Steeds meer scholen richten klaslokalen in met flexibel inzetbaar meubilair; één vaste tafelhoogte voor alle klassen in combinatie met een individueel instelbare stoel. STALAD heeft hiervoor in samenwerking met V/S Möbel de PantoMove-Lupo HS ontwikkeld.
Leverbaar met doppen of belast geremde wielen; eenvoudig verplaatsbaar maar niet verrijdbaar wanneer er op de stoel gezeten wordt. De stoel is leverbaar voor zowel tafelhoogte 76 cm als 90 cm.
Deze stoel is uitgevoerd met een traploos instelbare gasveer en een verstelbare voetenring, waardoor met één model stoel een ergonomisch verantwoorde zithouding wordt gerealiseerd voor elke leerling. Optioneel wordt de stoel voorzien van het 3D-Move mechanisme, waardoor de leerling optimaal gestimuleerd wordt te bewegen en biedt maximaal ergonomisch voordeel.
Vanuit ergonomisch, facilitair en budgettair oogpunt biedt deze leerlingstoel een groot voordeel ten opzichte van traditionele klasseninrichtingen. Nieuwsgierig naar deze innovatieve stoel? Ervaar de voordelen tijdens een proefsessie!
STALAD onderwijsinrichting • 038 720 0610 • verkoop@stalad.nl • www.stalad.nl
jaargang 28, juli 2016
twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein
6
Altijd de laatste updates van Schooldomein?
Magazine voor de perfecte leer-, werk- en leefomgeving
SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN
Eén tafelhoogte met individueel instelbare stoel
SCHOOLDOMEIN
Ergonomisch verantwoord en comfortabel zitten door gevormde zitschaal, verstelbare gasveer en in hoogte instelbare voetenring
één stoel voor iedereen!
no.
THEMA: SAMEN KINDCENTRA 2020 Het kan beter… INRICHTEN doe je niet alleen SYMBIOSE Visie, locatie en ontwerp SLIMME RENOVATIE leidt tot meer integratie
ICSadviseurs
Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam Vestiging Eindhoven Venturelab-s Klokgebouw 126 5617 AB Eindhoven
Deze vloerbeDekkingen zijn De beste van De klas. rubber vloerbeDekkingen voor onDerwijsinstellingen.
Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25 Postbus 652 8000 AR Zwolle
In elk kinderdagverblijf, school of universiteit: veiligheid, ontwerp en kleuren zijn de belangrijkste aspecten voor een positief gevoel. Bekijk hier de meest creatieve rubber vloeroplossingen voor het onderwijs: www.nora.com/nl
VAN DE REDACTIE
Samen Het laatste nummer van de Schooldomeinjaargang 20152016 kent als thema Samen. De belangrijkste overweging om dit thema te kiezen ligt wel in de ontwikkeling van de samenleving en de impact op het publieke domein. Recent berekende het CBS dat 14% van het vastgoed met een maatschappelijke bestemming al leegstaat en dat dat nog maar het begin is van een verdere uitholling van onze publieke voorzieningen. Veel zogenaamd functiegebonden vastgoed verschraalt of verdwijnt op termijn, zoals de kerk, het gemeentehuis, het dorpshuis, in een aantal regio’s in toenemende mate de school en daarnaast veel functiegebonden (intramuraal) zorgvastgoed. Daarnaast verdwijnen voorzieningen als de winkel, het postkantoor en de bibliotheek uit het straatbeeld evenals veel winkels. De samenleving krimpt en digitaliseert verder met als gevolg een kaalslag in de centra van veel dorpen en steden. Dat maakt dat het begrip centrumfunctie of het dorpsplein als natuurlijke plek om te ontspannen en te ontmoeten in snel tempo erodeert. Alleen maar ellende? Nee, ook weer het begin van herwaardering en een totale nieuwe en creatieve invulling van het begrip publiek domein. In die transformatie en creatieve zoektocht bevinden wij ons, de partijen die binnen wisselende netwerken bezig zijn met vastgoeden huisvestingsvraagstukken. In deze Schooldomein een
ONZE VISIE Schooldomein is een verrassend magazine voor managers en beleidsmakers die relevante beleidsinformatie, praktijkvoorbeelden en productinformatie vertalen in een optimale leer-, werk- en leefomgeving. Schooldomein biedt informatie rond de infrastructuur, organisatie en huisvesting van instellingen. Schooldomein is bedoeld voor iedereen die op het niveau van overheid,
mooi artikel over het proces rond KC IJsselmonde, waarbij de gebruikers van een bestaand IKC melden dat bestaande cao’s het lastig maken om vanuit dezelfde visie te werken en een zelfde cultuur te creëren, ook al is het nieuwe gebouw uitdagend en maximaal faciliterend. De cao’s zouden moeten samenvallen om tot een nieuwe cao voor medewerkers van community-gebouwen te komen. Daar horen adaptieve en tevens trotse gebouwen bij die makkelijk in kunnen spelen op veranderende behoeften uit de omgeving en die omgeving markeren. De dagelijkse leiding ligt bij het community-management, waaronder de verschillende coördinatoren voor 0-4 jarigen (kinderopvang), 4-12 jarigen (onderwijs), sport, zorg, wijkgebonden activiteiten en Leisure vallen. Het belangrijkste doel is om ervoor te zorgen dat het dorp, de wijk of de buurt rendeert en excelleert. Lees dus al die artikelen over de school als verbinder pur sang: Team Academy, Kindcentra 2020, Calvijn College in Amsterdam Nieuw-West, het Merletcollege in Cuijk en de samenwerking binnen het Alkwin Kollege. Samenwerken en verbinden. Daar gaat het om! Veel leesplezier gewenst en geniet van een mooie vakantie! Sibo Arbeek Hoofdredacteur
instellingen, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties betrokken is bij het vinden van oplossingen voor samenhangende vraagstukken in de non profit en profit sector.
HET NETWERK
Schooldomein wordt zes keer per jaar gratis verstrekt aan alle onderwijsinstellingen en gemeenten in Nederland. Het blad wordt gefinancierd uit de exploitatie van advertenties, advertorials, artikelen en de bijdragen
van partners. Schooldomein fungeert als een netwerk, waarbij partijen een meerwaarde genereren door een samenhangend product te bieden. Schooldomein fungeert als een platform voor alle partijen die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de onderwijsinfrastructuur.
UW MENING
Wij stellen uw mening zeer op prijs. Voor reacties kunt u mailen naar sibo.arbeek@schooldomein.nl.
U kunt ook reageren via de site www.schooldomein.nl. Praktische informatie vindt u in het colofon.
INTERNET Voor meer informatie over Schooldomein en dit nummer kunt u kijken op www.schooldomein.nl. Via deze site kunt u onder meer alle artikelen van de afgelopen jaargangen opvragen, winkelen in onze rubrieken en relevante marktinformatie zoeken.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
3
INHOUD BESTUUR EN BELEID
6 9
Leren door te doen Team Academy leert studenten wat werken is.
Kwaliteitskader Huisvesting voor voortgezet onderwijs Een landelijk, breed gedragen definitie van ‘basiskwaliteit’ in het voortgezet onderwijs.
11
Kindcentra 2020 Het kan beter… Voor kinderen en voor ouders, voor de samenleving van nu en de samenleving van de toekomst.
ONTWERP EN INRICHTING
24 27
Leren doe je samen Het Sterrenschip verbindt de wijk door te bewegen.
L icht en transparantie vormen basis voor Hubertus Berkhoff Evaluatie van een nieuw schoolgebouw voor Horeca, Toerisme, Brood & Banket.
18
30
D ebat in het Alkwin Kollege met een hoofdletter K Inspirerende expertmeeting over renovatie en onderwijskwaliteit.
34
Inrichten doe je niet alleen
37
G eslaagde inrichting ROC Friese Poort maakt het plaatje compleet
Het studieplein van de Fontys Hogescholen in Eindhoven is volledig in harmonie.
Beleving, kwaliteit en duurzaamheid centraal bij inrichting BREEAM Excellent gebouw voor Zorg
THEMA
en Welzijn.
