse Kindcentra (VNK). De komende jaren werken OCW en SZW samen aan de gratis kinderopvang. Dat in combinatie met de Rijke Schooldag maakt dat de omgeving steeds meer mee doet om een breed aanbod aan cultuur en sport te kunnen bieden. Nu nog één CAO voor kinderopvang en onderwijs.” Ingvild: “Het systeem binnen kinderopvang draait nog steeds om controle en veiligheid, met in het onderwijs nog veel de nadruk op resultaten en cognitie, terwijl het over brede ontwikkeling zou moeten gaan. Als onze kinderen de hele dag aan een tafel zitten gaan ze het echt niet leren. Ze leren en ontwikkelen wel door buiten te spelen en al spelend te leren tellen en lezen. Elk kind ontwikkelt zich op zijn eigen manier. Wij vinden het belangrijk dat peuters die daaraan toe zijn al meedraaien met het onderwijs bijvoorbeeld in een peuter+ groep, maar dat mag nog niet. Dat zouden we willen vormgeven door in dezelfde ruimte een leerkracht en pedagogisch medewerker aanwezig te laten zijn.” Daan vult aan: “In een kindcentrum in Leeuwarden wilde de inspectie strikt handhaven. Daar heb ik de ruimte voor 2-4-jarigen in één lijn met drie onderbouw lokalen ontworpen rond een leerplein met verrijdbaar meubilair. Dan kun je heel snel een stukje van het leerplein afscheiden en combinaties maken. Je ziet dat kinderen voor elkaar zorgen, maar ook leren omgaan met ruzie.”

VITAAL EN GEZOND BEWEGEN IS EEN VOORWAARDE VOOR EEN NATUURLIJKE ONTWIKKELING

Willem: “We zien het schoolplein als verlengstuk van het klaslokaal. Bewegen is fundamenteel voor de verbindingen in de hersenen en het ontwikkelen van de fijne motoriek. Dan zie ik weer schoolpleinen met een wipkip en een klimrek en vraag me af wie dat bedacht heeft.” Paul: “Als de Rolf groep denken we steeds vaker al in een vroeg stadium mee over de inrichting van kindcentra. Het gaat ook steeds meer van binnen naar buiten, door ook de buitenruimte te betrekken.” Ad knikt: “Bewegen en kinderen horen bij elkaar. Dat zie je heel mooi in het beweegkindcentrum De Twijn in Alblasserdam. Kinderen mogen door het gebouw rennen of in een klimwand hangen. Je denkt dat het een schrikbeeld voor het onderwijs is, maar in de lokalen is het stil.

Als een kind even behoefte aan bewegen heeft gaat het naar buiten om even later weer rustig binnen te komen.” Willem: “Een kind dat veel beweegt kan zichzelf beter controleren. De beweegbehoefte zit in het kind, dus dat moet je niet willen controleren. Een architect moet dus een leer- en speelomgeving ontwerpen waarbij die natuurlijke aanleidingen aanwezig zijn.” Ingvild: “Bewegen kun je inbouwen op alle momenten van de dag en de instructie is daarop afgestemd. De kinderen spelen op het plein en in het voedselbos en het is fantastisch om te zien hoe dat tot natuurlijk leren leidt. Waar we vanaf moeten is dat het allemaal losse onderdelen zijn.” Jos knikt: “Daarom hebben wij als speel- en leercentrum De Wijde Wereld het speelkwartier afgeschaft; de kinderen spelen bij ons drie keer per dag een half uur. Wat spelen met kinderen doet krijg je met 20 professionals niet voor elkaar. Door telkens een half uur te laten spelen zorgt de afwisseling ervoor dat ook de adhd’ers kunnen gedijen, wij hebben geen kinderen naar SBO en SO hoeven te sturen. Laat kinderen maar veel spelen, dan komt het vanzelf goed.”

EEN GOEDE INRICHTING EN ARCHITECTUUR FACILITEERT DE DOORLOPENDE LEER- EN ONTWIKKELINGSLIJN

Jos: “Begin met een goed plan waarbij het kind centraal staat. Laat huisvesting vooral heel veel samenwerking mogelijk maken.” Bart knikt: “Ik zie in de praktijk ook dat kinderopvang en onderwijs steeds meer samenwerken. Dat komt in ons werk terug doordat we veel meer vanuit samenhangende ruimtes denken. De exploitatie wordt complexer, maar biedt ook kansen. Wij ontwerpen een kindcentrum met

sporthal en kantine, waarbij de kinderopvang de kantine exploiteert en die ook als extra speelplek kan inzetten. Als er meer partijen bij betrokken zijn vraagt dat iets van het ondernemerschap. Dan helpen de regels niet.” Daan: “De gemeente Almere wilde de gymzaal, school en opvang in drie gebouwen bij elkaar. Het is geen kindcentrum onder één dak maar onder drie daken, een driehoek met buitenruimten die de verbindende factor is en bewegend leren stimuleert. Zo’n concept biedt kansen voor de bestaande voorraad, waarbij je ook de omgeving betrekt. Het is een mini nederzetting, waarin alles van 0-13 is ondergebracht en het spelen de verbindende factor is.” Jos: “Een kindcentrum speelt in op de behoefte van de wijk. Dat is in een yuppenwijk anders dan in een achterstandswijk. Kinderen eten bij ons warm tussen de middag. Eigenlijk zou een integraal aanbod met ontbijt, sport en cultuur vanzelfsprekend en gratis moeten zijn. We waren eind november in Finland. Wij zijn blij met ons mooie gebouw, maar daar is het twee keer zo groot, met minimaal acht meter per kind. De bouwbudgetten liggen er ook hoger, omdat de ontwikkeling van het kind er uitgangspunt is en niet de bouwkosten. De discussie hier gaat al snel over geld, zeker in deze tijd, terwijl we aan de voorkant moeten durven investeren.” Daan knikt: “Ik ben bij een project betrokken waarbij het ontwerp iets boven de meerprijs ligt, ook omdat ik een beetje overmaat belangrijk vindt. Het moet er van de gemeente weer af en de gestegen bouwprijzen moeten we ook binnen het budget oplossen. Mensen, zijn jullie niet bang dat je er over vijf jaar spijt van krijgt, vroeg ik.”

“Een architect moet dus een leeren speel omgeving ontwerpen waarbij die natuurlijke aanleidingen aanwezig zijn”

HET NIEUWE INSPIRATIEBOEK

VERBINDENDE KINDCENTRA IN HUN OMGEVING

De komende jaren zijn of worden er honderden kindcentra gerealiseerd. Het doel is een doorlopende leerontwikkeling mogelijk te maken vanaf de vroegste jaren tot 13 jaar of verder. De essentie van een kindcentrum is dat het op alle niveaus verbindt. Niet alleen pedagogisch, maar ook in de lijn die van inrichting en architectuur naar de -groene- omgeving leidt. De opgave voor een kindcentrum is in de meest brede zin een maatschappelijke en ruimtelijke opgave. Wanneer aan de voorkant de verkeerde keuzen worden gemaakt blijft het gebouw een

solitair volume dat los staat van die natuurlijke omgeving en geen verbinding maakt met de buurt of de wijk.

Het nieuwe boek laat circa 60 inspirerende voorbeelden zien, die op elk niveau de moeite waard zijn. Het nieuwe boek wil toekomstige opdrachtgevers en partijen binnen de branche stimuleren om bij de start van het proces de juiste keuzen te maken, de goede partners te betrekken en een verbindend en daarmee vanzelfsprekend ontwerp te maken.

Op donderdag 20 april 2023 wordt het boek tijdens een middagsymposium gepresenteerd. Naast enkele inleidingen zijn er workshops waarbij praktijkvoorbeelden worden uitgelegd. Bezoekers krijgen het boek na afloop mee en anders kunt u het bestellen via de webshop van Ten Brink Uitgevers in Zwolle. Meer info over het symposium volgt in de volgende Schooldomein. Noteert u deze datum vast in uw agenda.

Heb jij al aan luchtreiniging gedacht?

Met het stijgen van de coronabesmettingen (en de energieprijzen) staan veel scholen voor een fikse uitdaging. Je herkent het vast wel: noodgedwongen lesgeven met ramen en deuren wijd open om voldoende te verluchten, terwijl de gas- en energieprijzen de pan uitswingen! Het ziet ernaar uit dat nieuwe coronagolven, zieke leerlingen en leerkrachten, ijskoude klaslokalen én torenhoge energiekosten ongekend veel van jouw school zullen gaan vergen. Dat moet anders!

Gelukkig kan het ook anders. Luchtreinigers met desinfecterend UV-C licht worden al jaren met succes gebruikt in bijvoorbeeld ziekenhuizen, theaters en kleedkamers als luchtdesinfectiemiddel om virusuitbraken onder controle te houden. De luchtreinigers desinfecteren de lucht en kunnen tot 99,99%* van de aanwezige virussen inactiveren in minder dan 10 minuten.

Bovendien maken UV-C desinfectietoestellen een dure upgrade van bestaande ventilatiesystemen overbodig, en kunnen ze flexibel het hele jaar door worden ingezet, vooral op plekken waar natuurlijke ventilatie onvoldoende mogelijk is. Want zeg zelf: wie zit graag in de kou of krijgt graag les in een koud klaslokaal?

Minister Wiersma moet nog deze winter zorgen voor warme en gezonde klaslokalen. Onderwijsbestuurders wijzen op de slechte staat van gebouwen om bestaande ventilatiesystemen aan te passen. Prof. dr. Ir Bert Blocken en ventilatie-expert hoopt dat naast ventilatie ook luchtreiniging een belangrijk aandachtspunt wordt in de strijd tegen fijnstof en corona.

Wij spraken hierover in een TechTalk van Brainport Development met expert Leen Peeters, Thomas Leenders en Peter Tijs van scholengroep SKPO uit Eindhoven.

Van corona- naar energiecrisis

Kijk het hier terug!

lucht met licht

GROEN GAS, GAS EROP! UNIEK IN NEDERLAND

Om van het aardgas af te gaan moeten we ‘gas’ geven op de huidige groene alternatieven. Een voorbeeld hiervan is de stad Tilburg die het snelst opwarmt van heel Europa, dus niet Barcelona of Rome, maar Tilburg met een binnenstedelijk gebied, waar een grote uitdaging ligt. Tilburg heeft een zeer dicht gebouwde omgeving in het centrum van de stad, dat door hoge flatgebouwen en een drukke ringbaan wordt omsloten. Deze ringbaan ontsloot vroeger het ‘hart’ van Tilburg en door de ondoordachte drang naar bouwen, bouwen en nog eens steeds hoger bouwen werd de ringbaan omsloten door nieuwe gebouwen en wegen. Nu 50 jaar later zitten we met de gebakken peren en op hete kolen. Om het huidige centrum duurzaam te maken is bijna een onmogelijk klus, gezien de beschikbare ruimte in de bestaande ondergrondse infrastructuur. Nu heeft Tilburg de kans om dit gebied voor een groot deel te verduurzamen maar dan met geproduceerd groen gas.

Dat zit zo, rondom de oude gemeentelijke stortplaats wordt momenteel op verschillende manieren duurzame energie opgewekt in de vorm van windmolens voor elektriciteit. Daarnaast wordt er ook duurzaam groen gas geproduceerd in een verwerkingsfabriek door de

aangeleverde GFT afval en door het afvangen van methaangas van de voormalige vuilstortplaats. Gezamenlijk is dit maximaal 1.300 m3 groen gas per uur. Vanaf eind 2022 zal ook de aangrenzende waterzuivering een start maken met het opwerken van rioolslib in een nieuw te bouwen fabriek die uiteindelijk maximaal 1.000 m3/h groen gas zal produceren. Daarnaast is een veelbesproken mestfabriek van (VTTI) gestart met de bouw en wil uiteindelijk max. 3.300 m3/h groen gas gaan produceren. Gezamenlijk kunnen deze drie groengasprodu centen max. 5.600 m3 per uur groen gas injecteren in het bestaande gas netwerk in Tilburg. Hiermee hoeft er dus geen aardgas te worden gewonnen of geïmporteerd en is dus dit groen gas direct beschikbaar voor de inwoners en bedrijven in en rond de gemeente Tilburg.

Op jaarbasis is dit 5.600 m3 x 24 uur x ~350 dagen per jaar = ruim 47.000.000 m3 groen gas. Een gemiddelde woning zal ± 1.400 m3 aardgas per jaar verbruiken en dat betekent dat ongeveer 33.500 woningen met groen gas hun huizen zouden kunnen verwarmen. Dit zijn nagenoeg alle huizen binnen de ringbanen van Tilburg inclusief de oude binnenstad. Het is uniek binnen Nederland dat er zo’n hoeveelheid groen gas tot stand komt dat direct in een stedelijke omgeving kan worden geproduceerd en verbruikt. Afval, rioolslib en mest verwerken tot duurzame energiebron in de vorm van groen gas, iets mooiers kun je toch niet doen in je stad? Daarnaast is het een tegemoetkoming aan de boeren in de omgeving van Tilburg in verband met de mest en stikstofproblematiek wat in de nabijheid van de gemeente Tilburg daarmee direct wordt gereduceerd. Daar naast is het bestaande aardgasnetwerk in Tilburg inmiddels nagenoeg vervangen en is er dus ook klaar voor. Klaar voor de groene transitie, GAS EROP!

Enexis

Adri Pijnenburg | Innovatieversneller vmbo & mbo Techniek | Pijnenburg Techniek Scouting

John Voogt | Technisch Expert Gas |

“Het is uniek binnen Nederland dat er zo’n hoeveelheid groen gas tot stand komt dat direct in een stedelijke omgeving kan worden geproduceerd en verbruikt”

BREEDVELD wanden maken het stil

Akoestiek is geen onderwerp om aan het toeval over te laten. Effectief vergaderen, leren en presenteren lukt namelijk alleen in ruimtes waar geluid wordt geïsoleerd en geabsorbeerd. Ook in ruimtes die met behulp van mobiele wandsystemen flexibel worden gebruikt, verdient akoestiek de nodige aandacht.

Dat is dan ook de reden waarom BREEDVELD zich al sinds haar oprichting bezighoudt met de ontwikkeling van mobiele wandsystemen die ook op het gebied van akoestiek optimaal presteren.

“Schuifwanden met een akoestische demping, dat is een unieke combinatie”, vertelt Martijn de Wolf, eigenaar van BREEDVELD. “Vergelijk ze maar eens met schuifpuien. Die hebben doorgaans prima afdichtingen, maar ze zijn niet echt geluidswerend.

Waarom het ons wel lukt? We zijn een relatief klein bedrijf dat het leuk vindt om mooie oplossingen te bedenken. De ontwikkelaar uit ons team simuleert elk ontwerp in 3D en zet hiermee de toon voor het bieden van oplossingen die bij bedrijven die voor grootschaligheid gaan geen kans krijgen. Er zit zoveel ervaring in ons familiebedrijf waarin de derde generatie inmiddels actief is: we hebben alle benodigde kennis en expertise om ons vast te bijten in uitdagende opdrachten.”

AFDICHTING EN MASSA MAKEN

Eén van de elementen die bijdraagt aan de akoestische demping is de looddoekafdichting van BREEDVELD. Deze methode van afdichten heeft zich sinds de jaren 70 meer dan bewezen. “We zijn ooit begonnen met de ontwikkeling van geluidsisolerende vouwwanden. Bij de wanden die na tientallen jaren aan vervanging toe waren, was de reden van vervanging nooit de unieke afdichting. Reden genoeg om dit bewezen onderdeel ook in onze schuifwandsystemen toe te passen. Natuurlijk is het belangrijk dat de hele opbouw van de wand aan de gewenste eisen voldoet. Geluid tegenhouden is voor een groot deel afhankelijk van het maken van massa. Daarom plaatsen we aan de binnenzijden van de holle ruimte bitumen en extra houten beplating voor het isoleren van geluid en maken we in de kern gebruik van akoestische wol voor het absorberen van geluid.”

BEWIJS

Wie een goede akoestische omgeving wil realiseren, moet de akoestische eigenschappen van materialen en constructies kennen. Peutz is de absolute kenner op dit gebied. De raadgevende ingenieurs van dit

bureau zorgen onder meer voor de realisatie van ge kwalificeerde metingen van akoestische oplossingen. BREEDVELD laat haar schuifwanden testen door Peutz en kan hiermee de werking van haar producten volledig onderbouwen.

Het resultaat van alle inspanningen - ontwikkeling, productie, testen - zijn bewezen geluidsisolerende schuifwandsystemen waarachter je met een gerust hart les kunt geven, muziek kunt maken of kunt vergaderen zonder geluidsoverlast aan de andere zijde te veroorzaken.

Wilt u meer weten over BREEDVELD? Bekijk onze website www.breedveld.com of neem contact op via 0487 542 888.

“Wie een goede akoestische omgeving wil realiseren, moet de akoestische eigenschappen van materialen en constructies kennen”

Mooie samenwerking primair en voortgezet onderwijs

Het ontwerp van het Esdal College is geïnspireerd door de straten van de Italiaanse stad Mantova. De uitbreiding met OBS Klazienaveen past naadloos bij dit concept en zorgt voor een echte onderwijs-, sport- en cultuurboulevard, waar iedereen uit het dorp welkom is.

Obs Klazienaveen is ontstaan uit de fusie van De Spil, De Viersprong en De Planeet. De nieuwe fusieschool heeft in het centrum van Klazienaveen een nieuw onderkomen gekregen naast het Esdalcollege aan de Van Echtenstraat in Klazienaveen. Bij het Esdalcollege is 1.000 m2

aangebouwd en een aantal lokalen van het Esdal college is verbouwd voor de OBS. Daarnaast heeft de voorschool van De Wiebelboot een lokaal in gebruik. Een mooie aanleiding om met de directeur van OBS Klazienaveen Jacqueline Grupstra, direc teur Gerrie Benes van het Esdal College, teamleider

Gini Schotanus en adviseur Erwin Veneklaas Slots van ICSadviseurs in gesprek te gaan. Gini over de aanleiding: “Je kunt het zien als een geslaagd proces van samenwerking tussen het voortgezet en het primair onderwijs en de krimp die eraan kwam. Onze voorgangers kozen bewust voor een inhou delijke samenwerking en daarmee deze locatie.” Gerrie knikt: “Vanaf 2015 hebben we al intensief contact met de basisscholen in het dorp om meer samen te werken. Je ziet landelijk een tendens om de knip tussen basis en voortgezet onderwijs anders te organiseren. Denk aan de tienercolleges van 1014 jaar. Het Esdal College had al een junior college, dus dat sloot mooi aan. De gemeente voorzag ook al dat we naar de toekomst slimmer met het ruimtegebruik om moesten gaan.” Jacqueline: “We hadden toen 280 basisscholieren, maar inmiddels zijn dat er 305 geworden, dus een hele klas erbij.”

