Volle klassen en capaciteitsproblemen. Vrijwel iedere school heeft ermee te maken. Vrijwel iedere school zoekt er oplossingen voor. Met haar mobiele wandsystemen draagt BREEDVELD bij aan de zo gewenste oplossing. Door klassen te scheiden om in rust te kunnen werken of juist te openen zodat één docent twee klassen kan instrueren. Dat het werkt, blijkt uit de praktijk. Bekijk onze impressies op breedveld.com of bel onze deskundige op 0487 - 54 28 88.
Mobiele paneelwanden, geluidsisolerende schuifwanden, mobiele glaswanden of vouwwanden. Onze producten hangen op honderden scholen in Nederland en België.
www.breedveld.com
SCHOOLDOMEIN
FLEXIBILITEIT ALS OPLOSSING
6
no.
SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN
jaargang 34 juli 2022
Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving
Transformeren met warmte
DE MORALITEIT VAN TECHNIEK De kansen en bedreigingen van informatietechnologie
VISIE OP ONTWIKKELING Van brede school naar integraal kindcentrum en verder
VAN LINT TOT COMPACT VOLUME Transformatie Markland College brengt licht en lucht
GESLAAGDE NIEUW BOUW VTI BRUGGE State of the art gebouw voor technisch onderwijs
Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955 Onze adviseurs en
ICSadviseurs biedt
bouwprojectmanagers
huisvestingsadvies en
brengen ambities tot leven
projectmanagement voor
op het gebied van zorg,
maatschappelijk vastgoed.
onderwijs, sport en welzijn.
GISPEN CREËERT ONDERWIJSOMGEVINGEN DIE MOTIVEREN EN STIMULEREN Van voortgezet onderwijs tot universiteit: dé basis voor een effectieve onderwijsomgeving is een prettige fysieke ruimte. De optimale onderwijsomgeving stimuleert en inspireert leerlingen om het beste uit zichzelf te halen. Docenten en andere medewerkers werken er met plezier én resultaat. Hoe creëert u een dergelijke omgeving? Gispen ontwerpt en realiseert vanuit visie en jarenlange ervaring onderwijsomgevingen die aansluiten bij het leren van nu én in de toekomst.
Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiënte, duurzame en inspirerende omgevingen.
Rijn IJssel Wageningen
Fijne plekken
Vestiging Amsterdam
Vestiging Zwolle
Contactweg 66
Burgemeester Drijbersingel 25R
om naar hartenlust
1014 BW Amsterdam
8021 DA Zwolle
Vestiging Eindhoven
Vestiging Rotterdam
Klokgebouw 263
Van Nelleweg 1
6 verdieping
Ingang 1 | Unit 2.4
5617 AC Eindhoven
3044 BC Rotterdam
te leren, leven, spelen, werken,
e
zorgen en ontmoeten.
Onderwijsgroep Tilburg
Fontys R10 Eindhoven
Gispen heeft een gespecialiseerd Onderwijsteam in huis dat dagelijks bezig is met de vraagstukken in uw branche. Interieurarchitecten, accountmanagers en projectleiders die inmiddels jarenlang samenwerken met onderwijsinstellingen. Van inspiratie, creatie en realisatie tot en met beheer en revitalisatie. Deze professionals denken graag met u mee over uw huidige situatie en helpen te anticiperen op toekomstige ontwikkelingen.
Verder praten met het Onderwijsteam? Neem contact op via info@gispen.nl
TU Delft
Houtkamp College Doetinchem
www.gispen.com/nl/onderwijs | www.roomtolearn.nl 088 235 04 27 icsadviseurs.nl
VAN DE REDACTIE
Met Schooldomein nummer 6 ronden we alweer de 34e jaargang af en bereiden we de feestelijke 35e jaargang voor. In de vorige Van de redactie repte ik over de situatie in de Oekraïne en het gevoel van algehele somberte dat daarmee gepaard gaat. Inmiddels zijn we ruim 100 dagen verder, verdiept de oorlog zich en zijn enorm veel scholen, theaters, culturele centra en ziekenhuizen verwoest. Alles wat mensen bindt, ontwikkelt en geneest moet kennelijk vernietigd worden, om daarmee de collectieve wil van het volk te breken. Het tegendeel is het geval en dat biedt ook de ambitie en drive om elke twee maanden een platform als Schooldomein te blijven ontwikkelen. Omdat het niet (alleen) om de bouw van scholen, kindcentra en in het algemeen maatschappelijke voorzieningen gaat, maar om plekken waar mensen elkaar ontmoeten, met elkaar leren en daarmee ook ervaren dat zij onderdeel van een gemeenschap zijn. Het publieke domein staat voor onze normen en waarden en daarom is het goed dat opdrachtgevers, gebruikers en partners in het ontwerp- en bouwproces de handen ineen slaan om telkens weer unieke, duurzame en samenhangende plekken te maken. In dit nummer stelt rector Wim van der Veer van het Leonardo College het volgende: “We willen opleiden tot goed burgerschap, en daar horen geen termen bij als hufterproof en ook geen hekken om de school. We willen een open leeromgeving en onze leerlingen bewust maken van
ONZE VISIE
Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werk- en leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,
instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.
HET NETWERK
Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen
de omgeving en hun eigen verantwoordelijkheid daarbij”. Het grote interview is met lector Bart Wernaart. Hij zegt: “Het is juist belangrijk om burgers die hun stem niet goed kunnen gebruiken te betrekken bij het ontwerpen van hun toekomst. Ik ben als jurist gepromoveerd op mensenrechten. Wat heb je in een rijk en geïndustrialiseerd land aan mensenrechten wanneer je arm bent en honger hebt?” Rector Michiel Maas van het Markland College over de visie van zijn onderwijs: “Het mooie van onze campus is dat je hier alles onder één dak hebt. Je leert met je hoofd en met je handen en ontmoet elkaar in het onderwijs en op die manier verbinden we onze leerlingen, die elkaar ook op het voetbalveld en bij het uitgaan tegenkomen. Waarom zou je ze dan op school scheiden?” Schooldomein gaat in essentie niet over gebouwen, maar over het vormen van de samenleving van morgen in voorzieningen voor gebruikers. En die samenleving is gestoeld op ontmoeten, gedeelde waarden en normen, samen leren en lerend ervaren. Op gedragen burgerschap. Het mooie van onze ontwerpen bouwprocessen is dat het begint met de vraag wie je wilt zijn en voor wie je het doet. Het gebouw is een middel en kan zowel sterk als kwetsbaar zijn. Daarom hoop ik op wat positiever nieuws in de volgende Schooldomein: nummer 1 van de 35e jaargang met een mooi feest in het vooruitzicht. Omdat ideeën en waarden sterker zijn dan gebouwen! Sibo Arbeek Hoofdredacteur Schooldomein
van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.
UW MENING
Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.
U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.
INTERNET
Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante markt informatie zoeken.
wordt mede mogelijk gemaakt door:
Als maatschappelijk verantwoorde onderneming stimuleert Schooldomein doelen die goed zijn voor mens en milieu:
3
INHOUD
6
BESTUUR EN BELEID De moraliteit van techniek Professor Bart Wernaart over maatschappelijke waarden tegenover technische mogelijkheden
10 16 19
22
Ervaringen na corona Docenten hbo en wo over fysiek en online leren en werken
Visie op ontwikkeling Van brede school naar integraal kindcentrum
24
en verder
Energie- en duurzaamheidsopgave Hogere ambities vragen om slimme aanpak
Basisschool An Noer in Alphen aan den Rijn
VISIE EN ONTWERP
Transformeren met warmte Een prachtige duiding: “Transformatie is geen verandering van A naar B. Transformeren is weten waarom verandering nodig is, kunnen aangeven hoe een betere toekomst eruit kan zien én nog niet weten hoe je daar komt. Dat betekent experimenteren, stappen zetten en kijken of ze in de goede richting leiden. Tijdelijk verankeren en van daaruit verder bewegen. In ons domein slaat transformeren ook op een adaptieve omgeving, het gebruik maken van natuurlijke materialen, het toepassen van licht, lucht en ruimte en het zodanig inrichten en verbinden dat er een warm gebouw ontstaat.
Foto cover Leonardo College Leiden, pagina 47 Fotografie Romy van den Boogaart
SCHOOLDOMEIN
Debat over een zoektocht naar nieuwe kaders
ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING
THEMA
4
Aandacht en balans
juli 2022
26 29 32 34 36 38
40
Geslaagde aansluiting oud en nieuw Norbertus Gertrudis Mavo overtuigt
Een doorlopende leer- en ontwikkellijn Openingsdebat Kindvak 29 september 2022
Van lint tot compact volume Transformatie Markland College brengt licht en lucht
Zoek de verschillen Aanpak scholenbouw in Nederland en Duitsland
Markt vraagt om helder kostenbewustzijn Door samenwerking is meer mogelijk
Werkleerplekken voor het Assink lyceum Nieuwe Gispen inrichting stimuleert projectmatig werken
Toekomstgericht kindcentrum in Hoogezand
KC Zuiderkroon is aardbevingsbestendig
44 46
Geslaagde nieuwbouw VTI Brugge State of the art gebouw voor technisch onderwijs
Aandacht voor duurzaamheid Van BENG naar ENG voor het Leonardo College
BOUW EN INRICHTING
50
54
Een passend gebouw voor vrijeschool onderwijs Gelaagde nieuwbouw Rudolf Steiner College
Sika at work Een dynamische sportvloer voor de Sterrenschool
BELEVING EN BEHEER
56 58
Beter binnenklimaat voor de Wereldwijzer Decentrale units van Airmaster bevallen goed
Bolidtvloer versterkt architectuur Enthousiaste reacties nieuwe leeromgeving
RUBRIEKEN
21 21 61 62
Kort nieuws Column Adri Pijnenburg Column Koen Fleuren Vooruitblik Schooldomein 1
26 33 42 50 58
DE MORALITEIT VAN TECHNIEK
Maatschappelijke waarden tegenover technische mogelijkheden 6
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
Tekst Sibo Arbeek
BESTUUR EN BELEID
Door onze digitale samenleving menselijker te maken, wil lector Bart Wernaart bijdragen aan het verkleinen van de afstand tussen individu en organisatie. Zodoende wil hij een brug slaan tussen technologie, maatschappij en ethiek.
Z
ijn jarenlange ervaring als jurist en docent ethiek aan Fontys Hogeschool komt lector Moral Design Strategy Bart Wernaart goed van pas bij het vormgeven van zijn lectoraat: “We ontwikkelen naar een inclusieve en circulaire maatschappij terwijl tegelijk de technologische wereld razendsnel groeit. Die twee werelden spreken vaak een andere taal en technici hebben niet altijd de juiste voelsprieten. Om die reden zijn we een onderzoeksgroep op de grens van die twee werelden gestart. Sinds 1 juni vorig jaar ben ik lector van dit nieuwe lectoraat. Er gebeurt momenteel ontzettend veel op het snijvlak van technologie, ethiek en maatschappij. Denk aan de steeds groter wordende rol van Artificial Intelligence (AI). Tegelijkertijd gaan we te snel voorbij aan de ethische aspecten ervan. De individuele moraliteit nemen we als input voor technologisch design. Een breed gevoel van vertrouwen in een toekomst met technologie is belangrijk. Onze samenleving is gelaagd en vaak komt in de ontwerpfase maar één bepaalde groep aan het woord. Dat is vaak de groep die hoog opgeleid is en al een duidelijke mening heeft. Het is juist belangrijk om burgers die hun stem niet goed kunnen gebruiken, te betrekken bij het ontwerpen van hun toekomst. Ik ben als jurist gepromoveerd op mensenrechten. Wat heb je in een rijk en geïndustrialiseerd land aan mensenrechten wanneer je arm bent en honger hebt? Veel onderzoek is heel erg technisch opgezet en vooral top down. Ik zie het lectoraat als een manier om onderwijs en onderzoek dichter bij elkaar te brengen, waarbij studenten een actieve participerende rol hebben in het doen van betekenisvol onderzoek. Dat doen we, door met
mobiele moral labs de wijken in te gaan, om te achterhalen welke morele verwachtingen burgers hebben van een voorspellend algoritme dat door de overheid wordt gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de toeslagenaffaire, waarbij voorspellende algoritmen over bepaalde groepen ook een rol speelden.” TECHNOLOGIE NIET NEUTRAAL “Technologie is niet neutraal en dat komt ook terug in de manier waarop we onze ruimte vormgeven. De stad van de toekomst is superslim en verbindt gebouwen met mobiliteit. Het is een stad vol drones en datacentra, waarbij alles energetisch met elkaar verbonden is. Daar hoort een mensbeeld bij met gedeelde waarden en observaties. Dat is niet vanzelfsprekend; we zien toenemend wantrouwen, waarbij de overheid technologie inzet ten koste van de burger. Samen met onderzoekers van ver schillende Hogescholen hebben studenten in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen programma’s van partijen geanalyseerd op dataethiek. Op uitzonderingen na, leeft het thema van de gemeente of stad van de toekomst niet. Als je doorvraagt, krijg je een antwoord dat veel mensen leken zijn en er niets van kunnen vinden. Dat is een gemiste kans als je een stad aanstuurt. Dan moet je begrijpen hoe je met data aansturing om gaat en daar leiding aan kunt geven. Of dat je weet wie je moet aansturen. Van dat thema weglopen is geen issue.” “Aan de tekentafel van de samenleving heeft iedereen een stem. Co-design is een hip woord om aan te geven dat we burgers willen raadplegen. Dat gaat verder dan alleen de usual suspects aan tafel krijgen. In ons onderzoek bouwen we moral labs; installaties met creatieve werkvormen om de burger op een
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
7
interactieve manier een voorstelling van de toekomst te geven. De burger kan aan de zogenaamde ethische knoppen draaien, waarmee we typologieën van burgers kunnen bepalen en behoeften in kaart brengen. Volgend jaar willen we met virtual reality brillen meerdere scenario’s over de stad van de toekomst voorleggen en qua uitvoerbaarheid en schaalbaarheid koppelen aan morele dilemma’s en voorkeuren. Op zo’n manier krijg je burgers die niet van nature betrokken zijn toch mee. De helft van ons werk is, naast data verzamelen, awareness. Technologie komt er aan: je moet er iets van vinden. Voor de lockdown hebben we een moral data city hunt georganiseerd, waarbij studenten van elke wijk een morele scan hebben uitgevoerd. Dan komt de visboer ook aan het woord over drones en verkeer. Dat vind ik een betekenisvolle manier om data te verzamelen; we need to stretch de moral imagination of people.” TECHNIEK EN PRIVACY “Veel mensen weten niet wat de techniek met privacy doet en ontwikkelaars houden zich daar niet mee bezig. Wij doen onderzoek naar de maatschappelijke wenselijkheid van commerciële drones. War-drones komen uit het militaire domein, maar worden steeds meer maatschappelijk ingezet. Denk aan een bezorg drone die het bestelbusje vervangt, drones die voor de veiligheid van gebouwen zorgen of drones die de zonnepanelen poetsen of gewassen op het land of in urban gardens in flatgebouwen verzorgen. Je kunt technologische ontwikkelingen op een positieve
manier inzetten, maar er zitten altijd ethische vragen aan. Drones vliegen over de tuin en hun camera’s vergaren allerlei informatie. Domotica is er om de zorg voor bijvoorbeeld licht dementerende mensen deels over te nemen, zodat ze langer thuis kunnen wonen. Zo worden via een camera de bewegingen geregistreerd; bijvoorbeeld hoe vaak een persoon naar het toilet gaat, hoe lang iemand in bed ligt of hoe vaak iets uit de ijskast wordt gehaald. Zijn er afwijkingen in een bepaald patroon, dan komt de
“Het leren van die vaardig heden is belangrijker dan een verbod en daarom is ons onderwijs cruciaal om kinderen al heel vroeg die vaardigheden bij te brengen” zorgverlener zelf langs. Dus door mensen via data te monitoren behouden ze meer zelfstandigheid terwijl tegelijk de individuele keuzevrijheid wordt beperkt. Daarmee raak je de ethische kant. Ik vind dat je mensen vooraf bij de keuze moet betrekken. Dat kan ook take it or leave it impliceren; je mag hier wonen, maar je bent wel onderdeel van datamonitoring. Als het vooraf maar duidelijk en bespreekbaar is. Ethische vragen rond technologie spelen op een aantal niveaus: organisatorisch, op het gebied van human resource management en hoe je met geld om gaat. Het is belangrijk om vooraf de juiste vragen te stellen voordat technologie wordt ontworpen. In hoeverre is een bepaalde toepassing met de volledige doelgroep aan de ontwerptafel ontworpen? Hebben verschillende soorten gebruikers met een prototype kennis gemaakt? Los van het designproces speelt privacy een grote rol; wil ik mijn privacy opgeven in ruil voor meer comfort? Er is heel veel data, maar wie gaan over die data?” NIET VOORZIENE EFFECTEN “De geschiedenis leert dat het ontwikkelen van technologische toepassingen samengaat met niet voorziene effecten. Veel sociale media werden oorspronkelijk heel plat bedacht als advertentie platform. Door op een advertentie te klikken, werd de doelgroep naar het bedoelde product geleid en kreeg in het vervolg meer van dezelfde soort aan
8
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
BESTUUR EN BELEID
biedingen. Inmiddels gebruiken veel gebruikers social media om vriendschappen te sluiten, partners te vinden of meningen te delen. Er is dus een zekere mismatch tussen de maatschappelijke waarden en verwachtingen tijdens het ontwerpproces. Vaak zie je dat dan achteraf correcties worden uitgevoerd, zoals bij Facebook en Twitter. Technologische toepassingen gaan dus een eigen leven leiden. De ontwerpers van de eerste auto’s zullen zeker over mobiliteit, snelheid en veiligheid hebben nagedacht, maar niet over het effect dat kinderen niet meer veilig op straat k unnen spelen en verbannen worden naar ommuurde publieke plekken waar je kunt spelen. Wat begon als het ontwerpen van auto’s, resulteert ook in het veilig voor kinderen inrichten van het publieke domein en raakt rechtstreeks de opvoeding van kinderen.” COLLECTIEVE IDENTITEIT “De vraag is wat onze collectieve identiteit bepaalt. Manifesteert die zich uitsluitend in het fysieke domein of kan dat ook op een digitale manier? Hangt een culturele identiteit aan gebouwen of ook aan internet communities die over landgrenzen heen gaan? Elke stad profileert zich anders; Eindhoven als Brainport, Rotterdam als de datastad van Europa en Den Bosch als de warme datastad. De Sint Jan in Den Bosch, Strijp-S in Eindhoven of de Erasmusbrug in Rotterdam zijn fysieke iconen, die daarmee bijdragen aan een gezamenlijke identiteit. Daarin zie je dat drie steden zich op een andere manier online en offline profileren en een identiteit vormen, die een blend is van die twee, het gaat dus niet alleen om de identiteit van de gebouwde omgeving. We zien een ontwikkeling naar slimme steden, slimme gebouwen en slimme mobiliteit. Het zal in de toekomst steeds meer gaan om een interactie waarbij online en offline steeds meer op elkaar betrokken zijn met alle uitdagingen van dien. Mijn kinderen erven mijn digitale identiteit die via sociale media blijft bestaan. Zo was er recent een rechtszaak van nabestaanden tegen Microsoft om inzicht te krijgen in het emailaccount van de overledene. Hangt identiteit aan een tastbaar goed of kan het ook om data gaan of een emailaccount? En wat doet dat met de AVG en het contractrecht? Veel wet- en regelgeving is nog niet afgestemd op de digitale identiteit. Sociale media hebben onuitgesproken regels en wetten, gewoonten en gebruiken. De uitingen Tiktok, Facebook en Instagram hebben elk een eigen cultuur en identiteit. Zou je dat niet moeten optellen bij de identiteit van de fysieke leefomgeving?” FAKE NEWS OF FAKE SCIENCE “Wat we zien is dat de persoon van de ontwerper resoneert in dat wat hij voortbrengt. In veel gevallen zijn dat hoogopgeleide blanke mannen, die de eigen
opvattingen als uitgangspunt nemen. Vorig jaar hebben we een studie gedaan naar de algoritmen die achter de techniek van gezichtsherkenning zitten. Die blijken minder te functioneren bij bijvoorbeeld vrouwen met een donkere huidskleur. Daarom is het van belang om aan de ontwerptafel de diversiteit van de gemeenschap te brengen. We kunnen wel bij iedere innovatie die we maken ethische oplossingen bedenken, maar veel belangrijker is het om ethische skills ontwikkelen. Bijvoorbeeld de vaardigheid matigheid; hoeveel data kan ik per dag aan en hoe weet ik of iets fake news of fake science is? Je kunt iets verbieden, maar beter is het om mensen te leren hoe ze het kunnen herkennen. Het leren van die vaardigheden is belangrijker dan een verbod en daarom is ons onderwijs cruciaal om kinderen al heel vroeg die vaardigheden bij te brengen.”
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
9
Tekst Sibo Arbeek Fotografie Kees Rutten
AANDACHT EN BALANS
Een zoektocht naar nieuwe kaders Het zijn bijzondere tijden in de bouw met tekorten aan materialen, mensen en stijgende prijzen. De aannemer wil zich niet vastleggen, de architect houdt vast aan zijn ontwerp, de opdrachtgever wil geen concessies doen aan de kwaliteit en de adviseur is alleen maar aan het onderhandelen. Is het tijd voor nieuwe kaders en afspraken?