Samen Samen is het thema van deze laatste Schooldomein in een reeks van zes. De school is bij uitstek de plek om verbindingen te maken. Hoe denken onze experts erover? Daarnaast vroegen we drie architecten om te beschrijven en te verbeelden waaraan zij denken bij ‘samen’ in een onderwijsgebouw. Ook dat levert weer drie prachtige pagina’s op!
40
S amenwerken binnen UAV-GC contracten Hoe krijgen we de maximale kwaliteit tegen de laagst mogelijke prijs?
44 46
Calvijn is de school waar je wilt zijn Gebouw als middel om onderwijsdoelen te halen.
S limme renovatie leidt tot meer integratie Geslaagde renovatie brengt licht in gebouw voor kinderrevalidatie en mytylonderwijs.
48
Delen van expertise pure noodzaak Kennis delen belangrijke voorwaarde om in duurzaam goede huisvesting te investeren en aan de voorkant de goede keuzen te maken.
50
E nergiebesparende maatregelen verdienen zichzelf terug Quick wins die de noodzakelijke verbetering van het binnenmilieu in veel gevallen financieel haalbaar maken.
4
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
52
G oede werksessie bij Kindcentrum Prins Willem Alexander Hoe brengen we samen de realisatie van het kindcentrum weer een stap dichterbij?
54
Symbiose visie, locatie en ontwerp
58
O nderwijsvisie past goed in verbouwde gangenschool
Rector en architect blikken vooruit op nieuwbouw Merletcollege aan de Maas.
KBS De Zandberg fysiek onderdeel van een historische omgeving.
FACILITAIR EN BEHEER
60
Leren in het Lage Land Bewegwijzering met beleving voor CBS Onze Wereld.
RUBRIEKEN
16 17 18 21 62 65 66
Kort nieuws
Onderwijstrends door Jaap de Kruijf
Architectuur en verbeelding: Samen
Innovatielab
Innovatie
Column van Lulu Wang
V ooruitblik naar Schooldomein 1: Duurzaam en veilig
20 30 38 47 55
Leren door te doen
6
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
BESTUUR EN BELEID
Tekst Sibo Arbeek
Team Academy leert studenten wat werken is. Deze internationale school for entrepreneurship koppelt internationaal ervaring opdoen aan de meest uitdagende leeromgeving, misschien wel van heel Nederland.
M
ichel Arends is CEO van de Team Academy: “Het concept is twintig jaar geleden in Finland ontwikkeld door een marketingprofessor die getrouwd was met een Olympisch sportcoach van het Finse bobsleeteam. Ondernemerschap is ook topsport en high performance was zijn overtuiging. Hoe kun je vanuit een persoonlijke ontwikkeling als team leren door samen te doen? Dus niet het bestaande paradigma volgen met aparte vakken voor economie, marketing en talen, maar skills ontwikkelen door te doen, waarbij theorie direct in de praktijk wordt getoetst en de praktijk weer om verdieping vraagt. Vergelijk het leerproces met een sportteam, dat een eigen sportcoach heeft en in vier jaar werkt aan de Olympische ambitie. In die vier jaar leer je alle facetten van het opzetten van een eigen bedrijf. Je persoonlijke ontwikkeling maak je door als teamlid en startend ondernemer. Zo ontstond het idee van de Team Academy.” TEAMPERFORMANCE “Team Academy is hier zeven jaar geleden door een groep ondernemers gestart. Marjolein en ik zijn na de verwerving van de accreditatie zomer 2015 met collega ondernemer en investeerder Joost van Rheenen ingestapt om Team Academy naar de volgende fase te brengen. Doordat we officieel geaccrediteerd zijn, komen onze studenten ook in aanmerking voor studiefinanciering bij DUO. Internationaal kent Team Academy twintig opleidingspunten. September 2016 starten we met onze Roemeense partners in Boekarest en de plannen zijn om voorjaar 2017 te starten in Zuid Afrika.” We willen de Team Academy verder professionaliseren en internationaliseren. Peer Stoop completeert ons MT als chief learning officer. Marjolein is de teamcoach en verantwoordelijk voor de teamperformance.” Marjolein: “Team Academy leidt in drie fasen op tot wat wij een interdependent professional noemen. Je bent vanaf je geboorte tot ongeveer je twintigste dependent. Dan wordt je independent en het hoogste niveau dat je kunt bereiken is
interdependent. Die ontwikkeling komt overeen met de zeven eigenschappen van effectief leiderschap van Covey (zie www.covey.nl).” ONDERNEMERSCHAP ALS MINDSET “We voeren het label ondernemerschap. Word je als ondernemer geboren of kun je het leren? Er zijn twee hoofdredenen waarom je ondernemer wordt; uit frustratie of uit passie. Beiden zijn prima. Wij geloven dat ondernemerschap een combinatie is van een mindset en een ambacht, dus je kunt het leren. Niet iedereen is een traditionele ondernemer, maar kan wel een ondernemende houding hebben. We gebruiken de term corporate interpreneur. In de jaren 90 moest de manager ondernemer worden, maar vooral niet teveel ondernemend zijn. Door digitalisering en internationalisering zijn mensen veel meer gewend multidisciplinair en tijd en plaats onafhankelijk te werken. Daar hoort een nieuw soort ondernemerschap bij. Team Academy heeft wereldwijd twintig vestigingen en de meeste zijn verbonden aan een universiteit, die het concept als een nieuwe manier van leren omarmen. Bij Team Academy Nederland ga je in het tweede jaar naar Amerika en zo creëer je een wereldwijd netwerk, waar je op kunt bouwen. We werken met leerlijnen zoals leadership, enterpreneurship, creation and commercialization en teamperformance. Daar horen skills bij die geïntegreerd worden toegepast, zoals talen, communication skills, finance, law en presentation. Het is een brede opleiding, waarbij je je in het derde en vierde leerjaar gaat specialiseren. We volgen theoretische modellen en dat zijn niet de oude bedrijfskundige modellen. Dat komt mede door de digitale revolutie waarin we zitten, waardoor je snel simultaan moet kunnen schakelen. In het eerste jaar begint een student zijn of haar bedrijf, het tweede jaar ontwikkel je het verder, het derde jaar moet het bedrijf groeien en de potentie hebben om op te schalen en het vierde jaar gaat het integreren, evalueren en eventueel beëindigen. Na vier jaar verwerf je de geaccrediteerde graad van bachelor of business administration (bba) in entrepreneurship.”
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
7
Foto: Martijn Buskermolen
V.l.n.r. Peer Stoop, Marjolein Bakker, Michel Arends
“Voor ons is de plek waar we zitten mede bepalend voor ons proces. In feite is er geen onderscheid tussen de plek en ons proces.”