BEVOORRECHTE PLEK

Jacqueline werd directeur toen de bouw al in voor bereiding was en de drie oorspronkelijke scholen net waren gefuseerd: “Ik raakte enthousiast van het ontwikkelplan; als het zo wordt dan kan ik me erin vinden, dacht ik. En mooi dat het zo dicht bij het voortgezet onderwijs ligt. Alle leerlingen van groep 8 volgen vakken als Engels, bewegingsonderwijs en wetenschap en techniek op het Esdal College. En de leerlingen van het Esdal College kunnen hier komen voorlezen of een stage lopen. Het is prachtig om op deze plek de doorgaande lijn van 2,5 tot 16 jaar vorm te geven. Sommige ouders waren in het begin wat angstig, omdat het zo’n transparante school

is, waarbij de deuren naar elkaar altijd open staan. In de praktijk levert het geen enkel probleem op.” Gerrie: “Overdag komen ze elkaar buiten ook tegen, dus waarom hier niet? Ik heb zelfs de idee dat onze leerlingen zich nog voorbeeldiger gedragen, omdat ze zich verantwoordelijk voelen. Deze ontwikkeling past naadloos bij de discussie rond kansengelijkheid en de uitgestelde schoolkeuzes. De bibliotheek heeft een volwaardige plek en andere maatschappelijke partners zouden ook betrokken kunnen worden. Dit gebouw ligt centraal in het dorp en er loopt een wandelroute langs.” Gini: “Ik zag net twee ouderen met een rollator naar een sportles buiten kijken.”

NIEUW ONDERWIJSCONCEPT

“De drie oorspronkelijke teams hebben samen na gedacht over het nieuwe onderwijsconcept”, vertelt Jacqueline. “Daar zaten voorstanders bij van klassikaal onderwijs en ook van een meer vrije indeling. We zijn toekomstgericht, maar hebben wel een jaarklassensysteem. We hebben een vrij traditionele opzet geko zen met grote lokalen zonder leerpleinen, maar het

“De discussie gaat dus niet over een klaslokaal of een leerplein, maar over de inrichting van het onderwijs en de veranderende rol van de leerkracht”

vlnr: Gini Schotanus, Gerrie Benes, Jacqueline Grupstra en Erwin Veneklaas Slots

PROJECTINFORMATIE

Project

Nieuwbouw OBS Klazienaveen

Opdrachtgever

Gemeente Emmen

Projectmanager

ICSadviseurs

Architect

DAT architecten

Aannemer

Jorritsma Bouw

Adviseur Installaties

Sijperda-Hardy

Omvang

1.800 m², waarvan 1.000 m² nieuwbouw

Ingebruikname

Augustus 2022

gebouw is wel flexibel van opzet. Op de brede gangen hebben we plekken voor werkvormen. De voorschool zit bij ons in en de peuters kunnen zo de oversteek maken. ’s Middags werken we thematisch en kunnen de leerlingen bij elkaar in de klassen werken.” Gerrie: “Bedenk dat we uit een tijd komen waarbij het vooral ging om de leerprestaties. De inspectie heeft in het onderwijs de afgelopen 25 jaar vooral daarop de focus gelegd. Dat heeft de onderwijsontwikkeling geen goed gedaan. Nu ontstaat langzaam weer wat meer ruimte voor andere visies op de inrichting van het onderwijs. Maar veel collega’s moeten langzaam leren hoe het ook anders kan. De discussie gaat dus niet over een klaslokaal of een leerplein, maar over de inrichting van het onderwijs en de veranderende rol van de leerkracht.” Gini knikt: “We hebben nu de mogelijk heid om kinderen van elkaar te laten leren. Ze leren ook veel meer van buiten de school dan in de school. In onze praktijklokalen geven vakdocenten theorie lessen gekoppeld aan praktijk en leren leerlingen door te doen. Een andere manier van leren en werken waar we nog volop mee aan het ontwikkelen zijn.” Jacqueline: “We bereiden ze voor op de toekomst en leren ze samen te werken. De leerkrachten werken ook als team en zijn samen verantwoordelijk voor de leerling die van school gaat.” Gerrie: “In deze regio speelt het noaber schap nog een belangrijke rol. Je kunt hier sneller een appèl doen op het gemeenschapsgevoel.”

APART HERKENBAAR

“De school wilde een compact gebouw, dat goed aan sluit bij het bestaande gebouw, met een mooie over gang tussen het basis en voortgezet onderwijs”, legt Erwin uit; “DAT architecten heeft dat mooi opgelost en was ook al betrokken bij het Esdal College. Architect

Desiree Vermeer heeft vanuit dezelfde visie een nieuw huis aan de straat toegevoegd. Overal is dezelfde kleur steen gebruikt zodat het gevelbeeld verder versterkt is. Binnen de bestaande muren werd 800 vierkante meter aan ruimte verbouwd en aangepast. Tegelijkertijd verrees er een stuk aanbouw van 1.000 vierkante meter. Op basis daarvan is de architect gaan inpassen. Hoe wil

je toch goede interne relaties maken? Haar Braziliaanse roots zie je terug in het uitgesproken metselwerk om de gevel te accentueren. De speelsheid wordt verder benadrukt door grote ramen op verschillende hoog tes. Het gebouw heeft twee verdiepingen, waarbij op beide niveaus de verbinding met het Esdal College is gemaakt. Beneden zit de entree met de centrale hal met de tribunetrap en speellokaal en de lokalen voor de onderbouw en de voorschool. Het speellokaal kan door het openen van de schuifwand bij de centrale ruimte betrokken worden. Boven zitten de lokalen voor de midden- en bovenbouw en dat loopt deels door in het bestaande gebouw. Het nieuwe gebouw mocht niet aan de bestaande gevel geplakt worden, dus is er een eigen transparante entree gemaakt, die ook aan het schoolplein achter de school grenst. Aan de entree ligt de kamer van de directie en dat was eerder een lokaal van het Esdal College.” “Het moest een transparant ge bouw worden”, legt Gini uit, “de wens van de leerlingen van het Esdal College was om overal in het gebouw het daglicht te zien en dat zie je hier ook weer terug. In het gebouw van het Esdal College zijn verschillende stijlen en vormen terug te vinden die te herleiden zijn tot de Italiaanse stad Mantova. Het is een prachtig ensemble geworden.” Erwin verder: “Het is een duurzaam ge bouw met vloerverwarming, automatische zonwering en touchscreens voor het geven van onderwijs. Zonnepanelen op het dak voorzien in een deel van de benodigde energie. Het is verder gasloos en aangetakt op de basisinstallatie van het Esdal College.”

Gerrie: “De belangrijke verkeersaders van het dorp komen ook terug in het gebouw; door de mooie zichtlijnen kun je overal naar buiten kijken. De mensen zijn er trots op en vinden het mooi dat zo’n mooi gebouw in Klazienaveen staat.” Jacqueline tenslotte: “We hebben een prijsvraag voor de naam van de nieuwe school georganiseerd. Daar kwam OBS Klazienaveen uit. Misschien simpel, maar het geeft wel aan waar we voor staan.”

Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl.

STOERE UITSTRALING VOOR VSO THRIANTASCHOOL IN EMMEN

Volop faciliteiten in compact gebouw

Kenmerkend voor het nieuwe schoolgebouw van VSO Thriantaschool is de stoere uitstraling, veel licht, rust en vooral ook verbinding met elkaar. De praktijklokalen zijn dusdanig ingericht dat leerlingen toe kunnen werken naar branchegerichte certificaten.

VSO Thriantaschool biedt onderwijs aan onge veer honderd zeer moeilijk lerende leerlingen vanaf twaalf tot twintig jaar oud, die in een straal van 30 kilometer rond de school wonen. Het oude gebouw met meerdere noodlokalen, is een afgekeurd schoolgebouw, was verouderd en de prak tijklokalen waren niet optimaal ingericht. Het nieuwe gebouw naast het stadion van FC Emmen voldoet

aan alle verwachtingen. Schooldomein tekent het verhaal op van locatiedirecteur Sarah-Lotte Kartner, teamleider Annet Aper en adviseur facilitaire zaken en huisvesting Bert Arling van Openbaar Onderwijs Emmen (OOE). Bert opent: “Er waren meerdere locaties in beeld, maar we hebben al snel een optie op deze plek aan de Velodrome genomen. FC Emmen als buurman en belangrijker nog; alle

expertise rond sportfaciliteiten en voortgezet speciaal onderwijs ligt hier bij elkaar, zoals RENN4 en PRO Emmen. Sarah-Lotte knikt: “Dat is een fijne bijkomstigheid, want dan is de drempel wat lager, als leerlingen beter op een andere school passen. De leerlingen mochten meedenken over een aan sprekende persoon om het nieuwe gebouw te ope nen. Toen kwamen grote namen als Max Verstap pen, Enzo Knol, maar ook een bekende voetballer van FC Emmen stond op het wensenlijstje. Voetbal leeft onder de doelgroep en een aantal leerlingen speelt in het G-team van FC Emmen. Uiteindelijk heeft FC Emmen speler Richairo Zivkovic, die mascotte SIBI mee had genomen, het gebouw geopend.”

GEBOUW MET UITSTRALING

“In de voorbereiding hebben we ook andere vo en vso scholen bezocht met de vraag waar we voor onze doelgroep leerlingen de winst uit kunnen halen”, vertelt Sarah-Lotte. “We wilden een gebouw met de uitstraling van het voortgezet onderwijs. In ons nieuwe gebouw kunnen we onze leerlingen alles

bieden om zich goed te ontwikkelen. We hebben grote praktijkruimtes waardoor het mogelijk wordt om branche-gecertificeerd onderwijs te geven. Zo is er een grote keuken waarbij alles voorhanden is om ze voor te bereiden om bijvoorbeeld in de horeca te gaan werken. De nieuwe apparaten zijn ook gedempt, waardoor de leerlingen minder prikkels krijgen.” “Praktijkvorming is de kern van ons onderwijs”, vervolgt Annet: “Onze leerlingen leren vaardigheden in de ruime praktijklokalen voor koken, techniek en de schoonmaak/was combinatie (swas). Ze hebben ook een taak in het gebouw om het schoon te houden, te zorgen dat de kantine en de trap schoon blijven. Daarnaast hebben we een trainingslokaal (ZEDEMO), waarbij maximaal zes leerlingen vakvaardigheden trainen die belangrijk zijn voor de uitstroom rich ting arbeid of dagbesteding. Hier trainen leerlingen bijvoorbeeld om met een lopende band te werken, met twee handen tegelijk opdrachten uitvoeren en ook nog op tijd. We bieden het vak Groen met een eigen werkschuur buiten op het terrein. Leerlingen leren snoeien, schoffelen, harken en gras maaien en onderhouden het buitenterrein dat de komende tijd nog verder ingericht wordt. Over alle elementen in de school is er goed nagedacht in het belang van de ontwik keling van onze leerling. Zo hebben we buiten een plek om te chillen, om lekker te schommelen, te klimmen en ook actief te bewegen op ons multifunctionele speel veld. Het zijn kinderen die regelmatig even moeten ontladen en daarom hebben we gekozen voor deze toestellen en plekken op het schoolplein.

SUPERTROTS

“Wanneer ze bij ons klaar zijn gaan de leerlingen aan het werk, zoals naar de dagbesteding of naar arbeidsmatige dagbesteding of arbeid”, vertelt Sarah-Lotte, “tegenwoordig krijgen leerlingen een erkend diploma of certificaat als ze van het speci aal voortgezet onderwijs af komen. Dat bestond nog niet, maar vorig jaar zijn de eerste leerlingen geslaagd en hebben een erkend diploma gekregen.

“Het gebouw heeft een heldere structuur zodat kinderen weten waar ze zijn en waar ze naar toe moeten”

vlnr: Sarah-Lotte Kartner, Bert Arling en Annet Aper

Er bestaat sinds schooljaar 2021-2022 ook een examencommissie, deze commissie bepaalt of de kandidaat voldoet aan de gestelde landelijke norm; zo moeten de examenkandidaten zichzelf ook pre senteren. De leerlingen waren supertrots en voel den zich volwaardige leerlingen van het voortgezet onderwijs. We hebben de examenuitreiking voor het komend jaar zo dicht mogelijk bij de reguliere diploma-uitreikingen gepland, zodat ze in dezelfde weken ook de vlag uit kunnen hangen.”

PRIKKELARM

“Wij wilden verbinding in het gebouw en zicht hebben op elkaar”, vertelt Sarah-Lotte, “overal vind je doorkijkjes. We hebben drie stromen VSO leer lingen en voor de reguliere stroom is het belangrijk dat lokalen inwisselbaar zijn, met een gelijke hoogte van tafels, een vergelijkbare indeling vaste kasten en meubilair en een goede demping; als de deur dicht gaat hoor je niets meer. Je hoort geen digibord en de akoestiek is erg goed. De oudste leerlingen zitten boven. Die vinden het geweldig om de trap op te lopen en boven overzicht te hebben. Dan ontdekken ze weer wat nieuws en komen ze op die manier tot rust. We willen onze leerlingen voorbereiden op hun nieu we werkomgeving en daar hoort ook wat zelfstan digheid bij. In dit nieuwe gebouw is er daarom iets minder zicht van een begeleider. We hadden nooit de gelegenheid om leerlingen pauze te laten houden in een kantine. Die hebben ze nu, waarbij onze perso neelskamer naast de kantine ligt en we goed over zicht kunnen houden. Ook de verkeersruimtes doen mee. Midden in de centrale ruimte hebben we een ronde bank gezet, met in het midden een boom. En we hebben speciale meubels waar kinderen heerlijk prikkelarm kunnen werken of even kunnen bijkomen. Het gebouw heeft een heldere structuur zodat kinde ren weten waar ze zijn en waar ze naar toe moeten. De lange trap met een mooie groene bedekking loopt in een lijn door. Dat zijn de wandelpaden waarop de kinderen zich moeten bewegen.”

DIFFUUS LICHT

Het ontwerp van de nieuwe school komt van architectenbureau Maas Kristinsson Architecten, die eerder ook al het kindcentrum in Emmerhout ontwierp. Sarah-Lotte: “Het is een heel herkenbaar gebouw geworden, met veel licht dat overal naar binnen valt. Daan Josee is van diffuus licht, dat overal verspreid in de school valt, zodat er geen donkere punten zijn. Dat licht was een belangrijk uitgangs punt in ons programma van eisen. We hadden een werkgroep die heeft meegedacht over de sfeer in het gebouw. Het is sfeervol, compact en warm. Over alle hoeken en naden is nagedacht. Alle kantoren hebben als klaslokalen dezelfde inrichting. Grote ramen met doorzichten. Door het gebouw ligt marmoleum en in de kamers liggen mooie gemêleerde tapijttegels.”

KENMERKENDE ENTREE

Het gebouw heeft een centrale en kenmerkend trans parante entree, dat op een binnenplein uitkomt. Er is geen brede tribunetrap, maar een elegante, gelaagde trap, met groene bekleding die met een knik naar boven leidt. Daarnaast zijn er de kenmerkende doorkijkjes, waardoor ruimten via grote wanden met elkaar ver bonden zijn. Overal is licht aanwezig, onder meer via de grote dakramen. De kleuren zijn wit, gecombineerd met accentkleuren en houten elementen. Opvallend is ook de grote gymzaal, die van binnenuit bereikbaar is, maar ook een eigen ingang kent. De buitengevel heeft een mooie roodbruine baksteen met witte banden. De school is gelaagd opgebouwd en heeft in het midden een mooi dakterras. De glazen entree is goed zicht baar en heeft een wit transparant overstek. Er staat een nieuw, bijna energie-neutraal gebouw en het dak ligt vol met zonnepanelen. Het is naast duurzaam ook mooi. “Toen de eerste schooldag de voordeur open ging zag je de kinderen met een glimlach naar binnen lopen. Het is precies het gebouw geworden dat bij ze past; stoer en tegelijk veilig”, besluit Sarah-Lotte.

Kijk voor meer informatie op www.ma-kr.nl.

PROJECTINFORMATIE

Project

Nieuwbouw VSO Thriantaschool Emmen Opdrachtgever

Openbaar Onderwijs Emmen (OOE) Architect

Maas Kristinsson Architecten Adviseur abcnova Aannemer Hesco Bouw Omvang

1.678 m² inclusief gymzaal Ingebruikname september 2022

Duurzame renovatie voor De Vuurvogel

De openbare Daltonschool de Vuurvogel in Spijkenisse heeft een kenmerkend gebouw uit de jaren 80. Het gebouw werd deze zomer als pilotproject gerenoveerd. Het resultaat is een aardgasvrije en energie neutrale frisse school. RoosRos Architecten was met Meerbouw verantwoordelijk voor het ontwerp en de renovatie.

“Rond het centrale plein zijn leerpleinen en ontdekplekken gerealiseerd waardoor een grote leer- en speelruimte is ontstaan”

De nieuwe leer- en speelomgeving voor de 250 leerlingen van de Vuurvogel en de BSO/KDV vormde het decor voor een enthousiast gesprek met Henk de Gelder van RoosRos Architecten en Jeffrey Gilein van Meerbouw Rotterdam. “Waarbij het zonder de inzet en energie van directeur Arnold Eijgelsheim niet was gelukt”, vertelt Jeffrey, “hij was hier in de zomer regelmatig te vinden om ons te ondersteunen.” Henk: “Het renovatieproces van De Vuurvogel is samen met tien andere schoolgebou wen onderdeel van het innovatieprogramma ‘Aard gasvrije en Frisse basisscholen’ met als doel om bestaande basisscholen duurzamer en gezonder te maken. We mochten als bouwcombinatie samen met Meerbouw Rotterdam deze klus oppakken. Er lag een prestatiegericht programma van eisen, waar wij een plan bij mochten bedenken. De vraag was om het gebouw te renoveren en daarmee ook de onderwijskundige kwaliteit te verbeteren.”

MARKANT GEBOUW

De Vuurvogel ligt in een echte bloemkoolwijk in Spijkenisse. Het verouderde onderwijsgebouw uit 1979 sloot niet meer aan bij de huidige onderwijs visie. Jeffrey: “Het was een doolhof met haar smalle

donkere gangen, onhandige indeling en onlogische routing. Ook was het gebouw toe aan verduurzaming en een bouwtechnische renovatie. Het markante gebouw heeft een karakteristiek silhouet, met een ge knikte dakrand en grote ramen. Het middendeel was volgebouwd met sanitair, bergingen en archief, waar door het een rommelige en onoverzichtelijke indruk maakte. Er was geen kloppend hart, waar je samen en groep overstijgend kon werken.” “In het nieuwe ontwerp hebben we juist een centraal hart gemaakt, waar iedereen zicht op heeft”, legt Henk uit, “het hart hebben we extra lucht gegeven door het dak op te tillen. Hierdoor ontstaat een hart met een open ka rakter en krijgt het gebouw een heldere structuur. Er zijn veel zichtlijnen en verrassende doorkijkjes. Rond het centrale plein zijn leerpleinen en ontdekplekken gerealiseerd waardoor een grote leer- en speelruimte is ontstaan. Vanuit de groepsruimtes kijk je dwars door het hart van het gebouw.” Arnold licht toe: “We hebben nu ruimte voor verschillende activiteiten binnen en buiten. En in het hart hebben we ook een keuken waar leerlingen zelf leren koken. Het mooie is dat we geen vaste afscheidingen meer hebben, maar toch het gevoel hebben dat elke groep een eigen plek heeft. De akoestiek is dan ook erg goed.”