H
et thema van het debat is ‘Uitdagende tijden vragen om nieuwe kaders’ en daar gingen de deelnemers en toehoorders flink op los. Rector Bert Kozijn van het Hermann Wesselink College wijst op de kwaliteiten van zijn nieuwe gebouw, waar vanuit de vergaderkamer het verkeer in de school zichtbaar is en leerlingen zien hoe er vergaderd wordt: “Onze oude school was donker en bedompt; nu hebben we een open gebouw met mooie zichtlijnen. De architect, aannemer en adviseur hebben ons goed geholpen om binnen het budget de juiste keuzen te maken. Het is een school voor 1.900 leerlingen, maar je komt klein binnen. We hebben veel scholen met grote pleinen gezien, maar daar verlies je jezelf. Dit debat gaat over geld en aanbestedingen, maar de kwaliteit van goede gebouwen voor leerlingen en medewerkers staat voorop.” Deze tijd vraagt om creativiteit en transparantie, waarbij risico’s gedeeld worden Jaco: “We zien regelmatig dat in de investerings ramingen van IHP’s bedragen staan die te laag zijn voor de scholen die je nu bouwt. Vaak kijkt een IHP 15 jaar vooruit en bepaalt welke projecten wanneer aan de beurt zijn en welke investering daarbij hoort. De eisen voor Beng of Eng komen daar dan nog bovenop. Het is goed dat het IHP een eerste financiële doorkijk biedt, maar je moet vervolgens per project kijken wat de actuele kostenontwikkelingen zijn. Het gesprek gaat dan over wat de basis is, wat er tussentijds veranderd is en wat het nieuwe kader zou
10
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
moeten zijn.” Bert: “De gemeente Amstelveen heeft anderhalf jaar geleden haar eerste IHP vastgesteld. De gemeente wilde daar geen geld aan hangen en dat betekent dat steeds per bouwproject het betreffende schoolbestuur met de gemeente onderhandelt over de benodigde gelden. Bij de bouw van deze school was er voortdurend overleg met de wethouder; in 2018 werd een taakstellend budget vastgesteld dat eigenlijk niet toereikend was. Dat heeft tot veel over leg geleid en de vraag is of dat niet anders kan. Zou de zeggenschap over de investeringen in huisvesting niet beter bij het onderwijs zelf moeten komen te liggen zodat de gemeente meer op afstand komt?” Geron knikt: “In dit project hebben we samen met de architect elementen uit het ontwerp gehaald, zonder de kwaliteit te verminderen. In de zorg hebben we een project lopen waarbij de opdrachtgever per se vooraf wil weten wat ze nu kwijt zijn; dan gaat een aannemer zich indekken. Overigens moeten we een aannemer niet als vijand zien, maar juist gezamenlijk optrekken.” “Dat gaat in de kleinere projecten meestal goed, omdat iedereen het gezamenlijk belang ziet. In grotere projecten wordt het lastiger”, reageert Alfred, “daar zijn de belangen kennelijk te groot.” Er is niets aan de hand, onzekerheid op de markt is van alle tijden Thomas: “De onzekerheid blijft groot. Prijsstijgingen als gevolg van de oorlog in Oekraïne en de corona lockdown in China drukken hun stempel op de markt. Projecten vertragen of vallen stil. Wij kunnen gelukkig goed omgaan met onverwachte situaties. Wij zijn
BESTUUR EN BELEID
gewend om mee te bewegen met veranderingen en oplossingsgericht te werken. Bij een van onze projecten stegen de prijzen fors. Het leidde tot problemen. De school kon de aannemer niet meer betalen. Hoe hebben we dit opgelost? We zijn niet alleen de architect, maar voeren het project ook uit. Zo krijgt dit schoolgebouw toch een nieuwe gevel. Misschien resulteert dit in een nieuwe rol voor ons; die van bouwmeester. Net als vroeger. Uit zo’n situatie ontstaan in ieder geval weer nieuwe kansen.” Jaco knikt: “Ik verwacht ook dat projecten gaan vertragen, al was het alleen maar omdat mensen op de situatie gaan reageren. Maar over een half jaar kan de situatie op de prijsmarkt weer heel anders zijn. Als het staal niet meer verkocht kan worden gaat de prijs ook weer omlaag.” Yuit Yin: “Dat zie ik nu al; de staalprijzen stagneren en ook de grondstofprijzen
DEELNEMERS: Alfred Bakker Jaco de Wildt Geron Verdellen Yuit Yin Samuel Eric Hoogland Thomas Bögl Bert Kozijn
ICSadviseurs bbn adviseurs SMT Bouw & Vastgoed BOAadvies Ons Middelbaar Onderwijs LIAG architecten en bouwadviseurs Hermann Wesselink College
TOEHOORDERS: Martijn van Leeuwen Matthijs van den Berg Jurjen Vermeer Gerwin Leijtens
RoosRos Architecten RoosRos Architecten Spring Architecten Ecophon
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
11
12
dalen alweer. Bovendien is er inmiddels weer voldoende voorraad. Als China ook nog eens uit de lock down gaat heeft dat ook een positief effect op de grondstoffenmarkt.” Alfred: “Ik denk ook niet dat we een te donker scenario moeten schetsen. Kijk eens wat er de afgelopen jaren is gebeurd op het gebied van duurzaamheid; dat gaat gewoon door. Bovendien zit iedereen volop in het werk en dat blijft ook zo, gezien de noodzakelijke transformaties binnen het publieke domein en de uitdagingen rond het klimaat.” Jaco: “Dat is ook zo. Denk nog even terug aan het hamsteren van toiletpapier in het begin van de corona crisis. Dat gebeurt nu ook in grondstofmarkten en moet zich stabiliseren. De gasprijs gaat al terug naar de situatie voordat de oorlog in Oekraïne begon.”
“Wat wij p roberen is om met g emeenten en opdrachtgevers een basisbudget af te spreken en vervolgens een bandbreedte, waarmee we eventuele tegenvallers opvangen”
Je kunt alleen nog bouwen als je actuele prijzen betaalt “In het verleden was het meestal zo dat ik met een kleine overschrijding de markt opging en dat loste zich vanzelf wel op”, vertelt Eric, “we zitten als aanbestedende dienst nu in vier aanbestedingen waarin het behoorlijk begint te knellen. In een paar weken tijd zijn de prijzen op onderdelen aanzienlijk omhoog gegaan, denk hierbij o.a. aan staal, hout en aluminium en we krijgen van de aannemer alleen nog maar dagprijzen. Geron: “Wat zijn actuele prijzen en wanneer leg je dat vast? Dat is in deze markt echt lastig. Wij hebben als aannemer net als de opdrachtgever last van de stijgende prijzen. Ik hoef geen voordeel uit deze markt te halen, maar ondernemersrisico kent zijn grenzen. Je kunt voorspellen dat na een stijging weer een daling of nullijn volgt, maar niemand weet wanneer. In ieder geval moet je transparant zijn en vooral met elkaar in gesprek gaan.” Eric: “OMO heeft met meerdere
gemeenten doordecentralisatie overeenkomsten afgesloten. Dit betekent dat we voor een afge sproken periode onze eigen broek moeten op houden. Op het moment van het sluiten van het contract waren dat redelijke budgetten waarmee we onze kwaliteit kunnen realiseren, ontwikkelingen in de huidige markt zijn daarin niet voorzien. OMO heeft een eigen kwaliteitskader vastgesteld op basis waarvan we ontwerpen en we uitvoerende partijen selecteren; dat is onze ondergrens. De gebruiker heeft ook wat te vinden en kiest bewust voor een onderwijskundig goed en duurzaam gebouw. Alleen al uit respect voor het onderwijs halen we liever niet de kaasschaaf uit de la, je hebt immers ook een verantwoordelijkheid naar de toekomst. Voor mijn projecten geldt energieneutraal als het kan, maar in ieder geval gasloos en frisse scholen B op alle thema’s.”
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
BESTUUR EN BELEID
Een variabel kader vooraf biedt voor alle partijen de ruimte om projecten te blijven realiseren Eric: “Je wilt wel dat de kwaliteit overeind blijft en je geen concessies gaat doen. Maar hoe los je dat op? Ik zit met mijn projecten net in het oog van de storm en moet er nu uit zien te komen. Ik probeer het situationeel op te lossen; de ene aannemer vraagt om een risico-opslag en de ander durft het risico toch zelf te nemen. Het is aan de andere kant ook lastig om weer terug te gaan naar de gemeenten, echter tegen de huidige prijsstijgingen zijn onze risicoreserveringen niet meer opgewassen, er wordt zelfs al voorzichtig gesproken over het al dan niet voor langere tijd parkeren van projecten.” Alfred knikt: “Dan wordt het lastig om de goede afspraken te maken. Je ziet dat elke gemeente daar weer anders in zit. De discussie wordt ook vertraagd door de collegewisselingen. Veel gemeenten hanteren nog
het uitgangspunt dat er sober en doelmatig gebouwd moet worden. Dat helpt ook niet. Als bouwheer wil je na het voorlopig- en definitief ontwerp en de aanbesteding niet altijd in een discussie over geld komen. Wat wij proberen is om met gemeenten en opdrachtgevers een basisbudget af te spreken en vervolgens een bandbreedte, waarmee we eventuele tegenvallers opvangen. Dat is een percentage dat we niet gebruiken, tenzij er grote fluctuaties en snelle marktontwikkelingen zijn. In een aantal projecten gaan gemeenten daar in mee, omdat ze ook wel inzien dat de prijzen stijgen.” Yuit Yin: “Sommige gemeenten werken nu eenmaal met het normbudget van de VNG. We hebben te maken met projecten die niet in het normbudget passen. Dat geldt ook voor multifunctionele accommodaties, sportvoorzieningen en zwembaden. We zien uit dagingen op meerdere vlakken.” Thomas: “Het Rijksvastgoedbedrijf vraagt een vaste prijs maar indexeren elke drie maanden. Dat is ook een goede zaak.” Geron knikt: “De gemeente Amsterdam stelt een budget vast en indexeert dat elke vijftien maanden; dat biedt ook ruimte. Je ziet dat grote steden eerder een update maken, terwijl kleinere gemeenten die niet zoveel bouwen blijven uitgaan van de rijksnorm.” Matthijs van den Berg knikt: “Het credo bij veel gemeenten is toch nog steeds sober en doelmatig. Wie heeft die term ooit bedacht eigenlijk?” Kostendeskundigen zijn niet meer in staat om een project goed te budgetteren Jaco: “De oplossing is dus om al in het voortraject met een kostendeskundige te werken, die direct het programma van eisen door kan rekenen. Dat houdt je vervolgens tegen de bedragen aan die in het integraal huisvestingsplan staan zodat iedereen dezelfde informatie heeft. Op basis daarvan kan
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
13
af.” Alfred: “Ik denk ook niet dat gemeenten de uitrol van IHP’s on hold zetten. Als je niet bouwt moet je weer meer geld in onderhoud en uiteindelijk vervangende nieuwbouw stoppen. Je kunt die cyclus niet stil leggen, zonder meerkosten. Ik zie toch wel dat gemeenten uiteindelijk over de brug komen.” het gesprek gevoerd worden over budget en kosten en kan je de business case verder uitwerken. Dat voorkomt dat je met oogkleppen op een ihp gaat uitvoeren en vervolgens de bouwheer onder druk zet om in het proces te bezuinigen. Hier ligt overigens ook een belangrijke rol van de adviseur, om op het juiste moment de discussie over kwaliteit en geld te voeren. Als je te laat de discussie met de gemeente gaat voeren wordt het lastig.” Alfred: “Het gaat om transparantie. Wij moeten als adviseurs uitleggen waarom wij een project zo geraamd hebben en moeten vooral ook uitleggen wat een kostenraming is.” Thomas: “Wij zijn bewust lid van de NVBK (Nederlandse Vereniging van Bouwkostendeskundigen). Onze afdeling bouw advies geeft ons houvast. Zij toetsen continu of wat wij ontwerpen haalbaar is. En geven advies hoe onze voorstellen binnen budget uitgevoerd kunnen worden. Dit voorkomt onaangename verrassingen.” Jaco: “Je moet iets doen met het wegzetten van prijsrisico; dat mag je niet allemaal bij de aannemer leggen. Je moet dus in een vroeg stadium de dialoog aangaan en als je een reële aannemer hebt dan moet je daar uitkomen. Een opdrachtgever heeft als probleem dat het budget niet onuitputtelijk is. Dan heb je in het primair en voortgezet onderwijs wel met de Raad te maken. Gelukkig zien ambtenaren en wethouders ook dat de boodschappen in de supermarkt elke dag duurder worden en zal er begrip zijn. Wanneer er twintig projecten op stapel staan zullen ze toch moeten kiezen welke tien ze kiezen. Ik zie niet dat de omzet in de bouwwereld lager wordt, maar het aantal gerealiseerde projecten neemt wel
14
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
Het groeiende materialentekort vraagt om minder transport en circulaire bouwmethodieken “Het tekort aan arbeidskrachten en materialen stelt ook grenzen aan de groei,” reageert Jaco. “En ik denk dat we mensen ook het verkeerde laten doen”, vult Geron aan, “in plaats van stenen stapelen kunnen we ook meer met prefab materialen werken. De gemeente Amsterdam wilde negen scholen tegelijk in een minicompetitie met drie consortia in de markt zetten, waardoor je in serie en productmatiger kunt bouwen. Dat zijn goede oplossingen. Het zit hem vaak ook in de wijze van aanbesteden en de selectie van partijen. Maar uiteindelijk staat of valt het met de mensen die het doen.” Jaco: “Dit gebouw (het Hermann Wesselink College) heeft een circulaire gevel met een zogenaamd ClickBrick systeem. Die kun je zo weer demonteren en hergebruiken.” “Duurzaam bouwen kost wel geld”, reageert Yuit Yin; “als je biobased of circulair wilt bouwen is dat net even duurder dan traditioneel.” “Werken met hergebruikte materialen kost ook gewoon meer tijd”, vult Matthijs aan; “toch zie ik wel dat opdrachtgevers uit overtuiging voor duurzaam bouwen willen gaan. Ik denk ook niet dat die ambities sneuvelen door de huidige marktontwikkelingen.” Alfred knikt: “Het is nu even lastig om een lange termijn strategie te bepalen, maar kwaliteit moet bovenaan staan en daar hoort goede architectuur bij. Je bouwt openbare gebouwen en die vragen kwaliteit en duurzaamheid.” Eric tenslotte: “En vergeet vooral niet dat we met z’n allen een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben. Dat blijft het startpunt van elk gesprek met gemeenten en uitvoerende partijen.”
21 sep
Onderwijsvastgoed Dag 2022 Datum: woensdag 21 september 2022 Programma: 10.00 uur – 16.30 uur Locatie: NBC Congrescentrum Nieuwegein Het zijn roerige tijden door een veelheid van ontwikkelingen in de wereld om ons heen. Onderwijsinstellingen en gemeenten hebben specifiek te maken met enerzijds de stapeling van ambities, clustering van opgaven en anderzijds met steeds krapper wordende budgetten.
Plenair programma • Clusteren van opgaven - De (nieuwe) rol van de opdrachtgever Geert Looyschelder - rector-bestuurder Jordan Montessori Lyceum Utrecht te Zeist
Het clusteren van opgaven is een trend die nu verder doorgetrokken wordt. Het gaat daarbij om standaardisatie en innovatie in relatie tot de grote opgave waar onderwijsinstellingen en gemeenten voor staan wat betreft nieuwbouw en/of renovatie. Wat is de rol van de opdrachtgever? Hoe kunnen vraagstukken samen opgepakt worden?
• Sociaal duurzame exploitatie van het VMBO Trivium College - De school als onderdeel van sociale wijkexploitatie Jan Nijhof – directeur Trivium College Irmo Jansen – partner Zenzo Maatschappelijk Vastgoed
• Ontwikkelen en hanteren van een Uniform Basisgebouw Belangrijke ontwikkelingen zijn “sociale duurzaamheid” en “biobased schoolgebouwen”. Wat betekenen “de sustainable development goals van de Verenigde Naties” voor u? Deze dag biedt u handige handvatten en inspiratie.
met (standaard) keuzeboek - Samenwerking schoolbesturen Amersfoort (corporatie Samenfoort): Wichert Eikelenboom – PCBO Amersfoort Vincent Deuning – procesmanager abcnova
• PANEL - Standaardiseren en innoveren onderwijsvastgoed Tijdens de break-out sessies kunt u uw programma op deze dag personaliseren door twee van de acht breakout sessies te volgen.
• Sustainable Development Goals - Hoe sluit je aan bij de
Voor wie?
Voor toezichthouders, besturen, directie en staf van onderwijsinstellingen, verantwoordelijken bij gemeenten en anderen die zich in het dagelijks werk bezighouden met onderwijsvastgoed.
Deelname
€ 425,= excl. btw voor onderwijsinstellingen en gemeenten en € 525,= excl. btw voor overige organisaties
Dagvoorzitter
Over nut, noodzaak, toegevoegde waarde van standaardiseren en nieuwe samenwerkvormen
mondiale duurzame ontwikkelingsagenda van de Verenigde Naties? Sander Ros – directeur / architect Roosros Architecten
• De meeste schoolgebouwen uit 1965-1980 zijn toe aan vernieuwing - Casus Nieuwegein: Wat is de beste aanpak: sloop/nieuwbouw of renovatie? Jaco de Wildt – sectormanager bbn Alfons Hams – architect/directeur Spring architecten
• Biobased schoolgebouwen ROC Friese Poort in Drachten
Sibo Arbeek, Hoofdredacteur Schooldomein
Intentie wordt werkelijkheid! Jaap van Bruggen – manager facilitair ROC Friese Poort
Schrijf u in op www.onderwijsvastgoeddag.nl
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
15
Tekst Sibo Arbeek
LEREN VAN ONDERWIJS TIJDENS CORONA
Docenten over fysiek en online leren De verwachting was dat studenten na corona weer massaal naar de campus zouden trekken om college te volgen en elkaar te ontmoeten. Het tegendeel blijkt waar en universiteiten delen zelfs gratis broodjes uit om studenten weer in de collegebanken te krijgen. Wat zijn de ervaringen van docenten en hoe organiseren zij het onderwijs inmiddels?
A
l enkele jaren werken het Center for People and Buildings (CfPB), Schooldomein en de Vrije Universiteit samen om studenten onderzoek te laten doen naar de fysieke leer omgeving. Door de overheidsmaatregelen gedurende de COVID-19-pandemie moesten de Nederlandse onderwijsinstellingen het onderwijs in aangepaste vorm organiseren. Voor de Nederlandse universiteiten betekende dit een verschuiving van fysiek onderwijs op de campus, naar online en hybride onderwijs tijdens de pandemie. Twee groepen van de Faculteit Sociale Wetenschappen van de VU deden kwalitatief onderzoek naar het hybride werken/onderwijs tijdens de COVID-19 pandemie (2020-2022). Wat is voor hen de gewenste vorm van het toekomstige hybride werken en hybride onderwijs? Zij onder vroegen docenten uit het wetenschappelijk en hoger beroepsonderwijs.