LEARNING BY DOING Marjolein: “Veel jongeren worstelen met de vraag wat hun doel is en hoe ze ergens aan kunnen haken. 50% sneuvelt in het reguliere HBO en iedereen probeert die uitval naar beneden te krijgen. Wij werken met maximaal vijftien studenten per groep en hebben twee eerstejaarsgroepen. Het curriculum is duidelijk, het project is duidelijk, maar je moet zelf ook aanpakken en op zoek gaan naar topics. Wij spreken studenten aan op hun ondernemerschap. We laten ze hun eigen passie ontdekken en nemen ze vervolgens mee in hun ondernemerschap. Die entrepreneuromgeving is de basis, van daaruit maak je projecten en werk je aan je curriculum. De teamcoach begeleidt het team. Dat is een cruciale taak. Gemiddeld is er twee dagen per week theorie en wordt er twee dagen aan het eigen bedrijf gewerkt en daar hoort ook geld verdienen bij. Twee jongens die met een eerdere opleiding gestopt zijn, zijn bij ons een eigen biermerk begonnen. Het eerste jaar moet het bedrijf € 1.500,verdienen en dat bouwt zo op. Het gaat er niet om dat je een baantje hebt, je start een onderneming en zoekt iets wat schaalbaar is. We werken bewust in een team om te leren samen te werken. Je committeert je aan het project. Als je uitslaapt heb je ruzie met je teamgenoten. De peer pressure is behoorlijk. Problemen moet je samen oplossen, bijvoorbeeld door tot 10 uur ‘s avonds door te werken. Je kunt het de school van de toekomst noemen. We zijn erin gestapt om in de volgende generatie te investeren. “Wij zijn de huidige, jullie zijn de vorige generatie”, zei een student laatst tegen mij. En zo is het ook.” INTERNATIONALE OMGEVING Michel: “De samenleving verleert de kick van het samen ontdekken en het leren door te doen. Vroeger bouwde je een boomhut in een bos. Door veel buiten te zijn ontdekte je alle facetten van het leven. Een schoolgebouw moet dat avontuur weer bieden. B. Amsterdam is een plek waar je alles kunt combineren; leren, werken, feestvieren en sporten. Het is de hele dag open; je kunt er eten en op de donderdagavond is er een student night. Wij zijn een geaccrediteerde bacheloropleiding en in onze accreditatie is het
8
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ecosysteem van dit gebouw meegenomen. Voor ons is de plek waar we zitten mede bepalend voor ons proces. In feite is er geen onderscheid tussen de plek en ons proces. B. Amsterdam is een voormalig IBM gebouw, maar ook een building business; de brug tussen de corporate wereld en de startups. Het is een verzamelgebouw met een start up sfeer, waar je elkaars krachten gebruikt en waar netwerken wordt gestimuleerd. Het gebouw heeft vier verdiepingen waar van alles en nog wat gebeurt. Wij huren 500 m² en onze studenten hebben het volledig zelf ingericht. We runnen het als een bedrijf en een team heeft er zelfs een bedrijf op ontwikkeld, dat inrichting en rijdende plantenbakken levert. Deze omgeving is veilig en uitdagend. Hier kunnen ze leren wie ze zijn in een internationale omgeving. De aandeelhouders of de markt vraagt om snelle internationale competenties. B gebouw is de brug tussen de corporate wereld en de start ups, waardoor je energie en de slagkracht bij elkaar brengt. De mensen die hier werken zijn geen docenten, maar field experts. Ze hebben een eigen bedrijf, weten wat kennis delen is en staan niet als een docent voor de klas. Met de fieldexpert praat je over wat goed en niet goed gaat, deel je de laatste inzichten en laat je best practises zien. Je hebt de maatschappelijke discussie hoe in 2032 de jongere vanaf nu moet kunnen functioneren. De school van de toekomst bestaat al, waarbij de local community en het bedrijfsleven de voorwaarden voor de inspirerende leeromgeving leveren. Op dat snijvlak vindt voortdurende kruisbestuiving plaats en creëer je een omgeving waarin projecten impact hebben. We nodigen vier keer per jaar grote internationale sprekers uit en veel internationale bedrijven hebben hier ook een kantoor, omdat ze bij de broedplaatsen van nieuw talent willen komen. Dat zoekt de generatie die hier op af komt en samen met en van experts wil leren. We merken dat bedrijven het leuk vinden om kennis te delen en energie te krijgen van de jongste generaties ondernemers. Je gaat in wezen terug naar de oude ambachtsschool en de meester-gezelverhouding.” Kijk voor meer informatie op teamacademy.nl. Om door B. building business Amsterdam geïnspireerd te raken kijkt u op www.b.amsterdam.
BESTUUR EN BELEID
Kwaliteitskader Huisvesting voor voortgezet onderwijs Huisvesting is één van de middelen die scholen tot hun beschikking hebben om nu en in de toekomst goed onderwijs te kunnen verzorgen. Goed onderwijs vraagt dus om kwalitatief goede gebouwen. Om in dit verband tot een landelijk, breed gedragen definitie van ‘basiskwaliteit’ te komen, kan in navolging van het basisonderwijs, nu ook het voortgezet onderwijs over een ‘eigen’ Kwaliteitskader Huisvesting beschikken. WAT IS HET KWALITEITSKADER? Samen met VOION en met inbreng van schoolbesturen en gemeenten, realiseerde de VO-raad deze nieuwe kwaliteitscriteria, daarbij ondersteund door Waarborgfonds & Kenniscentrum Ruimte-OK. Het Kwaliteitskader bevat een reeks eenduidige, herkenbare en praktisch toepasbare kwaliteitscriteria ten aanzien van de Beleving, het Gebruik en de Techniek van een onderwijsgebouw. Het laat ook zien waar deze basiskwaliteit uitstijgt boven de wettelijke minimumeisen (Bouwbesluit) en waar deze dient te voldoen aan wettelijke Arbonormen (Arbocatalogus VO). De kwaliteitscriteria vloeien voort uit praktijkervaringen en vragen aandacht voor zaken die niet door wetgeving worden ondervangen, maar die wel mede de kwaliteit van de huisvesting gedurende de gehele levensduur bepalen. WAAROM EEN KWALITEITSKADER? Het realiseren van een nieuw schoolgebouw, dan wel het aanpassen (renoveren/verduurzamen) van een bestaand gebouw, blijkt in de praktijk een complexe opgave. Onderwerpen als onderwijsvisie, gebouwkwaliteit, onderhoud en financiën komen erin
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
9
samen. Het Kwaliteitskader biedt schoolbesturen en gemeenten inzicht en houvast om deze onderwerpen in samenhang te bezien en daarover met elkaar afspraken te maken. Het faciliteert dus het lokale gesprek over het gewenste kwaliteitsniveau van de gebouwen. Het Kwaliteitskader opent daarnaast de deur naar nieuwe samenwerkings- en investeringsmogelijkheden en naar een meer integrale levensduurbenadering van het schoolgebouw. KOPPELING GREEN DEAL SCHOLEN In het Kwaliteitskader Huisvesting staat het gebruikersbelang voorop. Dit vanuit de overtuiging dat een gezond en goed gebouw uiteindelijk positief uitwerkt op het gedrag, welbevinden en leerproces van leerlingen en leerkrachten. De kwaliteitscriteria zijn afgestemd met de duurzaamheidsonderwerpen uit hulpmiddelen die veel opdrachtgevers helpen om hun duurzaamheidsambities te formuleren, zoals het Programma van Eisen Frisse Scholen (september 2015) en GPR Gebouw (versie 4.2). RELATIE MET BEKOSTIGING Het Kwaliteitskader is net als die voor het basisonderwijs voorzien van een financiële paragraaf die is opgesteld door en met de bouw(kosten)data van BDB. Daarnaast is de verbinding gemaakt met de Kostenconfigurator VO (2016). Beide geven inzicht in de kosten van het toepassen van de kwaliteitscriteria vergeleken met de wettelijke minimumeisen uit het Bouwbesluit. Door deze kosten al in een vroeg stadium in het keuzeproces te betrekken, is integrale afstemming van ambities en budget op lokaal niveau mogelijk en kunnen reële keuzes worden gemaakt.
3. Als checklist voor gebouwevaluatie: Het Kwaliteitskader kan dienen als checklist voor bestaande gebouwen. Door aan de kwaliteitscriteria te toetsen wordt een prima eerste indruk verkregen van de architectonische, functionele en technische kwaliteit van de bestaande bouw. 4. Als basis voor een prestatiecontract: De wijze waarop de kwaliteitscriteria zijn geformuleerd maakt het mogelijk deze geheel of gedeeltelijk als opdracht mee te geven aan adviseurs, ontwerpers en bouwers. De op hoofdlijnen geformuleerde definities zijn helder en eenduidig. Hierdoor zijn ze eenvoudig te borgen in prestatiecontracten. Marktpartijen kunnen daardoor objectief worden beoordeeld en afgerekend op het geleverde resultaat. 5. Als basis voor een op te stellen business case: De kwaliteitscriteria kunnen het investeringsprogramma helpen bepalen, dat nodig is voor het gewenste kwaliteitsniveau. Zowel bij het doorvoeren van levensduur verlengende maatregelen (renovatie) dan wel te realiseren nieuwbouw. DYNAMISCH DOCUMENT Tijdens de landelijke lancering van het Kwaliteitskader in het gerenoveerde Alkwin Kollege in Uithoorn riep Nico van Zuylen van de VO-raad de aanwezigen op het Kwaliteitskader te gaan gebruiken en te zien als levend document. Op basis van feedback en ervaringen zal het kader in de toekomst op onderdelen kunnen worden bijgesteld of aangevuld. Het Kwaliteitskader inclusief de bijlagen en toelichting per onderwerp zijn te vinden via www.ruimte-ok.nl/kwaliteitskader.