HET ONMOGELIJKE MOGELIJK MAKEN

We hebben de nieuwe technische installaties heel mooi in het plafond verwerkt. Het gevelbeeld hebben we doorgetrokken, waarbij we naast groen en biodiversi teit mooie houten lamellen op de gevel hebben aange bracht. Verder is het gebouw goed geïsoleerd en ligt het dak vol met zonnepanelen. Het resultaat is een energie neutrale school. Voor de school was het spannend dat we de puien tussen de klaslokalen hebben weggehaald, waardoor een grote open omgeving ontstond. We hebben gekozen voor decentrale ventilatie-units. Uiter aard was er veel aandacht voor een goede akoestiek. We hebben een Gpr score van 8,5. Daarnaast hebben we veel hout en rustige, warme natuurlijke kleuren toegevoegd met één mooie accentkleur. We mochten in de lokalen de vaste kasten mee ontwerpen en hebben meegedacht in de verdere inrichting.”

GEBRUIKER SPIL

Jeffrey: “We hebben DBME aangeboden en dat betekent dat onderhoud en energie voor 20 jaar in de aanbe steding zijn meegenomen. Dat houdt in dat je op zoek gaat naar de beste oplossing voor de lange termijn. Hier is duur(zaam) hout toegepast, maar omdat we geen schilderwerk hebben verdienen we het in 20 jaar terug. Hetzelfde geldt voor het isoleren en de afwerking van de vloeren. Hier zit een gietvloer in, die een stuk duurder is dan bijvoorbeeld een marmoleum vloer. Daar kunnen we hier voor kiezen omdat we ook het onderhoud meenemen. Een andere vloer moet je elk jaar strippen en in de was leggen. Na 20 jaar is deze in de exploitatie goedkoper en kwalitatief hoogwaardiger. Elk jaar doen we een rondje om te kijken of het gebouw goed in stand

wordt gehouden. Als je iets goed houdt dan blijft het ook goed, maar als je het laat versloffen laat de gebrui ker het ook versloffen. De gebruiker is een belangrijke spil in het onderhoud. Met het concept dat je hier hebt moet je dus wel goed uitleggen hoe het gebouw werkt en welk gedrag daarbij het beste past.”

HOGE KWALITEIT

Henk tenslotte: “We hebben deze renovatie in de zomervakantie gerealiseerd, waardoor er ook geen tijdelijke huisvesting nodig was. Dit bespaart niet alleen kosten, onrust voor leerlingen en personeel, maar is ook een stuk duurzamer. Met de opgedane ervaringen hopen wij meer scholen te kunnen assisteren die met eenzelfde opgave bezig zijn. Binnen budget met een lage exploitatie, in extreem korte tijd en met hoge kwa liteit. Binnenkort mogen we over dit project een pre sentatie geven op het congres duurzame scholen. Wij hebben de overtuiging dat renovatie net zo duurzaam en financieel aantrekkelijk is dan nieuwbouw en meer kwaliteit oplevert. Je behoudt een bestaande school. Als je dat op een slimme manier kunt verbouwen en gezond toekomstbestendig kan maken, waarom zou je dan nieuw bouwen? Met een paar ingrepen hebben we een enorm ruimtelijk effect bereikt, waardoor het Daltononderwijs beter tot zijn recht komt. Dat is de gave puzzel die we hebben gelegd. De Vuurvogel is een echte ontmoetingsplek geworden waar onderwijs, BSO, kinderdagverblijf en wijkfuncties samenkomen.”

Kijk voor meer informatie op https://www.roosros.nl/project/ de-vuurvogel/.

PROJECTINFORMATIE

Project

Duurzame renovatie De Vuurvogel Spijkenisse Opdrachtgever

PROKIND Scholengroep en de gemeente Spijkenisse Architect RoosRos Architecten Aannemer Meerbouw Rotterdam Omvang 1.450 m² Ingebruikname Augustus 2021

vlnr: Arnold Eijgelsheim, Henk de Gelder en Jeffrey Gilein

Goed proces leidt tot verbindend gebouw

IEKC Het Gele Park in Lichtenvoorde is om meerdere redenen een interessant project. In de eerste plaats omdat in het integraal educatief kindcentrum regulier basisonderwijs prachtig samengaat met speciaal basisonderwijs en speciaal onderwijs, zorg en kinderopvang. Verder omdat dit heel mooi ruimtelijk vertaald is, met als uitgangspunt dat iedereen erbij hoort. En de buitenomgeving doet ook actief mee!

PROJECTINFORMATIE

Directeur Will van der Zanden en partneradviseur Harry Vedder van M3V bewaren goede herinneringen aan hun samenwerking. Will: “Het mooie van het ontwerp is dat het zo adaptief is, waardoor onze visie er altijd in past. Het is een transparant gebouw op een centrale plek in het dorp en het verbindt op een geweldige manier met de omgeving.” Harry knikt: “Het eerste programma van eisen van ICSadviseurs is in de aanbesteding meegegaan, maar er was nog een verdiepingsslag nodig. Will en ik hebben het nog integraler gemaakt en die uitwerking vormde de basis voor de samenwerkingsovereenkomst. Het is vooral zo bijzonder omdat elk kind hier terecht kan; van regulier tot cluster 4 kinderen, speciale zorg en jeugdzorg. Daarnaast zit er ook nog een bibliotheek in. En als je door het gebouw loopt zie je geen aparte afdelingen.”

DE VISIE BEWAKEN

Will: “De gebruikers exploiteren samen het gebouw en ik ben als directeur namens de stichting gedetacheerd. Als directeur van het gebouw zorg ik dat alles loopt en bewaak ik de visie. Ik zit de gebruikersraad voor en dat zijn de managers van de zes partijen die in het gebouw zitten. Daar worden de besluiten genomen die vervolgens aan het bestuur worden voorgelegd.

Als één van de partijen een wandje met een eigen deur wil stel ik de vraag of dat in de visie past. Zo is het een open gebouw en dat stelt eisen aan de akoestiek. Daar ga ik dan mee aan de slag. Het kost je overigens wel een jaar om het gebouw goed te kennen. Wij hebben met de besturen de opzet voor het beheer en de exploitatie gemaakt, die door een notaris verder is uitgewerkt. Het is een contract tussen de gemeente en de gebruikers, waarbij we voor een stichting hebben gekozen en niet voor een VVE, omdat niet iedereen een vaste plek heeft. De

stichting heeft weer een contract met de gemeente voor de afdracht van kapitaallasten en de huurlasten van de kinderopvang en de zorg.”

INTENSIEF GEBRUIK

Harry: “Met zoveel gebruikers heb je natuurlijk ook een divers en intensief gebruik van het gebouw; het was een uitdaging om dat ruimtelijk functioneel goed in te passen. We wilden een open sfeer, met toch wel eigen aandachtsgebieden en een natuurlijke spreiding, waardoor kinderen elkaar ontmoeten. Zo zijn de drie groepen van leerlingen van het speciaal onderwijs tussen de reguliere groepen geplaatst. Dat gaat in de praktijk heel goed. Daarnaast hebben we veel aandacht besteed aan de communicatie met de buurt en zijn er nieuwe fietspaden aangelegd en een middenberm in de weg om de verkeersafwikkeling goed te regelen.”

Will: “In onze visie vinden we het belangrijk om binnen met buiten te verbinden en vooral leren door te doen.

Het is belangrijk dat kinderen kunnen bewegen en dat betekent dat we de buitenomgeving met natuurlijke speel-aanleidingen hebben ingericht en geen beton. We konden dit prachtige natuurlijke speelplein realiseren omdat de speeltuin hun terrein wilde delen. De kinderen van de BSO gebruiken het en na schooltijd wordt het door de speeltuinvereniging gebruikt.

Het groenontwerp hebben we in het voortraject meegenomen, waarbij vooral de posities van de wadi’s bepalend waren. De busjes waarmee kinderen van het speciaal onderwijs gebracht worden kunnen binnen de groenstroken parkeren en als de kinderen binnen zijn gaan de slagbomen dicht en wordt het een speelplein. Het gebouw heeft de vorm van een driehoek, waardoor we zoveel mogelijk bomen konden sparen.”

MEER KWALITEIT HALEN

“Dat speelde allemaal gelijk met de DBME aanbesteding, waarbij het geïntegreerde ontwerp en de inpassing onderdeel van het aanbod waren”, legt Harry uit. “Bij een DBME aanbesteding gaan ontwerp, bouwen, onderhoud en energie samen en garandeer je dus het energie volume. Feitelijk breng je de investeringen en vanuit de stichting de samengevoegde exploitatiebudget ten samen, waaronder de materiële vergoeding voor gebouwonderhoud en energie. Dat hebben we in de markt gezet en daar schrijven consortia op in, zoals hier RoosRos en BINX. BINX mag meer investeren als het maar blijft passen binnen de daarvoor beschikbare vergoeding voor materiële instandhouding die de scholen krijgen. De meer waarde betaalt zich terug uit de exploitatie en dat lukt alleen maar door de budgetten bij elkaar te brengen. Dan gun je op meerwaarde binnen beschikbaar levensduurbudget en niet op basiskwaliteit en laagste prijs alleen; hoe gaat het consortium om met de veelheid van gebruikers, hoe zit het met de duur zaamheid en de inpassing van de omgeving? Zo kwam de kwaliteit van de buitenomgeving vanuit de gebruikers sterk naar voren, net als een integraal pedagogisch aan bod aan het kind. De ambitie komt van de gebruikers en het was onze taak om dat goed bij elkaar te krijgen en te vertalen naar de uitvraag en een goede aanbestedings strategie. De invulling is vervolgens op een goede manier door het consortium gedaan.”

voor meer informatie op www.m3v.nl.

Kijk

“De meer waarde betaalt zich terug uit de exploitatie en dat lukt alleen maar door de budgetten bij elkaar te brengen”

Harry Vedder

GEZONDHEID BASIS VOOR BETERE LEERPRESTATIES

Inspirerende leeromgevingen door inspanning en ontspanning

Recent onderzoek laat zien dat genoeg bewegen en voldoende frisse lucht in het onderwijs nog steeds niet vanzelfsprekend is. De onderwijswereld loopt verre van voorop als het gaat om gezondheid.

Als het aan Senior Adviseur team Onderwijs en Onderzoek Alie Kok bij Draaijer ligt, veran dert dat snel: “Bij ons staat gezondheid aan de basis van betere leerprestaties en meer beleving in onderwijs.” Alie begeleidt onderwijs instellingen op alle onderwijsniveaus bij het ontwikkelen van positieve plekken. Met Herma Kerssies, archi tect-partner bij BDG Architecten , vertelt Alie hoe zij dit in praktijk brengen. Het gesprek ging over de vraag ‘Hoe zorgen we dat mensen in een onder wijsgebouw zich prettig voelen en het maximale uit zichzelf kunnen halen?’

GEZONDHEID; BASIS VOOR GOEDE LEERPRESTATIES

“Uit onderzoek blijkt dat je pas écht optimaal kunt presteren als je omgeving is afgestemd op je werkzaamheden. Daarvoor moet je weten hoe de

gebruikers deze ruimte willen benutten. Verdiep je in hen; ga met hen in gesprek of draai een dag mee op hun huidige locatie”, aldus Herma.

Alie benadrukt dit: “In al onze onderwijsprojecten staan de Programma’s van Leren, Beleven én Bewegen centraal. ‘Leren’ draait om de uit te voeren activiteiten, ‘bewegen’ om (nieuwe) manieren waarop je dit kunt doen. ‘Beleven’ gaat over de waarneming tijdens het leren.”

Herma: ”De kennis vanuit de omgevingspsychologie en evidence based design helpen ons om onder bouwde keuzes te maken bij het ontwerpen van gezonde gebouwen; als katalysator voor betere leerprestaties en het verminderen van verzuim.”

INSPIRATIE UIT DE NATUUR

Alie: “Vaak biedt de natuur een oplossing voor onze uitdagingen. Met ‘nature inspired design’ of biofilische ontwerpprincipes verbind je (onderwijs)huisvesting met haar natuurlijke omgeving. Veel planten en groen, natuurlijke materialen en kleuren, veel licht en frisse lucht, makkelijke verbindingen tussen binnen en buiten, toepassing van water. Dit zijn standaardeisen die we meegeven aan onze ontwerpers. Daar ligt het fundament om een omgeving te creëren waar leerlingen en docenten in een ontspannende omgeving hun activiteiten kunnen uitvoeren. Bij Draaijer leggen wij dit vast in een Programma van Beleven.”

INSPANNING EN ONTSPANNING ALS BASIS VOOR LEREN Voldoende bewegen bevordert de leerprestaties; toch doen we dat steeds minder. Hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder meldde onlangs in het

Alie Kok

Herma Kerssies

Voldoende bewegen bevordert de leerprestatie

Bron: Wind Design + Build

Parool1 dat hij zijn studenten voortaan elk half uur laat bewegen voor de noodzakelijke doorbloeding, een optimale suikerhuishouding en het zuurstof in hun brein. Dit kan in ieder schoolgebouw toepast worden, door inderdaad die paar minuten actie op je plek, of door buiten een rondje te rennen. Leuk om te doen; iedereen kan zijn energie weer even kwijt en zowel lichaam als geest zijn klaar voor betere leerprestaties.

Herma: “Een standaard lokaal met een basisinrichting volstaat vaak niet voor de variëteit aan activiteiten die scholen tegenwoordig bieden. Daarom ontwerpen wij activiteit-gericht, zorgen we dat gebruikers kunnen kiezen uit verschillende plekken binnen de school met een goede balans tussen rust, ruis en rumoer”. “Zodoende staat niet het lokaal meer centraal, maar dient de school als één geheel voor beleving, educatie en beweging. Bewegend leren werkt optimaal indien geïntegreerd in het hele onderwijsgebouw.”

Draaijer legt de bewegingsvormen die de school wil stimuleren vast in een Programma van Bewegen. Alie: ”Wij brengen inspiratie uit de praktijk in, met ons eigen Beweegbox-concept met een interactieve inrichting, het Athletic Skills Model of Beweegwijs.

Hiermee krijgen ontwerpers kaders mee voor de activiteiten en bewegingsvormen, maar is het aan de creativiteit van de architect om passende oplossingen te bedenken.”

Een aansprekend Draaijer project is de vernieuw bouw van IKC Sterrenschool in Zevenaar. De MR eiste dat bewegingsonderwijs in het plan opgenomen werd, maar het ontbrak aan voldoende middelen. Draaijer adviseerde het vrijgekomen budget van het busvervoer in te zetten voor het toepassen van het ASM-model in de oude speelzaal. Hiermee is een oplossing gerealiseerd die voorziet in de behoefte om kinderen voldoende te laten bewegen.

1 Bron: https://www.parool.nl/amsterdam/hoogleraar-erik-scherderlaat-zijn-studenten-voortaan-elk-half-uur-bewegen-be94f2c9/

VISIE EN ONTWERP

BDG Architecten en Draaijer werken samen aan de nieuwe huisvesting van Hogeschool Windesheim in Almere. Hierbij gebruiken zij de thema’s van de WELL Building Standard ten behoeve van een comfortabele en energieke leer- en ontwikkelvoorziening. Ze maken een open en uitnodigende leeromgeving vol natuurlijk licht, groen en zichtbare biobased materialen. Een variatie aan ontmoetingsplekken stimuleert samenwerking en verbinding. Zowel tussen de studenten onderling, als met docenten, lokale ondernemers én met de stad. https://standard.wellcertified.com/well

EIGENAARSCHAP GEBRUIKERS

Alie: “Bij de planvorming van elk onderwijsgebouw werken we samen met gebruikers om een gevoel van ‘eigenaarschap’ voor hun toekomstige huisvesting te creëren. Om ze een gevoel van erkenning te geven en hen te stimuleren vanaf het moment dat ze de school binnenkomen. Dat alleen al draagt bij aan een gezonde leeromgeving. Wij hebben nog meer inspirerende voorbeelden die bewijzen dat er heel veel mogelijk én haalbaar is binnen de geldende normvergoedingen en onderwijsfinanciering.”

Kijk voor meer informatie op www.draaijerpartners.nl of www.bdgarchitecten.nl.

Bewegend leren integreren in het onderwijsgebouw Bron: Wind Design + Build

Beweegruimte IKC Sterrenschool Zevenaar Ontwerp: Athletic Skills Company

Nieuwbouw Hogeschool Windesheim Almere (BDG Architecten)

NIEUWBOUW RODENBORCH-COLLEGE ROSMALEN

Sport- en onderwijscampus in één gebouw

In korte tijd is in de gemeente ’s-Hertogenbosch een sport- en schoolgebouw voor 2.300 leerlingen gerealiseerd waar iedereen zich thuis voelt. Het gebouw biedt ruimte aan leerlingen en medewerkers van het Rodenborch-College en van het Jeroen Bosch College en omvat een sportaccommodatie bestaande uit twee sporthallen. Het Rodenborch-College is onderdeel van Vereniging Ons Middelbaar Onderwijs.

GEBOUW MET EEN ‘WIJ-GEVOEL’

Een belangrijke uitdaging bij de ontwikkeling was het combineren van een beleving van kleinschaligheid met de voordelen die een groot ‘alles onder één dak gebouw’ kan hebben. Het gebouw moest de visie van de school ‘Samen leren, leven, groeien’ ondersteunen, met als motto het ‘wij-gevoel’. Het nieuwe gebouw biedt meer ruimte voor de diverse profileringen: technasium, cultuur, tweetalig onderwijs en Topsport Talentschool. Voorheen waren de diverse gebouwen van de school gescheiden van elkaar waardoor medewerkers elkaar minder zagen en samenwerking moeilijker was. Nu faciliteert het gebouw juist deze samenwerking.

Het Programma van Eisen, dat samen met HEVO is opgesteld, bevat de basis voor de huidige opzet. Het gebouw bestaat uit een aantal vleugels en is

verdeeld in de onder- en bovenbouw met elk zes leerdomeinen. De werkpleinen zijn bewust niet massaal van opzet en centraal tussen lokalen geplaatst, waardoor een eigen inrichting en uit straling mogelijk werd. De lokalen zijn divers van aard om aan groepen van verschillende grootten les te kunnen geven.