ERVARING HYBRIDE WERKEN Docenten verwachten dat het hybride werken blijft en ze hopen het ook. Dat leidt tot een vorm waarbij docenten deels op de campus en deels op een andere (thuis-)werkplek onderwijs verzorgen. Veel respondenten geven aan dat zij hybride werken als functioneel en ook prettig ervaren. Hybride werken maakt het docenten mogelijk een werkomgeving te kiezen die het beste aansluit bij de beschikbare tijd en de uit te voeren taken. De gekozen werkomgeving moet goed ingericht zijn en dat houdt in dat er voldoende technologische hulpmiddelen zijn. Respondenten die beschikken over een aparte werkruimte, zoals een kantoor in de woning, benadrukken de toegevoegde waarde van deze werkruimte. Een aparte werkruimte zorgt voor rust en faciliteert een werksfeer. De verwachting van docenten is dan ook dat de universiteit het thuiswerken blijft faciliteren en voldoende technologische ondersteuning biedt. Wel misten
16
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
docenten de sociale interactie bij het thuiswerken; het fysiek ontmoeten van collega en student op de campus is belangrijk voor het informele contact en om kennis uit te wisselen. Docenten adviseren om meer stille werkplekken op de campus aan te bieden. Zij zijn eerder geneigd naar de campus te komen, wanneer deze plekken in voldoende mate
BESTUUR EN BELEID beschikbaar zijn. In de praktijk is dat niet altijd het geval. Nu betreft het veelal flexwerkplekken die bestaan uit open kantoortuinen, die aansluiten of worden onderbroken door kantoren met glazen wanden, vergaderruimtes en zitplekken. Docenten doen de suggestie dat er vanuit de universiteit een tool wordt ontwikkeld waarin kan worden aangegeven wat de beschikbaarheid van werkplekken is op de campus. Via deze tool kan de universiteit aangeven hoe druk het op de opleidingsafdeling is en welke plekken op deze afdeling nog beschikbaar zijn, zodat een docent een goede afweging kan maken. ACTIVITEITEN BLENDED LEARNING Blended learning betekent gemixt leren. Hierbij worden verschillende manieren van leren tot één leervorm gemaakt. De meest gebruikte definities zijn: • Een mix van leren met en zonder technologie. Bijvoorbeeld: een combinatie van e-learning en klassikaal leren. • Een mix van vormen van e-learning, zoals synchroon en asynchroon e-learning. Bij synchroon e-learning leer je tegelijk met andere studenten, maar je bent op verschillende locaties. Bij asynchroon e-learning leer je op je eigen tijd
en in je eigen tempo. Er is wel interactie met medestudenten, maar je werkt niet allemaal op hetzelfde moment aan een opdracht. • Een mix van didactische strategieën, ongeacht het gebruik van technologie. Blended leren of hybride onderwijs wordt met name voor werkcolleges als onplezierig ervaren. Dit komt omdat sociale interactie tijdens deze sessies gemist wordt. Het face-to-face contact tussen docent en student en tussen studenten onderling is van belang voor het leerproces en groepsverloop binnen een werkgroepsessie. Respondenten geven aan lastig hun aandacht te kunnen verdelen onder de twee groepen studenten, waardoor de groep die op locatie aanwezig is vaak meer aandacht krijgt dan de groep die het werkcollege vanuit huis volgt. Naast deze verdeling van aandacht komt het ook vaak voor dat studenten die de werkgroep digitaal meevolgen de camera uit hebben staan, waardoor het voor de docent lastig wordt om deze studenten te betrekken in het leerproces. Docenten vinden online effectief voor lessen waarbij er kleine werkgroepen worden begeleid, zoals bijvoorbeeld thesis-begeleiding, of als er behoefte is aan individuele begeleiding tussen docent en student. Ook praktische zaken – zoals een vragenuurtje – zouden gemakkelijk online kunnen plaatsvinden. Voordeel van een onlineafspraak is ook dat er geen wacht- of reistijd is. Het belang van interactie speelt een minder grote rol bij hoorcolleges, waardoor een hybride les in deze vorm makkelijker in te richten is. Hybride lesgeven blijft desondanks een uitdaging waar verschillende vormen van ondersteuning voor nodig zijn. Een minimale voorwaarde die docenten noemen is dat alle collegezalen van de juiste technologische hulpmiddelen zijn voorzien. FACILITEITEN HYBRIDE ONDERWIJS De ondervraagde docenten geven aan dat de facili teiten en technologieën vaak onvoldoende zijn om kwalitatief solide, hybride onderwijs te kunnen geven. Daarom nemen de meeste respondenten de eigen laptop mee naar de lokalen of collegezalen als er vanuit dit lokaal les wordt geven. Het is ook vaak onduidelijk welke faciliteiten beschikbaar zijn per onderwijsruimte, waardoor het niet zeker is of de onderwijsruimte beschikt over passende audio visuele voorzieningen. De meeste collegezalen zijn enkel voorzien van beamers en geluidsapparatuur. Docenten die onderwijs geven in verschillende gebouwen op de campus, geven aan het vervelend te vinden dat de verschillende locaties op de campus zijn voorzien van diverse hardware- en softwaresystemen. Hoewel de collegezalen zijn voorzien van geluidsapparatuur, is het voor de docent niet mogelijk om een enkele microfoon aan te sluiten
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
17
op zowel het videobelprogramma, als op de speakers in de collegezaal. Docenten geven aan behoefte te hebben aan faciliteiten, waardoor studenten meer zicht hebben op de ruimte waarin het onderwijs wordt gegeven. Hierbij moet worden gedacht aan verscheidene camera’s die gericht zijn op meerdere delen van de zaal of het lokaal. De beperking van de huidige faciliteiten is dat de camera enkel gericht is op de groep of op de docent. Aanbevelingen tot verbetering zijn 360°-camera’s, die de bewegingen van de docent volgen en de twee sferen samenbrengt door een 360°-view. Doel is om de interactie tijdens het onderwijs te bevorderen en verder te stroomlijnen.
respondenten van het hbo een sterkere voorkeur hadden voor het fysieke lesgeven op locatie. Dit kwam bij respondenten van het wo minder sterk naar voren. Een reden voor het belang van fysiek onderwijs binnen het hbo zou kunnen zijn dat studenten meer directe ondersteuning krijgen van docenten. De afstand tussen docenten en studenten op het hbo is veel kleiner dan op het wo. Ook blijkt de communicatie informeler te verlopen. Dat stelt ook eisen aan de werkplek van de docent in het hbo; deze is meer flexibel in te richten, naar de wens van de docent. Opvallend uit het onderzoek is dat docenten op het hbo en het wo hun rol als
De chat in het videobelprogramma zal dan niet meer gebruikt mogen worden; docenten bepleiten een optie waarbij studenten op het scherm verschijnen en hun vraag live kunnen stellen tijdens de les. Daarnaast zijn workshops om de vaardigheden te verbeteren belangrijk. Hierin wordt er informatie gedeeld over de mogelijke inrichting van lessen, het gebruik van (videobel)software, het opnemen van video’s en het gebruik van interactieve hulpmiddelen ter ondersteuning van de lessen.
docent verschillend omschrijven. Hbo-docenten beschrijven hun rol als coachend of motiverend en wo-docenten vragen zich vooral af hoe zij informatie het beste kunnen overbrengen. Het doen van onderzoek is voor docenten aan het wo belangrijker dan het geven van onderwijs. Dit leidt ertoe dat docenten aan het wo minder tijd steken in het bevragen van de huidige inrichting van het onderwijs. De volgende studenten van de Department of Organization
VERSCHILLEN DOCENTEN HBO EN WO Verder hebben studenten de overeenkomsten en verschillen tussen hbo- en wo-docenten onderzocht. Uit de interviews met docenten bleek dat de
18
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
Sciences van de Vrije Universiteit hebben onder leiding van docent Sytze Kingma aan het onderzoek gewerkt: Heather Bennis, Fleur Juffermans, Nikki Streefkerk, Selen Umut, Eline Bremer, Gillvan van Ham, Melissa Gerritsen en Sander van Kleunen.
BESTUUR EN BELEID
Tekst Sibo Arbeek
VISIE OP ONTWIKKELING
Van brede school naar integraal kindcentrum en verder Schooldomein brengt in het voorjaar van 2023 het Inspiratieboek ‘Visie op Ontwikkeling | Van brede school naar kindcentrum en verder’ uit. Het boek bestaat uit good practises van gerealiseerde en nog te realiseren brede scholen en integrale kindcentra.
I
n het boek komen projecten uit de periode tussen 2015 en 2025. Uit een inventarisatie van Schooldomein blijkt dat er de afgelopen en komende jaren in alle provincies in Nederland meer dan 350 kindcentra worden gerealiseerd. Bijna elke gemeente heeft in het huisvestingsplan de wenselijkheid van de vorming van kindcentra aangegeven. Het boek laat voorbeelden zien van brede programma’s die samen met de doorlopende ontwikkeling van kinderen van 0-13 jaar zijn gevormd op basis van de behoefte uit de omgeving. Te denken valt aan combinaties met sport, het Centrum voor Jeugd en Gezin, muziek en cultuur, de bibliotheek en verdere wijk gerichte voorzieningen. Verder bevat het boek actuele inleidingen over de ontwikkeling en organisatie van voorzieningen voor kinderen van 0-13 jaar in relatie tot hun omgeving. BEHOEFTE UIT DE WIJK De kern van een kindcentrum is immers dat het kind centraal staat en het daarnaast inspeelt op de behoefte uit de buurt of wijk. Dat levert een keur aan arrangementen op, waarbij die verbinding centraal staat. Het centrum staat midden in de samenleving, staat open voor àlle kinderen en ouders en het sluit aan bij leef patronen van ouders en gezinnen in de omgeving. Bij de ontwikkeling van een kindcentrum zijn veel partijen betrokken: de gemeente, het betrokken schoolbestuur of -besturen, de organisaties voor opvang en mogelijk andere maatschappelijke organisaties. In gesprek met de direct betrokkenen vertalen adviseurs, (landschaps-) architecten, (steden-)bouwers en inrichters die pedagogische en maatschappelijke opgave vervolgens in een omgeving en gebouw die verbinding mogelijk maken, waarbij de drie volgende niveaus vanuit de opgave interessant zijn: • De verbinding van buiten naar binnen en van binnen naar buiten: wat zijn de stedenbouwkundige uitgangspunten, hoe is de inrichting van de buitenomgeving,
is er sprake van buiten leren en spelen, hoe zijn toegankelijkheid en veiligheid uit gewerkt? • Het gebouw zelf; denk aan de ruimtelijk- functionele samenhang, de kwaliteit en samenhang van ruimten, de mogelijkheid om het gebouw makkelijk aan te passen, de duurzaamheid en de kwaliteit van het binnenklimaat. • De inrichting van het gebouw: denk aan transparantie, licht, lucht en akoestiek, de diversiteit aan leeren speelvormen, de oriëntatie op activiteiten en ontmoeting in plaats van een functionele indeling en in het algemeen de kwaliteit van een vitale en gezonde leer- en werkomgeving.
IKC De Vaart in Ter Aar Foto: ScagliolaBrakkee
KPO De Stappen in Wouw Foto: Lucas van der Wee
Net als de eerder verschenen inspiratieboeken betreft het weer een samenwerking tussen Schooldomein en betrokken partners in het ontwerp- en bouwproces. Van elk te documenteren project wordt ook een korte evaluatie van de gebruikers opgenomen. In april 2023 organiseert Schooldomein een symposium, waarbij naast een inhoudelijk programma het boek wordt aangeboden.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
19
Fatimaschool Rotterdam Architect: STUDIO RTM Foto: Rob ’t Hart Oplevering juli 2020
BM van Houwelingen zet zich graag in, om een omgeving te creëren waar mensen fijn kunnen wonen, werken en zich thuis voelen. Dit doen wij met veel enthousiasme voor de segmenten scholen, zorg en woningbouw. Afhankelijk van de vastgoedvraag biedt ons team een totaal concept bestaande uit ontwikkeling, nieuwbouw en onderhoud. 20
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
Hakgriend 26, 3371 KA Hardinxveld-Giessendam 0184 - 67 72 00 info@bmvanhouwelingen.nl www.bmvanhouwelingen.nl
Kort nieuws
Column
Uit Science Guide 7 juni 2022
Hbo krimpt en wo groeit!
D
e nood op de arbeidsmarkt is hoog. Het hbo kan een deel van die nood lenigen, maar krimpt; studenten kiezen steeds vaker voor het wo. Onderwijl zuchten universiteiten onder de toegenomen studentenaantallen en raakt hun identiteit als research university in het geding; ze bieden steeds vaker beroepsgerichte opleidingen aan. Welk roer moet worden gedraaid voordat de wal het schip keert? Dat gaat een nieuwe commissie van de Vereniging Hogescholen, bestaande uit Ron Bormans (bestuursvoorzitter Hogeschool Rotterdam) en acht lectoren onderzoeken.
TERUG NAAR VANDAAG DE DAG ANNO 2022 – HET GOEDE NIEUWS! Door de energietransitie staan we aan het begin van de grootste verbouwing ooit in Nederland. We gaan van het gas af. Dat betekent dat we voor 2050 al onze acht miljoen huizen op een andere manier gaan verwarmen. En we gaan anders koken. Een monsterklus waar we iedereen bij nodig hebben. Het goede nieuws? We hebben het eerder gedaan. In de jaren ’60 werden we allemaal juist aangesloten op het gasnet. Ik neem je mee terug in de tijd om te kijken hoe die energietransitie toen verliep.
Momenteel leiden hogescholen zestig en de universiteiten veertig procent van de studenten in het hoger onderwijs op. Over tien jaar zou dat omgedraaid kunnen zijn – een historisch gebeuren, benadrukt Bormans, want de verhoudingen zijn steeds min of meer constant geweest. Wat kan het gevolg daarvan zijn? Een perfect storm. “De problematiek op de arbeidsmarkt zal zich verder uitdiepen terwijl het hbo verder krimpt doordat hogescholen het afleggen tegen de universiteiten. Er komt nauwelijks nog een vwo-er naar het hbo, iets wat eerder heel normaal was, en havisten willen naar het vwo om daarna naar de universiteit te kunnen. Het gaat me om de zorg dat er onbalans ontstaat in het arbeidsmarktvraagstuk als het hbo verder krimpt en het wo verder groeit. De cynische oplossing van de arbeidsmarkt zal waarschijnlijk behelzen dat wo’ers op hbo-functies terechtkomen. Daarnaast vrees ik voor de toegankelijkheid van het hoger onderwijs als de beroepskolom, het mbo en het hbo, verder krimpt. Die beroepskolom is immers altijd de emancipatiemachinerie bij uitstek geweest.” Met een commissie van acht lectoren uit diverse sectoren gaat Bormans onderzoeken aan welke sturen kan worden gedraaid om te voorkomen dat de wal het schip keert.
Als ik lees over die tijd valt me voornamelijk de snelheid en ogenschijnlijke eenvoud op. In 1959 werd in Slochteren de gasbel ontdekt op een bietenakker. In 1963 werd de Nederlandse Gasunie opgericht. En in de vijf jaren die daarop volgden, werd 6.000 kilometer aan gasleiding kriskras door het land gelegd, duizenden gasfitters werden opgeleid en vijf miljoen kook- en verwarmingstoestellen omgebouwd. Eind 1968 werd als laatste Egmond aan Zee aangesloten op gas. We kunnen wel stellen dat er veel verschillen tussen de jaren ’60 en nu te vinden zijn. Een centraal door de overheid uitgerolde gastransitie met voordelen die destijds voor iedereen gelijk, zichtbaar én groot waren. En naast de omschakeling naar aardgas was de inzet toen om mensen méér energie te laten verbruiken. Zet dat tegenover een energietransitie anno 2022 waar het doel juist tegenover gesteld is: energie besparen. Bovendien is er nu niet één nieuwe energiebron waar we met z’n allen naar moeten overstappen, zoals gas, maar zijn er meerdere alternatieven. Dat regelen we dit keer niet via één centrale overheid, maar met lokale aanpak op maat. Op zoek naar ons eigen nieuwe comfort, waar we allemaal ons eigen (financiële) steentje aan bijdragen. En natuurlijk hebben we ook allemaal een mening over wat de beste oplossing is. Voor het klimaat én voor onze portemonnee. Ondanks de vele verschillen kunnen we ook leren van de aanpak in de jaren ‘60. Het stemt mij in ieder geval hoopvol dat we zo’n grote verbouwing van ons land al eens eerder met groot succes volbracht hebben! Wie gaan dat voor ons realiseren? Inderdaad; de vmbo & mbo Techneuten van nu. Adri Pijnenburg | Pijnenburg Techniek Scouting | Trendontwikkelaars & experts vmbo & mbo Techniek en Technologie www.pijnenburgpts.nl
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
21
‘Transformeren met warmte’ is het thema van deze Schooldomein. In de rubriek Architectuur en verbeelding geven architecten, ontwerpers en inrichters beeldende voorbeelden.
NOUWENSROOVERSARCHITECTUUR Naar een inspirerende leeromgeving Architectuur voor het onderwijs mag inspirerend zijn en tot de verbeelding spreken, passend bij de identiteit van de gebruikers en hun onderwijsvisie. De verschijningsvorm, de ordening van ruimtes, de routing, daglicht, het gebruik van materialen en kleuren, een gezond binnenklimaat, dragen allen bij aan de beleving en de sfeer van een prettige en bruikbare leeromgeving. Als onderdeel van de wijktransformatie aan de kop van de Sterrenlaan in Alphen aan den
Rijn is basisschool An Noer ontworpen als een krachtig en sprekend gebouw. Het plan omvat een 14-klassige islamitische basisschool met een gymzaal die ook onafhankelijk gebruikt kan worden. De school bevindt zich op een groen parkachtig perceel omringt door grote flatgebouwen uit de wederopbouwperiode. Er is bewust gekozen voor een alzijdige en sculpturale opzet met een uitnodigend karakter. De karakteristieke rondgaande gevels van natuursteen leien, glas en kleurrijke panelen, geven de school een warme uitstraling en benadrukken de parkachtige kwaliteiten van de plek. Samen met het integraal ontworpen terrein vormt het hiermee een welkome herwaardering van de aanwezige publieke ruimte in de wijk. Natuurlijke materialen gecombineerd met kleuraccenten vormen de basis voor een sfeervol interieur. Alles in goed overleg afgestemd met de gebruikers van de school. Met smalle lichtstraten is daglicht tot diep in het gebouw gebracht. Daglicht schept warmte, geeft een ruimte zeggingskracht en laat materialen leven en kleuren opbloeien. www.nouwensroovers.nl
22
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
ts W
igh
yr cop
en
ect
hit
rc DJA
copyrights Frank Hanswijk
copyrights Frank Hanswijk
collectie CNS De Ontdekking
ARCHITECTUUR EN VERBEELDING
WDJARCHITECTEN De school als tweede thuis, de school als college en de school als leergemeenschap Sinds de ENKA-fabriek in Ede in 2002 definitief sloot is een stapsgewijze transformatie tot nieuwe woonwijk gaande. Enkele monumentale fabrieksgebouwen zijn behouden en kregen een nieuwe bestemming. In het vroegere kantinegebouw is een nieuwe basisschool ondergebracht. Want een nieuwe school in de buurt hoort er bij! Het kantinegebouw stond middenin en was met loopbruggen verbonden met de omliggende productiehallen. De centrale ligging maakte het een logische plek voor wijkvoorzieningen, zoals basisschool CNS De Ontdekking, kinderdagopvang,
buitenschoolse opvang en paramedische functies. WDJArchitecten maakte in opdracht van BOEi het ontwerp voor de transformatie van het monument. De basisschool ligt op de onderste verdieping. Dit was oorspronkelijk één grote ruimte met een woud aan betonnen kolommetjes. Door de lokalen hierin afwisselend te positioneren is een dynamisch verspringende gang ontstaan met een afgeschermd ‘kleuterplein’ en twee open, multifunctionele leerpleinen. De transparantie van de gangwanden varieert: in de laagste klassen loopt het glas tot op de vloer en verderop worden de wanden wat minder doorzichtig. Voor goed zicht op het bord is in elk lokaal één kolom weggezaagd en opgevangen met een stalen kruisbalk tegen het plafond, die in verschillende heldere kleuren zijn geschilderd. Dit geeft elk klaslokaal een eigen karakter. Achter de bestaande gevel van beton en enkelglas is als een warme jas een tweede, geïsoleerde gevel geplaatst. De hele verdieping is voorzien van een verhoogde vloer, zodat de kinderen door de hoge ramen meer contact hebben met buiten. Verborgen onder die vloer liggen alle luchtkanalen en installaties. Met vloerverwarming, warmteterugwinning en pv-panelen is het energieverbruik verder teruggedrongen. Zo is het kantinegebouw duurzaam getransformeerd tot een behaaglijke school met een bijzondere en warme sfeer. www.wdjarchitecten.nl/projecten/basisschool-enka-terrein/ www.ontdekking.cnsede.nl/
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
23
Tekst Sara van Wifferen
Nieuw schoolgebouw, steeds hogere ambities Met de energie- en duurzaamheidsopgave waar we met zijn allen voor staan, is het voor scholen steeds belangrijker deze thema’s in hun gebouwen te integreren. Maar hoe is dit op een slimme manier te realiseren in deze tijd met snel stijgende bouwkosten?
S
cholen die willen uitbreiden, renoveren of nieuw gaan bouwen, staan voor een steeds uitdagendere opdracht. Goed onderwijs geven staat natuurlijk op de eerste plaats. Onderwijsvormen blijven veranderen en verbeteren en het school gebouw moet dus ook aan veranderende eisen voldoen. Daarnaast komen er vanuit scholen steeds vaker vragen over duurzaamheid, flexibiliteit en circulariteit. En over hoe het gebouw bij kan dragen aan gezondheid en het comfort van medewerkers en leerlingen. Met een aantal voorbeeldprojecten laten we graag zien wat wij bij DGMR zoal tegenkomen. Wij zien duidelijk hoge ambities bij schoolgebouwprojecten en tonen in dit artikel aan dat er veel mogelijk is. Zo gaan we samen op weg n aar steeds meer duurzame schoolgebouwen. HET GOEDE VOORBEELD Vanaf 2021 geldt de norm voor Bijna Energie Neutrale Gebouwen (BENG), ook scholen moeten hieraan voldoen. Daarnaast vinden scholen het belangrijk het
Schoonhovens College, bron: Geurst en Schulze Architecten
goede voorbeeld te geven en bij te dragen aan een betere toekomst voor hun leerlingen. Veel gemeenten stimuleren dit ook, en kijken zelfs verder naar helemaal Energie Neutrale Gebouwen (ENG). Zo wil het Beroepscollege Harderwijk voor de nieuwen verbouw graag een energiezuinig, circulair, gezond en flexibel (aanpasbaar) gebouw neerzetten. Vanaf het schetsontwerp (van Ector Hoogstad Architecten) dachten we mee over hoe te voldoen aan de (B) ENG-norm. We adviseerden om zonnepanelen direct te integreren in het ontwerp. Daarbij keken we verder dan het oplevermoment, we namen ook de gebruiksfase met stijgende energieprijzen mee in de analyse. Het blijkt dat vooraf investeren in duurzaamheid steeds meer loont. Ook circulariteit speelt bij renovatie en nieuwbouw van schoolgebouwen een steeds grotere rol. Niet zomaar het oude wegdoen, maar nadenken over hergebruik en gerecyclede materialen. Zo maakt het Beroepscollege Harderwijk maximaal gebruik van het bestaande gebouwcasco. Hiermee besparen zij veel nieuw materiaal en gaan er geen materialen verloren die nog bruikbaar zijn. Het Schoonhovens college vindt dit ook belangrijk en liet het oude schoolgebouw daarom circulair slopen. Hierdoor gebruiken zij in het nieuwe pand de oude lockers en glas-in-loodramen, en zal de houten sportvloer in de nieuwe sporthal weer gebruikt worden. Ook het Schoonhovens college wil voldoen aan de BENG-norm. Wij adviseerden hoog rendement pompen en energiezuinige verlichting. Al bij het ontwerpen van nieuwe schoolgebouwen houden veel scholen rekening met de materiaalkeuze. Deze is steeds vaker zo veel mogelijk biobased en onderhoudsarm. Hout bijvoorbeeld, dat CO2 opslaat in plaats van uitstoot. Zo hielpen wij het Integraal Kind en Expertise Centrum (IKEC) Hoorn met hun ambities voor een bijna volledig houten gebouw. EEN FLEXIBEL EN GEZOND SCHOOLGEBOUW Voor het nieuwe gebouw Aurora op de campus in Wageningen is vanaf de ontwerpfase nagedacht over de levensduur van het nieuwe gebouw. Door het gebouw flexibel te bouwen, krijgt het een langere levensduur en hoeft het niet gesloopt te worden
24
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
ONDERZOEK EN BEDRIJFSVOERING
“Als de leeren werk omgeving gezond is, krijgen gebruikers voldoende rust en ruimte om optimaal te kunnen presteren”
Atrium Hogeschool Rotterdam, bron: Paul de Ruiter Architects
wanneer het een andere bestemming krijgt. Maar ook nu al is deze flexibiliteit van belang, het onderwijs is de afgelopen jaren flink veranderd en dat zal het blijven doen. Zo heeft Aurora verschillende flexibel in te delen studieruimtes en horeca pop-ups. Ook het Schoonhovens college zette in op flexibiliteit. Het gebouw is vrij indeelbaar door de kolommenstructuur. Door de grote verdiepingshoogte op de begane grond, is er de mogelijkheid voor een optopping bij een toekomstige uitbreiding. Een ander punt waar wij de ambities zien toenemen, is het bouwfysisch comfort. Naast het concept Frisse Scholen, valt hieronder bijvoorbeeld daglichtinval, thermisch comfort, ventilatie, zonwering en akoestiek. Het verbeteren van het comfort zorgt voor een gezond binnenklimaat voor scholieren en docenten. Als de leer- en werkomgeving gezond is, krijgen gebruikers voldoende rust en ruimte om optimaal te kunnen presteren. Aangetoond is dat een groene omgeving het welbevinden en de leerprestaties van docenten en leerlingen verbetert. Aeres Hogeschool Almere nam dit onderwerp serieus en zet met hun nieuwe gebouw in op de gezondheid van de gebruikers. Het gebouw bevat heel veel groen, dat rustig maakt en een goede luchtkwaliteit
ondersteunt. De binnenluchtkwaliteit is overal te zien door sensoren op elke verdieping die dit realtime meten. De uiteindelijke werk- en leeromgeving is bij Aeres zelfs aantoonbaar gezond door het behalen van een WELL Platinum-certificaat. Ook de Hogeschool Rotterdam Business School (HRBS), die op de locatie Kralingse Zoom een nieuw gebouw van 14.000 m² bouwt, besteedde veel aandacht aan de gezondheid van studenten en medewerkers. Zo adviseerden wij bijvoorbeeld om de trap duidelijk zichtbaar te plaatsen en de stopcontacten bij de trap te plaatsen. Dit stimuleert het trapgebruik, dat aan de ene kant energie bespaart en aan de andere kant gezondheidsvoordelen oplevert. Het is goed om te merken dat scholen zich steeds meer bewust zijn van de mogelijkheden die er zijn om duurzaam, flexibel en comfortabel te bouwen. De ambities worden bij elk project groter. Natuurlijk zijn niet altijd alle vooraf gestelde doelen te behalen. Scholen hebben te maken met budgetten en onderwijseisen. Maar stap voor stap steeds meer duurzame ambities waarmaken, dat is toch een mooi doel! Kijk voor meer informatie op www.dgmr.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
25
Tekst Sibo Arbeek Foto’s Frencken Scholl Architecten
GESLAAGDE AANSLUITING OUD EN NIEUW
Norbertus Gertrudis Mavo overtuigt Een gemeentelijk monument combineert aanvullende nieuwbouw tot een mooi samenspel, waarbij de sfeer en intimiteit versterkt worden. Dat is in het kort het verhaal van de Norbertus Gertrudis Mavo in Roosendaal.