HOE TE GEBRUIKEN? Het Kwaliteitskader is op diverse manieren te gebruiken:
10
SCHOOLDOMEIN
1. Als praktisch hulpmiddel voor lokaal overleg: De kwaliteitscriteria bieden houvast voor overleg tussen schoolbesturen, gemeenten en andere betrokkenen. Door het als zodanig te hanteren ontstaat onderling een duidelijk beeld van het gewenste kwaliteits- en kostenniveau. Het inzetten van het Kwaliteitskader kan zo helpen gerichter te investeren in de (gebruiks-)kwaliteit en-of verduurzaming van schoolgebouwen.
Meer info en-of hulp bij toepassing
2. Als sturingsinstrument voor integraal beleid: De kwaliteitscriteria kunnen worden gebruikt om richting te geven aan integraal beleid van scholen en gemeenten. Dit kan alleen als alle betrokkenen het Kwaliteitskader als leidraad (en niet als keurslijf) onderschrijven. Het is aan te raden de gemaakte kwaliteitskeuzes ‘locatie overstijgend’ vast te leggen in een integraal meerjarig huisvestingsplan. Hierdoor hoeft de discussie niet voor elk project opnieuw te worden gevoerd.
Relevante websites
juli 2016
De VO-raad, PO-Raad en VNG hebben Waarborgfonds & Kenniscentrum Ruimte-OK gevraagd de kwaliteitskaders voor het primair en voortgezet onderwijs te implementeren, beheren en onderhouden. Voor vragen en/of ondersteuning bij het gebruik, kan contact worden gezocht met het Waarborgfonds & Kenniscentrum: www.Ruimte-OK.nl.
• G reen Deal Scholen: www.GreenDealScholen.nl • PvE Frisse Scholen: www.frissescholen.nl (of www.RVO.nl) • GPR gebouw: www.GPRgebouw.nl Arbocatalogus VO: www.ArbocatalogusVO.nl • Lees het nieuwsbericht van de VO-raad via deze link: schooldomein.nl/kwaliteitskader-vo • Lees financiële paragraaf PO via deze link: schooldomein.nl/paragraaf-po
Tekst Sibo Arbeek Foto Kees Rutten
BESTUUR EN BELEID
HET KAN BETER…. VOOR KINDEREN EN VOOR OUDERS, VOOR DE SAMENLEVING VAN NU EN DE SAMENLEVING VAN DE TOEKOMST
Kindcentra 2020 Vanuit het belang van een optimale ontwikkeling van kinderen – de burgers van de toekomst – streven partijen naar integrale voorzieningen voor alle kinderen (en hun ouders) van nul tot en met twaalf jaar: In Kindcentra 2020 wordt gewerkt volgens één pedagogische visie op ontwikkeling en educatie. Doorlopende ontwikkelingslijnen, dagarrangementen en kindnabije zorg zijn inherent aan deze voorziening. Organisaties uit kinderopvang, peuterspeelzalen en onderwijs kunnen, op gelijkwaardige basis, opgaan in deze Kindcentra 2020 en één nieuwe organisatie vormen.
K
indcentra 2020 zijn ‘communities’, waarin intensief wordt samengewerkt met (jeugd) zorg en welzijn. Pedagogische professionals in deze Kindcentra 2020 werken vanuit het belang van de kinderen, met kennis vanuit verschillende disciplines. Tijd voor een rondje langs de velden. DE WETHOUDER Samir Bashara is wethouder Onderwijs en Ontwikkeling inclusief voor- en vroegschoolse voorzieningen en kindgericht wijkwerk in de gemeente Hoorn: “Ik denk dat de huidige vorm van kinderopvang over vijftien jaar bijna niet meer bestaat. De huidige stand- alone voorzieningen zijn gesegmenteerd. Dat geldt niet alleen voor de kinderopvang, maar ook voor het onderwijs. Ik denk dus ook dat over vijftien jaar standalone scholen en afzonderlijke kinderopvangpunten een uitzondering zijn geworden. Ik denk overigens wel dat het fenomeen gastouderopvang voor een bepaalde categorie ouders blijft, vooral vanwege de aspecten kleinschaligheid en huiselijkheid. De kinderopvang is inmiddels een essentieel en volwaardig onderdeel van het pedagogisch voorzieningenstelsel geworden, maar het blijkt lastig te zijn om de goede plek in het huidige stelsel in te nemen. Daar werken we aan.” “Kindcentrum 2020 bestaat uit een verzameling experts die nadenkt en publiceert over de toekomst van de pedagogische voorzieningen. Ons model voorziet in een volledige aansluiting tussen de verschillende
leeftijd- en ontwikkelingsfasen. De ontwikkelingsfase van de leeftijd van 0-4 jaar is het meest bepalend voor de ontwikkelingskansen en het succes van kinderen in de samenleving. Dat betekent dat de kwaliteit van het aanbod hoog moet zijn en minimaal vergelijkbaar is met het aanbod voor reguliere scholen. Nu wordt opvang van 0-4 jarigen vooral benaderd vanuit een economische noodzaak. Integrale voorzieningen zijn nog steeds niet vanzelfsprekend. Onlangs keek ik naar een Tweede Kamercommissie over kinderdagopvang en de financiering en dan merk je dat het beeld begint te kantelen. Dan gaat het over kindcentra, de pedagogische meerwaarde ervan en het belang van algemeen toegangsrecht voor kinderen om gebruik te maken van opvang. Dat nieuwe begrippenkader moet nu vertaald worden naar zaken als handhaving en het toetsingskader. Vervolgens moeten we werken aan goede opleidingen en het aanpassen van de cao’s.” “Kinderdagopvang is tot nog toe verdeeld tussen de vrije markt en maatschappelijke ondernemers. Ik denk dat de ondernemer die het vooral vanuit winst oogmerk wordt gedreven, het in de toekomst moeilijk gaat krijgen. Dat komt omdat opvang steeds meer onderdeel van een pedagogisch-didactische en integrale voorziening wordt en dat vergt meer aansluiting bij de dynamiek van de publieke sector. Dat betekent ook iets voor het stelsel van financiering en daar moeten we nog een slag in maken. Goede gebouwen zijn een randvoorwaarde en integrale kindcentra
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
11
Pettelaaroverleg Het Pettelaaroverleg is een beweging. Het overleg, bestaande uit tien schoolbesturen, bundelt de krachten van de leden om invloed uit te oefenen, om productieve relaties te leggen, om tot creatieve combinaties te komen en om partijen samen te brengen rond strategische kwesties en partnerships te creëren. Al in 2013 hielden zij een vurig pleidooi voor écht integrale kindcentra in de notitie ‘The making of Een Integraal Kindcentrum’. Het Pettelaaroverleg is actief deelnemer aan het project Kindcentra 2020.
12
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
betekenen iets voor het vastgoedbeleid van gemeenten. Mijn huisvestingsbeleid voor onderwijs wordt aangevuld met een integrale paragraaf inclusief welzijn, kinderopvang en zorg. Een mooie uitspraak van een schoolbestuurder vind ik dat we af moeten van de gedachte dat kinderen passanten zijn in onze voorzieningen. Wij zijn de passanten in de levens van kinderen. Dat moet het uitgangspunt zijn.” DE ONDERWIJSBESTUURDER Jan Timmers is bestuurder van Signum, een schoolbestuur voor Primair Onderwijs in Den Bosch en omstreken: “Via het Pettelaaroverleg (zie kader) ben ik betrokken geraakt bij de regiegroep 2020. Het ontwikkelen van een kindcentrum vraagt lef en onderne-
BESTUUR EN BELEID
Cor Schuurman
“Wij zijn de passanten in de levens van kinderen. Dat moet het uitgangspunt zijn.”