In het hart van het gebouw bevindt zich de centrale verkeersruimte waar alle lijnen samenkomen. Leerlingen vinden hierdoor hun eigen plek waar zij zich thuis kunnen voelen. Er is een centraal atrium - met trappen en een podium - dat als pauzeruimte wordt gebruikt en daarnaast is er een aparte pauzeruimte.

Het gebouw is flexibel en vrij indeelbaar. De in passing van de onderwijsvisie en het programma

heeft zorgvuldig plaatsgevonden en de indeling kan in de toekomst eenvoudig aangepast worden. Het gebouw is heel licht en ruim, met veel aandacht voor het binnenklimaat en duurzaamheid.

ONDERWIJS OP MAAT

Het hoofddoel van de onderwijsvisie is persoons gericht onderwijs in dialoog. Leerlingen krijgen onderwijs op maat, passend bij het tempo waarop ze vakken kunnen volgen. Dat wil zeggen meer modulair en niveaugericht, met meer ruimte voor persoonlijke ontwikkeling en vakoverstijgende projecten. Daarnaast is er de mogelijkheid om voor een verlengde brugklas te kiezen. Door de omvang van de school is het mogelijk grote variatie te bieden, zoals dakplanklassen mavo-havo en havo-vwo, waarbij twee niveaus in één brugklas zitten.

REGIONALE FUNCTIE

Het Rodenborch-College is een LOOT-school; een LOOT-school of Topsport Talentschool is een school voor voortgezet onderwijs waar het door middel van een aangepast lesprogramma voor jonge sport talenten gemakkelijker wordt gemaakt om het volgen van onderwijs met sport te combineren. Leerlingen komen daarom uit een grote regio naar het gebouw dat vlak bij diverse buitensportvelden ligt. Onderdeel van de nieuwbouw is een sportaccommodatie met twee sporthallen (zes gymzalen) met een interne hoogte van 7 meter, een foyer en een tribune.

DUURZAAM

De school is een bijna energieneutraal gebouw (BENG). Het gebouw heeft uiteraard een uitstekende thermische schil en triple glas, op de daken zijn

“De prachtige aula, de mediatheek en het water om het gebouw heen; het is geweldig om te zien dat de kinderen nu een wowfactor ervaren.”

- Roland Littooij, manager bedrijfsvoering

PV-panelen aangebracht en mossedum begroeiing. Er vindt warmteterugwinning plaats en zowel warmte als koude wordt door energiezuinige warmtepompen opgewekt. Ook het regenwater wordt op eigen terrein opgevangen. Het mossedumdak absorbeert veel water, het water dat overblijft gaat naar de wadi en als deze verzadigd is, komt het water in een grote vijver. De nieuwe school wordt omringd door groen. Op het plein zijn verblijfsplekken gerealiseerd die

uitnodigen tot ontmoeting. Het parkeerterrein en de fietsenstallingen zijn ingepast in blokken groen. Aan de westzijde van het gebouw is een landschappelijke strook met natuur en water gerealiseerd als buffer naar het achterliggende bedrijventerrein.

DUURZAME EXPLOITATIE

Bij de nieuwbouw is goed gekeken naar de toe komstige exploitatiekosten en daarom is gekozen voor besparen en opwekken van energie en het gebruik van degelijke, duurzame materialen die niet snel hoeven te worden vervangen.

STRAK PROCES

HEVO heeft de definitiefase begeleid waarin expliciet aandacht is besteed aan het samenkomen van de twee verschillende scholen in één gebouw. Aan de hand van diverse werksessies met gebruikers zijn thema’s en aandachtsgebieden besproken. Op basis hiervan is het Programma van Eisen op gesteld en over de projectorganisatie, planning en financiële opzet van het project geadviseerd. Het projectmanagement is vanaf het ontwerp tot en met de oplevering door HEVO verzorgd. Hierbij is steeds maximaal aandacht besteed aan samenwerking voor het beste resultaat binnen de krappe ontwerp- en bouwperiode. Bij de aanbesteding is er expliciet aandacht geweest voor optimale marktwerking en gegarandeerde langjarige prestaties.

www.hevo.nl | info@hevo.nl | 073-6409409 | winifred.bosch@hevo.nl

Van links naar rechts: Roland Littooij, manager bedrijfs voering Rodenborch-College, Marjo van IJzendoorn, rector Rodenborch-College, Winifred van den Bosch, directeur/senior projectmanager HEVO

EEN NIEUWE LEEROMGEVING VOOR HET ERFGOOIERS COLLEGE

Best Value aanbesteding zorgt voor innovatiekracht

Het nieuwe Erfgooiers College in Huizen is een hele fijne plek geworden om te leren en elkaar te ontmoeten. De architect heeft met veel aandacht een diversiteit aan lokalen, studio’s, leerpleinen en een mooie verdiepte aula ontworpen.

Plaatsvervangend rector Jaap Augustijn is een echte onderwijsman met inmiddels 34 jaar ervaring in verschillende rollen. Ooit begonnen als leraar economie werkte hij altijd in de regio, net als veel van zijn docenten. Hij mocht vanuit de school de nieuwbouw begeleiden, als relatieve leek, maar wel met een kritische blik. Schooldomein kijkt met Jaap en Gert van Uffelen van Zenzo Maatschappelijk Vastgoed, de ontwikkelaar, terug op het proces. Jaap: “Ik heb in dit proces wel veel geleerd, maar had als onderwijsman vooraf geen idee hoe groot een ventilatiekast moest zijn en welke techniek in zo’n nieuw gebouw nodig is.” Het begon allemaal na 2010 toen het toenmalige pand gebreken begon te vertonen. “We zaten in een typische Groen-school, die je altijd herkent aan het type trappenhuis”, legt Jaap uit, “het gebouw was afgeschreven, maar ging nog mee, tot de infrastructuur en stroomvoorziening het op begonnen te geven. Na ruim vier jaar overleg met de gemeente mochten we met de vernieuwbouw van het pand starten. Het gebouw staat centraal in het dorp en we wilden hier dan ook graag blijven.

Het plan van het Erfgooiers College was om een deel van het bestaande schoolgebouw te renoveren en een deel nieuw te bouwen. Zenzo had echter een plan waarbij binnen de budgettaire kaders een volledig nieuwe school gerealiseerd kon worden. Door een klein stukje van het oude gebouw te slopen, konden we het nieuwe gebouw naast het oude gebouw realiseren zodat het onderwijs door kon gaan en er geen tijdelijke huisvesting nodig was.

PROJECTINFORMATIE

De school hoefde dus niet te verhuizen. Gert vult aan: “Door de opzet kun je op het terrein uitbreiden als je verder groeit. Daar is in het ontwerp rekening mee gehouden.”

BESTE VALUE

Jaap verder: “Het bureau M3V begeleidde ons en gaf helder aan dat een nieuw gebouw aanpasbaar moest zijn, om ook toekomstig onderwijs te kunnen huisvesten. Zij vertaalden onze visie in een programma van eisen en hebben ons over de meest geschikte aanbestedingsvorm geadviseerd.

zorgklassen en relatief veel leerlingen die met de lift moeten. Hiervoor zijn we dan ook een andere oplossing overeengekomen.”

SFEERVOL GEBOUW

Dat werd een vorm, waarbij naast het ontwerp en de bouw ook onderhoud en energie mee aanbesteed werden en voor 25 jaar zijn vastgezet. Daar zijn we nu erg blij mee.” Gert: “Als consortium hebben we een aanbieding gedaan voor een gebouw van 6.600 m², dat aardgasvrij, bijna energieneutraal en volgens Frisse scholen B moest worden opgeleverd. Hoe het gebouw er precies uit moest zien werd niet omschreven. Het moest geschikt zijn voor maxi maal 1.050 leerlingen en vooral trotse gebruikers opleveren. Achteraf is het gelukt omdat het een best value aanpak was. Als je het helemaal had uitgewerkt en aanbesteed denk ik niet dat de prijzen binnen het budget waren gebleven. Nu mochten we als marktpartijen meedenken in de oplossingsrichtingen. Zo bleek ook de ruimte voor nieuwbouw in plaats van renovatie. Bovendien konden we het zo inpassen dat leerlingen tijdens de nieuwbouw in het oude gebouw konden blijven en dus ook niet tijdelijk hoefden te verhuizen.”

Bij Best Value wordt er door de opdrachtgever geen eigen technisch programma van eisen en/of bestek gemaakt, maar worden er door de bouwer specifieke keuzes gemaakt. De opdrachtnemer is dominant bij een best value aanpak.” Jaap knikt: “Je bent niet de bepaler voor wat betreft de exacte invulling. Bijvoorbeeld het aantal schoonmaakkasten, of een knopje bij de wc om door te trekken. Over het algemeen lost zich dat wel op en zijn we er ook samen met Zenzo uitgekomen. Alleen voor wat betreft het type lift hadden we verschil van inzicht. Er is een plateaulift gekozen die eigenlijk minder geschikt is voor onze school vanwege onze twee

“Het is een gebouw in vier lagen”, vertelt Jaap. “Op elke verdieping bevinden zich vakken of secties die bij elkaar horen. Op de vierde verdieping de zaakvakken en daaronder de talen, de bètavakken en op de begane grond de creatieve vakken. De kantine ligt op de begane grond en is verdiept aangelegd met een brede tribunetrap. Het gebouw heeft veel grote raampartijen, die naast licht en ruimte ook voor transparantie staan. Vanuit de personeelskamer kijken docenten de aula in en staan op die manier altijd in verbinding met de leerlingen. We wilden dat een docent niet alleen in het lokaal zichtbaar is, maar overal in het gebouw. Docenten moeten in staat zijn om groepjes van leerlingen te maken en die een plaats te geven. Zo hebben we opstellingen met groepstafels, waardoor ze veel actiever met verschillende groepen leerlingen bezig zijn. Een leerling kan op iedere verdieping steeds op vier plekken met de leerstof bezig zijn: in het lokaal, een leerplein, een studio – dat is een ruimte waar leerlingen in groepjes kunnen samenwerken - óf in een duo-werkplek waar de docent één op één met de leerling aan de slag gaat. Al die plekken liggen vlak bij het klaslokaal en door al die ramen in het zicht van de docenten. Er zijn ook grote raampartijen om van buiten naar binnen te kijken, zodat er ook een verbinding is met de buurt. We merken nu al dat leerlingen veel behoefte hebben aan leerpleinen. Je kunt niet continue toezicht houden en dan is

“Als consortium hebben we een aanbieding gedaan voor een nieuw gebouw van 6.600 m², dat aardgasvrij, bijna energie neutraal en volgens Frisse scholen B moest worden opgeleverd”

Jaap Augustijn (l) en Gert van Uffelen

het voor leerlingen die rust zoeken soms lastig. Nu denken we na over een oplossing waarbij collega’s op de leerpleinen aanwezig zijn. Doel is het steeds beter gebruik maken van de verschillende ruimten waar het onderwijs zich afspeelt. Dat is een proces. Je bedenkt achter een tekentafel welke ruimten je wilt maken, maar het bewijst zich pas in het gebruik. De architect Bram van Borselen van Zeep architecten heeft heel goed vertaald wat wij wilden en was intermediair naar de bouwer. Hij heeft actief meegedacht in de accentuering en inrichting van de leerpleinen, studio’s en nissen. Daardoor is het ook een enorm sfeervol gebouw geworden.”

ADAPTIEF GEBOUW

Gert verder: “Het is ook een adaptief gebouw. De structuur van het casco staat vast, maar aan de binnenkant kun je aanpassingen doen en kun je eenvoudig binnenwanden verplaatsen.” Jaap: “Frisse scholen klasse B heeft per ruimte eisen; als je een muurtje verplaatst moet je ook de techniek verplaatsen. Als je een ruimte in tweeën deelt gaat het licht aan in de verkeerde ruimte. Licht kun je dan nog wel oplossen, maar voor ventilatie wordt dat lastiger.” “De infrastructuur ligt boven de plafonds en hierdoor kun je aanpassingen doorvoeren”, reageert Gert. Jaap: “De school is volgens de normen gebouwd, maar eigenlijk al te krap, omdat je overal leerlingen vindt. Technisch zou het moeten passen, maar er zit geen overmaat in. Dat heeft ook met de ruimtelijkfunctionele samenhang te maken. En straks start de nieuwe leerweg VMBO waarvoor we nog een praktijkruimte nodig hebben.”

RUSTIGE KLEUREN

Het Erfgooiers College heeft daarnaast extra geïnvesteerd in zonnepanelen. Jaap: “Zonnepanelen verdienen zichzelf terug, maar je moet ze wel ergens kunnen plaatsen. Het hele dak ligt inmiddels vol.

We hebben een WKO opslag waardoor het gebouw gasloos is. We hadden graag een bron voor de hele wijk willen slaan, maar zover was de gemeente nog niet.” Wat verder opvalt zijn de lichte kleuren en de geslaagde kleuraccenten op de leerpleinen. “In eerste instantie hadden we een heel kleurenpalet in gedachten”, legt Jaap uit, “maar we hebben leerlingen betrokken in het ontwerpproces door diverse work shops met hen te houden. Hieruit hebben we onder meer gehaald dat onze leerlingen graag rustige kleuren wilden. Het moge duidelijk zijn dat we zeer tevreden zijn met het resultaat.”

Kijk voor meer informatie op www.zenzo-mv.nl.

Inclusief onderwijs met het kind als uitgangspunt voor het ontwerp

De nieuwe DUO school is de samenvoeging van basisschool De Grondtoon en de Groen van Prinsterer school in Bunschoten. Dit betekende een verdubbeling van het aantal leerlingen binnen één gebouw, een uitdagende opgave binnen de kleinschalige woningbouw omgeving.

Het belangrijkste uitgangspunt voor het ontwerp is het kind en zijn of haar leerproces. Een gebouw waarin een kind zich herkent omdat het aansluit op de belevingswereld en schaal van het kind. Een speels gebouw, dat je kunt ontdekken samen met je vriendjes. Een veilig gebouw, waarin je je beschut voelt en je je eigen plek kunt vinden. Een gebouw dat ontworpen is voor grote én kleine mensen. Waar je je als kind niet verloren voelt.

De twee scholen zijn intensief gaan samenwerken en waren bereid om ruimtes te delen waar dit kon. Zo bleek er veel extra mogelijk te zijn. Die mogelijkheden zijn ingezet voor het kind. Speellokalen, een creatieve ruimte, de keuken, teamruimte en natuurlijk de cen trale hal worden samen gedeeld. De extra ontstane

ruimte wordt ingezet voor extra’s zoals een biblio theek, een chill-ruimte en een extra drama lokaal. Het samengaan in één gebouw biedt de kans een brede ‘vaste voet’ in te zetten: de school heeft zo extra faci liteiten en in de toekomst kan groei en krimp over en weer uitgewisseld worden. Samen creëer je meer!

Het schoolgebouw geeft ook invulling aan inclusief onderwijs. Leerlingen met een verwijzing naar speciaal basisonderwijs zijn hier welkom. Door de verschillende soorten ruimten is er voor ieder kind een fijne plek om zich te ontplooien. Extra ondersteunende ruimten maken individuele begeleiding mogelijk. In een snoezelruimte kan een kind dat daar behoefte aan heeft, tot rust komen.

HET ONTWERP IN HAAR OMGEVING

De nieuwbouw is gerealiseerd op de locatie van de voormalige Grondtoon. Een goede inpassing van de nieuwbouw in haar omgeving was een belangrijk uitgangspunt, het ontwerp heeft aansluiting gezocht met de omliggende woonwijk. Bij het ontwerp zijn verschillende kleinere gebouwdelen gevormd die

passen bij de schaal van de buurt en bij de schaal van de belangrijkste gebruiker van het gebouw: het kind. Geen lange eentonige gevel, maar een gebouw met herkenbare delen. De kinderen komen van alle kanten naar de school toe en deze presenteert zich dan ook naar alle kanten, er is geen achterzijde. Het gebouw is transparant: de functies zijn van buitenaf goed zichtbaar, binnen en buiten lopen in elkaar over, de school krijgt daardoor een open en uitnodigend karakter. Grote daklichten zorgen voor veel daglicht in het centrale hart van het gebouw, een lichte en luchtige plek.

Het ontwerp is bedacht vanuit de beleving binnen in het gebouw. Bij binnenkomst kom je in een grote centrale hal, waar je elkaar kunt ontmoeten. De hal is zichtbaar van buiten en bevat een tribunetrap naar de verdieping. Bij de hoofdentree is een keuken met een bar, voor zowel kinderen, docenten als ouders. Er is ruimte in het gebouw voor veel verschillende manieren van leren: individueel, in groepjes, in de groep, tijdens een themaweek, zelfstandig en klassikaal.

Rondom de hal liggen vier leerpleintjes waaraan twee of drie lokalen grenzen, hierdoor wordt de kleinschaligheid van buiten ook binnen voelbaar. Er is ruimte voor het maken en tentoonstellen van kunst van de kinderen. Vanuit het hart is zicht naar buiten en toegang tot het groene buitenlokaal. Kinderen krijgen er les over de natuur. Ook op de verdieping is er ruimte gemaakt om buiten les te geven. Een groot terras op het lage deel van de school is een prachtige plek om hieraan invulling te geven.

KLEUREN

De gevel in rustige en gemêleerde gevelstenen in zandtinten wordt door bij elkaar passende kleuraccenten bij de gevelopeningen speels en

aantrekkelijk gemaakt voor kinderen. Het hart van het gebouw is herkenbaar in een glazen pui met een luifel van lamellen rondom. De rustige kleuren van buiten komen binnen terug. Ook hier horen buiten en binnen bij elkaar. Natuurlijke houttinten met turquoise en groene kleuraccenten binnen maken de school rustig, licht en zorgen voor een prettige eenheid.

DUURZAAM

Ook de duurzaamheidswensen van de gemeente Bunschoten-Spakenburg zijn in dit project gerealiseerd. Het gebouw is allereerst heel compact ontworpen, waardoor minder gevelmateriaal nodig was. Door de gevels en daken een hoge Rc-waarde te geven is er vervolgens weinig energie nodig om het gebouw op temperatuur te houden. Qua installaties is het gebouw voorzien van een gesloten WKO-installatie met koeling, er is gebalanceerde luchtverversing met 90% warmteterugwinning en CO2-sturing en eveneens een snel werkende warmte-/koelinstallatie op basis van lucht- en vloerverwarming. De verlichting is uitgevoerd met dimbare LED verlichting met daglicht-regeling, een gebouwbeheerssysteem en aanwezigheidsdetectie. Voor het stroomverbruik liggen er liggen 260 PV panelen op het dak. Dit resulteert in een gebouw dat voldoet aan frisse scholen klasse B en gasloos is.

Kijk voor meer informatie op www.bureaubos.nl.