S
chooldomein sprak met manager bedrijfs voering Facilitair en ICT Debbie Roobol van OMO scholengroep Tongerlo, architect Huub Frencken van Frencken Scholl Architecten en projectmanager Michiel Bots van ICSadviseurs. Debbie: “Ons Middelbaar Onderwijs besloot in afstemming met scholengroep Tongerlo dat er in Roosendaal ruimte is voor een categorale mavo (TL en GL). De 500 mavoleerlingen zaten niet prettig in een te groot gebouw. Dat paste niet bij de visie, waarbij het zien en gezien worden als leerling en een gezellige, sfeervolle leeromgeving belangrijke uitgangspunten waren. De locatie aan de Vincentiusstraat was al in eigendom en de uitstraling sprak ons aan. Het is een gemeentelijk monument en we besloten dat dat de plek voor de nieuwe Norbertus Gertrudis Mavo zou worden. We hebben ICSadviseurs vervolgens gevraagd ons te helpen om er een geschikte leeromgeving van te maken en het proces te organiseren.”
26
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
COMPLEXE OPGAVE “Het was in meerdere opzichten een complexe opgave”, vertelt Michiel, “de vernieuwbouw van dit gebouw is onderdeel van een gebiedsontwikkeling waarbij dit project het eerste is. Iets verderop ligt het monumentale Mariadalklooster met prachtige kloostertuinen dat als duurzaam woongebied wordt ontwikkeld. Om aan te sluiten op de toekomstige omgeving zal de hoofdingang van de school in de nabije toekomst aan de ‘achterzijde’ van het oorspronkelijke gebouw komen te liggen, dus moest het ontwerp daarop anticiperen. Het voormalige schoolgebouw is een gemeentemonument van een bekend Roosendaals architect, dus het oorspronkelijke deel moest blijven bestaan, met een gesloten gevel en de oorspronkelijke entree aan de Vincentiusstraat. We hebben wel wat latere delen gesloopt en een deel nieuwbouw gepleegd, waardoor een totaal nieuw schoolgebouw is ontstaan.”
VISIE EN ONTWERP AUTHENTIEKE BELEVING Huub: “Het bestemmingsplan mocht niet aangepast worden, omdat de buurt het plan anders zou kunnen tegenhouden. Aan de achterzijde hebben we een gymzaal gebouwd en een hele vleugel met theorielokalen, waarbij het bestaande gebouw met behoud van de oorspronkelijke structuur is geïntegreerd. Door het verwijderen van enkele bestaande bouwdelen en het op strategische plekken toevoegen van nieuw volume is een nieuw geheel ontstaan waar bestaand en nieuw samenkomen. In de muren van de oude lokalen hebben we
lichtinval door de kleine raampjes. Dan moet je het licht ergens anders vandaan halen. Aan de zuidkant zijn zonnepanelen geplaatst en aan de noordzijde laten de grote dakramen daglicht toe. Dit mooie licht vanuit het noorden heeft als voordeel dat de temperatuur in de aula ook op warme zomerdagen aangenaam blijft. De aula is niet alleen een belangrijke verbindende ruimte op de begane grond. Een ruime tussenvloer in de aula verbindt de ruimtes op de tweede verdieping van de school. Akoestische panelen zorgen voor mooi geluid in het oude deel. We hebben voor de nieuwbouw baksteen
grote schuifwanden geplaatst, zodat de gangen ook functioneel ingezet kunnen worden voor het onderwijs. Aan de zijde van de Vincentiusstraat zijn de losse gebouwen via een ruime functionele glazen entree en gang met elkaar verbonden, waardoor het zicht op de markante gevels intact is gebleven. De grote aula grenst aan de zuidgevel van het huidige hoofdgebouw; de bestaande gevel is de binnenmuur van de aula geworden. Daardoor hebben we een authentieke beleving gecreëerd in de gezamenlijke centrale ruimte met een prachtige lichtstraat die het oude deel met het nieuwe deel verbindt. De Roosendaalse Commissie Ruimtelijke Kwaliteit zag er op toe dat het monumentale karakter in die aanhechting goed zichtbaar bleef.”
“En de aula met de mooie trap naar boven is natuurlijk een absolute eyecatcher. Daar ervaar je hoe oud en nieuw op een bijzondere manier bij elkaar komen”
TERUGHOUDENDE ARCHITECTUUR Huub verder: “De nieuwbouw is gebouwd op basis van BENG, maar dat lukt niet in een bestaand gebouw. Daar loop je tegen te veel, vooral bouwfysische en installatietechnische, zaken aan. Toch hebben we overwegend het niveau van Frisse Scholen klasse B gehaald. In de nieuwbouw hebben we met decentrale ventilatie units gewerkt. Aan de zijde van de Vincentiusstraat is er beperkte
gebruikt in aansluiting op het monumentale deel van de vernieuwbouw. We zijn in de architectuur terughoudend gebleven, omdat de hele wijk getransformeerd wordt en vlak bij het nieuwe HUIS van Roosendaal wordt gebouwd. Ik denk dat we het maximale eruit hebben gesleept.” NIEUWE ROUTING “We hebben hier in een bouwteam gewerkt”, legt Michiel uit, “waarbij we Huub op basis van total engineering hebben gecontracteerd. Na de fase van het voorlopig ontwerp is de architect samen met de uitvoerende partijen verder gaan ontwerpen. Het voordeel is dat alle uitvoeringskennis aan tafel zit.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
27
vlnr Huub Frencken, Debbie Roobol, Michiel Bots
PROJECTINFORMATIE Project Vernieuwbouw Norbertus Gertrudis Mavo Opdrachtgever Ons Middelbaar Onderwijs Adviseur ICSadviseurs: huisvestingsadvies en bouw projectmanagement inclusief directievoering en bouwtoezicht Architect Frencken Scholl Architecten i.s.m. adviesbureau Brekelmans en Curvers Raadgevende Ingenieurs Aannemer Bouwbedrijf Boot i.s.m. Hoppenbrouwers Techniek Volume 3.500 m2 bvo (waarvan 1.850 m2 bestaand en 1.650 m2 nieuwbouw) Stichtingskosten € 8,2 miljoen Ingebruikname Januari 2022
28
SCHOOLDOMEIN
Hergebruik van een bestaand pand is altijd bijzonder en zeker in dit pand kwamen we onderweg meerdere uitdagingen tegen. Het programma van eisen was redelijk dichtgetimmerd, maar gaandeweg zijn zaken veranderd. Zo werd Dienstverlening en Producten uit het programma gehaald. Een grote uitdaging was het monumentale deel. Hoe ga je om met de detaillering van de lichtstraat en hoe verhoudt zich dat tot de bestaande dakrand? De aansluiting moest precies op de dakgoot komen. Verder stond het herstel van de monumentale tegelvloer in het bestek, maar geen tegelzetter wilde garantie op het resultaat afgeven. Na onderzoek en een proef besloten we om de tegels met epoxyhars te injecteren en zo is de vloer uiteindelijk alsnog hersteld.” Debbie knikt: “Creativiteit en flexibiliteit waren wel nodig en in de realisatiefase was de rol van de directie- en toezichthouder erg belangrijk om het proces tot een goed einde te brengen. Het is toch een zoektocht hoe je met beperkte middelen een goed gebouw kunt maken zonder te veel concessies te doen.”
juli 2022
NIEUWE ROUTING Debbie: “De nieuwe routing in het gebouw is erg geslaagd. Klassikaal onderwijs staat centraal, maar door de transparante en mooie verbindingen zijn ruimten ontstaan waar leerlingen ook individueel en in groepen kunnen leren of samen kunnen chillen. Het leerplein op de verdieping wordt ook na schooltijd nog intensief gebruikt. We hebben een prachtig kooklokaal voor het vak Werelds Eten, geweldig ingerichte BINASK ruimten. Tot slot hebben we een fantastische ruimte voor onze Techmavo gecreëerd. Hierdoor is onze mavo een moderne beroepsgerichte school geworden. De aula met de mooie trap naar boven is natuurlijk een absolute eyecatcher. Daar ervaar je hoe oud en nieuw op een bijzondere manier bij elkaar komen. Ook een kunststukje is de vergrote gymzaal, die vanuit de oude structuur is doorgetrokken. Het plein hebben we low profile gehouden door onder andere de bestaande stenen te hergebruiken. We zijn heel blij met het nieuwe gebouw en merken dat leerlingen zich prettig voelen en al snel de weg weten. En naast dat de trap een eyecatcher is, is het ook een mooie verzamelplaats voor al onze leerlingen. Altijd wordt de trap gebruikt. Het gebouw heeft een mooie intimiteit met de oude gangen en doorgangen, maar is tegelijk ruimtelijk en transparant in het centrale deel. Het nieuwe naast het oude zorgt ook voor een spannende sfeer. Personeel had ook weinig wentijd nodig en zijn blij met de ruimte in hun nieuwe werkomgeving. Verder hebben we in de inrichting veel meubilair vanuit de vorige locatie meeverhuisd, die we hebben laten restylen. Zo vind je overal combinaties van oud en nieuw. We hebben een circulair schoolplein, waarbij de oorspronkelijke 30 bij 30 tegels weer netjes terug zijn gelegd. Die optimalisatie past heel erg bij de uitstraling van onze school, waar we met respect met elkaar en onze omgeving om willen gaan.” Kijk voor meer informatie op www.icsadviseurs.nl of op www.frenckenscholl.nl.
VISIE EN ONTWERP
DE BESTE OMGEVING VOOR EEN DOORLOPENDE LEER- EN ONTWIKKELLIJN
Openingsdebat Kindvak 29 september 2022 De Kindvak opent donderdag 29 september 2022 om 09.30 uur met een aansprekend debat met een aantal experts rond het thema: ‘De beste omgeving voor een doorlopende leer- en ontwikkellijn’. Bezoekers kunnen natuurlijk meepraten en hun eigen mening geven. JOS VAN ZUTPHEN – DIRECTEUR SLC DE WIJDE WERELD Ooit hebben we het concept van De Wijde Wereld in Uden een Speelleercentrum genoemd, omdat kinderen hier komen om te spelen en te leren. Spelen is essentieel voor de ontwikkeling van kinderen. In het spel oefenen ze het echte leven! Plekken zoals SLC De Wijde Wereld biedt kinderen de mogelijkheid om die natuurlijk aanwezige ontwikkelkracht te kunnen inzetten. Kijk ter onderbouwing vooral eens naar de Tedtalk van Peter Gray (The decline of play | Peter Gray | TEDxNavesink - YouTube). Ik vraag me vaak af waar alle kinderen in de weekenden en vakanties zijn want in de wijk zie ik ze dan niet? Waar zien we nog kinderen echt buitenspelen en dat zonder bemoeienis van volwassenen? Als we een omgeving willen creëren waarbinnen kinderen zich optimaal kunnen ontwikkelen dan moeten we het spelen én het leren faciliteren. Als we binnen die omgeving dan de opvangen onderwijsprofessionals bij elkaar brengen, dan ontmoeten de kinderen het beste van beide werelden en dan kan het niet anders zijn dan dat de ontwikkeling van het kind hierbij de grote winnaar is!
PAUL VAN VLIET - KEY ACCOUNTMANAGER DE ROLF GROEP Als pedagogisch medewerker of leerkracht in de onderbouw weet je: themahoeken zijn ultieme speelen leerplekken voor jonge kinderen. Daarom is het belangrijk om een rijke speel- en leeromgeving te creëren die kinderen uitdaagt om over een bepaald onderwerp/thema – bijvoorbeeld bouwen, verzorgen, boodschappen doen of eten en drinken – te leren. Wist je dat kleuren, materialen, meubelen, verlichting en een goede indeling je onderwijs- en pedagogische visie kunnen versterken? Wanneer we het interieur en de inrichting gaan bepalen, doen we dat altijd samen met jou. Dit doen we altijd gestructureerd, aan de hand van een stappenplan. Hierdoor is het hele proces van tevoren duidelijk. De buitenruimte is evenzo belangrijk als de groepsruimte. Komt het pedagogisch beleid ook terug in de buitenruimte?
AD VOS – BESTUURDER PIT KINDEROPVANG & ONDERWIJS/ MEDE-OPRICHTER VNK De missie en visie van PIT kinderopvang & onderwijs is als volgt: ‘Elk kind heeft ontwikkelrecht’ en dat ‘komt het best tot zijn recht in een kindcentrum’. Ook de VNK gaat hier van uit. Immers een mens maakt de grootste ontwikkeling door in de leeftijd van 0-7 jaar. Een periode die nooit meer kan worden overgedaan. Dat vraagt van volwassenen een grote verantwoordelijkheid: investeren in ontwikkeling of later repareren? Dat maakt bij uitstek de periode van 0-13 jaar, nl. kinderopvang, BSO en onderwijs cruciaal voor de ontwikkeling van een kind. Optimale samenhang, verbinding, omgeving en begeleiding en dus een doorgaande ontwikkellijn zijn dan voorwaarden. Het is tijd om door te pakken: in 1985 de basisschool; in 2025 het kindcentrum.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
29
Ad Vos
Ingvild Krikke-Besselink
Jos van Zutphen
Ook hiervoor wordt er met elkaar een totaal plan opgesteld op basis van de wensen en passend bij het pedagogisch beleid. WILLEM BUTZ – ALGEMEEN DIRECTEUR BOERPLAY We zijn gek dat we kinderen laten stilzitten! Kinderen willen bewegen, ze willen spelen. Kinderen moeten spelen, want alleen dan ontwikkelen ze spierkracht en worden hun botten sterker. Alleen dan ontwikkelen ze zich, sociaal-emotioneel en sensomotorisch. En meest belangrijk, de eerste 5 à 6 jaren rijpen hun hersenen en door te bewegen prikkelen ze deze en hun zenuwstelsel. Spelen is essentieel! We zijn gek dat we kinderen stil willen laten zitten, verwachten dat ze de hele dag willen opletten, kijkend naar een schoolbord/scherm, terwijl hun lijf wil bewegen. Zeker jongens, want jongens leren vooral door te doen. Gebruik het schoolplein als een verlengstuk van het klaslokaal. Een klassikale instructie in rekenen, taal of wereldoriëntatie. En 2 tot 3 keer per dag naar buiten om de stof te automatiseren, op het schoolplein, met behulp van speelaanleidingen, kant en klare lesmaterialen en
Paul van Vliet
Bart van Kampen
vele spelvormen. Bewegend leren met volop daglicht en frisse lucht geeft meer plezier in het leren. Het helpt kinderen geconcentreerd te blijven én hun leerdoelen te realiseren. Als we willen dat kinderen makkelijker leren, dan moeten we ze gewoon meer laten spelen. Buiten, op het plein. Doe je mee? DAAN JOSEE - ARCHITECT BIJ MAAS KRISTINSSON ARCHITECTEN Het is alweer vijf jaar geleden dat we de inter generationele school De Jutter op Vlieland hebben opgeleverd. Omdat de leefgemeenschap van Vlieland zo klein is, is het een school voor alle leeftijden en daarmee een laboratorium voor integrale kindcentra, doorlopende leerlijnen en gedeeld pedagogisch klimaat. In deze school werd duidelijk hoe belangrijk het is dat kinderen in verschillende leeftijden van elkaar leren en voor elkaar zorgen. Regels moeten er zijn om ontwikkelingen in gunstige banen te leiden. Echter de laatste jaren krijgt regelgeving steeds meer het karakter van het dichttimmeren van het regeldomein vanuit een verkeerd begrepen gevoel van veiligheid. Het lijkt erop dat intelligente regelgeving die reguleert, stimuleert en ruimte organiseert voor aanpassingen niet meer tot de gedeelde sociale en maatschappelijke vaardigheden behoort van onze samenleving. De beste set regels zijn die waarin vrijheidsgraden zijn ingebouwd voor vernieuwingen en die een ecologie vormen met aanpalende regeldomeinen. Dat is zo belangrijk voor het ‘in de wereld zijn’ van het kind. Hoe vinden we die sensibiliteit weer terug? Leren met het hele lichaam en het hoofd. Gelukkig is er weer veel aandacht voor. Er is echter wel een kanttekening te maken bij de huidige aandacht voor bewegend leren. Speelplaatsen zien eruit als open lucht fitnesscentra. Het gevaar bestaat dat er een eenkennige aandacht ontstaat voor het lichamelijke leren zonder de rust en contemplatie die kenmerken zijn van de unieke symbiose van lichaam en geest. BART VAN KAMPEN – ARCHITECT EN PARTNER BIJ DE ZWARTE HOND Een goede inrichting en architectuur faciliteert de doorlopende leer- en ontwikkelingslijn. Een goed
30
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
VISIE EN ONTWERP DEELNEMERS DEBAT: Ad Vos Mede-oprichter en bestuurslid Vereniging Netwerk Kindcentra/ bestuurder PIT Ingvild Krikke-Besselink Directeur Kindcentrum Rijnvliet Utrecht Jos van Zutphen Directeur Speelleercentrum De Wijde Wereld in Uden Paul van Vliet Key accountmanager jonge kind van De Rolf Groep Willem Butz Algemeen directeur Boerplay Daan Josee Architect Maas Kristinsson architecten Bart van Kampen Architect De Zwarte Hond Het debat staat onder leiding van Sibo Arbeek, hoofdredacteur Schooldomein. Willem Butz
Daan Josee
“Een gedeelde pedagogische visie is een voorwaarde voor het slagen van het integrale kindcentrum” en aantrekkelijk gebouw met een vitale rol in de omgeving betekent immers betere leerprestaties, minder jeugdzorg, betere doorstroom van leerlingen naar vervolgonderwijs en een veiliger wijk met meer sociaal toezicht. We praten altijd over de kosten, maar deze baten voor het kind zou je eigenlijk ook in geld moeten uitdrukken. Wij krijgen vaak de vraag om gebouwen te slopen, niet omdat ze te oud zijn maar omdat het gebouw de nieuwe of gewijzigde functie niet goed kan huisvesten. Vaak heeft het casco dragende muren die in de weg zitten of te dunne vloeren die niet sterk genoeg zijn of een te lage verdiepingshoogte zodat duurzame installaties niet passen. Het slopen van gebouwen moeten we vanuit duurzaamheid niet meer doen, zeker niet in stedelijk gebied. Meest duurzaam is helemaal niet te bouwen, dus nieuwe casco’s moeten flexibel zijn voor wijzigingen. Andere delen van het gebouw zoals de installaties, het binnenwerk of het interieur kunnen wel circulair zijn als zij een korte levensduur hebben. De strategie om het gebouw te zien als een combinatie van verschillende onderdelen die op zichzelf een eigen levensduur hebben in plaats van het gebouw in totaliteit een eigen levensduur te geven zie ik nog te weinig. Op deze goede manier worden de nieuwe gebouwen de monumenten van de toekomst. INGVILD KRIKKE-BESSELINK - DIRECTEUR IKC RIJNVLIET, UTRECHT De visie voor ons kindcentrum is vijf jaar geleden vormgegeven door de huidige clustermanager van de kinderopvang en de toenmalige directeur. Deze visie is leidend geweest voor het pedagogisch programma van eisen bij de bouw van ons gebouw en is ook nu nog leidend in de keuzes die we samen
maken. Voor het slagen van het kindcentrum is onze samenwerking allesbepalend. De studiedagen voor onze pedagogische aanpak doen we samen met Onderwijs & Vrije tijd. Voor de kinderen in het kindcentrum is de pedagogische aanpak eenduidig en biedt veiligheid. Je kunt in een kindcentrum over allerlei wet- en regelgeving struikelen, zowel op het gebied van CAO, ondersteuning, veiligheid als financieel. De kunst is om alles aan de voorkant vorm te geven vanuit de samenwerking en om dan aan de achterkant te regelen dat het klopt. Door als uitgangspunt te nemen dat je zoekt naar alles wat wel kan, kun je samen heel ver komen. Het debat is met name interessant voor leiding gevenden, (facilitair) managers en directeuren IKC, kinderopvang en primair onderwijs. Er is ruimte voor maximaal 200 bezoekers. U kunt gratis inschrijven via info@conexpo.nl, de toegangskaart voor de beurs is hierbij inbegrepen. Inloop vanaf 09.00 uur, het debat start om 09.30 uur. Aansluitend kunt u de beurs bezoeken. De workshops van Hanneke Poot en Martin van Rooijen die op de beursvloer gegeven worden sluiten uitstekend aan bij het debat!