Jan Timmers
Karen Strengers
Samir Bashara
merschap, maar alles staat of valt met een uitgesproken visie op het zich ontwikkelende kind en op het vergroten van kansen voor dat kind. Een kindcentrum is een community en dat is wezenlijk anders dan een brede school. Een doorlopende ontwikkellijn is ook heel belangrijk voor de toekomst van ons land als kenniseconomie. Veel van onze omringende landen zijn ons voorbijgestreefd en dat betekent dat Nederland achterop begint te raken in de sociaaleconomische ontwikkelingen van Europa en de wereld. De BV Nederland is gebaat bij een grote kwaliteitsimpuls om de eerste dertien ontwikkelingsjaren van onze kinderen te optimaliseren. Het ideale kindcentrum is nog niet gebouwd omdat de wetgever dit nu nog onmogelijk maakt. Eigenlijk te gek voor woorden.”
DE BESTUURDERS UIT DE KINDEROPVANG Cor Schuurman en Karen Strengers zijn respectievelijk algemeen directeur en directeur Bedrijfsvoering van Tinteltuin. Cor: “Een IKC is geen samenraapsel van onderwijs en kinderopvang. Eigenlijk zou je vanuit het niets een kindcentrum moeten opbouwen en de termen onderwijs en opvang niet meer moeten gebruiken. In de denktank Sterrenschool 2.0 hebben we dat geprobeerd maar dat is niet gelukt. Het is blijkbaar moeilijk om daar nieuwe termen voor te vinden. Het is loslaten van het bestaande en samen zoeken naar het nieuwe zonder dat het eindresultaat duidelijk is. Ik hoop dat het project 2020 duidelijk heeft gemaakt dat het kindcentrum geen blauwdruk is. Het is het resultaat van een zoekproces waarin je hier en daar gebruik kunt maken van ideeën die elders zijn ontwikkeld en die op maat gemaakt moeten worden voor de eigen situatie. Dat is het deel wat lef vereist. Verder is een IKC niet overal te ontwikkelen. Het vraagt een grote tijdinvestering van onderwijs en kinderopvang medewerkers en er moet zicht zijn dat die investering ooit wordt terugverdiend. In buurten waar weinig kinderen naar de hele dagopvang gaan, is het wellicht verstandiger om geen centrum van 0 tot 13 te willen realiseren maar vanaf 2,5 jaar. Als er daarnaast ook maar heel weinig kinderen naar de buitenschoolse opvang gaan dan moet het ambitie niveau nog wat lager liggen. Een goede samen werking tussen de peuterspeelzaal en de basisschool is dan het meest haalbaar. Dus realiseer waar je aan begint.” Karen vult aan: “Als het kansrijk is moet je er ook vol voor gaan; prioriteit geven en financiële middelen beschikbaar stellen voor bijvoorbeeld een projectleider en voor het uitroosteren van medewerkers zodat ze tijd hebben om elkaar( schoolteam en kinderopvangteam) te leren kennen. Ik heb ervaren dat de bouw van een nieuwe school waar ook kinderopvang in komt meestal onder tijdsdruk plaatsvindt. Dat is heel jammer omdat zo’n gebouw toch minstens 40 jaar meegaat. Daarnaast is er bij de betreffende schooldirecteur en/ of kinderopvang manager weinig ervaring met nieuwbouw en als die er wel is, gebruiken we die ervaring te weinig. Je zou de manier van samenwerking helemaal uitgewerkt en uitgetest moeten hebben voordat je samen een programma van eisen op gaat stellen. De samenwerking moet immers in het ontwerp van het gebouw gestalte worden gegeven. En dat gebeurt zelden of nooit. En dan moet die manier van samenwerken ook nog gedragen worden door alle medewerkers en doorgegeven worden aan alle nieuwe medewerkers. Ik heb het zo nog niet meegemaakt, maar het moet wel gebeuren.” Voor meer informatie kijkt u op de site www.kindcentra2020.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
13
28 sept
Onderwijsvastgoed Dag 2016 Datum: woensdag 28 september 2016 Programma: 10.00 uur – 16.45 uur Locatie: Nyenrode Business Universiteit, Breukelen
Onderwijsvastgoed in beweging Het onderwijs verandert. De laatste jaren meer dan ooit. Het onderwijsvastgoed moet daarbij aansluiten om zodoende een optimale leeromgeving te bieden. Maar welke kant gaan we op? Welke gevolgen heeft de digitalisering van de maatschappij voor het onderwijsvastgoed? En wat zijn de effecten van gepersonaliseerd onderwijs voor het schoolgebouw? Tijdens de Onderwijsvastgoed Dag 2016 wordt er dieper ingegaan op deze en andere ontwikkelingen in het onderwijs. Want een ideale, gezonde en flexibele school komt niet uit de lucht vallen. Deze dag is een must voor schoolbestuurders, toezichthouders en mensen die actief zijn in het onderwijsvastgoed bij scholenorganisaties. Een dag vol inspirerende voorbeelden, case studies en best practices. Uw investering: â‚Ź 325,- exclusief BTW en inclusief koffie/thee, lunch en netwerkborrel. Het gehele programma vindt u op de achterkant van deze flyer of op www.onderwijsvastgoeddag.nl
Programma 09.00 10.00 11.15 11.45 13.00 13.45 14.30 15.00 15.30 16.45
uur uur uur uur uur uur uur uur uur uur
-
Registratie en ontvangst Onderwijsvastgoed in beweging Pauze Gezonde leeromgeving Lunch Break-out sessies 1 Break-out sessies 2 Pauze Onderwijsvastgoed in beweging Netwerkborrel
Inschrijven kan op www.onderwijsvastgoeddag.nl/inschrijven
14
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
28 sept Programma Onderwijsvastgoed Dag 10.00 - 11.15 uur •
Dagvoorzitter
Onderwijsvastgoed in beweging
Legolisering van de bouw - De revolutie die digitalisering teweeg brengt bij scholenbouw door Hennis de Ridder (Emeritus Hoogleraar integraal ontwerpen TU Delft)
•
De onderwijsomgeving van morgen? - Een onderwijs-startup over haar locatie en de invulling daarvan door Michel Arends (CEO Team Academy)
11.45 - 13.00 uur •
Gezonde leeromgeving
Sibo Arbeek, hoofdredacteur Schooldomein
Sprekers
Plein Oost in Haarlem - Fris, energieneutreel en betaalbaar door Ronald Schilt (directeur Merosch)
•
Gezonde Schoolgebouwen Amsterdam 2015-2018 - Meters maken met maatwerk door Susan Bromm (project manager gemeente Amsterdam)
•
Kritische succesfactoren van werken aan gezonde scholen - Gebaseerd op langjarige ervaring met de realisatie van gezonde scholen door Adriaan van Mierlo (directeur Serviceinstituut Viba-Expo)
13.45 - 14.30 uur
Hennis de Ridder
Michel Arends
Ronald Schilt
Susan Bromm
Adriaan van Mierlo
Marcel Prijt
Hans Korbee
Ferry van der Koelen
Sjoerd Postma
Wim Lengkeek
Fred Schopman
Rob Wieggers
Gertjan Verbaan
Frank Lemmens
Caspar Boendermaker
Lennaert van Capelleveen
Break-out sessies 1
U heeft keuze uit onderstaande 4 onderwerpen: 1.
Van beleid naar realiteit - Van goed idee naar uitvoering en het meetbaar maken van
2.
9 bijzondere frisse scholen onder de loep - Zijn ze werkelijk fris en energieneutraal. Zijn
ambitie door Marcel Prijt (projectmanager gemeente Utrecht) de gebruikers tevreden? door Hans Korbee (programma-ontwikkeling RVO) 3.