“Het ontwerp rondom een centraal hart straalt de gezamenlijk heid uit waar de gebruikers naar zochten”

Flexibel modulair meubilair ondersteunt leerstijlen

Veertien jaar wachtte Leonardo College in Leiden op nieuwbouw. Niet alleen het gebouw is nieuw, ook het meubilair mocht spiksplinternieuw zijn, mits duurzaam en cradle to cradle. Ector Hoogstad Architecten ontwierpen het gebouw, Studio Moj vertaalde het concept naar het interieur en Gispen richtte op basis daarvan de kantoren, aula, kantine, lokalen en leerling- en docentenruimtes in. ‘Het ‘wauw’-effect op de eerste schooldag was groot.’

Het Leonardo College is voor Leiden en omgeving een openbare school voor mavo, havo en vwo. Daarnaast is het een officiële Topsport Talentschool. De faciliteiten van het sport- en dansprofiel zijn (onder)deel van de buitenruimte en ook de buurt kan er gebruik van maken. Het college kenmerkt zich door beweging en dat komt niet alleen door de sporten dansfaciliteiten. Het motto van de school: Wie beweegt, heeft meer energie, een beter humeur en presteert beter. Die beweging zie je terug in het interieur en de inrichting. Door toepassing van onder meer modulaire elementen kan het college opstelling, functie en indeling makkelijk aanpassen. Zo zorgden Gispen en Studio Moj voor een toekomstbestendige inrichting die zich makkelijk aanpast aan nieuwe leerstijlen en studie- en werkvormen.

MODULAIR EN FLEXIBEL

Het nieuwe schoolgebouw is volledig gasloos en energieneutraal. Bij de bouw is zoveel mogelijk gewerkt met duurzame materialen. Zo is de gevel

constructie van hout en de algehele constructie van staal; materialen die goed recyclebaar zijn. De architect heeft de structuur van het nieuwe gebouw zo opgezet, dat het college in de toekomst eenvoudig aanpassingen kan doen, bijvoorbeeld door eenvoudig wanden te verplaatsen zonder grote ingrijpende werkzaamheden.

“Uitgangs punt voor de inrichting is de verschil lende leer behoeften van leerlingen”

Klant aan het woord

“Gispen kwam bij de aanbesteding als beste uit de bus. We waren verrast door de aan trekkelijke prijs-kwaliteitverhouding. We hebben Gispen expliciet gevraagd bij de inrichting, kleurkeuze en materiaalselectie al hun expertise in te zetten. Gispen en Studio Moj hebben veel ervaring met schoolgebouwen en dat resulteerde in goed ingerichte ruimtes met meubilair dat voor die ruimte geschikt en bedoeld is. Zo moet de aula makkelijk en snel om te bouwen zijn voor een feest, diploma-uitreiking of overblijfruimte. Het resultaat is prachtig en prettig.”

Evelien Ruiter, Stafmedewerker Facilitair bij Leonardo College

Interieurarchitect aan het woord

“Leonardo College richt zich echt op behoeften van leerlingen. Dat betekent een flexibel inzetbare leeromgeving. Fijn dat Gispen een groot assortiment heeft om tot zo’n duurzame en multi-inzetbare inrichting te komen. Ik heb een mix ontworpen van ‘bouwblokken’.

Door deze bouwblokken te draaien kun je meer of minder privacy creëren, individueel of in groepjes werken. Gestoffeerde producten en scheidingselementen zorgen voor akoestische demping. De modulaire bouwblokken kunnen in de toekomst worden aangepast, bijvoor beeld de lange leestafel opdelen in kleinere groepstafels. Zo faciliteren we met meubilair verschillende dynamieken, leer- en werkstijlen, nu én in de toekomst.”

Claartje ten Have, interieurontwerper Studio Moj

MODULAIR MEUBILAIR

Ook Studio Moj bracht in nauwe samenwerking met Gispen flexibiliteit aan in de inrichting en het interieur van de aula, leerlingenruimtes, college zalen, docentenkamer en terras. Ewout Torreman, accountmanager bij Gispen: “We hebben, ook met het oog op circulariteit en duurzaamheid, vooral in gezet op modulair meubilair. De diverse onderdelen zijn makkelijk aanpasbaar en opnieuw in te delen; in vorm, grootte en functie. ”Uitgangspunt voor de inrichting is de verschillende leerbehoeften van leerlingen. Wat hebben zij nodig om hun opleiding op de best mogelijke manier te doorlopen? Ewout: “Het leerpatroon is opgedeeld in vier activiteiten: instructie, verwerking, vaardigheden en verdieping. De instructie is voor elke leerling gelijk, en kan voor alle leerlingen tegelijk worden verzorgd. De verschil lende leer-, studie- en onderwijsruimten hebben we ingericht met 800 lessets en 30 docententafels van zusteronderneming Presikhaaf Schoolmeubelen.”

AANPASBARE ‘BOUWBLOKKEN’

De verwerking van instructies en vaardigheden gebeurt in kleine groepjes leerlingen op de ver schillende verdiepingen. Ewout: “Dit zelfstandige en projectmatige leren gebeurt in de open ruimtes rond de lokalen en mediatheek. Daar werken we met het concept van ‘bouwblokken’ die kunnen worden afgeschermd met Gispen CIMO plantenbakken en akoestische schermen. Verschillend meubilair onder steunt groepswerk: hoge ronde Gispen TEAM tafels of Picknick-tafels voor informeel overleg en voor ‘beschut’ groepswerk: Gispen JUNA trein- of wand banken van Havee en Gispen TEAM tafels, eventueel uitgerust met beeldschermen. Deze mix aan werk plekken ondersteunt elke leerbehoefte.”

IN BEWEGING BLIJVEN

Gispen verzorgde niet alleen het onderwijs meubilair. Ook de aula, de docentenkamer en het terras heeft Gispen ingericht volgens het ontwerp van Studio Moj. Ewout: “Leidend bij elke ruimte was flexibiliteit. Onderwijs geven, het ontwikkelen van lesprogramma’s, maar ook het ondersteunen hiervan is en blijft bij Leonardo College in beweging. Die beweging ondersteunt Gispen met modulair meubilair dat op elk moment kan worden aangepast aan nieuwe behoefte. Duurzaamheid heeft in dit project echt meerdere gezichten. Fijn dat we daar met onze creativiteit en producten aan hebben mogen bijdragen. Helemaal mooi dat Leonardo College de prijs-kwaliteitverhouding weet te waarderen. Duurzame kwaliteit hoeft niet duur te zijn.”

HOE BEVALT HET?

Opdrachtgever Evelien Ruiter: “De laatste 15% van de oplevering heeft wat kopzorgen gekost. Hiervoor leek de wet van Murphy te gelden. Maar gelukkig konden we bij aanvang van het nieuwe schooljaar al onze leerlingen, docenten en ondersteunend personeel welkom heten. Gispen heeft laten zien dat het goed kan inspelen op onverwachte situaties, bijvoorbeeld met levering van tijdelijk meubilair. Het eindresultaat was voor iedereen verrassend. Al het meubilair, de stoffering en de kleuren pasten zo goed in ons nieuwe schoolgebouw.”

Kijk voor meer informatie op www.gispen.nl.

De NOT 2023 wil je niet missen

Nog even en dan barst de Nationale Onderwijstentoonstelling (NOT) na vier jaar eindelijk weer los! De NOT is dé leukste en grootste onderwijsbeurs voor één van de motoren van onze samenleving: de onderwijs- en kinderopvangsector.

Je komt er in contact met de nieuwste ont wikkelingen, inzichten en trends. Je spot er volop didactische innovaties en nieuwe leermiddelen en doet kennis en inspiratie op bij sprekers in de Academie ‘Voor ontwikkeling én groei’, in de Studielokalen waar exposanten presentaties en workshops aanbieden en (nieuw!) het EdTech College waar alles draait om de digitale transformatie van het onderwijs.

Op de NOT 2023 richten we de blik op de toekomst. Vijf dagen lang staat alles in het teken van ‘Ontwikkeling én groei’, zowel van professionals in het KO, PO, VO en de buitenschoolse opvang als van de leerlingen. Als professional in het onderwijs of de kinderopvang zorg je er, gezamenlijk met ouders/opvoeders, voor dat de volgende generatie een goede basis krijgt voor een gelukkige, gezonde en welvarende toekomst.

De NOT biedt meerwaarde voor jouw professionele ontwikkeling

• Je bent in één dag helemaal op de hoogte van de nieuwste leermiddelen;

• Je ziet innovaties, producten en diensten van honderden exposanten;

• Je investeert in jouw professionele ontwikkeling én groei;

• Je kunt 250 leerzame en inspirerende presentaties en workshops bijwonen;

• Je wordt in het EdTech College bijgepraat over digitalisering van het onderwijs.

• Last but not least: het is ook een superleuke en gezellige dag uit voor jou en je collega’s!

CENTRALE THEMA: ‘VOOR ONTWIKKELING ÉN GROEI’

Jij en je collega’s kunnen voor ieder kind en iedere jongere het verschil maken. Jullie zijn die onderwijs helden en helden in de kinderopvang! Je geeft vertrouwen, ontdekt samen talenten en levert een belangrijke en soms zelfs bepalende bijdrage aan de ontwikkeling van de kinderen in je groep of klas.

FACILITAIR & INRICHTING

De beursvloer en het bijbehorend programma van de NOT zijn opgedeeld in vijf segmenten. Zo vind je als bezoeker het aanbod per segment bij elkaar op één plek. Een van de segmenten is ‘Facilitair & Inrichting’.

Veel schoolgebouwen bevinden zich in een transitie fase naar een gezonde, toekomstbestendige leef- en lesomgeving. Gebouwen, interieurs en alle toe behoren en hulpmiddelen voor onderwijs en opvang worden flexibel, slim en circulair. Refurbish, duur zame en zelfs circulaire renovaties zijn steeds vaker de norm. Door onderling verbonden technologieën creëren we slimme gebouwen die duurzamer, efficiënter en productiever zijn voor hun gebruikers. Een gezond binnenklimaat is bovendien actueler dan ooit. Ook de buitenruimte wordt breed inzetbaar, is groener en biedt meer uitdaging voor beweging. Het segment Facilitair & Inrichting in hal 3 geeft je inzicht in actuele ontwikkelingen, de nieuwste innovaties en brengt je in contact met aanbieders als Schilte, Speelmaatje B.V., Idemasport, Eibe Benelux B.V., Van Ee Speel en JoePPie Educatief.

Zien we jou ook? Toegang is gratis

We zijn ons bewust van de hoge werkdruk in de sector. Desondanks vinden we dat alle onderwijs- en kinderopvangprofessionals het verdienen om een dag naar Utrecht te komen voor een bezoek aan de NOT. Daar hoor jij toch zeker ook bij! Door het brede scala aan exposanten en een bijzonder aantrekkelijk programma is en blijft de NOT van grote waarde. Juist voor jou en juist nu! Zien we jou ook? Toegang is gratis: meld je aan via https://www.not-online.nl/

INSPIRERENDE SPREKERS

SESSIES DOOR SCHOOLDOMEIN

Het kan wel: Duurzame ambities realiseren

Carmen Buitenhuis & Yanthe Boom Adviseurs bij ICSadviseurs

Hoe maak je een aantrekkelijke werkomgeving voor leraren?

Koert Klevant Groen & Onno Damen Senior adviseurs Organisatie & Ruimte bij ICSadviseurs

WAARDEVOL PROGRAMMA & INSPIRERENDE SPREKERS

De NOT 2023 biedt een interessant, relevant en waardevol programma, in samenwerking met onafhankelijke sprekers en exposanten op de beurs vloer. Dagelijks kun je interessante keynotes van befaamde experts en paneldiscussies over urgente thema’s bijwonen en horen over effectieve aanpakken en kansrijke oplossingen. In het programma is veel aandacht voor (sub)thema’s als het lerarentekort, vergroten van kansengelijkheid, gepersonaliseerd leren, samenwerken in IKC’s, digitale transformatie van het onderwijs, versterken van basisvaardigheden, een leven lang leren, verduurzaming en nog veel meer.

OVERIGE SPREKERS/SESSIES UITGELICHT

Samenwerken, samen leren met AI Jim Stolze

AI Educator

Blunders en zelfspot, wedden dat je ver kunt komen?! Allard Lindhout Internationaal voetbalscheidsrechter en docent

Motiveren kun je leren!

Hannah de Blaeij

Trainer Young Impact bij Stichting Young Impact

Carmen Buitenhuis

Hannah de Blaeij

Jim Stolze

Yanthe Boom Allard Lindhout

Koert Klevant Groen Onno Damen

Een toekomstbestendige plek begint met een gebruikersreis

Het principebesluit is genomen: nieuwe onderwijshuisvesting op een nieuwe vestigingslocatie. En hoe dan verder? “Het begint bij de gebruikers,” zegt Britt Luijpers, UX Consultant bij Drees & Sommer Netherlands. “Wie zijn zij en hoe gebruiken zij een locatie, nu en in de toekomst?”

Vanuit de UX-methode, de User Experience, begeleidde Britt een universiteit naar een strategisch huisvestingsplan en vervolgens naar een concreet programma van eisen waarmee de makelaar de zoektocht kon vervolgen. De universiteit was gevestigd op twee ver van elkaar gelegen locaties. Om verschillende redenen –economisch, praktisch en sociaal – was besloten op zoek te gaan naar één vestigingslocatie. Drees & Sommer heeft de universiteit ondersteund bij het intensieve oriëntatie- en besluitvormingsproces.

TOEKOMSTVISIE EN AMBITIE

De keuze van de stad was de eerste stap in het proces naar één locatie. “We hebben allereerst een programma van eisen voor de nieuwe vestigings plaats geformuleerd. Dat begon met het ophalen van strategische, tactische en operationele informatie uit de verschillende lagen van de organisatie. We hebben de bestuurders geïnterviewd om de toekomstvisie en ambitie van de universiteit duidelijk te krijgen. Hiervoor gebruikten we een methode die hen helpt om toekomstgericht te denken. Aan de hand van toekomstscenario’s voor het jaar 2030 hebben we nagedacht over de toekomstige manieren van werken en studeren, de invloed van technologie, over menselijk gedrag en uiteraard over mogelijke locaties. De uitkomst was dat er behoefte is aan een community: een plek die de komende decennia zó aantrekkelijk is dat medewerkers en studenten, maar ook anderen er graag willen zijn.”

WORKSHOPS MET GEBRUIKERSGROEPEN

Vanuit UX-standpunt staan de diverse gebruikers groepen centraal in iedere huisvestingsopgave. Drees & Sommer heeft hen daarom vanaf een vroeg stadium bij het proces betrokken. Dat was de volgende belangrijke stap. “We hebben workshops gehouden met de Raad van Advies, ondersteunend personeel, wetenschappelijk personeel en studenten. Door met de verschillende gebruikers van de toekomstige universiteit in gesprek te gaan over hoe we de visie en ambitie van het bestuur kunnen bereiken en hoe we een aantrekkelijke universiteit voor personeel en studenten kunnen zijn, hebben we inzichtelijk gemaakt aan welke eisen de nieuwe vestigingsplaats zou moeten voldoen. Al deze informatie hebben we doorvertaald naar objectieve selectiecriteria en op basis hiervan verschillende universiteitssteden beoordeeld. De keuze voor één van die steden was unaniem.”

GEBRUIKERSREIS

De volgende stap in de keuze van een nieuwe unilocatie was het samenstellen van een werken studieconcept dat vervolgens vertaald werd naar een programma van eisen voor de concrete huisvesting. “De centrale vraag was wanneer, hoe en wat de diverse gebruikers doen en met wie? In zogenoemde user journey workshops met studenten, wetenschappelijk personeel en ondersteunend personeel hebben we vervolgens per gebruikersgroep een user journey map opgesteld. Zo’n ‘map’ brengt

UX Consultant Britt Luijpers begeleidt organisaties naar een duurzaam werk- en/of studieconcept.

de toekomstige reis van de gebruikers in het pand in kaart. Deze laat bijvoorbeeld alle activiteiten zien in de verschillende ruimten - college geven, webinars opnemen, geconcentreerd werken en evenementen organiseren om de community te creëren. Per activiteit hebben we gekeken naar de pijnpunten vanuit de huidige situatie en de gewenste ervaring. Alle user journey maps samen laten zien wie de verschillende gebruikersgroepen zijn, welke typen ruimten zij nodig hebben en hoe alle verschillende ruimten samenkomen in het gebouw, de zonering.”

TOEKOMSTBESTENDIG WERK- EN STUDIECONCEPT

“Het uiteindelijke werk- en studieconcept”, legt Britt uit, “is een samensmelting van de visie en ambitie van het bestuur, de user journey maps van alle gebruikersgroepen en onze knowhow. Drees & Sommer heeft veel nationale en internationale exper tise in huis op het gebied van onderwijshuisvesting en kent de ontwikkelingen en innovaties in die markt. Dát, in combinatie met onze gebruikersgerichte UX-methodieken, is de perfecte mix om een toe komstbestendig huisvestingsadvies uit te denken”, zegt Britt trots.

“We hebben recentelijk alles samengevat in een ruimtelijk, technisch en functioneel Programma van Eisen waarmee een makelaar op zoek kan gaan naar de geschikte toekomstige unilocatie. Een vervolgstap voor ons kan een locatiestudie zijn, waarbij wij mogelijke locaties onderzoeken op gepastheid en inpasbaarheid.”

Kijk voor meer informatie op www.dreso.nl.

“Er is behoefte aan een community: een plek die de komende decennia zó aantrekkelijk is dat medewerkers en studenten, maar ook anderen er graag willen zijn”

DUURZAME RENOVATIE MET KWALITEITSIMPULS

De Windroos is klaar voor de toekomst

Het monumentale schoolgebouw van VMBO De Windroos in Gorinchem voldeed wat betreft isolatie, akoestiek en luchtkwaliteit niet meer aan de eisen van deze tijd. Een duurzame renovatie zorgt voor meer kwaliteit en een betere beleving.

Schooldomein praat met directeur Robert Vossepoel en architect en adviseur monu menten Marnix van Esch van Van den Berg Architecten. Robert: “Het is een mooi, oud gebouw uit 1955 en sinds kort zelfs een gemeentelijk monu ment. Het had mooie stalen kozijnen, maar enkel glas en wanneer de wind op het gebouw stond vlo gen de papieren over het bureau heen. We hadden behoefte aan een kwaliteitsimpuls, maar wel met respect voor het verleden. De vraag aan Marnix was om het gebouw qua frisse lucht en isolatie te verbeteren, maar wel de oorspronkelijke identiteit te behouden. We hadden het gebouw zelf aan de binnenkant al aangepakt. Het was ooit een pabo en havo-top school met losse lokalen. We hebben veel wanden weggehaald en twee grote beroepsplei nen gemaakt voor zorg en welzijn en economie en ondernemen. Het heeft nu ruimten voor kantoorsi mulatie, zorgwerkplekken, een ouderen- en kinder afdeling en een groot- en kleinkeuken.”