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
31
Tekst Sibo Arbeek Beelden Architecten|en|en
VAN LINT TOT COMPACT VOLUME
Transformatie Markland College Oudenbosch brengt licht en lucht
De uitdaging voor architecten|en|en was groot. Hoe van een lint met verschillende gebouwen een compact en duurzaam volume te maken, met twee leshuizen voor algemene en beroepsgerichte vakken en een vanzelfsprekende samenhang waardoor het onderwijsaanbod voor iedereen zichtbaar zou zijn.
“H
et Markland College Oudenbosch is een school met een tweehonderdjarige historie en vijf scholen die vijfentwintig jaar geleden samen zijn gekomen in het huidige college”, opent rector Michiel Maas. “We bieden op de campus alle onderwijssoorten onder één dak: gymnasium, vwo, havo, mavo en beroepsgerichte
32
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
leerwegen kader en basis. De school is gevestigd in meerdere gebouwen waarvan het oudste deel al dateert uit 1948 en het Utopia gebouw het meest recente is, nu bijna tien jaar oud. In die jaren had de school nog ruim 2.000 leerlingen, maar door krimp zijn we sterk teruggelopen en dreigden zelfs terug te vallen naar maximaal 1.000 leerlingen. Ik begon vier jaar geleden als rector en vond dat een scholengemeenschap met dit aanbod minimaal 1.400 leerlingen moesten hebben en daar hoort een passende huisvesting bij. De gemeente wilde graag woningbouw op een deel van dit terrein en ging akkoord met de sloop van een aantal bouwdelen en de nieuwbouw van een compacte school voor 1.250 leerlingen met daarnaast sportvelden en woningbouw. Let wel; inmiddels groeien we weer en liggen de prognoses alweer op 1.500 leerlingen. Het mooie van onze campus is dat je hier alles onder één dak hebt; tegelijkertijd kunnen we vanuit dit ontwerp ook goed inspelen op de verandering van de ruimtevraag nu we weer naar 1.500 leerlingen bewegen. Je leert met je hoofd en met je handen en ontmoet elkaar in het onderwijs en op die manier verbinden we onze leerlingen; leerlingen uit het vwo doen vaardigheden op in onze praktijklokalen en leerlingen uit het vmbo kunnen vakken op mavo- of zelfs havoniveau volgen.”
VISIE EN ONTWERP
vlnr Jeffrey Sonnema, Frans Benjamins, Michiel Maas
Praktijkruimte voor beroepsgerichte vakken
Thomas More trappenhal met zicht op de mediatheek
PROJECTINFORMATIE Project Vernieuwbouw Markland College Opdrachtgever Stichting Markland College i.s.m. de gemeente Halderberge Architect Architecten|en|en
TE AMBITIEUS “De gemeente gaf toestemming om te bouwen en na een Europese aanbesteding werden vijf architecten geselecteerd”, legt Michiel uit; “we kozen unaniem voor architecten|en|en, omdat hun visie het meest aansprak.” Aan tafel zitten de beide architecten Jeffrey Sonnema en Frans Benjamins. Frans: “Uit een eerste analyse bleek dat de plannen veel te ambitieus waren voor het budget dat er lag. Nadat we de kwaliteit van de bestaande gebouwen hadden geanalyseerd kwamen we tot het advies om veel meer te kijken naar hergebruik van bestaande gebouwen. Die heroverweging leidde tot een hele andere manier van denken, waarbij de prachtige hal met trappen in het voormalige Thomas More College een mooie referentie was voor de beoogde kwaliteit.”
Interieur EX Interiors Aannemer Moeskops Installaties Bink (elektro) en Van den Buijs (installaties) Ingebruikname Januari 2024 Stichtingskosten € 21 mio excl. btw
COMPACT VOLUME Jeffrey: “We besloten om het meest karakteristieke gebouw, Thomas More, te handhaven. De huidige lintbebouwing met verschillende gebouwdelen transformeren we naar een compacte, samen hangende vorm. We creëren een thuisbasis voor de beroepsgerichte vakken en een thuisbasis voor de mavo, havo en vwo. Beide leshuizen met een eigen entree en aula worden intern verbonden door een groen meubel die als een ruggengraat door
het gebouw loopt en boven de mediatheek in het restaurant uitmondt. Frans: “Het meubel bestaat uit een groene osb beplating die structuur aan het gebouw geeft; als je er doorheen loopt zie je in één oogopslag wat het onderwijsprogramma is. Door het hergebruik van Thomas More blijven de traditionele lokalen een belangrijk onderdeel van de onderwijsstructuur, waarbij de open ruimten en gangen een meer flexibele inrichting krijgen. Door de bestaande binnentuinen te overkappen ontstaat een compacter volume. De mediatheek wordt het hart van het leshuis voor mavo, havo en vwo en kent een diversiteit aan leerplekken. Op de verdieping ligt het restaurant als centrale ontmoetingsplaats. De huidige mediatheek wordt de nieuwe personeelsruimte, waarbij de glazen gang ook betrokken wordt.” MOOIE OVERGANGEN De opdracht van de raad voor de nieuwbouw was BENG en de gebouwen die gerenoveerd werden Frisse Scholen Klasse B. “Het grote voordeel van het hergebruik is dat je voor hetzelfde budget meer ruimte krijgt, omdat die er al was”, legt Jeffrey uit; “we introduceren met ons ontwerp een nieuwe taal voor het geheel. Kenmerkend voor de campus zijn de niveauverschillen, waar we gebruik van hebben gemaakt. In de nieuwe praktijkhal en media theek maken we sheddaken om maximaal het mooie noorderlicht te vangen. De karakteristieke sierbetongevel van Thomas More wordt aan de binnenkant geïsoleerd zodat het beeld behouden blijft, maar verder wordt voor het hele gebouw een nieuwe jas gemaakt. We brengen minerale steen strips in horizontale banden aan met daartussen een verticale belijning. Daarnaast werken we in de gevel met biobased Nobelwood hout, dat tot in de kern is geïmpregneerd. In het gebouw hebben we vanwege de beperking in hoogte ervoor gekozen om in de verkeersruimten geen plafonds op te nemen, maar werken we met akoestisch spuitwerk en zicht werk installaties. Het nieuwe volume kent mooie overgangen met inhammen en een grote variëteit aan raampartijen, waardoor een mooi ritme ontstaat. In 2024 is het Markland College weer helemaal klaar voor de toekomst.” Kijk voor meer informatie op www.architecten-en-en.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
33
Tekst Sibo Arbeek
ZOEK DE VERSCHILLEN
Tussen de bouw van een nieuwe basisschool in Nederland en in Duitsland Het verschil tussen Nederland en Duitsland is groot als het gaat om het ontwerp en de bouw van een basisschool. Voor een architectenbureau dat in beide landen onderwijsgebouwen realiseert, vraagt dat om aanpassingsvermogen en flexibiliteit. Tegelijkertijd leren we veel van deze verschillen.
O
mdat dit artikel de Nederlandse situatie vergelijkt met de Duitse als het gaat om nieuwbouw van een basisschool of Grundschule, is het relevant om Thomas Bögl - partner-architect bij LIAG architecten en bouwadviseurs – eerst te introduceren. Thomas is geboren en opgegroeid in Beieren, en studeerde onder meer aan de Technische Universiteit van Berlijn. Inmiddels werkt hij al jaren vanuit Den Haag aan uiteenlopende gebouwen in binnen- en buitenland. In dit artikel spiegelt hij zijn ervaringen met (onderwijs)projecten in Duitsland aan de Nederlandse realiteit. DE GEMEENTE IS FINANCIER ÉN OPDRACHTGEVER LIAG heeft momenteel drie basisscholen en twee sporthallen in Duitsland in uitvoering. Wat viel op? “De gemeente financiert de nieuwbouw. Zij doet zelf (voor)onderzoek naar de te verwachten kosten. We weten inmiddels dat ze erg optimistisch zijn, met betrekking tot het budget. Zo moesten we bij al onze onderwijsprojecten na het Voorlopig Ontwerp bij de gemeente aankloppen voor extra geld. En dat kost bovendien tijd”, vertelt Thomas. “In Duitsland is de gemeente ook de opdrachtgever. Alle voorstellen worden in de gemeenteraad behandeld (en goedgekeurd), zowel na het Voorlopig Ontwerp als het Definitief Ontwerp. Dat kan (opnieuw) tot aanzienlijke vertragingen leiden.” Dat is een groot verschil met de situatie in Nederland. “Hier krijgt immers het schoolbestuur van de gemeente een zak geld, om te besteden aan de nieuwe huisvesting en de exploitatie ervan.”
34
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
DE SCHOOL BEMOEIT ZICH NIET MET HET ONTWERP “In Duitsland werkt de gemeente met een standaard ruimteprogramma voor het onderwijs”, legt Thomas uit. “Het schoolbestuur of de toekomstige gebruiker komt er dus tijdens het ontwerpproces bijna niet aan te pas. Vaak weet de gemeente niet welke school in de nieuwbouw komt. Is dit wel bekend, dan hebben we gemerkt dat de gemeente het niet altijd op prijs stelt dat we de school actief bij het proces en het resultaat betrokken.”
VISIE EN ONTWERP
Thomas vervolgt: “Er heerst een andere opvatting: Een school wordt geacht onderwijs te geven en hoeft geen verstand van het bouwen of een gebouw te hebben. Deze situatie doet denken aan die van Nederland, in jaren 1960 en 1970.” Een school zonder klaslokalen – zoals IKC De Toverberg in Zoetermeer – zullen we hierdoor niet snel zien in Duitsland. Of een basisschool, dat aansluit bij de onderwijsvisie. “Toch zie ik hier de eerste tekenen van verandering. Het standaard ruimteprogramma is in ontwikkeling. Dat past bij een nieuwe trend, die van de clusterschool. Zo’n cluster bestaat uit 4 tot 6 klaslokalen, met een algemene ruimte. Ik merk dat ze langzaamaan steeds meer open staan voor nieuwe indelingen of bijzondere toevoegingen aan het programma (naast het klaslokaal). Dat is positief.” Wat is er veranderd? Het ontwerp- en bouwproces kent in Duitsland 9 fasen. Thomas: “Sinds kort is hier fase 0 aan toegevoegd. In deze fase gaat een deskundige met de gemeente en een school in gesprek over het standaard ruimteprogramma en de nieuwbouw. Ik moet ook kritisch zijn. Dit lijkt een hele stap. Maar ik zie ook, dat ze de uitkomsten wederom vertalen naar een nieuw, standaard ruimteprogramma.” KWALITEIT KOST GELD (EN TIJD) Het bouwen van een basisschool in Duitsland is altijd duurder en kost meer tijd dan in Nederland. Dat komt door het proces: de betrokkenheid van de gemeente en het bureaucratisch werken van deze organisatie. “Maar, dit heeft ook een voordeel: De kwaliteit van de nieuwbouw is hier wel hoger. Alle expertise is namelijk aanwezig én wordt tijdens het
buitenruimte/balkon
klaslokaal
WC/ buitenruimte/ opslag
specifieke, educatieve ruimte
gemeenschappelijke ruimte
klaslokaal
teamkamer
toegang garderobe
klaslokaal
“We zouden dus wat vaker bij elkaar in de keuken kunnen kijken om van elkaar te leren”
specifieke, specifieke, educatieve educatieve ruimte ruimte
klaslokaal
proces benut. Denk aan een architect, die in dienst van de gemeente is én die als opdrachtgever optreedt. Hij/zij heeft goed zicht op de stedenbouwkundige inpassing en op de opgave die er ligt. Die kennis is van meerwaarde.” VAN ELKAAR LEREN De bouw van een nieuwe basisschool in Nederland heeft zo zijn voordelen. Hier is het schoolbestuur en gebruiker betrokken bij het ontwerpproces, verloopt de ontwerp- en uitvoeringsfase sneller én sluit de basisschool aan bij de onderwijsvisie. En, welke pro’s gelden voor Duitsland? Daar trekt de gemeente voor de nieuwbouw meer geld uit, en dat is terug te zien in het eindresultaat – de kwaliteit ervan. Ondertussen moeten we niet vergeten dat de toekomstige school nauwelijks betrokken wordt bij het ontwerp en dat programma’s vastliggen, waardoor de basisschool niet per se past bij de onderwijsvisie. Een ander voor deel is dat de scholen er groter zijn. Dat betekent dus dat er meer ruimte per leerling beschikbaar is. Van deze verschillen leren we ook: “In Duitsland zou meer gedaan moeten worden met de uitkomsten van die fase 0”, stelt Thomas voor. En in Nederland? “Hier zouden we meer aandacht voor de kwaliteit van schoolgebouwen moeten hebben. Ik merk dat die expertise nu vaak te versnipperd is en we ons hier te veel laten leiden door normbudgetten.” Conclusie: “We zouden dus wat vaker bij elkaar in de keuken kunnen kijken om van elkaar te leren.” Kijk voor meer informatie op www.liag.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
35
MARKT VRAAGT OM HELDER KOSTENBEWUSTZIJN
Door samenwerking meer mogelijk “Door de ontwikkelingen binnen de bouwtechniek kunnen we nu met grote overspanningen werken. Je moet voorkomen dat je iets neerzet wat nu customer made is, maar straks niet toekomstbestendig is.” Hans de Bonth en John van Gestel over actuele ontwikkelingen binnen de scholenbouw.
H
ans de Bonth en John van Gestel zijn beiden partner van Peters Bouw en Onderhoud. Hans is commercieel directeur en John is verantwoordelijk vanaf het commerciële traject tot en met de uitvoering. John: “In de huidige markt zijn de prijsrisico’s groot omdat leveranciers niet prijsvast aanbieden en daarmee de prijsrisico’s groot zijn. Dat geldt bijvoorbeeld voor staal, maar ook voor hout. Daarom gaan we al vroeg met de opdrachtgever in gesprek om risico’s te spreiden en verantwoorde keuzen te maken. Het kosten bewustzijn aan de voorkant van het proces wordt dus steeds belangrijker. Het is ook belangrijk om een visie te hebben op het toekomstig gebruik, omdat onderwijskundige visies snel kunnen veranderen. We zien steeds meer scholen met
John van Gestel (l) en Hans de Bonth
36
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
leergebieden, individuele en groepswerkplekken en prachtige ontmoetingsruimtes. Ook zie je dat veel gemeenten combinaties maken waarbij onderwijs, sport, welzijn en cultuur worden gecombineerd. Zo zien we regelmatig dat het ontwerp van een nieuwe school met bijbehorende gymzaal zodanig wordt ingericht dat deze ‘s avonds ook voor andere doeleinden te gebruiken is. Logisch ook, omdat veel publieke gebouwen een belangrijk deel van de dag leeg staan. We zien ook dat het in krimpregio’s b elangrijk is om gebouwen te maken die van f unctie kunnen veranderen. Je moet dus een flexibel gebouw maken waarbij je makkelijk kunt variëren in je ruimteprogramma. De systeembouw en casco’s maken het mogelijk om te splitsen of juist samen te voegen. Dat leidt ook tot gebouwen die veel meer open en transparant zijn.” ONTWIKKELINGEN DUURZAAMHEID Hans knikt: “En wat denk je van de ontwikkelingen rond duurzaamheid? Een installatie die tien jaar geleden nog goed was voldoet nu niet meer door de strengere eisen en verwachtingen rond ventilatie, CO2 en energieverbruik. De installatiecomponent heeft nu veel meer impact op de kwaliteit van het binnenklimaat en de prestatie van het gebouw. De verhouding ligt nu vaak op 40% installatietechniek versus de bouw en bij de renovatie van bestaande gebouwen nog hoger. Daarnaast is het voortdurend meten van belang, zodat je snel kunt ingrijpen wanneer het binnenklimaat minder wordt. De nieuwe installaties zijn geavanceerder en duurder en hebben natuurlijk ook betere terugverdientijden. Het verschil tussen BENG en ENG bouwen is niet meer zo groot en de afweging is vaak of de school gasloos wil bouwen. Met de huidige energieprijzen merken we dat opdrachtgevers daar sneller voor kiezen. Daarnaast zie ik meer opdrachtgevers die samen met de omgeving over energietransitie nadenken.”
VISIE EN ONTWERP
“Als je meer probeert te denken vanuit het algemene belang lukt het wel om het project op de kar te krijgen”
praktische vertaling. Daarom denken we ook graag mee over het onderhoud en de schoonmaak. Hoe ziet een gebouw er over twee jaar uit? Daar zit ook een spanningsveld tussen wat mooi en functioneel is. Afhankelijk van de contractvorm worden we wat eerder of later in het proces betrokken. Daarom vinden we het ook belangrijk dat mogelijk nieuwe opdrachtgevers naar gerealiseerde gebouwen kijken om te zien dat esthetiek en praktisch gebruik ook goed samen kunnen gaan. In traditionele aanbestedingstrajecten wordt alles uit elkaar getrokken en heb je verschillende partijen die los van elkaar hun dienst of product leveren. In het bouwproces is juist de synergie tussen onderdelen en fase belangrijk en dus ook een samenhangende teamgedachte met een gemeenschappelijk belang. Dat ontbreekt meestal in de traditionele processen. Als je meer probeert te denken vanuit het algemene belang lukt het wel om het project op de kar te krijgen. Zo werken we nu in vier projecten waarbij het onderwijs door kan gaan, terwijl wij doorbouwen. Dat kan alleen als je met elkaar vooraf goed overleg voert.” Peters Bouw en Onderhoud maakt deel uit van Bouwgroep Zuiderbosch, een groep van zeven zelfstandige bedrijven die actief is in alle fasen van het huisvestingsproces. Kijk voor meer informatie op: www.petersbno.nl en www.bouwgroepzuiderbosch.nl.
… een groene, frisse school waar een aangenaam en gezond leer- en werkklimaat heerst. Een duurzaam, flexibel gebouw, dat de onderwijsvisie ondersteunt en makkelijk kan worden aangepast aan de wensen van gebruikers. Een school, die financieel haalbaar is, met een eigen identiteit en uitstraling. Wij brengen deze school tot leven…”
Hintham 156 | 5246 AK ’s-Hertogenbosch | T 073-6924433
www.petersbno.nl
GOEDE REFERENTIES “Het voordeel is dat we ook een installatiebedrijf binnen de bouwgroep hebben”, legt John uit; “opdrachtgevers willen toch graag rekenmodellen zien; wat kost het en wat gaat het opleveren? Begin je niet met dat kostenbewustzijn, dan wordt het gaandeweg het proces lastiger om het weer dicht te rekenen. Daarom proberen we onze opdrachtgevers mee te nemen, door niet alleen het nu, maar ook het toekomstig gebruik mee te laten wegen. De transitieopgave is enorm en je wilt graag gebouwen neerzetten die ook in de tijd hun waarde voor de gemeenschap behouden. Dat maakt het in het beheer complexer, maar het is wel zinvoller.” Hans: “De basis begint bij goede referenties. We zijn ervaren scholenbouwers en dat is vaak de aanleiding voor een volgende opdracht. Omdat we vaker scholen bouwen begrijpen we het proces en kunnen we onze opdrachtgevers goed bedienen. We denken mee in het voortraject, maar ook in de hele uitvoering, waarin je nog veel belangrijke beslissingen moet nemen. Een Bossche Vakschool is een andere opgave dan gymnasium Beekvliet; je hebt te maken met verschillende onderwijsvisies, andere soorten leerlingen en dus ook een ander gebouw en een andere constructie en afwerking. De architect is verantwoordelijk voor het vertalen van de visie in het ontwerp, maar als het kan geven we advies over de
Expeditiestraat 5 | 5961 PX Horst | T 077-3984096
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
37
Tekst Sibo Arbeek Fotografie Chris van Koeverden
WERKLEERPLEKKEN VOOR LEERLINGEN VAN HET ASSINK LYCEUM
Nieuwe Gispen inrichting stimuleert zelfstandig én projectmatig werken Het Assink lyceum voor vmbo, havo en atheneum heeft vestigingen in Haaksbergen, Neede en Eibergen. Een herinrichting van de twee gebouwen in Haaksbergen en Eibergen met een innovatieve leeromgeving zorgt voor nieuwe energie en stimuleert de leerlingen tot meer zelfstandig werken.