Een bijzondere brede school van 0 tot 18 - Met een voor de gemeente nieuwe vorm van aanbesteding door Ferry van der Koelen (projectmanager gemeente Gorinchem)
4.
Kritische succesfactoren van een goed functionerende WKO - Het belang van communicatie door Sjoerd Postma (projectleider ROC Friese Poort)
14.30 - 15.00 uur
Break-out sessies 2
U heeft keuze uit onderstaande 4 onderwerpen: 1.
Omdenken in aanbesteden - Van traditionele naar integrale aanbesteding door Wim Lengkeek (sr. beleidsadviseur onderwijshuisvesting GO|ON)
2.
Kwaliteitskader Huisvesting – Praktijkcasus VO schoolbesturen en gemeente Den Haag door Fred Schopman (hoofd huisvesting VO Haaglanden)
3.
Het eerlijke verhaal over flexibel en laagdrempelig financieren - Innovatief besparen op het energieverbruik van jouw school door Rob Wieggers (mede-initiatiefnemer Slim Opgewekt!)
4.
Het inpassen van circulair bouwen in een schoolgebouw - Is de circulaire prestatie meetbaar? door Gertjan Verbaan (sr. adviseur DGMR)
15.30 - 16.45 uur •
Onderwijsvastgoed in beweging
Is investeren in bestaand onderwijsvastgoed verstandig? - Financiële wake-up call door Frank Lemmens (hoofd vastgoed Stichting LVO)
•
Laatste ontwikkelingen in het financieren van verduurzaming - Welke financieringsvormen zijn er, welke worden benut en wat is er nodig door Caspar Boendermaker (sr. adviseur BNG Bank)
•
Het einde van het schoolgebouw - Eisen aan gebouwen zijn uitwisselbaar, wat overblijft is de identiteit door Lennaert van Capelleveen (Ector Hoogstad Architecten)
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
15
VANERUM kijkt terug op een zeer geslaagde i3Dag #UPGRADE
O
p 11 mei 2016 vond in de toonzaal van VANERUM in Houten de i3Dag #UPGRADE plaats. Na een zeer inspirerende en motiverende openingskeynote van Dieter Möckelmann hadden de deelnemers aan deze dag de mogelijkheid verschillende workshops te volgen met uiteenlopende en aansprekende onderwerpen. In vier parallelle sessies vonden in totaal acht workshops plaats: 21st Century skills door Olaf de Groot, Plaats en tijdsonafhankelijk werken door Davy de Rijbel, Flipping the Classroom door Sander van Acht, Gepersonaliseerd leren door Bram Aerns, Papierloos overleg door Tamara Huffmeijer, Migratie naar i3 omgeving door Davy de Rijbel, i3: kosten en baten door Kees van Til en Mediawijs en mediarijk onderwijs door Marc van Maastricht. Deze workshops leverden vooral veel positieve reacties op. Het inhoudelijk aantrekkelijke en waardevolle programma van dit jaar met als thema #UPGRADE, was gevalideerd door register leraar met 4RU. I3Dag is een jaarlijks terugkerende studiedag bedoeld voor ICTcoördinatoren, directies en leraren van PO en VO. Meer informatie: schooldomein.nl/i3dag
ONDERWIJS HUISVESTING. Leren in een fijne omgeving
Bekijk onze projecten op
scholenvanbuko.nl
O NT W E R P • R E A L I SAT S AT IE • OND ERHOU D
16
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
FLEX I B ELE OPLOSSI NGEN, COMPLETE DI E N S TV E R LE N I N G
Kort nieuws
Column
Gala Topklas Digital Design bruisend van inspiratie en talent
V
ier maanden lang werkten 48 talentvolle leerlingen aan media gerelateerde vraagstukken van bedrijven in het project Topklas Digital Design van Hilversum Media Campus, het platform voor ‘lifelong learning’ in de media. Vrijdag 3 juni presenteerden deze leerlingen van jaar 3 van vmbo, havo en vwo van het Sint Vitus College, College de Brink, het Comenius College en Hilfertsheem College hun eindproducten in een middag vullend gala in Beeld en Geluid. Het project was voor alle betrokken partijen zinvol: de leerlingen werden een stap verder gebracht in hun ontwikkeling tot (media)professional van de toekomst, de bedrijven werden geholpen met interessante nieuwe oplossingsrichtingen en voor Hilversum Media Campus was het project een perfect middel om bedrijfsleven en onderwijs dichterbij elkaar te brengen. Er werden verschillende prijzen toegekend aan de groepjes die een bijzondere prestatie hebben geleverd. Zo was er een prijs voor het beste groepsproces voor een groep van Hilfertsheem die na een lastige start toch het beste uit elkaar wist te halen. De prijs voor het beste concept ging naar de groep van het Comenius College die ideeën bedachten om Hilversum Mediastad beter uit te dragen, zoals een snapchat geotag en een luisterbank. Het team van het Vitus College werd beloond met de prijs voor het beste protype: zij ontwikkelden een app voor Media Groen. Er is een video van het project beschikbaar via vimeo.com/169688085.
Banksy bedankt Britse school met muurtekening
D
e mysterieuze graffitikunstenaar Banksy heeft de leerlingen van de Bridge Farm School in Bristol bedankt door een groot kunstwerk te maken op de muur van hun school. De kinderen hadden een actie in het leven geroepen om een schoolgedeelte naar Banksy te noemen om de straatkunstenaar te eren. “Beste Bridge Farm School, hartelijk dank voor jullie brief en bedankt dat jullie een schoolgedeelte naar mij vernoemden”, schreef de anonieme artiest in een brief die hij achterliet bij het kunstwerk. “Hier is een plaatje als dank en als jullie het niet leuk vinden, voeg er dan wat dingen aan toe. Dat vinden de leraren vast niet erg.” Bekijk een videoverslag op schooldomein.nl/banksy.
SAMEN IN DE SCHOOL De examenperiode 2016 is afgerond, de definitieve uitslagen zijn bekend. Gezien de ervaringen van de laatste jaren zal – ondanks verzwaarde normen – over de gemiddelde examenresultaten niet geklaagd worden. Per school of vak kan minder enthousiast gereageerd worden. Evaluaties zullen ook dit jaar gaan over resultaten per vak, afwijking tussen cijfers voor school- en centrale examens, onmogelijke teksten of vraagstellingen en de mate van relevantie van een bepaald examen. Echter, voeg ook eens onder werpen toe als: calculatie van de examenlast in de schoolorganisatie, houdbaarheid van geheimhouding in onze digitale (school)wereld, het tijdsbeslag van praktijkexamens (vmbo) en de consequenties van een ‘onderwijsloos tijdperk’ ten gevolge van examens.
De relatie tussen schoolloopbanen en gezinsinkomen wordt zichtbaar Als regel leidt een examen tot een volgende stap in de onderwijsloopbaan of een eerste stap op de arbeidsmarkt. Hoe dan ook, het effect van loopbaanbegeleiding gaan we nu meemaken. Heeft het LOB-traject al doorleefde ervaringen opgeleverd waardoor ‘verkeerde keuzes’ voorkomen worden en rendementen van aansluitende trajecten toenemen? Verbeteren de resultaten meetbaar van mavo-instromers naar havo, neemt ‘switchgedrag’ in het eerste mbo-jaar zichtbaar af en zal het hbo de hoge uitval in de eerste studiejaren eindelijk zien reduceren tot acceptabele proporties? Een volmondig ‘ja’ bewijst het succes van LOB. Een aarzeling toont aan dat loopbaanbegeleiding nog steeds in de kinderschoenen staat en nog voluit en onderwijskolom-breed doorontwikkeld moet worden. Nog een reflectie-onderwerp betreft de vraag hoe ‘leven-we-samen’ in de school? Hebben alle leerlingen voldoende mogelijkheden en kansen gekregen om, na overstap van basis - naar voortgezet onderwijs, alsnog door te groeien naar een hem of haar meest passende schoolloopbaan? De ‘Staat van het Onderwijs 2014/2015’ van de Onderwijsinspectie biedt hiertoe stof tot overdenken. Deze macro gegevens zijn ook op micro niveau te ervaren. De relatie tussen schoolloopbanen en gezinsinkomen wordt zichtbaar bij aan vragen voor hulp bij noodfondsen, zoals Stichting Leergeld. Waar in het voortgezet onderwijs ouders kunnen schrikken van bedragen voor de aanschaf van een laptop, een culturele week in Rome en een tweetalig onderwijsaanbod, melden ouders in het primair onderwijs hun kind af voor de jaar lijkse schoolreis. Een recent CBS rapport (9 mei jl.) en de CBS uitgave ‘Armoede en sociale uitsluiting 2015’ maken ons weer bewust van de diversiteit van onze school-samenleving.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
17
Foto: Christian Richters
INNOVATIELAB: INNOVATIELAB:
Samen
Samen is het thema van deze laatste Schooldomein in een reeks van zes. De school is bij uitstek de plek om verbindingen te maken. Hoe denken onze experts erover?