KARAKTERVOL GEBOUW

Marnix: “We hebben eerst naar het karakter van het gebouw gekeken en welke ingrepen goed voor het on derwijs zouden zijn. Vanuit het oogpunt van energie en comfort hebben we de hele gebouwschil ver duurzaamd. Door eerst de schil aan te pakken hoef

je vervolgens minder aan installaties te doen, die we overigens grotendeels vervangen hebben. De gevels en het dak zijn voorzien van een goede isolatie. De constructie is een betonskelet met kolommen, deels nog in het zicht. Het stoere karakter in de hoge ruim ten was verdwenen, omdat de verlaagde plafonds half voor het glas zaten. Dat vormde een mooie aanlei ding om de hoge ruimtes terug te brengen. Om in het interieur de karakteristieke betonconstructie weer zichtbaar te maken is gekozen het plafond niet onder, maar tussen het betonraster te plaatsen. We hebben gebruik gemaakt van de zonering in het gebouw en de hellende kappen. De nieuwe luchtkanalen zijn zichtbaar in de ruimtes geplaatst, waardoor het stoere karakter van het gebouw wordt geaccentueerd. De ingreep in het interieur geeft meer licht en lucht; prettige hoge ruimtes en biedt een veilige en gezonde leeromgeving. Het gebouw heeft nu een up to date ventilatie systeem, dat al voor corona is geplaatst.” Robert: “We hebben één van de oudste gebouwen, maar waren wel als eerste coronaproof. Ik heb het idee dat we hier minder zieke leerlingen en collega’s

“De gangwanden zijn transparant met veel glas en stalen kozijnen, waardoor het een heel mooi ruimtelijk gebouw is geworden”

hadden dan op andere locaties. In een gebouw dat relatief nieuw was konden de ramen niet open. Daar kon je in die periode geen les geven.”

LEERDAMS GLAS

“De betonnen kaders en panelen zijn vervangen door een lichtere gevelbekleding”, vervolgt Marnix, “hier door ontstond ruimte voor het op een mooie manier toevoegen van screens aan de gevels. Deze zonwering draagt ook bij aan de gewenste duurzaamheid. De stalen kozijnen met enkelglas zijn vervangen door zeer smalle geïsoleerde aluminium kozijnen en voorzien van drie-dubbelglas. Door de keuze voor smalle kozijnen hebben we het bijzondere oorspronkelijke gevelbeeld kunnen behouden.” Robert knikt: “Daar ben ik wel blij mee, dat die typische raamconstructie en die lijntjes zijn behouden. In de aula zaten twee grote en kleine raampjes van Leerdams glas, dat hebben we in het triple glas terug laten plaatsen als herinnering aan het verleden. Toen ik begon had je beroepspleinen en gangen. De wanden waren met hout dichtgetimmerd en elke docent had zijn eigen koninkrijk. Nu is alles weer open en staan de deuren open. De gangwanden zijn transparant met veel glas en stalen kozijnen, waardoor het een heel mooi ruimtelijk gebouw is geworden. Het is eigenlijk een vroege versie van een heel flexibel gebouw; door de betonnen kolommenstructuur konden we makkelijk

van de lokalen praktijkruimten maken, zonder dat het gebouw instort. Het is mooi dat die transparantie er is en docenten niet meer schrikken dat je elkaar kunt zien. Door de gangen weg te halen loop je over de pleinen. Je wint ruimte en creëert een doorlopen de route in het gebouw.”

STOER KARAKTER

Marnix: “We hebben een voorbeeld lokaal in neutrale kleuren geschilderd. De school heeft dat in eigen beheer overgenomen en die stijl in het hele pand doorgezet. Bij het karakter van het gebouw horen neutrale kleuren, waardoor de betonconstructie en hoge ramen beter tot hun recht komen.” Robert lacht: “Als compensatie hadden we zelf veel accentkleuren in de school aangebracht, maar toen we zagen hoe mooi de neutrale kleuren waren met antraciet grijze deuren hebben we alles in ere gesteld. Een docent mag de eigen kleur in het lokaal niet zelf bepalen; we hebben een huisstijl ontwikkeld met posters waardoor je sfeer in het lokaal kunt aanbrengen. De leerlingen voelen zich hier thuis en het gebouw is aantrekkelijk, net als de inrich ting van het plein rond de school. We hebben een groen schoolplein met een insectenhotel. Vanaf het voorjaar komt er een bijenkast, zodat de tuin ook gebruikt kan worden voor het onderwijs.”

Kijk voor meer informatie op www.vandenbergarchitecten.nl.

PROJECTINFORMATIE

Project

Duurzame renovatie De Windroos Gorinchem Opdrachtgever

CVO-AV Gorinchem Architect

Van den Berg Architecten Aannemer

Van Dillen Bouw, Culemborg Volume 3.012 m2 bvo

EVENT PRESIKHAAF SCHOOLMEUBELEN

Over onderwijsvisie en de leeromgeving

Op woensdag 12 oktober werd wegens grote belangstelling het onderwijsevent “Onderwijsvisie vertaald naar de leeromgeving van morgen” herhaald. De deelnemers kregen er inspiratie over het inrichten van hun leer- en werkomgeving.

“F

ijn dat we weer hier mogen zijn”, opende Hans Haarman van Presikhaaf Schoolmeubelen. “Als Presikhaaf Schoolmeubelen ondersteunen we het behoud van het Park met de inrichting van het Leslokaal van De Hoge Veluwe Buitenschool. We zijn natuurlijk van oudsher inrichters, maar weten inmiddels dat de klas van de toekomst eigenlijk niet bestaat. Niemand weet hoe scholen er over tien jaar uitzien, maar we kunnen wel meedenken over onderwijsvormen en de inrichting van de leeromgeving.” In de zaal zaten schoolleiders, facilitair managers, IB-ers en leerkrachten.

UITDAGEND INRICHTEN

“Ik heb twaalf jaar ervaring als docent in het mbo en ben mateloos geïnteresseerd in de beleving van de fysieke leeromgeving gericht op leren, ontwikkelen en welbevinden”, stelde dagvoorzitter Lotte van Egmond, eigenaar van Lot to Learn en onderwijsadviseur bij Edux. “De fysieke leeromgeving begint bij de visie op het onderwijs en de leerling en daarmee de relatie tussen de leerkracht en het kind. Het gaat ook over

kwalificatie, persoonsvorming en burgerschap. Het nadenken over de leeromgeving gaat daarom over differentiëren, dus ook over samenwerken, leren communiceren, ontmoeten en kennis delen. De leeromgeving doet veel met het brein van kinderen, zowel op welbevinden als op ontwikkeling en leerprestaties. Daarom is het zo belangrijk om de leeromgeving uitdagend in te richten, waarbij de verbinding met de omgeving vanzelfsprekend is. Het gevoel dat je vanuit de natuur meeneemt zou je om kunnen zetten naar die leeromgeving. Planten in de leeromgeving zijn goed voor het welbevinden en daarmee de leerprestaties; groen als onderdeel van de buitenomgeving is goed om het bewegend leren te stimuleren.”

ONTWERPVISIE ONDERWIJSPROCES

“Wat wil je de leerling aan het einde van de dag of week meegeven?” vroeg Greg Priem als strategisch onderwijsconsultant van SPEYK zich af. “Ik heb 21 jaar voor de klas gestaan en op verschillende manieren samenwerken heb ik altijd leuk gevonden. Tijdens de coronacrisis zat iedereen naar een scherm

te staren en zag je als docent dat een leerling afhaakte. Die benaderde je dan persoonlijk en trok je er weer bij. Online onderwijs heeft voor- maar zeker ook nadelen, maar het is een feit dat scholen die transitie naar digitalisering doormaken. Digitale beveiliging is daarbij van ongekend belang en zou bovenaan de agenda moeten staan dit schooljaar. Denk aan beveiliging van leerlingen, medewerkers en ouders. Ook beveiliging en risicomanagement van schooldata is een onderwerp dat naar mijn mening zeker aandacht moet hebben. Wij helpen als organisatie om die transitie van (leerling-)gegevens naar de cloud veilig in te richten en doen dat inmiddels bij 700 scholen. Wie kent bijvoorbeeld de leeractiviteiten en doelen van zijn collega’s en hoe organiseer je een veranderend onderwijslandschap? Welke leeractiviteiten organiseert een docent met welk lesdoel en hoe geef je dat in een lesweek vorm? Een school moet zo ingericht zijn dat er een goede verhouding is tussen organisatie, curriculum en samenleving. De leerling wil zich op een school competent voelen, zich verbonden voelen en autonoom zijn. In het ontwerp van zo’n digitale organisatie moet je dus ook leerlingen meenemen. Dat vraagt om een gerichte interventie en goede instructies. Kortom: je leert van en met elkaar en constructieve afstemming is nodig. Dat zijn de voorwaarden om het onderwijsproces digitaal te herontwerpen.”

DIGITALE GELETTERDHEID

“Vanaf het moment dat ik aan de Pabo ben afgestu deerd, ga ik op zoek naar mogelijkheden die ICT kan bieden in de dagelijkse onderwijspraktijk”, begon Bas van den Brand, werkzaam als trainer digitalig bij

Edux. “Kinderen hebben er baat bij om stevig in hun schoenen te staan. Ik zie hoe onze digitaliserende maatschappij constant in ontwikkeling is en wat dit van onze kennis en vaardigheden vraagt. We denken vaak dat onze kinderen al erg ICT-vaardig zijn. Deels klopt dit, maar we dienen leerlingen vooral kritisch en bewust te leren handelen binnen onze sterk

gemedialiseerde wereld. Bij het onderwijs in digitale geletterdheid staat deze kritische houding van de leerling centraal. Digitale geletterdheid bestaat uit de domeinen ICT-basisvaardigheden, mediawijsheid, informatievaardigheden en computational thinking. In het masterplan basisvaardigheden (gelanceerd door minister Dennis Wiersma) wordt digitale geletterdheid benoemd als basisvaardigheid. Komt dit er dan allemaal bij? Nee, je kan digitale geletterd heid ook heel goed combineren met bijvoorbeeld taalontwikkeling. Het is goed dat elke school zich af vraagt in hoeverre digitale geletterdheid een rol speelt in de eigen organisatie en wat dit vraagt van de leer omgeving. De uitdaging is om van ad-hoc activiteiten naar een visie-gedreven en geïntegreerde aanpak te gaan.” Tijdens de workshop raakten de deelnemers vertrouwd met de invloed van de digitaliserende maat schappij door het Imp@ctspel van Edux te spelen.

“Het gevoel dat je vanuit de natuur meeneemt zou je om kunnen zetten naar de leeromgeving”

ONDERZOEKEND EN ONTWERPEND LEREN

“Het start bij nieuwsgierigheid en verwondering”, legde Wendy Braat-Goderie uit. Ze gaf een workshop onderzoekend en ontwerpend leren vanuit Edux. “Die natuurlijke vaardigheden heeft het jonge kind in zich en vormen de basis van het onderzoekend en ontwerpend leren. In de ontwikkeling van kinderen legt het brein steeds meer structuren aan en dat leidt ertoe dat mensen zich eerder afvragen wat van hen verwacht wordt. In het onderwijs richten we ons vaak op het goede antwoord. Bij onderzoekend en ontwerpend leren gaan we op zoek naar diverse mogelijke antwoorden. Dit is essentieel in de omgang met kinderen en voor het inrichten van een leeromgeving. Die moet nieuwsgierig maken, prikkelen en aanzetten tot ontmoeting.” In het vraagstuk dat Wendy de deelnemers voorlegt leren ze te redeneren, argumenteren en naar elkaar te luisteren. Dan blijkt dat iedereen op een eigen manier naar een context kijkt. “Het naar elkaar luisteren vergroot de woordenschat en maakt de context betekenisvol. Hoe mooi is het om tegen een kind te zeggen: Ik zou het ook niet weten, maar ik heb wel vaardigheden om met jou op reis te gaan. Van het stimuleren van nieuwsgierigheid gaat het brein

Bekijk via de QR-code de Aftermovie video ‘Over onderwijsvisie en de leeromgeving’.

aan. Onderzoekend leren is een proces en vraagt om procesdidactiek. Daarom is het belangrijk dat schoolleiders, managers en leerkrachten dezelfde visie delen. Vooral leerkrachten kunnen als eerste het vuurtje van nieuwsgierigheid bij het kind aanwakkeren.”

LUCHTKASTEEL OF KATHEDRAAL “Hoe implementeer je effectief een innovatieve leeromgeving,” opende Remco Liefting, manager innovatief onderwijs bij WisMon. “Ik vind aandacht voor organisatieontwikkeling belangrijk, maar veel mensen zijn terecht allergisch voor het woord implementeren. Het roept op dat veranderingen van bovenaf worden opgelegd. Vanuit mijn praktijk weet ik dat de mooiste veranderingen van onderaf komen. Ik gebruik graag de metafoor of we lucht kastelen of kathedralen bouwen als we het hebben over innovatieve leeromgevingen als een Techlab of Makerslab. Bijvoorbeeld, we zijn allemaal met kinderen bezig, maar toch merk ik in onderwijs organisaties dat de inbreng van de leerling minimaal is als we een dergelijke omgeving aan het opzetten zijn. Dat terwijl de leerling onze klant is en de rest eerder belanghebbend. Ook het belang en inbreng van de leerkracht wordt onvoldoende meegenomen. De leerkracht is uiteindelijk de regisseur van het leer proces, maar wordt onvoldoende in het proces van het opzetten van een techlab betrokken. Daarnaast maken we ook te weinig gebruik van de creativiteit en innovatiekracht die binnen een school aanwezig is. Wat me ook opvalt is dat alle inspanningen om er een succes van te maken niet gericht is op de outcome, maar te veel op de output. Denk daarom eens in (klant)processen en vraag jezelf af hoe je echte waar de kunt toevoegen zowel binnen als buiten je techlab. Neem de tijd en heb aandacht voor het fundament, dan komt die kathedraal er vanzelf.”

“Jullie hebben vanuit verschillende perspectieven leren kijken naar de eigen toekomstige leer- en werkomgeving” vatte Lotte de dag samen; “er is geen standaard antwoord, maar elk proces begint bij verbinden en ontmoeten. En de omgeving van de Hoge Veluwe hielp enorm om ook het belang van een duurzame en natuurlijke leeromgeving te zien en vooral te voelen.

De dag werd georganiseerd door Presikhaaf Schoolmeubelen in samenwerking met SPEYK, Wismon, Edux en Lot to Learn. Wilt u meer informatie over een van de besproken thema’s van het Onderwijs Event? Neem dan contact op met de event coördinator van Presikhaaf Schoolmeubelen: Tamara Breukel via communicatie@schoolmeubelen.com.

“Die natuurlijke vaardigheden heeft het jonge kind in zich en vormen de basis van het onderzoekend en ontwerpend leren”

BOUW

EN

Nieuwbouw op een bestaande betonnen kelderbak

In het hart van de wijk Lombardijen in Rotterdam staat na een bijzonder traject, een nieuwe duurzame school met aandacht voor spel en beweging en een ‘open blik’ naar het naastgelegen Spinozapark. Het uitgangspunt voor het ontwerp waren de bestaande kelderbak en fundering van waaruit het nieuwe programma letterlijk is opgebouwd.

Directeur Victor van Toer vat het proces samen: “Het duurde even, maar we hebben nu wel de mooiste school van Rotterdam.” Het nieuwe gebouw van het bestuur PCBO staat 300 meter van de oude locatie en kent een bijzondere geschiedenis. Schooldomein praat verder ook met projectmanager Ewout Spit van de gemeente Rotterdam, Leo Kamp van BM van Houwelingen en Marco de Jong van BDG Architecten. Ewout: “We begonnen rond 2011. Op deze plek lag de basisschool de Catamaran, die zou vertrekken. De gemeente wilde op de oude plek een park ontwikkelen met water en bruggen en dit gebied werd de nieuwe plek voor Het Open Venster. We zijn aan de slag gegaan, maar de eerste poging verliep niet goed. Het ontwerp sloot niet aan, de beoogde constructie voldeed niet en de school zelf was ook niet blij. We besloten het proces af

te blazen. Op ons verzoek heeft de rekenkamer onderzoek laten doen en daar kwamen zeven aanbevelingen uit die we hebben meegenomen in de aanpak van de doorstart van dit project. Daarbij gaat het om dichter op het bouwproces zitten, een duidelijke governance structuur met één bestuurlijke opdrachtgever en één ambtelijke opdrachtgever en niet verschillende mensen vanuit vastgoed, financiën, onderwijs en nog iemand voor de buitenruimte. In 2017 zijn we weer gestart en in 2018 viel het besluit dat de bestaande betonnen bak het uitgangspunt voor het nieuwe ontwerp zou vormen. De betonbak was helemaal ingemeten met honderden palen eronder en wapening. In dat jaar hebben we het programma van eisen opgesteld samen met de school. Op basis hiervan hebben we de nieuwe architect geselecteerd en na het voorlopig ontwerp is BM van Houwelingen

Project

Nieuwbouw Het Open Venster Rotterdam

Opdrachtgever

Gemeente Rotterdam

Architect

BDG Architecten

Aannemer

BM van Houwelingen

Volume

15.500 m3 conform aanvraag omgevings vergunning

Ingebruikname

Augustus 2022

als bouwteampartner aangesloten. We hebben voor een bouwteam gekozen omdat het bouwen op de bestaande bak voor uitdagingen tijdens de uitvoering zorgt. In mei 2021 zijn we weer gaan bouwen en in het nieuwe schooljaar 2022 is het nieuwe gebouw in gebruik genomen. Het was een leerzaam traject en we zijn blij met het resultaat.”

SLIMME INGREPEN

Leo: “We zaten al na het voorlopig ontwerp aan tafel, hebben vervolgens het ontwerp van de architect doorgerekend en in de optimalisatierondes financieel meegedacht. Omdat de betonnen bak bleef staan, hadden we minder sloopkosten waardoor we extra meters konden maken.” Ewout knikt: “Als gemeente hebben we in het verleden steken laten vallen en we konden met de bestaande bak wat ruimhartig zijn. Het hart van het gebouw kent veel ruimte, omdat er door slimme ingrepen meer meters voor onderwijs en bewegen gemaakt konden worden. Zo zijn de onderbouwlokalen groter dan de norm omdat het kostengunstig bleek om de buitengrenzen van de bestaande betonnen begane grondvloer aan te houden. Ook voor de inrichting van de buitenomgeving zijn we niet uitgegaan van de norm van 600 m² buitenruimte, maar hebben we voor de originele kavel gekozen.”