B
usiness manager Rob Stöver van Gispen werkte de afgelopen maanden samen met onderhoudsmedewerker Paul Sak van het Assink lyceum aan de inrichting van de vier nieuwe werkleercentra; drie op locatie Bouwmeester in Haaksbergen voor de onderbouw en bovenbouw havo en vwo en één op de locatie Rekkenseweg in Eibergen voor de brede onderbouw. Rob: “Gispen won dit project na een tender vorig jaar zomer. Het Assink lyceum wil een uitdagende leeromgeving bieden waar jongeren elkaar op een open manier kunnen ontmoeten en met elkaar kunnen leren. Dat zie je terug in het talentgericht onderwijs dat de school aanbiedt. De school is van klassikaal naar meer thematisch onderwijs gegroeid. Die onderwijskundige ontwikkeling was binnen de bestaande setting lastig te organiseren, met vooral standaard lokalen en gangen. Door grote ruimten te maken, zogenaamde werkleercentra (WLC), is het mogelijk om leerlingen na een centrale instructie individueel of in groepen projectmatig te laten werken. De diversiteit in meubilair geeft leerlingen de mogelijkheid een plek te kiezen die goed past bij de behoefte.” ZELFSTANDIG WERKEN STIMULEREN “De Achterhoek en Twente hebben te maken met demografische krimp. In combinatie met de maatschappelijke ontwikkelingen is het hierdoor extra belangrijk een eigentijds, inspirerende en uitdagende leeromgeving te bieden. De upgrade met ander ruimtegebruik en een mooie inrichting helpen daarbij. Het voordeel van de nieuwe inrichting en
38
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
VISIE EN ONTWERP
diverse leer- en werkvormen is ook dat de overstap naar het vervolgonderwijs makkelijk gemaakt wordt, omdat leerlingen uitgedaagd worden om op andere manieren te plannen, te leren en samen te werken.”
uitgewerkt. In overleg met het hoofd Facilitair en Huisvesting Wendy Colenbrander koos de school voor een combinatie van meubilair om aan te zitten en te staan. De docenten, onderwijsassistenten en leerlingen hebben intensief meegedacht over hun toekomstige leer- en werkomgeving. Er is gekozen voor robuust materiaal; we hebben speciale treinbanken van multiplex en betonplex gemaakt. Betonplex is plaatmateriaal waarop een sterke epoxy toplaag is aangebracht. Normaal maken we treinbanken van softseating materiaal, maar die zijn bewerkelijker en dat kan invloed op de levensduur hebben. De treinbanken zijn stabiel en moeilijk te verplaatsen en hebben een langwerpig kussen dat afneembaar en wasbaar is. Verder hebben we standaard toepassingen zoals stoelen gemaakt van gerecyclede petflessen en in hoogte verstelbaar meubilair toegepast.”
ROBUUSTE MATERIALEN “In het proces hebben we samengewerkt met KEK architectuur uit Nijmegen”, vertelt Rob, “KEK vindt bijvoorbeeld dat de architectuur van het exterieur en het interieur onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en dat is ook onze insteek. Samen met de architect hebben we onderdelen van de inrichting
“Na een upgrade met nieuw Gispen meubilair en een andere ‘look and feel’ van de onderwijs ruimten kan het onderwijs efficiënter en flexibeler georganiseerd worden”
DE JUISTE PLEK Paul: “Als onderhoudsmedewerker heb ik met Rob het plan uitgewerkt, gezorgd dat alles goed geleverd werd en dat we het meubilair op de juiste plek kregen. Waar nodig heb ik advies over de montage gegeven. Zo wilden wij de bladen graag gekit en met schroeven vastgezet hebben, om zo meer stabiliteit te krijgen. De leerlingen zijn de hele dag bezig met en op dat meubilair. Het is ook een nieuwe manier van onderwijs geven en krijgen. Vroeger stond een docent alleen voor een groep van 32 leerlingen in een lokaal. Nu is het onderwijs meer open en zie je meerdere docenten en ondersteunend personeel in een werkleercentrum bezig om leerlingen in groepen of individueel te begeleiden. De ene groep werkt op hoge stoelen en de andere groep zit weer op banken in de hoek.” ACTUELE OMSTANDIGHEDEN “Het project is inmiddels gerealiseerd, maar had onderweg wel wat last van vertraging als gevolg van de actuele omstandigheden waarbij materialen niet altijd gelijk beschikbaar zijn”, vertelt Rob; “om die reden hebben we een deel in de voorjaarsvakantie geleverd, terwijl de bedoeling was om het in het najaar af te ronden. De school heeft daar weinig van gemerkt; we hebben in die periode huurmeubilair geplaatst en het onderwijs kon gewoon doorgaan.” “Dat was inderdaad overmacht”, reageert Paul, “en Rob heeft ervoor gezorgd dat tijdig bijpassend meubilair werd geleverd. De samenwerking met Gispen was erg goed en we zijn blij met het resultaat. Ik merk dat zowel docenten, ondersteunend perso neel als leerlingen het geweldig vinden en zie dat ze er rustig werken en goed met het meubilair omgaan.”
Kijk voor meer informatie op www.gispen.com.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
39
Tekst Sibo Arbeek Fotografie Eva Bloem
TOEKOMSTGERICHT KINDCENTRUM IN HOOGEZAND
KC Zuiderkroon is aardbevingsbestendig
Begin 2019 won De Zwarte Hond de aanbesteding voor het ontwerp van Kindcentrum Zuiderkroon in Hoogezand. Het project is onderdeel van de scholenbouwopgave in het Groningse aardbevingsgebied en biedt huisvesting aan verschillende gebruikers.
I
n de gemeente Midden Groningen hebben schoolgebouwen last van de gevolgen van aardbevingen en daarom zijn in 2015 hier alle scholen bouwkundig gecontroleerd. Toen bleek dat voor iedere school bouwkundige maatregelen nodig zijn om aardbevingsbestendig te worden. Gevolg was het starten van het Scholenprogramma en één van de opgaven was het realiseren van een Kindcentrum aan de Zuiderkroon in Hoogezand in de wijk Woldwijck Zuid. Het Kindcentrum Zuiderkroon biedt onderdak aan een nieuwe basisschool Het Noorderlicht, ontstaan uit een fusie van de Nico Bulderschool en Het Ruimte
40
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
schip, een school van RENN4 voor speciaal basisonderwijs SBO De Sterren, twee sporthallen en peuter- en kinderopvang Kaka. Carina Veen is directeur van SBO De Sterren en Martijn Weersma is directeur van Het Noorderlicht: “Martijn en ik
VISIE EN ONTWERP
prachtige locatie in het groen. Het gebouw gaat door z’n ontwerp op in de omgeving. Het is een gebouw van 5.000 m² en is in twee lagen gebouwd op een nog lege locatie aan de rand van de wijk Woldwijck. Hoe maak je het passend op die plek, waarbij in het ontwerp de schaal van het kind leidend is. We hebben
“Het gebouw staat als een paviljoen in het landschap en heeft een zorgvuldig vormgegeven overgang begonnen vier jaar geleden samen een programma van eisen op te stellen. Onze samenwerking is bijzonder, omdat een reguliere basisschool samen gaat met een school voor speciaal basisonderwijs. Wij vinden inclusiviteit belangrijk, vanuit het idee dat elk kind erbij hoort. Omdat we vooral een buurtschool zijn, merken we hoe prettig ouders het vinden dat kinderen uit hetzelfde gezin in hun eigen buurt naar school kunnen. We vullen elkaar heel goed aan en vanuit dat gegeven zijn de eerste beelden van het ontwerp ontstaan. We zijn drie zelfstandige organisaties, maar werken samen waar het meerwaarde biedt. Zo loopt de leidster van Kaka regelmatig met een groep mee om te leren van de pedagogische aanpak.” SCHAAL KIND LEIDEND Henk Stadens, architect en partner van De Zwarte Hond: “De Zuiderkroon in Hoogezand ligt op een
tussen binnen en buiten”
geen eindeloos gebouw met een gevel van 100 meter gemaakt. We hebben het betrekkelijk grote volume optisch opgeknipt in kleinere eenheden, door het zowel verticaal als horizontaal te laten verspringen. Het gebouw staat als een paviljoen in het landschap en heeft een zorgvuldig vormgegeven overgang tussen binnen en buiten. Wij hebben voor een generiekere architectuur gekozen, strak en tegelijk warm, met veel hout en natuurlijke materialen. Er zijn materialen toegepast die tegen een stootje kunnen, met geanodiseerde aluminium kozijnen die lang meegaan in het onderhoud. Beneden en
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
41
manieren geplaatst van verschillende groottes. Door die variaties in ruimten, groen en licht beleven de kinderen de wereld om hen heen op verschillende manieren. Diezelfde kwaliteit hebben we ook binnen toegepast, waarbij de trappen als meubels zijn uitgewerkt. Zo hebben we bij De Sterren naast de overzichtelijke leerpleinen een trap gemaakt met zitjes. Dat is een superintiem element geworden. In het hart hebben we een centrale hal met een tribune trap gemaakt; alle belangrijke functies grenzen aan deze ruimte. Het Noorderlicht wilde grote lokalen en niet per se leerpleinen, maar door een slim ontwerp hebben we een diversiteit aan fijne plekken gemaakt zodat het gebouw naadloos aansluit bij het type onderwijs en kinderen. Het is een gebouw waar je elkaar kunt zien en ontmoeten, maar ook met plekken waar je je als kind even kunt terugtrekken.”
PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Kindcentrum Zuiderkroon
boven hebben we een maximaal contrast in textuur aangebracht; beneden met donkergrijs beton maar daarboven groen blauw geglazuurde tegels met mooie effecten als de zon schijnt.”
Hoogezand Opdrachtgever Gemeente Midden-Groningen Architect De Zwarte Hond
AANSPREKEND RESULTAAT Projectarchitect Martijn Korendijk: “Het is een groot gebouw, maar het wordt niet als zodanig ervaren. Iedere zijde heeft een eigen ingang. Tussen de lokalen en het groen functioneert een veranda als overgangszone. Deze kan in afzonderlijke plekken worden verdeeld, zodat ook buiten les kan worden gegeven. Door in het midden het atrium wat hoger te maken vang je daar veel daglicht in de binnenwereld waardoor het een grote diepte heeft en toch voelt het heel licht aan. We hebben de ramen op verschillende
Aannemer Hesco BVO 5.000 m² Ingebruikname oktober 2021
42
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
TOEKOMSTBESTENDIG Carina: “Het is een open gebouw, waarin we een aantal ruimten gezamenlijk gebruiken, zoals het gezamenlijke hart, de kookstudio en doe-lokalen. Omdat we zo’n 450 kinderen huisvesten heeft elke school een eigen entree. Ons motto samen denken en doen komt mooi terug in het ontwerp. Er zijn grote lokalen voor instructielessen, waarbij leerkrachten kinderen helpen de wereld te ontdekken. Naast leerpleinen is er ook ruimte voor doe-lokalen en zo komen alle facetten van modern onderwijs naar voren. We hebben twee mooie gymlokalen en daarnaast is er ook ruimte voor disciplines als logopedie, fysiotherapie en de sociale teams. Martijn knikt: “Het zijn geen aparte scholen; je loopt moeiteloos van de ene school de andere school in. Alles is transparant en je vindt hier geen afgesloten ruimte. Overal is glas en er valt natuurlijk daglicht naar binnen.” Hoewel in Het Noorderlicht de grote lokalen centraal staan en bij De Sterren het groepsdoorbrekend onderwijs en de leerpleinen, leest het gebouw als een aaneenschakeling van verrassende ruimten, waarin de gangen actief meedoen. Het gebouw biedt veel kansen om alle kinderen een leer- en speelplek te bieden. “De Zwarte Hond heeft ondanks onderwijskundige verschillen een prachtig en samenhangend gebouw gemaakt”, stelt Carina. Martijn Weersma: “We hebben samen ook het schoolplein ingericht volgens het natuurlijk spelen en het gebouw zelf is ook deels groen en staat in een beboste omgeving. Zo is een natuurlijke overgang tussen binnen en buiten ontstaan.” Henk tenslotte: “De gemeente Midden-Groningen heeft zijn opdrachtgeverschap goed opgepakt. Iedereen had er zin in en het was een mooi proces met aansprekend resultaat. Met de Zuiderkroon is Hoogezand een school van betekenis rijker.” Kijk voor meer informatie op www.dezwartehond.nl.
ADV
Onderwijs Huisvesting • F lexibiliteit in de breedste vorm; materiaalkeuze, levensduur en behoefte, design, uitbreiding of inkrimpen van het gebouw • S nelle bouwtijd • S ysteemconstructie ontziet het milieu • S ysteembouw veroorzaakt weinig overlast op de bouwplaats en is overal te realiseren • M oderne isolatie en ventilatie, conform de eisen ‘Frisse scholen’
Bekijk onze projecten op algeco.nl/bouwsystemen
AL 60 JAAR THUIS IN HET ONDERWIJS
Tekst Sibo Arbeek Fotografie Laurens Kuipers
GESLAAGDE NIEUWBOUW VTI BRUGGE
State of the art gebouw voor technisch onderwijs
Schooldomein publiceerde al eerder over de bijzondere nieuwbouw van de school voor technisch onderwijs VTI Brugge. De Minister van Onderwijs in Vlaanderen noemt het dan ook een state of the art gebouw dat zijn weerga in Vlaanderen niet kent. PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw VTI Brugge (SKOBO VZW)
S
Opdrachtgever DBFM Scholen van Morgen/ AG Real Estate Architect Van den Berg Architecten Aannemer AB-Vuylsteke (deel van Eiffage) Interieur Ariar, interieurarchitectuur, Brecht, Ann Roelands Constructie NEY + Partners Binnenmilieu SDHeedfeld Riemst Volume 17.500 m² Bouwkosten € 21 mio excl. btw Ingebruikname Januari 2022
44
SCHOOLDOMEIN
chooldomein spraak met directeur Jos Loridan, zijn opvolger Miek Kemel en projectarchitect Jaap van Es van Van den Berg Architecten. Jos over de aanleiding: “Een studie over de haalbaarheid van een grondige renovatie wees uit dat dit op de oude locatie in de Boeveriestraat niet mogelijk was; veel te complex en met een locatie die voor bouwverkeer slecht toegankelijk was. Vervolgens ging ik op zoek naar bouwgrond in de buurt van het station omdat bereikbaarheid op wandelafstand een voorwaarde was. We vonden deze locatie tussen de industriële site van Bombardier en de dynamiek van de binnenstad en het station van Brugge die we eind 2009 konden kopen. Na een projectoproep in 2016 door de overheid konden we in dat jaar de contracten tekenen met de overheid en AG Real Estate. Na een architectenwedstrijd met twintig kandidaten werden vijf bureaus geselecteerd. De scholenbouw in Vlaanderen heeft voor 2014 dertig jaar stil gelegen. Brugge heeft 18.000 leerlingen in het secundair onderwijs en de laatste compleet nieuwe school dateerde uit 1970. Je merkte in de
juli 2022
ontwerpen van de Vlaamse architecten dat ze niet wisten hoe ze de pedagogische visie in een gebouw moesten vertalen. Van den Berg Architecten won vanwege de overtuigende visie op de opgave. Jaap begreep wat we wilden.” TECHNISCH STRAK Jos verder: “Het is een technische school met 800 leerlingen in de leeftijd van 12 tot 19 jaar, waarvan een deel internaat. Verder hebben we een ruime sportinfrastructuur en bieden volwassenonderwijs aan. We bieden technisch onderwijs gericht op het industriële bedrijfsleven; het nieuwe gebouw mocht er daarom technisch en strak uitzien en moest bovendien aanpasbaar zijn omdat technieken en infrastructuur wijzigen. Is een verbouwing in de toekomst nodig, dan moet dat zonder te veel kosten en beperkingen kunnen.” Jaap: “Het gebouw van 17.500 m² in vier verdiepingen heeft een kolommen structuur en geen dragende muren. We hebben de installaties doorgetrokken naar knooppunten die nu nog niet nodig zijn. Verder zijn er valse plafonds om energievoorziening in latere fasen bereikbaar
VISIE EN ONTWERP
te hebben. Het programma was door de school zo geformuleerd dat alle ruimten een veelvoud van een bepaald aantal meters zijn. Dat inspireerde ons om programmatisch die modulariteit door te trekken. We hebben het programma van technische ruimtes, de refter, laboratoria, het internaat en het sportprogramma zo georganiseerd dat het inhoudelijk op elkaar betrokken is en logisch in de modulaire structuur past. Zo is er een binnenstraat gemaakt met aan de ene kant de ruimten voor werken en leren en aan de andere kant de ruimten voor ontspannen, wonen en ontmoeting. Het is een heldere en leesbare structuur en daarnaast flexibel naar de toekomst. Zo kunnen binnen deze modulaire structuur de internaatkamers op termijn omgezet worden naar onderwijsruimten. De werk plaatsen zijn dubbel hoog met ruimte voor extra insteekverdiepingen waardoor je theorie en praktijk nog dichter bij elkaar kunt brengen. Het plein buiten is in Vlaanderen vaak overdekt en in een binnenplaats gelegen; wij hebben een open buitenplein gemaakt dat de verbinding met het centrum van Brugge en het water legt.”
“Nu werken docenten en leerlingen in clusters, waarbij leer lingen al het materieel bij de hand hebben en een team van docenten aanspreek baar is”
GROEPSDOORBREKEND WERKEN Miek: “Het was voor docenten in het begin wel even wennen. We kwamen uit een oud gebouw met een traditionele indeling. Op verschillende plekken werden verschillende vakken gegeven, afhankelijk van de aanwezigheid van de vakdocent. Nu werken docenten en leerlingen in clusters, waarbij leerlingen al het materieel bij de hand hebben en een team van docenten aanspreekbaar is. Dat betekent dat je vragen kunt stellen op het moment dat het nodig en actueel is. Je ziet ook vormen van mediation en coaching en combinaties van instructiemomenten en zelfstandig werken op de leerpleinen. Dit gebouw faciliteert nieuwe onderwijsvormen. Het daagt docenten uit om groepsdoorbrekend te werken en zich nieuwe competenties eigen te maken. Omdat ons nieuwe gebouw alles heeft op technisch gebied komen bedrijven hier ook graag om kennis te maken met nieuwe leer- en werkomgevingen. We krijgen ondernemers over de vloer die hier komen netwerken en een hogeschool komt hier volgend jaar een deel van hun lessen geven.” TROTS GEVOEL Het gebouw zet zwaar in op duurzaamheid. Naast een doorgedreven isolatie is er gekozen voor een verwarming met geothermie en warmtepomp, fotovoltaïsche zonnepanelen en zonneboilers voor de warmwaterproductie. De nieuwe school ligt langs één van de voornaamste fietsassen van Brugge en een ruime overdekte fietsstalling met een groen dak maakt met de fiets naar school komen alleen maar aantrekkelijker. Miek: “Voor een technische school is dit in Vlaanderen een uniek gebouw. De Minister van Onderwijs noemde het dan ook ‘state of the art’. VTI Brugge stond altijd al voor kwalitatief goed onderwijs, maar het technisch onderwijs had altijd een beetje een negatief imago. Met dit trotse gebouw en de nieuwste middelen en inrichting zie je dat een heel ander gevoel ontstaat. Leerlingen en medewerkers zijn trots en het technisch onderwijs doet niet meer onder voor het algemeen secundair onderwijs.” Kijk voor meer informatie op www.vandenbergarchitecten.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
45
Tekst Sibo Arbeek Fotografie Romy van den Boogaart
AANDACHT VOOR DUURZAAMHEID EN MAATSCHAPPELIJKE RELEVANTIE
Van BENG naar ENG en verder Het nieuwe Leonardo College in Leiden is een school met aandacht voor duurzaamheid. De uitvraag was BENG, maar is in het proces van realisatie ENG geworden. Wat is de duurzame visie van de school en wat betekent deze keuze in de huidige situatie met stijgende energieprijzen en de druk op de exploitatie?