FRANK LEMMENS 1. Vanzelfsprekend is samenwerking altijd en overal belangrijk om het beste eruit te halen, ik zou dat een open deur willen noemen. Er zal altijd een soort van ‘kritische massa’ aan kinderen zijn die onderwijs krijgen op een school maar samenwerking maakt dat je met elkaar beter kunt worden. Een voorbeeld: toen de nieuwbouw van één van onze scholen van start ging, begonnen de verschillende teams op de betreffende school samen te werken. Waren we er in geslaagd om deze teams eerder te laten samenwerken, voordat de bouw begon, dan ben ik ervan overtuigd dat het eindproduct nog beter was geweest dan het nu al is. Als ze eerder met elkaar
Frank Lemmens
18
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
gesproken hadden, hadden ze wat langer kunnen nadenken over hoe de school eruit zou zien. Nu hebben ze tijdens de bouw, onder tijdsdruk, veel extra inspanning moeten verrichten om het zo te krijgen zoals ze graag wilden. 2. Ik geloof er heilig in dat de manier waarop een gebouw ingericht, ingedeeld en geoutilleerd is, overeen moet komen met de visie die een school heeft. Het gebouw helpt een school in dat geval om haar visie uit te voeren en te voltooien. Het is daarmee “slechts” een middel om onderwijs in te geven. De visie van LVO is bijvoorbeeld dat we uitstekend onderwijs willen bieden en dat vooral in de
THEMA SAMEN DE STELLINGEN
1. 2. 3.
Zonder samenwerking op elk niveau bloedt elke school dood Een slecht gebouw maakt een goede samenwerking tussen gebruikers lastig De belangrijkste rol van een school is om samenzijn en samenwerken te stimuleren
DEELNEMERS Frank Lemmens – Hoofd VFI (Vastgoed, Facilitair en Inkoop) - Limburgs Voortgezet Onderwijs (LVO) Ferry van der Koelen – gemeente Gorinchem Pepijn van Sandijk – ICSadviseurs
vorm van maatwerk, gepersonaliseerd leren. Dat betekent voor de gebouwen dat er ruimtes moeten zijn waar individuele leerlingen, al dan niet met begeleiding, persoonlijk of digitaal, hun lesstof kunnen doornemen. Ik kan me voorstellen dat gebouwen met alleen maar lokalen, die geschikt zijn voor klassikale lessen, niet wenselijk zijn. Dat heeft dan ook direct invloed op de samenwerking tussen de gebruikers. 3. De belangrijkste rol van een school is, in mijn opinie, om de leerling maximaal voor te bereiden op de maatschappij en eruit te halen wat erin zit. Gepersonaliseerd leren, maatwerk, biedt hiervoor de meeste kans van slagen. Scholen zijn er nu met name op gericht om leerlingen zoveel mogelijk kennis te laten opdoen. Hoeveel van de kennis die op school aangeboden wordt, gebruikt een leerling nu daadwerkelijk in zijn werkende leven? Ik geloof er in dat leerlingen bepaal-
de basisvaardigheden, basiskennis mee moeten krijgen aan de hand waarvan ze zelf kunnen beslissen welke verdieping aan kennis ze dan nog willen krijgen of nodig hebben. En om dat te kunnen beslissen, moeten ze zichzelf goed begrijpen, wie ze zijn, wat ze leuk vinden en wat ze goed kunnen. Daar moet een school ze in begeleiden, om daar achter te komen. Bij LVO zijn we hiermee bijvoorbeeld begonnen door LOB (loopbaanoriëntatie en –begeleiding) te ontwikkelen en aan te bieden. Dan leren ze veel meer vanuit hun intrinsieke motivatie. En als we even naar het rapport van de OESO* kijken, dan is dat een belangrijke stap in de goede richting. *op 25 mei 2016 verscheen een rapport van OESO waarin onder andere gesteld wordt dat nergens ter wereld scholieren zo ongedisciplineerd en ongemotiveerd zijn als in Nederland.
FERRY VAN DER KOELEN 1. De Gemeente Gorinchem streeft al bijna tien jaar de realisatie van brede scholen na, die we hier ‘Pleinen’ noemen. Dit vanwege onze visie op een doorlopende leerlijn van kinderen van 0 tot 12 jaar. Er zijn hier inmiddels diverse brede scholen operationeel. De meest recente brede school, onlangs opgeleverd, is in dat opzicht de meest bijzondere. Het gaat daar om kinderen van verschillende doelgroepen, van 0 tot 20 jaar.Een (brede) school draait om mensen, mensen die bereid zijn met elkaar samen te werken, ruimtes te delen en verder durven en willen kijken dan alleen hun eigen doelgroep. Zonder deze bereidheid is iedere brede school ten dode opgeschreven. Samenwerking ontstaat al in het begintraject. Voordat de eerste letters van een Programma van Eisen op papier staan, is het van belang dat de toekomstige gebruikers elkaar leren kennen en de meerwaarde ontdekken van het samenwerken
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
19
men op: de patiënt ervaart een steeds groter wordende stijfheid en wordt meer en meer inflexibel. Bewegen wordt steeds ongemakkelijker en kost steeds meer energie. Om vitale functies in stand te houden, worden de minder belangrijk geachte functies op een laag pitje gezet. Of zelfs stopgezet. De patiënt wordt steeds minder ontvankelijk voor prikkels van de directe omgeving en kan er ook niet langer op reageren.
Ferry van der Koelen
in een nieuw of vernieuwd gebouw. Als het gevoel van meerwaarde, delen en samenwerken er niet is, dan heeft het geen zin om de volgende stappen in het proces om te komen tot een brede school te zetten. 2. Een brede school draait door het feit dat er samengewerkt wordt, gedeeld en geluisterd. Een gebouw is dan ook geen garantie voor succes. De mensen, directeuren en leerkrachten, die zijn het succes. Tenminste, als zij bereid zijn te investeren. Niet alleen in hun eigen schooldeel, maar ook in het geheel. Dan kan van ieder gebouw een succesvolle brede school gemaakt worden. Een goed ontworpen school draagt zeker bij aan het slagen, maar uitgangspunt blijven de mensen met hun specifieke voorkeuren en persoonlijke agenda’s. 3. Verder is belangrijk dat in de Gorkumse visie een ‘Plein’ meer is dan alleen een school(gebouw). Het is voor de gemeente een ontmoetingspunt voor de wijk. Het gebouw dient te kunnen functioneren van de vroege ochtend tot de late avond. En in het weekend. Een ontmoetingsplein voor de wijk. Elkaar treffen, interactie, de dialoog aangaan. Niet alleen de doelgroep van 0 tot 12 (of soms 20) en hun ouders, maar voor alle bewoners van de wijk. Graag hadden we gezien dat er ook woningbouw gerealiseerd zou worden als onderdeel van een brede school, om de integratie nog verder te versterken. Maar dat is op korte termijn (nog) niet gelukt. PEPIJN VAN SANDIJK 1. Ik zou het anders stellen: zonder samenwerking droogt elke school uit. Bij uitdroging treden bij de patiënt de volgende sympto-
20
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
Samenwerking is wat de school fris, flexibel en vitaal houdt. Fris, want samenwerking levert altijd nieuwe ideeën op. En juist ideeën waar je misschien niet op zit te wachten houden je fris. En scherp. Omdat de school als organisatie scherp is en blijft, worden signalen, zowel interne als externe, opgepakt. Flexibel, omdat het van je organisatie vraagt om mee te bewegen met de mogelijk onverwachte vragen die door samenwerking opgeroepen worden. Vitaal, omdat door samenwerking op verschillende niveaus je bestaansrecht continue wordt getoetst.