LEERKRACHT CENTRAAL

Victor: “Bij de tweede poging zijn we als team wel actief betrokken. We zijn een veelkleurige school en wilden een transparante school met een duidelijke structuur. Ik ben een voorstander van rust die je wilt creëren door niet al te veel prikkels te geven. Dat betekent dat we ruime lokalen hebben en geen leerpleinen. De kern van ons onderwijs is dat de leerkracht zijn of haar vakmanschap kan delen met de leerlingen. Er zijn grote verschillen tussen de kinderen die bij ons op school komen. Die verschillen worden groter als je enorm gaat differentiëren en dus met leerpleinen gaat werken. We willen elk kind over een lat heen helpen en dat lukt omdat de leerkracht als professional heel goed vertelt wat een kind moet doen. Daarom ben ik het niet eens met de uitspraak dat de leerling centraal staat. De leerkracht staat centraal, want zonder een goede, geschoolde leerkracht die weet wat hij of zij aan moet bieden, is er geen onderwijs.”

VOLDOENDE BEWEGINGSRUIMTE

Victor vervolgt: “Verder maken de peuterspeelzaal en de BSO van het gebouw gebruik. We hebben ook een ouderkamer en een plusklas. Daarnaast hebben we voldoende bewegingsruimte in gangen en verkeersruimten. We zijn Lekker-Fit-school. Een langdurig traject met aandacht voor veel beweging en een gezond gewicht. In onze prachtige verdiepte gymzaal hebben de kinderen drie keer per week

gym. We hebben 12 klassen, dus gebruiken de gymzaal intensief. Het is mooi dat je vanaf buiten zo de gymzaal in kunt kijken, zodat je kunt zien welke waarde wij als school hechten aan voldoende beweging. Ook als je binnenkomt zie je leerlingen gymmen.” Marco vult aan: “In het eerste ontwerp zaten twee gymzalen die door een vouwwand gescheiden zouden worden. Omdat een school verderop een nieuwe gymzaal kreeg hadden we er nog maar één nodig, dus konden we de overmaat van de bestaande kelderbak invullen met een podiumtrap voor bijeenkomsten, een speellokaal, een ouder kamer en een glijbaan. We kunnen de deuren naar het speellokaal open gooien, waardoor er een podium voor opvoeringen ontstaat. Op de vloer hebben we een groot ganzenbord gelegd, ontworpen samen met het team van Het Open Venster. Deze beweegwereld in de bestaande kelderbak hebben we ontworpen als een speelse en uitdagende ruimte.” Victor: “We maken gebruik van de kanjertraining om het sociaalemotioneel handelen te versterken. Leren doen we in de klas en dit gebouw biedt verder veel plekken voor bijzondere dingen.”

DIRECTE VERBINDING

“Het gebouw is trapsgewijs opgebouwd richting het park met één duidelijke hoofdentree als verbijzondering in het volume”, legt Marco uit. “We wilden een ruimtelijk gevoel en een centraal hart. Het spannende was dat het niet om een renovatie ging, maar om nieuwbouw op een bestaand fundament. Het was uitdagend in de engineering, omdat er diverse constructies en voorzieningen al gedefinieerd waren, zoals de aansluiting voor de douches beneden. En de draagkracht van de bestaande fundering kende beperkingen voor de nieuwe belastingen. We konden het gebouw op kritieke plekken dus niet te zwaar maken. Er is ontworpen op basis van de bestaande fundering en we hebben

“Het hart van het gebouw kent veel ruimte, omdat er door slimme ingrepen meer meters gemaakt konden worden”

vlnr Ewout Spit, Leo Kamp, Marco de Jong, Victor van Toer

bestaande betonsparingen vergroot om hiermee meer openheid in het interieur te creëren. Overal zijn zichtlijnen.” “Het heeft meerdere harten, via het grote plein, maar ook een buitenhart”, vertelt Victor, “de routes door de school zijn beperkt. De kleuters gaan via de grote ingang naar hun klassen. De groepen 3 t/m 8 gaan via de buitentrap naar boven. Er is een ruim dakplein dat samen met het plein beneden voldoende buiten- en speelruimte biedt. Vanuit de onderbouwlokalen en de peuterspeelzaal is een directe verbinding tussen de groepsruimten en het speelplein gemaakt. Het peuterplein is van de rest van het plein gescheiden, zodat de kleinsten hier veilig kunnen spelen. Via de stoere tribunetrap gaan de kinderen buitenom naar hun lokalen.”

SJIEKE UITSTRALING

Marco verder: “De kleur groen past goed bij de sjieke uitstraling van het hout. De uitstraling van de gevel van de nieuwe school is een eigentijdse vertaling van de kenmerkende bouwstijl van de (wederopbouw) architectuur van de omgeving. De plint is transpa rant en bestaat uit een reeks grote gaten die het programma van de school inzichtelijk maakt vanaf

de straat. Hierdoor ontstaat een sterke relatie tussen binnen en buiten. Een goede aansluiting van interieur en buitenruimte is essentieel voor een school waar bewegen en sport hoog in het vaandel staan.” Victor knikt: “Ik wilde veel hout en lichte kleuren, maar in elke ruimte één wand met kleur.”

Marco: “We hebben voor een heldere opzet van rustige kleuren gekozen waarmee het type ruimte binnen duidelijk is af te lezen.”

CIRCULAIR EN DUURZAAM

“Het gebouw kent een staalconstructie, betonnen kanaalplaatvloeren en de gevels zijn gevuld met houtskeletbouwwanden en metselwerk, onderbroken door een prefab betonnen raster”, besluit Leo. “Omdat het gebouw een kolommenstructuur heeft, blijft de indeling in de toekomst flexibel. De school houdt rekening met mogelijke uitbreiding met drie lokalen op het dak. En bouwen op een bestaand fundament is natuurlijk bij uitstek circulair.”

Kijk voor meer informatie op www.bmvanhouwelingen.nl en www.bdgarchitecten.nl/projecten/basisschool-het-openvenster-rotterdam/

KENNISDAG OVER INRICHTING EN INNOVATIES

Kansen voor een gezonde leeromgeving

In de ontwikkeling naar duurzame leer- en werkomgevingen speelt de inrichting een bepalende rol. Tijdens de landelijke Kennisdag van Forbo werden verschillende aspecten samenhangend belicht: zoals het belang van een goed ontwerpproces, een creatief vloerontwerp en een gezond binnenklimaat.

Op donderdag 3 november 2022 organiseer de Forbo alweer voor de zevende keer de Kennisdag, speciaal voor huisvestings- en facilitaire managers. Naast een rondleiding in de fabriek waren er drie inleidingen die verschillende aspecten van een goede leeromgeving belichten.

Segmentmanager Onderwijs Marieke Meulman: “Het belang van een goede en duurzame inrichting wordt steeds duidelijker, gekoppeld aan een ge zond binnenklimaat. We moeten circulair denken

om echt duurzaam te worden. Wist u dat Forbo oude Marmoleumvloeren inneemt om te recyclen? Zo ontwerpen we vloeren waarin gerecycled content is verwerkt, zodat oude vloeren een nieuw leven krijgen.”

SCHOLENBOUW IS EEN FEEST!

Wilma Kempinga is de oprichter en drijvende kracht achter Mevrouw Meijer. “Mijn bijdrage gaat over onderwijs en vernieuwing, over duurzaamheid en

erfgoed, over schoonheid en architectuur, maar vooral over de eervolle taak om kinderen en jongeren prachtige en hoopvolle scholen te geven.” Mevrouw Meijer benadrukt het belang van goede schoolarchi tectuur, waarbij we ons bewust moeten zijn van de kwaliteit van bestaande gebouwen in hun omgeving. “Sloop is geen optie en binnenkort sowieso verbo den. Gun uw gebouw een tweede kans; er is meer mogelijk dan mensen vaak denken.” Het concept van Mevrouw Meijer is uniek; drie jonge architecten zonder specifieke ervaring binnen de scholenbouw krijgen de kans om op een opgave in te schrijven en daarmee ervaring op te doen. Dat geeft een opdrachtgever de unieke kans om uit drie ontwerpen van vrijdenkers te kiezen. Het winnende ontwerp wordt vervolgens ook uitgevoerd. Wilma: “Een prachtig voorbeeld is de basisschool Molenwiek Dalton in de Haarlemse wijk Schalkwijk. Het gebouw uit 1977 werd door Kort Thielens Architecten getransformeerd tot een prach tige leer- en werkomgeving met een spectaculaire aansluiting op het park.”

EEN VLOERONTWERP OP MAAT

Een goed vloerontwerp draagt bij aan een gezond, veilig en inspirerend leerklimaat. Michiel van Nieuwland ontwerpt vanuit Forbo Flooring goede, duurzame en vooral mooie vloeren: “Vroeger kozen scholen voor een bepaalde vloer uit ons assortiment. Nu kunnen ze een ontwerp op maat laten maken met onze Forbo Ontwerpservice. Forbo biedt namelijk een scala aan collecties en een diversiteit aan dessins en kleuren, waaruit wij een unieke vloer ontwerpen die aan de wens van de scholen voldoet.” Een mooi voorbeeld is het Christelijk Gymnasium in Utrecht, waar de grote aula een nieuwe vloer heeft gekregen met een patroon van geometrische vormen, die goed past bij de gewenste uitstraling. Die vorm is door Forbo in de fabriek voorgesneden en door het vloerenbedrijf op school stuk voor stuk ingelijmd. Het Picasso Lyceum in Zoetermeer wilde in de vinylvloer van het muzieklokaal graag een muzieksleutel ingeprint hebben. Daar hebben we voor gezorgd. En de Fit academie Bokkeduinen van MBO Amersfoort kreeg in elke ruimte een nieuwe Marmoleum vloer met daarin de belijning van een sport. Een goed vloerontwerp voegt echt iets toe aan een ruimte; bijvoorbeeld om de veiligheid te vergroten. Zo hebben we de treden van een trap in verschillende kleuren uitgevoerd, zodat je beter ziet waar je loopt.”

HAAL HET BESTE VAN BUITEN NAAR BINNEN

Norbert Vroege van Goflow Technologies benadrukt het belang van schone lucht in scholen: “Wij heb ben met ons team een nieuw ventilatieconcept ont wikkeld dat uitgaat van verticale ventilatie. Dat is een goed en duurzaam alternatief voor de horizon tale ventilatiesystemen zoals die nu gangbaar zijn in schoolgebouwen. Bij ons systeem hoef je de schil

niet aan te passen en dat scheelt een hoop gedoe en kosten. Bovendien kunnen we snel aan de slag. We brengen een nieuwe vloer aan op de bestaande en ook een nieuw plafond. Daarbij moet je rekening houden met 15 centimeter ophoging op de vloer en 15 centimeter onder het plafond. Alle onderdelen zijn modulair en circulair; we werken met Marmoleum of Sphera vinyl loslegtegels van Forbo en werken met plafondtegels van Saint-Gobain. In ons systeem wordt schone lucht onder de vloer geblazen en via het plafond weer afgevoerd. Het systeem ververst 8 tot 16 keer per uur de binnenlucht met gefilterde buitenlucht. De eerste resultaten in klaslokalen zijn bemoedigend en het systeem wordt nog verder geperfectioneerd. We denken ook mee in de financiering. Dat doen we in samenwerking met Invest-NL en Bank Nederlandse Gemeenten (BNG). Het plan is om onderwijsinstellingen een IHP-overbrug gingsfaciliteit aan te bieden op basis van een zeer lage rente. De doelstelling is dat wij tenminste de rentelasten uit de energiebesparing kunnen dekken, waardoor de investering leidt tot een positievere kasstroom.”

INSPIRATIE EN INZICHTEN

De dag bracht de deelnemers behalve inspiratie praktische inzichten om in de eigen schoolomgeving mee aan de slag te gaan. Ellen Bakker van Stichting Talent Hoorn vatte de dag goed samen: “Het was een goede dag om kennis op te doen en met collega’s te sparren. Wij staan voor een aantal renovaties en ik heb vandaag weer een hoop goede ideeën opgedaan.”

Kijk voor meer informatie op www.forbo-flooring.nl/onderwijs.

“Een goed vloerontwerp draagt bij aan een gezond, veilig en inspirerend leerklimaat”

Maar het blijft voor veel scholen een uitdaging

Sinds eind 2020 is er een veel groter bewustzijn wat betreft de luchtkwaliteit in klaslokalen en het aantal aanvragen voor nieuwe ventilatie-installaties in scholen is sterk toegenomen, maar dit is slechts een druppel op een hete plaat. Er moet nog veel meer gebeuren!

Toen duidelijk werd dat een goede ventilatie één van de belangrijkste maatregelen was tegen de verspreiding van het coronavirus, werd in 2020 de regeling voor het verbeteren van de luchtkwaliteit in scholen gepubliceerd. Minister Slob van Onderwijs stelde de Specifieke Uitkering voor Ventilatie in Scholen (SUVIS) beschikbaar om scholen te helpen hun ventilatie versneld op orde te brengen. Deze subsidie dekte echter slechts 30 procent van de kosten. De rest moesten de scholen zelf bijdragen. Omdat een groot aantal scholen de middelen niet had om werk te maken van een energiezuinige ventilatie-installatie werd in juli 2022 beslist om de maatwerkregeling ventilatie in scholen beschikbaar te stellen. Deze nieuwe regeling is bedoeld om schoolgebouwen met de meest urgente ventilatieproblematiek aan te pakken. Indien scholen door middel van CO 2 metingen in hun klaslokalen kunnen aantonen dat de luchtkwaliteit in hun klaslokalen ondermaats is, kunnen ze tot 60 procent subsidies aanvragen.

Deze regeling moet ervoor zorgen dat ook scholen met minder financiële middelen hun leerlingen een gezonde leeromgeving kunnen bieden!

VEEL VRAAG NAAR DECENTRALE VENTILATIE

“De voorbije twee jaar hebben wij meer dan duizend klaslokalen voorzien van decentrale ventilatie in het kader van de SUVIS-regeling”, vertelt Nathalie Duquesne, Benelux Country Manager van Airmaster, “er was veel vraag naar decentrale units omdat die makkelijk geplaatst kunnen worden in een bestaand schoolgebouw zonder dat dit gepaard gaat met veel andere extra werkzaamheden. Bovendien betekent decentraal ventileren dat er in fases gewerkt kan worden, zodat de school in gebruik kan blijven tijdens de renovatiewerken. Tijdens schoolvakanties was het dan ook enorm druk!”

VENTILATIE OP SCHOLEN: BELANGRIJK EN KOSTBAAR Naast corona maken scholen zich nu ook zorgen over de torenhoge energieprijzen. Ze staan voor de

uitdaging om een veilige en gezonde leeromgeving te creëren zonder daarbij energie te verspillen. Ramen openzetten is geen optie meer. Bij de keuze voor een nieuwe ventilatie-installatie zijn het energieverbruik van de units en de mogelijkheid om vraaggestuurd te ventileren doorslaggevend. Scholen zijn op zoek naar een oplossing die een laag elektrisch verbruik verenigt met een optimaal binnenklimaat.

ONLINE PLATFORM MAAKT OPVOLGING CO 2 NIVEAU EN ENERGIEVERBRUIK INZICHTELIJK

Airmaster is ondertussen meer dan 30 jaar bezig met het ontwikkelen van energiezuinige, decentrale ventilatie-units voor scholen. De units worden doorgaans voorzien van een CO2 sensor en een energiemeter zodat er enerzijds vraaggestuurd geventileerd wordt en anderzijds het energieverbruik makkelijk opgevolgd kan worden. Het is ook mogelijk om de units te bedienen en te beheren door middel van de internetgestuurde regeling Airlinq Online. Decentrale ventilatie wordt zo verenigd met een centraal beheer. Het bestaande platform kreeg een upgrade om de snelheid te verbeteren en werd in een nieuw jasje gestoken om de gebruiksvriendelijkheid te verbeteren. Alle aanpassingen werden doorgevoerd in samenspraak met bestaande klanten: tenslotte werken zij dagelijks met het systeem, dus hun feed back was erg belangrijk.

ONLINE DASHBOARD

Nathalie: “Op het online dashboard zie je meteen hoe het zit met het thermisch comfort en de lucht

BELEVING EN BEHEER

kwaliteit in de verschillende klaslokalen en er kan ook eenvoudig een log gemaakt worden van bijvoorbeeld het CO2 niveau in elke ruimte. Met eenvoudige kleurencodes wordt aangegeven wat de operationele status is van elke unit. Het doel is om scholen een eenvoudig werkinstrument te geven om de luchtkwaliteit in hun gebouwen te monitoren.”

MEER VRAAG NAAR KOELING

Veel scholen kampen naast een ondermaatse luchtkwaliteit ook met oververhitting van hun klaslokalen in de warmere maanden. Nathalie: ”Een tendens die we al langer in de markt zien, is de stijgende vraag naar koeling. Bijna al onze units kunnen voorzien worden van een koelmodule, enkel voor onze AM1000 unit is deze optie tot op heden niet beschikbaar. Onze R&D afdeling heeft hard gewerkt om ook een koeloplossing voor onze grootste ventilatie-unit te ontwikkelen en we verwachten dat we deze oplossing in het eerste kwartaal van 2023 zullen kunnen aanbieden.

Ondanks de moeilijkere werkomstandigheden in het voorbije jaar door de schaarste aan componenten en problemen met levertermijnen, is Airmaster blijven investeren in de ontwikkeling van nieuwe producten om zo goed mogelijk tegemoet te komen aan de wensen van onze klanten.”

VERNIEUWD

Kijk voor meer informatie op www.airmaster-bv.nl

“Bij de keuze voor een nieuwe ventilatieinstallatie zijn het energieverbruik van de units en de mogelijkheid om vraaggestuurd te ventileren doorslaggevend”

Bolidt maakt van onderwijsvloer een beleving

Onderwijs moet je beleven. Dat vraagt om onderwijshuisvesting die leerlingen, studenten en medewerkers raakt, motiveert en inspireert. Te beginnen bij het horizontale oppervlak: de vloer van het schoolgebouw. Vanuit die visie ontwerpt, ontwikkelt en produceert Bolidt state-of-the-art kunststofvloersystemen voor onderwijsinstellingen.

“De vloer moet een geïntegreerd onderdeel zijn van het gebouw ontwerp, maar ook aansluiten bij de onderwijskundige visie”

Onderwijs draait tegenwoordig om beleving. Leerlingen en studenten zitten niet in de saaie schoolbanken, maar moeten de lessen ervaren, voelen, meemaken. Zelfstandig op ontdekkingstocht gaan en hun wereld vergroten. Niet gek dus dat termen als ‘belevingsgerichte dienstverlening’ in het onderwijs inmiddels heel gewoon zijn. De huisvesting faciliteert – als het goed is – deze onderwijsvisie. Het gebouw maakt beleving mogelijk of – nog beter – is zelf een belevenis. Zo’n bijzondere leeromgeving sluit aan bij de wensen van leerlingen, studenten en mede werkers, inspireert en daagt hen uit om het beste uit zichzelf te halen. Elke dag opnieuw. Eindeloze ontwerpmogelijkheden resulteren in vloeren die optimaal bijdragen aan een aantrekkelijke leer- en werkomgeving. Helemaal passend bij het onderwijs van nu. Laat de beleving beginnen.