H
et Leonardo College is een openbare school voor MAVO, HAVO en VWO en een officiële Topsport Talentschool en werd mei vorig jaar opgeleverd. Rector Wim van der Veer was graag bereid om Schooldomein te woord te staan, want hij is trots op zijn nieuwe gebouw. Zijn adviseurs in het ontwerp- en bouwproces Marc Stevens van Quinta Ingenieursbureau en partner Irmo J ansen van Zenzo Maatschappelijk Vastgoed, tevens opdrachtnemer, schoven daarom graag aan. Wim: “Onze nieuwbouw kwam tot stand vanuit de
46
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
overtuiging dat leerlingen die graag bewegen, met plezier naar school gaan. Het sport- en dansprofiel van de school is daarom ook in een beweeglijke, stoere hoofdvorm vertaald, die aansluit bij de omgeving. In onze nieuwe s trategische koers is het vijfde thema duurzaam vooroplopen. Dat gaat over je footprint, CO2 neutraal bouwen, maar ook om duurzame inzetbaarheid van mensen, weten dat je een rol te spelen hebt als burger in de maatschappij. Wat is jouw bijdrage aan het achterlaten van de wereld en laat je hem mooier achter dan dat je hem
VISIE EN ONTWERP aantreft? Een nieuw gebouw moet daarom volgens de beste kwaliteitsnormen energieneutraal zijn, naast een inspirerende plek om die pedagogische taak uit te voeren. Het is een groot goed om met mensen te werken, waarbij het in het onderwijs in de kern om leren en ontwikkelen gaat. Een school heeft een voorbeeldfunctie en gaat om drie thema’s: kwalificatie, personificatie en socialisatie. Kwalificatie moet per definitie op orde zijn, ik ben een gesubsidieerde instelling en wordt daarop getoetst. De andere twee kwaliteiten vormen het surplus wat ik verder aan leerlingen en collega’s wil meegeven.” FOCUS OP GEZONDHEID “Duurzaamheid is ook wat een gebouw in het dagelijks beheer en over een aantal jaren doet,”
dat we de school nog beter en dus energieneutraal konden maken. In het geval van BENG wordt er vaak een luchtwaterpomp op het dak geplaatst. Je bent dan wel gasloos, maar hebt een slechter rendement en dat tikt weer door in de exploitatie. Wanneer de energie door een WKO-installatie vanuit de grond wordt opgewekt bespaar je juist energie en gaan ook de exploitatiekosten omlaag. Gebouwen vragen steeds meer koude dan warmte, vanwege de opwarming van de aarde. De koude lucht bij WKO wordt passief opgewekt; er hoeft geen apparaat aan en dat moet wel met een luchtwaterpomp. Dat is in vergelijking met de huidige energieprijzen super interessant. Je verbruikt minder energie, waardoor je je veel meer op een gezond binnenklimaat kunt focussen.”
vervolgt Marc. “Je bouwt een school om de ont wikkeling van kinderen in huisvesting te faciliteren. Om dat allemaal goed te regelen heb je energie nodig. De focus bij een traditioneel project ligt vaak bij de installatieadviseur die uitrekent wat installaties en zonnepanelen doen, maar eigenlijk gaat het om de gezondheid van de gebruikers. Het was hier een Design & Built uitvraag met BENG als voorwaarde en een vast budget. Wij vonden dat er meer uit het budget te halen was en hebben een total cost of ownership benadering toegepast. Daaruit bleek
KWALITEIT GEBOUW Wim: “Bij de uitvraag hadden we verschillende partners, waarvan een stelde dat we één miljoen moesten bezuinigen en het lastig zou zijn om BENG te halen. Toen stelde Zenzo dat volgens hen energieneutraal bouwen mogelijk was. Dat we dit hebben bereikt is echt de inbreng van Zenzo en partners geweest.” Irmo: “Wij hebben vooral naar de functies in het gebouw gekeken. Wat was er nodig in het g ebouw om de visie van de school te v ertalen? Wij o ntdekten in het voorlopig ontwerp aan de
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
47
uitenzijde van het gebouw een surplus aan m b eters die niet 100% aan die functionaliteiten was te koppelen. Dat gaf ons in de te nemen maatregelen de mogelijkheid om budget weg te halen en tegelijk van BENG naar ENG te gaan, zonder de kwaliteit van het gebouw uit het oog te verliezen. Dat was een b ijzondere confrontatie in het begin van het proces en dat vraagt ook iets van lef van de opdrachtgever. We hebben het proces als integraal team steeds open en transparant ingestoken en de school is met ons mee gaan denken hoe we dit in het plan konden optimaliseren.” MAATSCHAPPELIJKE OPDRACHT “We hebben hier elke dag 800 leerlingen op school. Hoe kunnen we met goed fatsoen vakken als b iologie en aardrijkskunde geven, terwijl we een gebouw hebben dat niet maximaal duurzaam is? We willen opleiden tot goed burgerschap, en daar horen geen termen bij als hufterproof en ook geen hekken om de school. We willen een open leeromgeving en onze leerlingen bewust maken van de omgeving en hun eigen verantwoordelijkheid daarbij. Zo zijn afval en zorg voor je omgeving een dagelijks thema in de school. Om die reden heb ik ingestemd met de uitdaging om binnen het budget voor ENG te gaan. Nu het gebouw er staat is het dan ook een geweldige opsteker in het Leidse. De wethouder is ook trots, omdat we hebben laten zien dat het kan. Nog mooier; we hadden een redelijk budget, h ebben een energieneutrale school gemaakt en ook nog geld overgehouden. Dat hebben we gewoon weer naar de gemeente overgemaakt. Het is bovendien
48
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
“Een nieuw gebouw moet daarom volgens de beste kwali teitsnormen energie neutraal zijn, naast een inspirerende plek om die pedagogische taak uit te voeren”
een gezond gebouw dat ons helpt in de exploitatie, maar vooral ook in het versterken van onze visie. In de evaluatie met Zenzo gaf ik terug dat ik op een gegeven moment het idee kreeg dat Irmo zijn eigen school aan het b ouwen was. Dat bedoel ik als een compliment; het gebouw is prachtig en binnen budget op tijd opgeleverd. Het is elke dag weer een feest om hier te mogen werken.” INVULLEN BUITENTERREIN “De discussie over maatschappelijke relevantie werd mooi zichtbaar in de inrichting van het buitenterrein”, reageert Irmo, “de gemeente wilde er een openbaar gebied van maken, dus zonder hek. We hebben de buurt benaderd en gezegd dat het gebied ook van hen is.” Wim knikt: “Een deel van de buitenruimte is openbaar toegankelijk gemaakt, zodat de buurt er ook gebruik van kan maken. We zeiden: geniet ervan en help ons mee om het mooi en schoon te houden. In augustus gingen we open en het is nu juni; er spelen regelmatig kinderen uit de buurt en het ziet er nog steeds tip top uit. Het gebouw is letterlijk onderdeel van de omgeving. Leiden is een volgebouwde stad. Er zijn dus weinig voorzieningen om te spelen en te ontspannen. Dat dit op onze school kan is een belangrijke uiting van maatschappelijke relevantie.” De samenwerkende partijen zijn naast de Stichting Scholengroep Leonardo da Vinci en de gemeente Leiden, Zenzo Maatschappelijk Vastgoed en Lithos Bouw & ontwikkeling, Quinta Ingenieurs, N30 architecten, Ector Hoogstad Architecten en ICSadviseurs. Kijk voor meer informatie op www.zenzo-mv.nl.
ADV
EEN SCHONE LUCHT MET NORA VLOEREN CO2-neutrale rubber vloerbedekking voor een gezonde leefomgeving Een schoon binnenklimaat en een rustige leeromgeving zijn van groot belang in kinderdagverblijven, scholen en universiteiten. Onze CO2-neutrale rubber vloerbedekkingen zijn slijtvast en contactgeluiddempend, en daarmee bestand tegen intensief gebruik. www.nora.com
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
49
Tekst Sibo Arbeek Fotografie Ronald Tilleman
EEN PASSEND GEBOUW VOOR VRIJESCHOOL ONDERWIJS
Gelaagde nieuwbouw Rudolf Steiner College Het leerlingenaantal is de laatste jaren sterk gegroeid. Na jaren in oude PO gebouwen te hebben gezeten was nieuwbouw nu vanzelfsprekend en nodig. Het moest geen recht, maar een organisch gebouw worden met plaats voor een gymzaal en een grote zaal voor koor- en toneelonderwijs. En die mediatheek met buitenterras is natuurlijk ook prachtig.
50
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
BOUW EN INRICHTING
T “Samengevat is het een ge bouw dat met zijn gelaagde opbouw en verrassende perspectie ven heel goed verbeeldt wat de essentie van ons onderwijs is”
ijdens de opening van het nieuwe Rudolf Steiner College sprak rector en bouwheer Jos Reckman de wens uit dat Schooldomein aandacht aan zijn unieke project zou besteden. Vanzelfsprekend en daarom sprak Schooldomein in het nieuwe gebouw in het Haarlemse Schalkwijk met Jos en daarnaast coördinator nieuwbouw Hiske Reijgersberg, architect Martijn de Visser van Atelier PRO en projectmanager René van der Willigen van BOAadvies. Jos: “Het vrijeschoolonderwijs is in Haarlem en omgeving snel gegroeid en er zijn inmiddels al vijf vrije basisscholen. Door de stijging van het aantal leerlingen in het voortgezet onderwijs werd nieuwbouw van onze vestiging aan de Belgiëlaan noodzakelijk. Onze hoofdvestiging zit op steenworp afstand aan de Engelandlaan, maar wij zaten met een deel van onze leerlingen in twee sterk verouderde basisschoolgebouwen uit de jaren ‘60. Een is gesloopt en daar is ook de nieuwbouw neergezet voor het voortgezet onderwijs, terwijl de andere behouden is en beschikbaar is gekomen voor de basisschool. Beide gebouwen zijn fysiek verbonden met elkaar. Het deel van de basisschool bleek erg slecht te zijn en hebben we gerenoveerd. We hebben het vanaf casco opnieuw opgebouwd met naast de klaslokalen, BSO ruimtes, een speellokaal en euritmielokaal. In totaal zitten we nu op 1.050 leerlingen voor het voortgezet onderwijs en hebben we naast de locaties Engelandlaan en Belgiëlaan alweer behoefte aan verdere uitbreiding en maken nu alweer gebruik van vier tijdelijke lokalen op het Tennispad. In de nieuwbouw volgen de leerlingen van de leerjaren 3 en 4 mavo en de bovenbouw van de havo/vwo onderwijs. Daarnaast zitten op
deze locatie alle muziek- en textiellokalen, terwijl op de Engelandlaan alle ambachtslokalen zijn. Dat betekent dat leerlingen heen en weer lopen om die vakken te volgen.” AARDGASVRIJ Jos verder: “De gemeente had een aantal jaren wat weinig aandacht gegeven aan de scholen in Schalkwijk en heeft toen besloten om hiervoor in 2014 met het bureau Mevrouw Meijer in zee te gaan. Er zijn toen drie projecten, waaronder de onze, gekozen om mee verder te gaan. Haar filosofie is dat een bestaand gebouw een tweede kans verdient waarbij drie jonge architecten een kans krijgen ervaring in de scholenbouw op te doen. Een mooie visie, maar in de praktijk hadden we toch last van dat gebrek aan ervaring en keurde de Adviescommissie Ruimtelijke Kwaliteit (ARK) het eerste ontwerp niet goed, ook omdat het stedenbouwkundig en programmatisch niet
vlnr Jos Reckman, Martijn de Visser, Hiske Reijgerberg, René van der Willigen
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
51
paste en voldragen was. Via onze projectmanager BOAadvies werd Atelier PRO in een adviserende rol betrokken en dat beviel erg goed. Uiteindelijk hebben we in goed overleg afscheid van de eerste architect genomen.” René knikt: “Dat was een goede keuze en vervolgens hebben we met het team het ontwerp- en realisatieproces vanaf de initiatieffase tot en met de realisatie opgepakt.” PERIODEONDERWIJS “De vrijeschool gaat uit van les in het klaslokaal, met daarnaast werkplekken voor leerlingen, onder meer in de mediatheek”, legt Hiske uit, “in de open lokalen met veel glas werken onze leerlingen o.a. met periodeonderwijs, waarbij ze enkele weken de eerste twee uur van de dag steeds met hetzelfde vak bezig zijn. Elke leerling heeft naast alle reguliere lessen ook les in hout, metaal, textiel, tuinbouw als onderdeel van de vakken die ze volgen. In het vrijeschoolonderwijs zijn zang en muziek ook heel belangrijk; we hebben dan ook twee grote muzieklokalen met vier geluidsdichte studiootjes. Verder hebben we een mediatheek, een grote zaal voor veel toneel en kooronderwijs, BinaSKlokalen, voldoende werk- en spreekruimtes, een studietuin en een aparte TOA ruimte, los van de lokalen. Daarnaast hebben we een tweede gymzaal.” René: “En dan ook nog eens 450 fietsen op een beperkte plot waarop al die meters moesten worden gebouwd.” GROTE RUIMTEN STAPELEN Martijn: “Met die beperkte plot zijn we aan de slag gegaan. In het gebouw van drie lagen hebben we het idee van de mineraal geode toegepast; aan de buitenkant strak en aan de binnenkant organisch. Het gebouw breekt zich open aan de pleinzijde. De organische architectuur gaat uit van vormen in de natuur. De belangrijkste opgave was om de twee grote ruimtes een goede plek te geven. Door de gymzaal en de grote zaal te stapelen en in het midden te leggen ontstond de basis voor het verdere ruimteprogramma. Een vrijeschool wil organische lijnen hebben, die niet allemaal recht
52
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
BOUW EN INRICHTING
PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Rudolf Steiner College, renovatie Rudolf Steinerschool Opdrachtgever Stichting voor Voortgezet Vrijeschool Onderwijs N.H. Adviseur BOAadvies, projectmanagement, toezicht en directievoering Architect Atelier PRO Aannemer Putter Uitgeest E&W aannemer Klaver Akoestiek/bouwfysisch MoBius Constructeur Pieters Bouwtechniek Stichtingskosten € 16,7 mio incl. btw Ingebruikname Januari 2022
en hoekig lopen. Dat hebben we in de nieuwbouw en de bestaande gebouw toegepast, waardoor je mooie perspectieven krijgt. De lokalen liggen aan de buitenzijde waardoor ze allemaal mooi daglicht hebben. Daarnaast hebben we daklichten en vides gemaakt om nog meer lucht en licht te krijgen. Omdat het gymlokaal boven ligt hebben we met MoBius de mogelijke geluidsoverlast technisch goed uitgerekend en opgelost. Een deel van de buitenruimte hebben we op de verdieping gelegd, waardoor het gebouw een mooie gelaagd heid krijgt. De rechte straatzijde hebben we met een stootvoegloos gemetselde baksteen strak gehouden. Waar het gebouw zich aan de entreezijde opent hebben we voor verduurzaamd Douglas hout gekozen. De entreezijde biedt een mooie doorkijk naar de Engelandlaan met binnen een mooie pauzeruimte voor de kinderen. Dat is ook een logische plek qua bezonning. Voor de kleurstelling hebben we in het gebouw een rustige basis met een afgegrijsde kleurstelling gebruikt met op bijzondere plekken een pittig accent in mooie kleuren.” Jos: “Heel bijzonder is dat de ramen aan het einde van de gang van elke verdieping uit een glaskunstwerk van Ton Mensenkamp bestaat, dat hij met Glasstudio
Tetterode heeft gemaakt. De voorstellingen op die ramen komen uit het vrijeschool onderwijs.” OVER DE SAMENWERKING “Achteraf had de analyse van het totale ruimte programma beter gekund, omdat het College naar verhouding wat minder meters heeft gekregen dan de school en hier en daar wat heeft moeten wegsnijden”, vertelt Jos. “Verder hadden we achteraf het bestaande gebouw natuurlijk beter kunnen slopen; het was een gebouw uit de jaren 60 maar bleek qua constructie toch heel slecht te zijn. Vanuit circulair denken was het positief, maar nieuwbouw was toch beter geweest. De samenwerking was over het algemeen goed en los van de deskundigheid moet het klikken in de stijl waarin je graag wilt werken. Beide gebouwen zijn gasloos en maken gebruik van lucht-waterwarmtepompen voor de verwarming. Het dak ligt ook vol met zonnepanelen, die in coöperatieverband zijn neergelegd. Samengevat is het een gebouw dat met zijn gelaagde opbouw en verrassende perspectieven heel goed verbeeldt wat de essentie van ons onderwijs is. We zijn er blij mee!” Kijk voor meer informatie op www.boa-advies.nl of www.atelierpro.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
53
SIKA AT WORK
Een sportvloer die je in beweging brengt Een bestaand schoolgebouw in Zevenaar is compleet gerenoveerd, gebaseerd op het onderwijsconcept van Sterrenschool. De opdracht aan Sika was om een aantrekkelijke beweegruimte te creëren.
“Natuurlijk bewegen speelt in het Sterren schoolconcept een belangrijke rol en dat betekent dat er voldoende aanleidingen zijn om te bewegen”
54
D
SCHOOLDOMEIN
e Sterrenschool is een innovatief concept voor kinderopvang en primair onderwijs voor kinderen van nul tot twaalf jaar. Een belangrijk kenmerk is dat de Sterrenschool het hele jaar open blijft, dagelijks van zeven uur ’s morgens tot zeven uur ’s avonds. Vanuit de visie werken opvang en onderwijs aan dezelfde leerdoelen en verblijven kinderen gedurende de dag in hetzelfde leer- en werkklimaat. De Sterrenschool kent geen jaarklassensysteem, in plaats hiervan volgen kinderen individuele leerlijnen die op hun persoon zijn toegespitst. In het curriculum is veel aandacht voor taal, rekenen en lezen. In de buurt vervult De Sterrenschool een centrale functie en biedt het diensten waar buurtbewoners en ouders behoefte aan hebben. LAAT KINDEREN SCHITTEREN! Sterrenschool Zevenaar is een leefwereld ‘waar ieder kind straalt’. Binnen de kleinschalige en vernieuwende leefomgeving biedt de school een veelzijdige plek waar kinderen hun talenten ontdekken. Zij volgen hun persoonlijke leerreis met vakspecialisten. Die bijzondere visie is vertaald in het ruimteprogramma van het nieuwe gebouw dat ateliers (lokalen), flexlokalen, werkruimtes, vides én een onderscheidende multifunctionele beweegruimte heeft.
juli 2022
SPELENDERWIJS SPORTEN De opdracht aan Sika was om een aantrekkelijke beweegruimte te creëren, waarin spelenderwijs sporten wordt gestimuleerd. Natuurlijk bewegen speelt in het Sterrenschool-concept een belangrijke rol en dat betekent dat er voldoende aanleidingen zijn om te bewegen. De beweegruimte wordt gebruikt voor de lessen bewegingsonderwijs en voor bijeenkomsten, theater en muziek. PULASTIC® OPLOSSING Samen met Athletic Skills Model en Janssen-Fritsen, specialist in zaalinrichting, is Sika in het voortraject actief betrokken bij het ontwerp. Dankzij deze intensieve samenwerking is er een zaal gerealiseerd met een uitstraling en inrichting die volledig is afgestemd op de school en de gebruikers. De beweegruimte is ingericht volgens het Athletic Skills Model: een praktisch en wetenschappelijk onderbouwd ontwikkelingsmodel dat verleidt om te sporten, te spelen en te ontmoeten. PLAYCE INDOOR Er is gekozen voor PLAYCE Indoor. Een PLAYCE Indoor is een nieuw vloerontwerp voor de binnensport. De aantrekkelijke kleuren en uitdagende vormen zijn het ideale verlengstuk van de (vak)docent, trainer/coach en buurtsportcoach
BOUW EN INRICHTING
PROJECTINFORMATIE Project Renovatie Sterrenschool Zevenaar Opdrachtgever Scholenkoepel LiemersNovum / Sterrenschool Zevenaar Systeem Pulastic® Classic 110 Applicatie Pulastic® applicatieteam
voor veelzijdig sporten, spelen en bewegen vanuit het Athletic Skills Model. De PLAYCE Indoor biedt een grote diversiteit aan sport- en beweegmogelijkheden. Er is in het ontwerp een volleybalveld opgenomen om over de lengte te kunnen spelen. In de breedte is de zaal eenvoudig op te delen in drie vakken om in kleine groepen gedifferentieerd bewegingsonderwijs aan te kunnen bieden. Het rechterdeel van de zaal kenmerkt zich door het asymmetrische vlakkenveld en is o.a. geschikt voor vormen van trefbal, voetbal, tjoekbal, hockey, endzone spellen en overloopspelen. Dit gedeelte is voorzien van een extra gladde coating die op sokken een extra dynamiek geeft aan ren-, tik-, stoei- en balansvormen (niet glad met indoor sportschoenen). Het linkerzaaldeel biedt net als het rechter deel ruimte voor spelvormen met doelzones voor voetbal, basketbal en tjoekbal. De hexagons bieden de mogelijkheid voor een grote variatie aan spelvormen en oefeningen voor de beweegvormen ‘Gaan en lopen’, ‘Springen en landen’ en ‘Balanceren en vallen’ uit de Schijf van 10! Het blokkenveld, hinkelbaan/-cirkels en de uitgebreide star excursion in het middelste deel van de zaal bieden een scala aan oefeningen voor bijvoorbeeld sprongvormen, king ball, balansspellen en stoeispellen. Testen en meten kan in de zaal door de aangebrachte lijnen en cijfers. Zo kunnen de shuttleruntest, 10-meter, 5-meter test en de MQ Scan in de PLAYCE
DE VOORDELEN VAN DE PULASTIC® CLASSIC LINE: • Slijtvast • Uitstekende weerstand tegen belasting • Schokabsorberende laag (van 100% g erecyclede banden) • Uitstekende demping • Eenvoudig reinigbaar • 100% recyclebaar
indoor worden afgenomen. Alle bovengenoemde sport- en beweegaanleidingen zijn in dit concept gecombineerd met het pottenplan voor een optimaal gebruik van de zaal. Vanzelfsprekend is dit slechts een greep uit de mogelijkheden. Zo kan de Sterrenschool een eindeloos gevarieerd beweegaanbod in de PLAYCE Indoor realiseren. Sika/ Pulastic is exclusief leverancier van dit ontwerp. PLAYCE Indoor kan op elke Pulastic® sportvloer aangebracht worden. In dit geval is gekozen voor de Pulastic® Classic 110, onderdeel van de Pulastic® Classic Line. De Pulastic® Classic Line bestaat uit een serie multifunctionele puntelastische sportvloersystemen. Kijk voor meer informatie op www.sika.nl of www.pulastic.com.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
55
Tekst Sibo Arbeek
BETER BINNENKLIMAAT VOOR DE WERELDWIJZER
Decentrale units van Airmaster bevallen goed Kinderen onderzoeken zelf de richting om op een creatieve manier ‘Wereldwijzer’ te worden. Daar hoort een gezond binnenklimaat bij.