AANSLUITEN BIJ ONDERWIJSKUNDIGE VISIE

Het beleven van het onderwijsgebouw begint bij de basis: de vloer. Als specialist op het gebied van kunststofvloerafwerkingen in onderwijshuis vesting, begrijpt Bolidt de eisen die onderwijs instellingen tegenwoordig aan hun vloer stellen.

Niet alleen functioneel, maar vooral ook esthetisch. De vloer moet een geïntegreerd onderdeel zijn van het gebouwontwerp, maar ook aansluiten bij de onderwijskundige visie. Bolidt ontwerpt, ontwikkelt en produceert daarom in nauwe samenwerking met scholen, roc’s, hogescholen en universiteiten vloersystemen die hun verwachtingen overtreffen: echte eyecatchers die de beleving van hun onderwijs gebouwen versterken.

Hoe dragen de kunststofvloersystemen van Bolidt bij aan een optimale beleving van het onderwijsgebouw? Allereerst biedt Bolidt opdrachtgevers oneindige ontwerpmogelijkheden. De vloersystemen zijn niet alleen in vele aantrekkelijke kleurstellingen verkrijg baar, maar ook in alle mogelijke patronen, lijnen en motieven. In co-creatie met de onderwijsinstellingen kan een Bolidt vloer voorzien worden van prints, logo’s, schilderingen, parelmoerglanzen en 3D-effecten.

Zo koos het Hoornbeeck College voor een Bolidt vloer die past bij het karakter van de mbo-school. In de vloer zijn foto’s van leerlingen verwerkt die omhoog kijken – naar het licht. Daarnaast zijn er voetstappen van leerlingen en een klok van ledverlichting in de

BELEVING EN BEHEER

vloer verwerkt. In de Fontys Sporthogeschool onder strepen lijnen op de Bolidt vloeren en wanden het sportieve karakter van de school. De Open School gemeenschap Bijlmer kreeg een kunstzinnige Bolidt vloer in een lichte en optimistische kleur die past bij de visie op onderwijs. Een decoratief lijnenspel verbindt niet alleen de verschillende gebouwdelen, maar staat ook voor de gezamenlijke weg die de leerlingen tijdens hun schoolperiode doorlopen.

RUST IN HET SCHOOLGEBOUW

Beleving van het onderwijs wil niet alleen maar zeggen uitbundige kleuren en opvallende ontwerpen. De kunststofvloeren van Bolidt bevorderen een prettige leer- en werkomgeving waarin leerlingen, studenten en medewerkers zich ook beter kunnen concentreren. In rustige kleurstellingen zorgen de kunststofsystemen bijvoorbeeld voor minder afleiding. Een andere belangrijke functionele eigen schap van de Bolidt vloeren is het geluiddempend karakter. Om verder bij te dragen aan de rust in een schoolgebouw is het mogelijk om de vloerafwerking aan te brengen op een geluiddempende onderlaag.

Ook de andere functionele eigenschappen van de Bolidt vloersystemen zijn afgestemd op het gebruik ervan. Vloeren in de entree en gangen met veel loop verkeer vereisen een hoge stoot- en slijtvastheid. Op de vloeren in kantines moet gemorst kunnen worden en praktijkruimtes moeten bestand zijn tegen zware materialen en gereedschappen. De Bolidt vloersyste men voldoen aan alle eisen die het moderne onder wijs stelt: ze zijn niet alleen krasvast, stootbestendig, slijtvast, maar ook veilig, hygiënisch en eenvoudig schoon te maken. Bolidt heeft zelfs geleidende vloe ren voor computerruimten en chemicaliën-

bestendige systemen voor in het practicum en het scheikundelokaal.

Ook goed om te weten: de Bolidt kunststofvloersys temen gaan gemakkelijk 40 jaar mee en hebben zeer weinig onderhoud nodig. In de eerste tien jaar zijn de vloeren zelfs onderhoudsvrij. Hierdoor kan het geld bestemd voor onderwijs ook daaraan besteed worden in plaats van aan jaarlijkse exploitatie. Door hun milieuvriendelijke karakter zijn de Bolidt systemen bovendien zeer duurzaam. De Bolidt vloeren kunnen hierdoor meetellen bij de beoordeling van het BREEAM-NL-certificaat.

ZIEN, VOELEN, TESTEN EN ERVAREN Terug naar de beleving. Die staat ook centraal in het Bolidt Innovation Center. In dit hypermoderne ‘living lab’ kunnen schoolbesturen, architecten, projectmanagers, adviseurs, maar ook leerlingen al vroeg meedenken over de esthetische en functionele eisen van hun nieuwe vloer. Kleur- en designspecialisten van Bolidt laten zien welke kleuren, motieven en patronen mogelijk zijn. Specialisten van het R&D Center vertellen alles over de functionaliteiten van de Bolidt kunststofvloersystemen. Bolidt organiseert bovendien inspiratiesessies waarbij samen met scholen wordt gebrainstormd over zaken als kleurstelling, uitstraling en functionele eigenschappen. Opdrachtgevers kunnen hun nieuwe vloer daarna in groot formaat alvast zien, voelen, testen en ervaren. De co-creatie in het Bolidt Innovation Center levert altijd een prachtig resultaat op: een vloer die gebruikers beleven.

Benieuwd naar de mogelijkheden van kunststofvloersystemen voor uw schoolgebouw? Kijk voor meer informatie op www.bolidt.nl en boek een (virtuele) tour door Bolidt Innovation Center.

Slijtvaste vloeren, lagere exploitatie kosten

De vloersystemen van Bolidt vinden hun oor sprong in de industrie en zijn hierdoor zeer slijtvast. Voor scholen betekent dit: lagere exploitatiekosten. De besparing op onder houdskosten biedt scholen de mogelijk heid om de beschikbare financiële middelen te besteden aan zaken die belangrijk zijn, zoals voorzieningen in de klas. Bolidt adviseert opdrachtgevers daarom ook op het gebied van financiering en exploitatie.

Open Schoolgemeenschap Bijlmer (OSB) Amsterdam Foto: Isabel Nabuurs Fotografie

Scholen op Urk lopen voorop

Op Urk doe je bij binnenkomst je schoenen uit en houd je je jas aan; dat is de cultuur. Hoewel dit laatste op de Dr. Maarten Lutherschool en Ds. E. Du Marchie van Voorthuysenschool niet nodig is door meerdere renovaties de afgelopen 10 jaar.

Daar waar scholen aanhikken tegen de grote projecten, planning en budgetten die gepaard gaan met renovatie, pakken vier scholen van Reformatorisch Basisonderwijs Urk flink door. Harm Schuttel, directeur van de Dr. Maarten Lutherschool: “Wij zijn er trots op dat we het goed voor elkaar hebben op onze scholen. En ik moet zeggen, de betrokkenheid van de gemeente Urk helpt ook erg mee. ”Daniël Wijma, directeur van de Ds. E. Du Marchie van Voorthuysen school, vult trots aan: “Het bestuur en de school willen het gewoon goed hebben, dat is een keuze. Het goede financiële beleid en de platte organisatie helpen mee in het maken van keuzes.”

RENOVATIE

In 2010 stond de Dr. Maarten Lutherschool voor de keuze om te renoveren of nieuwbouwen. Harm vertelt: “We kozen voor renovatie omdat de opzet van het pand en de ruimte rondom de school goed waren.

Het pand zelf was alleen verouderd met aluminium kozijnen en echt hele dunne ramen. Als je van de gang naar de klas liep, dan rook je de bedompte en vochtige lucht. Stapte je dan een volle klas binnen, dan zeiden we altijd ‘doe even een raampje open’. Dat gaf alleen weer andere klachten, zoals kou en tocht. Het schoolgebouw is van 1977 en door afschrijving was er ruimte voor renovatie. Ook was er een subsidie vanuit Frisse Scholen. De gemeente Urk was een belangrijke aanjager: ze wilden een fris klimaat in de scholen op Urk.”

VERWARMEN MET LUCHT

“We zijn met een bestuurslid en de beleidsmede werker van de gemeente, Jan Bosch, langs verschil lende klimaatsystemen in Nederland geweest,” gaat Harm verder. “De school in Groningen was zo enthousiast over Klimaatgroep Holland. Ik was eerst wat sceptisch; alleen verwarmen met lucht? Want de radiatoren zorgen voor een warme deken die over de

Reformatorisch Basisonderwijs Urk telt vier scholen. Naast de Dr. Maarten Lutherschool en de Ds. E. Du Marchie van Voorthuysenschool ook de Johannes Calvijnschool en de Petrus Dathenusschool. De Johannes Calvijnschool is in de zomer van 2022 voorzien van een nieuw klimaatsysteem en de Petrus Dathenusschool staat in de planning voor de zomer van 2023.

klas heen komt, zou dat met lucht wel net zo goed werken?” “Dat blijkt uitstekend te werken, de frisse lucht is erg aangenaam, waarbij je overigens wel goed moet isoleren om het te laten werken,” vertelt Daniël Wijma. “Wij zijn als van Voorthuysenschool meegefietst in de renovatie van de Maarten Luther school. Het verschil merk je nu vooral als je op een collega-school komt waar nog niet is gerenoveerd: je krijgt snel hoofdpijn en na verloop van tijd ruik je dat een lokaal veel gebruikt wordt.”

DE VOLGENDE STAP

In de zomer van 2021 hebben beide scholen de volgende stap gezet: elektrisch, koeling en LED verlichting. De bestaande klimaatsystemen zijn omgebouwd zodat ze met warmtepomp en DX batterij werken. Harm vertelt over het verschil met CV en warmtepomp: “De achterste lokalen waren altijd de laatste die warm water kregen waardoor het comfort achterbleef. Nu met de één-op-één warmte pompen is het in ieder lokaal goed voor elkaar.” “Wij zijn onlangs ook over gegaan op LED verlich ting,” vertelt Daniël verder. “Het klimaatsysteem heeft sensoren die de verlichting op basis van aanwezig heid regelt. Dit geeft een mooie besparing.”

MAAK NEDERLAND KLAAR VOOR ALL ELECTRIC

De scholen lopen ook tegen beperkingen aan. Daniël: “Nederland is niet goed voorbereid op all electric. Onze elektrasystemen zijn te licht, er liggen te dunne kabels in de grond om de nodige elektri citeit te bieden. Wij hebben nu het binnenklimaat qua systeem goed voor elkaar, maar ik moet moge lijk nog twee jaar wachten op de stroomkabel die het kan voeden. Eigenlijk zou de bekabeling in heel Nederland eerst op orde moeten zijn. Vraag daar om bij een renovatie als eerste om de stoppen in de meterkast te verzwaren. Tegen de tijd dat je dat voor elkaar hebt, kun je op elektrisch overgaan.”

ZONNEPANELEN EN ENERGIE OPSLAG

“Volledig gasloos is het uiteindelijke doel,” stelt Harm. “Binnenkort worden er zonnepanelen op het dak gelegd zodat we kunnen voorzien in onze eigen opwekking. Het dak komt helemaal vol te liggen. Het

mooiste is wanneer we de energie die we opwekken ook kunnen opslaan in een batterij. In de zomer wekken we het meeste op, maar dan zijn we ook zes weken gesloten en is het energieverbruik minimaal. Het zou prachtig zijn als we de energie van de zomer op kunnen slaan als reserve voor de winter.”

KINDEREN REDEN TOT VERDUURZAMING

“Het signaal van verduurzaming naar de kinderen vinden we belangrijk,” besluit Daniël. “Vanuit onze grondslag willen we goed omgaan met de aarde. Rentmeesterschap noemen we dat. De kinderen zijn één van de grote redenen om te verduurzamen.” Harm knikt: “Wat ik heel belangrijk vind, is de les in duurzaamheid. Ik wil onze kinderen echt bewust maken van energie. In de grote hal wil ik bijvoorbeeld een groot scherm ophangen waar je continue kunt zien wat de energieopwekking en -verbruik is.”

Kijk voor meer informatie op www.klimaatgroepholland.nl.

“De bestaan de klimaat systemen zijn omgebouwd zodat ze met warmtepomp en DX batterij werken”

Daniël Wijma (l) en Harm Schuttel

… een groene, frisse school waar een aangenaam en gezond leer- en werkklimaat heerst. Een duurzaam, flexibel gebouw, dat de onderwijsvisie ondersteunt en makkelijk kan worden aangepast aan de wensen van gebruikers. Een school, die financieel haalbaar is, met een eigen identiteit en uitstraling. Wij brengen deze school tot leven…”

Onderwijs Huisvesting

• Flexibiliteit in de breedste vorm; materiaalkeuze, levensduur en behoefte, design, uitbreiding of inkrimpen van het gebouw • Snelle bouwtijd • Systeemconstructie ontziet het milieu • Systeembouw veroorzaakt weinig overlast op de bouwplaats en is overal te realiseren • Moderne isolatie en ventilatie, conform de eisen ‘Frisse scholen’

AL 60 JAAR THUIS IN HET ONDERWIJS

Nieuw rekenmodel verduurzaming

scholen

Scholen die snel duidelijkheid willen over de beste manier om een budget voor verduurzamen te besteden kunnen vanaf nu het nieuwe rekenmodel Verduurzaming Scholen gebruiken van bbn. Het kost tien minuten en laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken.

Schoolbesturen kunnen in dit rekenmodel gegevens van hun eigen gebouwen invoeren en de gewenste maatregelen selecteren. Het gaat om maatregelen als het isoleren van de gebouwschil, verbeteren van de ventilatie, energieopwekking en energie- en waterbesparing. Het rekenmodel laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken en wat de beste manier is om het beschikbare budget te besteden. Het rekenmodel is te vinden op de website van bbn adviseurs. bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl

Handleiding voor schoolleiders RECTOR

Directeur of rector van een middelbare school zijn: niet eenvoudig, maar wel heel boeiend. Een goede schoolleider is er voor alle betrokken, zowel in de school als in de directe omgeving daarvan. Het doel? Niet alleen een gezonde school neerzetten, maar ook met veel plezier aan het roer kunnen staan van deze organisatie.

OPTIMAAL BELEVEN

We zijn allemaal ervaringsdeskundigen als het op schoolgebouwen aankomt. Of we nou in schoolbesturen zitten, bij gemeentes werken of bij een adviesbureau. Want wij waren vroeger ook kind. Wij deden gewoon een trui aan als het koud was (en alle bovenramen stonden open). Bij ons ging de verwarming uit op 1 maart en pas weer aan op 1 november. Wij zaten met 40 kinderen in een klas heel gezellig. Allemaal drogredeneringen om niet die inhaalslag te maken in Nederland om de onderwijs huisvesting sterk te verbeteren. In ons hart zit een kind nukkig nee te schudden. En je mag best luisteren naar dat kind, maar niet als het over technische verbeteringen gaat. Wél als het gaat om beleving. Ik herinner mij weinig klaslokalen, wél de treden naar de hoofdingang, waar je lekker in de zon kon zitten. Boven de entree een luifel “Buiten en toch een beetje binnen”, zou Herman Herzberger zeggen en daarna de hal. Op het trapbordes naar de eerste verdieping stond elke ochtend de rector om zijn schaapjes te zien binnenkomen. Vooral belangrijk waren de gangen. Tijdens de wisselingen van de les kon ik daar de ouderejaars zien lopen: mijn rolmodellen voor de toekomst. Ik hoopte vurig om Frans Blom tegen het lijf te lopen. De jongen die twee klassen hoger zat en mij de adem benam.

In de pauzes ging ik naar Het Hok, een leeggemaakte opslagruimte in de kelder, die door de schoolleiding beschikbaar was gesteld aan de leerlingenvereniging, met een paar oude bankstellen, een zelf getimmerde bar en een derdehands gasfornuis. We draaiden er muziek, zetten er thee en maakten tosti’s van onze boterhammen met kaas in het antieke tosti ijzer. Ik beleefde die ruimte niet zo zeer, ik lééfde voor die ruimte.

Dus als wij nu met zijn allen, bestuurders, adviseurs, ambtenaren, allemaal ooit kind geweest, zorgen dat het téchnisch goed zit met die ruimtes. Dan kunnen de leerlingen van nu er ook over de drempel struikelen. En wie weet landen ze wel aan de voeten van hun eigen Frans.

Margriet Noordhuizen | ICSadviseurs

Margriet Noordhuizen heeft 14 jaar bij CVO (Vereniging voor Christelijk Voortgezet Onderwijs te Rotterdam en omgeving) en 5 jaar bij Stichting VO Haaglanden gewerkt, waarbij zij veel te maken heeft gehad met gebouwen vanuit opdrachtgeversperspectief. Sinds dit jaar werkt zij bij ICSadviseurs.

no.3

Adaptief bouwen

Adaptief bouwen is het thema van nummer 3, dat eind januari 2023 weer in uw bus valt. Adaptief bouwen betekent dat het gebouw mee kan bewegen met toekomstige ontwikkelingen. Dat vraagt om een vooruitziende blik bij het opstellen van het programma van eisen en en het strategisch huisvestingsplan.

Hieronder een greep van de artikelen: Groot interview met Micha de Winter: Over het belang van onderzoekend leren in verbinding met de samenleving. Drie scholen die adaptief gebouwd zijn: Zoals Kindcentrum Zuiderkroon in Hoogezand.

Debat adaptief bouwen: Waarom adaptief bouwen goed is voor duurzaam onderwijs. De Nieuwe Draai in Heerhugowaard: Visie leidend voor adaptief ontwerp.

IKC De Regenboog in Nieuwendijk: Nieuw kindcentrum verbonden met wijkfuncties. Nieuwe Bossche Vakschool overtuigt: Onderwijs gaat door tijdens gefaseerde bouw. Voorbeelden van natuurlijk daglicht: Waarom licht goed is voor de kwaliteit van het onderwijs.

Facelift Zuiderzeemuseum: Nieuw leven voor gebouwen buitenmuseum.

colofon

Schooldomein

Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl.

Uitgever

Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers

Redactie

Sibo Arbeek, Natascha Bruinstroop, Brenda Breems Vaste medewerkers

Adri Pijnenburg, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie), en Martine Sprangers (fotografie).

Redactieraad

De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag.

Redactieadres

Contactweg 66, 1014 BW Amsterdam, tel 06-82548370 E-mail: info@schooldomein.nl

Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Contactweg 66, 1014 BW Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Natascha Bruinstroop, natascha@fizz.nl.

De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl.

Abonnementen

Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voort gezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeen ten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exem plaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzend kosten.

Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

Productie

Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 3.

Bossche Vakschool

Beeld: Rothuizen Architecten & Adviseurs

VERMENIGVULDIGEN door te DELEN

samen beter in bouwen

BM van Houwelingen zet zich graag in, om een omgeving te creëren waar mensen fijn kunnen wonen, werken en zich thuis voelen. Dit doen wij met veel enthousiasme voor de segmenten scholen, zorg en woningbouw. Afhankelijk van de vastgoedvraag biedt ons team een totaal concept bestaande uit ontwikkeling, nieuwbouw en onderhoud.