A
ls gevolg van Corona en vervolgens de SUVIS-regeling is er veel aandacht voor goede en gezonde ventilatie. Dat is dan ook de corebusiness van Airmaster, die IKC De Wereldwijzer in Vlaardingen van decentrale ventilatie units voorzag. Schooldomein bezocht de school en sprak daar met directeur Majorie van Dijk, sales manager Phillip Spencer Davies, Benelux country manager Nathalie Duquesne, en projectleider uitvoering Eloy van Zanten van Installatieadviseur A. de Jong. IKC De Wereldwijzer zit in een nog fris ogend gebouw van ongeveer twintig jaar oud dat bij een winkelcentrum staat. Majorie: “We zijn als integraal kindcentrum kleurrijk met veel nationaliteiten en daarmee een afspiegeling van deze wijk. Westwijk is een uitdagende wijk met veel culturen en niveaus. Er is op sociaal gebied veel te doen bij de gezinnen thuis wat invloed heeft op wat we hier in de Wereldwijzer doen. Het is een fijn gebouw, maar met zijn
Eloy van Zanten
56
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
klaslokalen en gangen natuurlijk gedateerd. We hebben geen open leeromgevingen, waardoor we wat makkelijker ons lerarentekort zouden kunnen opvangen. We hebben onze gangen als speelleerstraat ingericht en benutten alle hoeken. Kinderen leren vanuit het spelen en bewegen, dus wil je plekken binnen en buiten waar kinderen en peuters kunnen spelen.” BINNENKLIMAAT VERBETEREN De gemeente Vlaardingen besloot in navolging van het landelijk initiatief om alle scholen op het gebied van ventilatie te verbeteren. Want het binnenklimaat was op veel scholen slecht. “Dat is nu verleden tijd”,
“Onze decentrale eenheden zijn ook uniek omdat ze zo stil zijn. Het apparaat meet zelf de CO2 in de lucht en slaat aan en weer af wanneer dat nodig is” vertelt Phillip, “de units zijn makkelijk te installeren en de ophanging is bijgeleverd. Ze zijn gemaakt om niet op te vallen en passen esthetisch onder het plafond. Door hun neutrale kleur vallen ze niet op. Elroy knikt: ”Wij hebben de opdracht gekregen om het binnenklimaat op de 19 scholen te verbeteren. Het gaat om gebouwen van verschillende leeftijden die we op het niveau van Frisse Scholen B brengen. We hebben in de vijftien lokalen van de Wereldwijzer in een periode van zeven weken elke week twee decentrale WTW units in de lokalen gehangen, samen met een kanaal naar buiten. Het is een kwestie van ophangen, een kanaal naar buiten met een mooi
BELEVING EN BEHEER
Vlnr Phillip Spencer Davies, Nathalie Duquesne, Eloy van Zanten
rooster maken en de iPad ophangen. We hebben verder ledverlichting aangebracht en de toiletten aangepakt. Eind januari zijn we begonnen en in zeven weken waren we klaar.” CONSTANT OP GROEN “We merken dat de collega’s blij zijn”, vertelt Majorie; “er zaten wel roosters in de gangen, maar die werkten niet goed. Het team had het vaak of te warm of te koud. En met te veel kinderen in een lokaal ging de CO2 meter al snel op rood. In het begin keken collega’s wel even tegen de kasten aan, die aan de achterkant van elk lokaal tegen het plafond zijn gehangen. Maar eigenlijk went het erg snel en vallen ze niet echt op. Via een iPad aan de wand kunnen ze de installatie bedienen, maar eigenlijk hoeft er bijna niets gedaan te worden. Het is een kwestie van aan- en uitzetten en in de vakantie de periode invoeren. Nu blijven de meters constant op groen staan wanneer het lokaal vol is. De samenwerking met de installateur ging erg goed; de kinderen stonden voorop en het onderwijsproces kon ook gewoon doorgaan.” EXPLOITATIELASTEN LAAG “We werken graag samen met Airmaster”, vertelt Elroy; “de kwaliteit van de decentrale units is goed, net als de service; de leveringen zijn altijd op tijd waardoor we de planning halen.” “Airmaster is al dertig jaar bezig met de verbetering van het binnenklimaat op de scholen”, legt Nathalie uit; “de
decentrale units hebben een laag elektrisch verbruik om ook de exploitatielasten laag te houden. Onze decentrale eenheden zijn ook uniek omdat ze zo stil zijn. Het apparaat meet zelf de CO2 in de lucht en slaat aan en weer af wanneer dat nodig is. Oude lucht wordt afgezogen en verse lucht ingeblazen, waardoor er geen recirculatie van oude lucht is. Hoe meer ventilatie, hoe minder virussen zich kunnen verspreiden. Frisse lucht maakt de leeromgeving ook gezonder. Er zijn natuurlijk veel centrale systemen, maar onze ervaring is dat het lastiger is om deze zonder veel bijkomende werkzaamheden in een bestaand gebouw te integreren. Het grote voordeel van decentraal ventileren is dat het een simpel systeem is dat je makkelijk in het lokaal zelf kan plaatsen. Bovendien heb je ook niet altijd ruimte op het dak of de mogelijkheid om al die leidingen door het gebouw te leggen.” Phillip knikt: “Het mooie is inderdaad dat je verbouwt wanneer de school in gebruik blijft. Als de units hangen geef ik altijd uitleg over de werking van het systeem aan de medewerkers en steevast komt de vraag of het raam nog open mag. Natuurlijk mag dat, maar het is niet nodig om het binnenklimaat op peil te houden. Dat regelt de decentrale unit helemaal.” Directeur Majorie gaat op korte termijn met pensioen en wordt opgevolgd door de nieuwe directeur Jop van der Linden: “Ik ben blij met deze gezonde leeromgeving en heb zin om de volgende stappen met IKC de Wereldwijzer te zetten.”
Jop van der Linden
Kijk voor meer informatie op www.airmaster-bv.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
57
Tekst Sibo Arbeek Fotografie Katja Effting
BOLIDTVLOER VERSTERKT ARCHITECTUUR
Enthousiaste reacties nieuwe leeromgeving De prachtige transformatie voor het theoriehuis, het praktijkhuis en de aula van het Christelijk Lyceum Veenendaal heeft inmiddels veel lof geoogst. Het onderwijs organiseert zich op een soepele en vanzelfsprekende manier vanuit het centrale hart. Architectuur, inrichting en de kwaliteit van de vloeren zijn in samenhang gekozen.
D
e nieuwbouw wordt gevormd door een drie-laags volume met een atrium als sociaal hart en wordt geflankeerd door de twee gerenoveerde bestaande gebouwen. De bestaande delen en de nieuwbouw vormen samen een nieuw geheel. Het atrium is ontworpen als de plek waar leerlingen geïnspireerd worden en waar de verschillende leergebieden een duidelijk gezicht krijgen. In het nieuwe gebouw hebben de centrale personeelsruimte en daarnaast de ruimten voor Muziek, Kunst & Cultuur, Science, Nederlands, Maatschappijleer en Godsdienst een plek gekregen. “Inmiddels is de vernieuwbouw een jaar in gebruik en we merken elke dag weer hoe enthousiast leerlingen over het nieuwe gebouw zijn”, vertelt Jeroen van den Berg. Jeroen is als hoofd bedrijfsvoering van het Christelijk Lyceum betrokken bij de inrichting en het overleg met partijen. VLOER ALS VERBINDER Nicole Tieman van Bolidt: “Het architectenbureau NOAHH was verantwoordelijk voor het ontwerp en werkte voor het interieur samen met Ex Interiors. De architect heeft een karakteristiek petrol leerlandschap in het atrium ontworpen dat de verschillende verdiepingen vervlecht. Juist door de kleur petrol gaat de doorlopende trappartij samenwerken met zijn omgeving en wordt het leerlandschap een sculptuur in de ruimte.” Jeroen vult aan: “De architect wilde zelf een gietvloer in grijs en blauw omdat deze goed past bij de betonconstructie van het gebouw. 40% van de bestaande betonstructuur is weer opgenomen in het nieuwe gebouw en dat gevoel wilden we in de inrichting versterken. Overigens hebben we in het atrium als verlengde van de trap een geluidsreducerende vloer gelegd vanwege de akoestiek in de hal. We hebben gekozen voor een Bolidtop700 College, een troffelsysteem, die in
58
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
BELEVING EN BEHEER
vergelijk met andere vloersystemen op de markt dikker en sterker is en op een vaste ondergrond wordt aangebracht. Dat gebeurt overwegend machinaal. Behalve efficiency in de installatie zorgt dit ook voor een betere verdichting van het systeem wat de uiteindelijke sterkte en duurzaamheid van het vloersysteem ten goede komt.” Nicole vult aan: “Ons Bolidtop 700 College kan erg goed tegen een stootje en is daarbij ook vloeistofdicht als deze dicht geseald wordt. Dankzij de laagdikte van ongeveer vijf millimeter zijn deze troffelvloeren nagenoeg onverwoestbaar. Deze Bolidtvloer is in vrijwel alle ruimten toegepast, waardoor de vloer een verbindend middel is.” Jeroen: “In het keuzeproces hebben we ook andere locaties bezocht, zoals in Ridderkerk, waar op een school voor voortgezet onderwijs een vergelijkbare vloer ligt. Op aandringen van de werkgroep is uiteindelijk deze Bolidtvloer gekozen. Hij is naadloos en bestand tegen krassen en chemicaliën en kon dus vrijwel overal in de leer gebieden toegepast worden. Uiteraard hebben we ook naar de investering en de exploitatie gekeken. De Bolidtvloer is in aanschaf duurder, maar dat verdien je in dertig jaar weer terug in de exploitatie, waardoor hij per saldo goedkoper is en je er nagenoeg geen omkijken naar hebt.” MODERNE UITSTRALING “De vloer heeft een moderne uitstraling en kon geleverd worden in de kleuren die de werkgroep kleuren, materialisatie en afwerking heeft gekozen”, vertelt Jeroen. “Daarin zaten zowel leerlingen als docenten. We werken vanuit het onderwijs in domeinen en we vroegen ons af of we elk domein een bepaalde herkenbare kleur moesten geven. De werkgroep ging toch voor een eenduidige uitstraling om de nieuwbouw naadloos met de uitstraling van de andere gebouwen te verbinden. Daarom hebben we gekozen voor een neutrale kleur in alle gebouwen en ad random komt de blauwe kleur terug. Je ziet soms een grijze vloer met een blauwe wand of ook een grijsblauwe vloer met een grijze wand. De troffelvloer ligt in de lokalen, de overblijfgebieden, de sanitaire ruimten, maar ook in het lab, de scheikundelokalen en zelfs in het kunstlokaal waar een stroef-makend middel is toegevoegd.” MINDER ARBEIDSINTENSIEF Nicole: “De Bolidtop 700 College is naadloos en bestand tegen krassen en chemicaliën. Een voordeel van dit type troffelvloer is ook dat hij niet elk jaar gestript of opnieuw geconserveerd hoeft te worden. Dat is dus minder milieubelastend en minder arbeidsintensief tijdens de zomervakanties. In onze ervaring met andere vloeren verdwenen de middelen
“Het voordeel van de Bolidtop 700 College is ook dat hij niet elk jaar gestript of opnieuw geconserveerd hoeft te worden. Dat is dus minder milieubelastend en minder arbeids intensief tijdens de zomervakanties”
die worden gebruikt om oude waslagen op te lossen altijd met het schrobwater in de riolering en daar is nu geen sprake meer van. We zitten nu een jaar in de nieuwbouw en de komende tien tot twintig jaar moet de vloer zich bewijzen. Een positief punt is ook dat overal in het nieuwe gebouw nu dezelfde vloer ligt en dat maakt het makkelijker werken voor het schoonmaakbedrijf.” Bent u benieuwd naar hoe Bolidt bij kan dragen aan beleving en/of exploitatie bij uw project? Bezoek vrijblijvend ons Innovation Center. In deze nieuwe leeromgeving kunt u zelf zien, voelen en ervaren wat Bolidt kan betekenen voor onderwijsinstellingen. Kijk voor meer informatie op www.bolidt.nl/onderwijs.
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
59
MARMOLEUM
NATUURLIJK EN DUURZAAM Met verbeterde toplaag nog langer mooi
ADV
PRO
3x
BETERE BESCHERMING
Zeer goede Slijtvastheid Uitstekende vlekbestendigheid Eenvoudige schoonmaak & onderhoud
Marmoleum is gemaakt van natuurlijke materialen en is CO2 neutraal van cradleto-gate. Met de nieuwe Topshield pro verbeterde toplaag blijft de vloer langer mooi, is makkelijker in schoonmaak en onderhoud en dus extra duurzaam.
60
creating better environments SCHOOLDOMEIN
juli 2022
Scan de QR-code en download de brochure of ga naar forbo-flooring.nl/topshieldpro
Column
Nieuw rekenmodel verduurzaming scholen Scholen die snel duidelijkheid willen over de beste manier om een budget voor verduurzamen te besteden kunnen vanaf nu het nieuwe rekenmodel Verduurzaming Scholen gebruiken van bbn. Het kost tien minuten en laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken. Schoolbesturen kunnen in dit rekenmodel gegevens van hun eigen gebouwen invoeren en de gewenste maatregelen selecteren. Het gaat om maatregelen als het isoleren van de gebouwschil, verbeteren van de ventilatie, energieopwekking en energie- en waterbesparing. Het rekenmodel laat zien hoeveel het kost om een gebouw energiezuiniger te maken en wat de beste manier is om het beschikbare budget te besteden. Het rekenmodel is te vinden op de website van bbn adviseurs.
bbn adviseurs T +31 (0)88 226 74 00 E info@bbn.nl W bbn.nl
RECTOR
Handleiding voor schoolleiders Directeur of rector van een middelbare school zijn: niet eenvoudig, maar wel heel boeiend. Een goede schoolleider is er voor alle betrokken, zowel in de school als in de directe omgeving daarvan. Het doel? Niet alleen een gezonde school neerzetten, maar ook met veel plezier aan het roer kunnen staan van deze organisatie.
€24,95
Te bestellen via
HELP, WAAR ZIJN DE STUDENTEN?! Na twee jaar beeldschermonderwijs en een uitgestorven campus, verwachtte ik na de versoepelingen van de coronamaatregelen begin 2022 weer uitpuilende collegezalen vol met enthousiaste studenten. En zeker, de campus is een stuk levendiger geworden. Maar onze collegezalen zijn nog niet voor een kwart gevuld. Het Trimbos Instituut verklaart dit door het verminderde welzijn van studenten met motivatieproblemen tot gevolg, een gebrek aan binding met de universiteit en het gemak voor studenten dat online kennisoverdracht met zich meebrengt. Waarom zou je naar de campus komen als je de colleges ook gewoon thuis op de bank kunnen volgen? En dan bij voorkeur afspelen op 1,5x of 2x snelheid. Tegelijkertijd zien we in het rooster voor het komende collegejaar het hoogste aantal fysieke hoorcolleges ooit. Kwalitatief goed onderwijs vraagt om ‘echt’ contact, dus we willen dat studenten weer naar de campus komen. Het aanpassen van onderwijsprogramma’s op een hybride of blended leest is echter voor veel docenten - waar de werkdruk al hoog is - een grote opgave. En het aanbieden van gratis lunches om studenten te lokken kan ook geen structurele oplossing zijn. Maar niet alleen het onderwijsveld kost dit hoofdbrekens, ook de campus planners komen in de knel. Want wie kan nog zeggen hoe de onderwijs voorzieningen van de toekomst eruit moeten zien? En hoeveel en op welke termijn? Het kost immers tijd om nieuwe voorzieningen te realiseren en we weten graag vandaag al wat er over een tijd nodig is. Om uit te vinden hoe de onderwijsomgevingen van de toekomst eruit zien, denk ik dat onderwijsondersteuning en campusplanners samen moeten optrekken. Dus campusplanners, omarm de onzekerheid en organiseer je flexibiliteit. Zowel in het proces als in de voorzieningen. En onderwijs deskundigen, betrek je facilitaire organisaties vanaf het begin bij je zoektocht en experimenteer. Zo ontdekken we samen of een virus de behoefte aan collegezalen kan laten verdwijnen. Iets waarin nog geen enkele technologische ontwikkeling is geslaagd, vanaf het moment dat deze vraag opkwam bij de uitvinding van de boekdrukkunst. Koen Fleuren | Hoofd Camus Development | Radboud Universiteit Nijmegen
www.tenbrinkuitgevers.nl
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
61
colofon Schooldomein Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Natascha Bruinstroop, Brenda Breems Vaste medewerkers Adri Pijnenburg, Anje Romein, Kees Rutten (fotografie),
1
no.
en Martine Sprangers (fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Contactweg 66, 1014 BW Amsterdam, tel 06-82548370 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein.
ROC Mondriaan Den Haag
Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Contactweg 66,
Slim ontwerpen
1014 BW Amsterdam, telefoon 06-82548370, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Natascha Bruinstroop,
Een nieuwe jaargang die vooral slim en uitdagend begint. Bijvoorbeeld door het grote interview met meesterontwerper Aat Vos. Maar ook weer een uitdagend debat en interessante projecten. En met een symposium en een volgend boek over integrale kindcentra in de maak. Jaargang 35 alweer; tijd voor een feestje dus. Nummer 1 valt eind september in uw bus. Hieronder een greep van de artikelen: Groot interview met Aat Vos: De third space als nieuwe huiskamer voor ontspanning, lering en vermaak. Nieuw gebouw voor het Open Venster: Een flexibele en duurzame school met aandacht voor spel en beweging. Laten horen wat belangrijk is in het onderwijs: Een bijzonder geslaagd event van Ecophon over het belang van goed horen. ROC Mondriaan Den Haag: Een groen en licht gebouw voor het beroepsonderwijs van morgen. Lekker lopen in KC Avenhorn: Vloer van nora by Interface voor de goede beleving. Alles samen in IKOC Noord-Scharwoude: Hoe onderwijs en zorg heel goed samen kunnen gaan. Circulaire nieuwbouw De Zeeraket: Leren in het bos maar dan nog leuker. Contact met de natuur: Gezonde ingrepen maken interieur gezonder en beter.
natascha@fizz.nl. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 46,20 voor losse nummers e 8,20 incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 september van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Vormgeving en website: FIZZ | Digital Agency – fizz.nl Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door een groot aantal partners. Een overzicht daarvan vindt u op pagina 3.
62
SCHOOLDOMEIN
juli 2022
Bevlogen huisvestingsadviseurs sinds 1955 Onze adviseurs en
ICSadviseurs biedt
bouwprojectmanagers
huisvestingsadvies en
brengen ambities tot leven
projectmanagement voor
op het gebied van zorg,
maatschappelijk vastgoed.
onderwijs, sport en welzijn.
GISPEN CREËERT ONDERWIJSOMGEVINGEN DIE MOTIVEREN EN STIMULEREN Van voortgezet onderwijs tot universiteit: dé basis voor een effectieve onderwijsomgeving is een prettige fysieke ruimte. De optimale onderwijsomgeving stimuleert en inspireert leerlingen om het beste uit zichzelf te halen. Docenten en andere medewerkers werken er met plezier én resultaat. Hoe creëert u een dergelijke omgeving? Gispen ontwerpt en realiseert vanuit visie en jarenlange ervaring onderwijsomgevingen die aansluiten bij het leren van nu én in de toekomst.
Ruim tachtig professionals werken vanuit Amsterdam, Rotterdam, Zwolle en Eindhoven aan efficiënte, duurzame en inspirerende omgevingen.
Rijn IJssel Wageningen
Fijne plekken
Vestiging Amsterdam
Vestiging Zwolle
Contactweg 66
Burgemeester Drijbersingel 25R
om naar hartenlust
1014 BW Amsterdam
8021 DA Zwolle
Vestiging Eindhoven
Vestiging Rotterdam
Klokgebouw 263
Van Nelleweg 1
6 verdieping
Ingang 1 | Unit 2.4
5617 AC Eindhoven
3044 BC Rotterdam
te leren, leven, spelen, werken,
e
zorgen en ontmoeten.
Onderwijsgroep Tilburg
Fontys R10 Eindhoven
Gispen heeft een gespecialiseerd Onderwijsteam in huis dat dagelijks bezig is met de vraagstukken in uw branche. Interieurarchitecten, accountmanagers en projectleiders die inmiddels jarenlang samenwerken met onderwijsinstellingen. Van inspiratie, creatie en realisatie tot en met beheer en revitalisatie. Deze professionals denken graag met u mee over uw huidige situatie en helpen te anticiperen op toekomstige ontwikkelingen.
Verder praten met het Onderwijsteam? Neem contact op via info@gispen.nl
TU Delft
Houtkamp College Doetinchem
www.gispen.com/nl/onderwijs | www.roomtolearn.nl 088 235 04 27 icsadviseurs.nl
Volle klassen en capaciteitsproblemen. Vrijwel iedere school heeft ermee te maken. Vrijwel iedere school zoekt er oplossingen voor. Met haar mobiele wandsystemen draagt BREEDVELD bij aan de zo gewenste oplossing. Door klassen te scheiden om in rust te kunnen werken of juist te openen zodat één docent twee klassen kan instrueren. Dat het werkt, blijkt uit de praktijk. Bekijk onze impressies op breedveld.com of bel onze deskundige op 0487 - 54 28 88.
Mobiele paneelwanden, geluidsisolerende schuifwanden, mobiele glaswanden of vouwwanden. Onze producten hangen op honderden scholen in Nederland en België.
www.breedveld.com
SCHOOLDOMEIN
FLEXIBILITEIT ALS OPLOSSING
6
no.
SPORTDOMEIN ZORGDOMEIN WIJKDOMEIN
jaargang 34 juli 2022
Magazine voor de perfecte leer-, werken leefomgeving
Transformeren met warmte
DE MORALITEIT VAN TECHNIEK De kansen en bedreigingen van informatietechnologie
VISIE OP ONTWIKKELING Van brede school naar integraal kindcentrum en verder
VAN LINT TOT COMPACT VOLUME Transformatie Markland College brengt licht en lucht
GESLAAGDE NIEUW BOUW VTI BRUGGE State of the art gebouw voor technisch onderwijs