werking tussen gebruikers lastig maakt’. Mijn antwoord op de vraag ‘wat is per definitie een slecht gebouw?’ is ‘als gebruikers hinder ervaren van het gebouw’. Die hinder kan variëren van onvoldoende frisse lucht tot beperking van samenwerking. En alles wat daar tussen zit. Dat maakt dat ik het met de stelling eens ben. Punt. 3. Mensen zijn sociale dieren, die elkaar nodig hebben om dingen voor elkaar te brengen. Altijd en overal, wie je ook bent. Ons lijfsbehoud heeft geleid tot een ongelooflijk ver ontwikkeld vermogen tot leren, door van elkaar te leren. Volgens mij ligt precies dit ten grondslag is van het gezegde “het vereist een dorp om een kind op te voeden”. Dus ook bij het leerproces van de verschillende leeftijdsgroepen. De belangrijkste rol, en anders een heel erg belangrijke, van een school is daarom stimuleren van samenzijn en samenwerken.
Samenwerking is een vloeiende stroom die energie geeft en die iedereen die er mee te maken heeft voedt. Een school die een samenwerkingscultuur bevordert heeft een positieve uitstraling, waarbij iedereen zich beter voelt. 2. Bij een ‘slecht’ gebouw dat een goede samenwerking lastig maakt, krijg ik een bepaald beeld. Veel donkere ruimtes van dezelfde maat, dichte deuren en smalle gangen die eindeloos lijken. Een grote ruimte die zich juist zou moeten lenen voor een prettige entree en ontmoetingen tussen docenten en leerlingen, is veel te onrustig en lawaaierig. In de docentenkamer is standaard te weinig ruimte, kaal en karig ingericht, koude TL-verlichting en de koffieautomaat spuugt slootwater uit. Kortom, biedt geen uitnodigende plek om informeel –maar niet minder nuttig- met elkaar te praten. Lastig voor de samenwerking, dat denk ik zeker. Maar of het gebouw dat ik voor me zie ook de samenwerking daadwerkelijk onmogelijk maakt? Ik denk dat docenten, ouders, stafmedewerkers daar zelf bij zijn. Iedereen heeft een totaal ander beeld of invulling van begrippen als ‘goed’, ‘slecht’, ‘onvoldoende’ enzovoorts. Net als dat iedereen waarschijnlijk een ander beeld heeft bij een schoolgebouw dat ‘een goede samen-
Pepijn van Sandijk
Maar waar vind je dat ‘dorp’, bijvoorbeeld wanneer je in een grote stad woont? Juist: op school. Op school leren kinderen van anderen dan van de eigen ouders, van leerkrachten en van elkaar. Wat wellicht nog belangrijker is, is dat via school ook steeds meer andere mensen in het netwerk indirect betrokken worden: ouders van klasgenoten en vrienden en later in de leerloopbaan stageplekken. En er zijn meer voorbeelden hiervan te noemen. De kern is dat op en door school het sociale netwerk groter kan worden. En door de sturende rol van ouders en leerkrachten bijdragen aan de sociale vorming. En sterk ontwikkelde sociale vaardigheden leveren betere kansen in onze samenleving. En die kansen beginnen op school.
THEMA SAMEN
ARCHITECTUUR EN VERBEELDING
Samen is het thema van deze Schooldomein. We vroegen drie architecten om te beschrijven en te verbeelden waaraan zij denken bij ‘samen’ in een onderwijsgebouw.
Samen
MEGGIE BESSEMANS DAT ARCHITECTEN
Foto: Ronald Auée
‘Samen’ betekent niet alleen ruimtes delen, maar ook elkaar inhoudelijk versterken. Daarom was voor MFA de Heerd ‘ontmoeten’ tussen de gebruikers, maar ook met en van de inwoners van Heerde het belangrijkste uitgangspunt! De MFA ligt aan de Van Meursweide, een prachtige groene open plek, midden in het dorp. Het voetpad langs de Van Meursweide loopt dwars door de MFA heen en verbindt het centrum van Heerde met de erachter gelegen woonwijk. Hierdoor wordt het gebouw uitermate openbaar en toegankelijk. Waar dit pad in het gebouw komt is tevens het hart, het ‘ontmoetingsplein’ van het gebouw, waar alle functies en gebruikers samen komen en waar de bibliotheek en het dorpshuis zijn gesitueerd.
Foto: Ronald Auée
MFA de Heerd biedt onderdak voor negen verschillende gebruikers en kon alleen tot stand komen door een sterke onderlinge samenwerking! Met veel plezier hebben wij samen met de gebruikers en opdrachtgever gezocht waar synergie kon ontstaan door dingen samen te doen. Zo delen de 4 scholen in het gebouw bijvoorbeeld een lerarenlounge, die ook weer door het dorpshuis kan worden gebruikt. Het theater van het dorpshuis kan ook als aula fungeren, de lokalen van het Cultuurplein kunnen als handvaardigheidslokalen van de scholen worden gebruikt en sommige lokalen van de scholen als muzieklokaal voor het Cultuurplein. En de ruimte waar alles samenkomt is het ‘ontmoetingsplein’. Een lichte en transparante ruimte waar de gebruikers en inwoners van Heerde elkaar kunnen treffen.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
21
LENNAERT VAN CAPELLEVEEN - ECTOR HOOGSTAD ARCHITECTEN Is het nog nodig om mensen te overtuigen van ‘samen’? Samen werken, samen genieten, samen verwonderen, samen leven: iedereen weet dat het samen pas leuk wordt en pas echt goed werkt. Voor ons als architecten is samen op twee manieren het centrale thema in ons werk. Op de eerste plaats omdat we architectuur zien als een van de meest effectieve middelen om mensen daadwerkelijk samen te brengen. Ideale omstandigheden scheppen om gemeenschapszin, interactie en cultuur te laten ontstaan, dat is waar het ons om gaat. En dat doen we het liefst, u raadt het al, samen. Daarom betrekken we in onze projecten iedereen die het leuk vindt om mee te denken heel nauw bij het proces. De opdrachtgever en onze adviseurs natuurlijk, maar vooral ook de mensen voor wie het gebouw uiteindelijk bedoeld is.
22
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
Zo hebben we in heel nauwe samenwerking met docenten, leerlingen en ouders een bijzondere nieuwe school ontworpen voor het Hyperion Lyceum op Overhoeks in Amsterdam. Ook bij Hyperion zijn ze overtuigd van de meerwaarde van samen. Dat hebben we vertaald in twee spectaculaire centrale ruimten, een atrium binnen en een patio buiten, die zich door het hele gebouw slingeren. Deze wonderbaarlijke ruimten (want leergierigheid roep je tenslotte op door verwondering te prikkelen) bieden eindeloos veel aanleidingen om samen te kijken en bekeken te worden, samen bijzondere momenten te beleven en te vieren, samen te studeren en gewoon samen wat te eten. Als alles goed gaat is het in 2018 klaar. Dan gaan we samen kijken.
Foto: Arthur van Iterson
THEMA SAMEN
JURJEN VERMEER – SPRING ARCHITECTEN Samen; als gelijktijdig en onder elkaar Samenwerken, samenvoegen, samenstellen zijn allemaal activiteiten die voorkomen op school. Het is een scala van activiteiten, dat gelijktijdig, op ieder moment en op meerdere plekken plaatsvindt. Een goede school nodigt uit tot vanzelfsprekend en divers gebruik van de ruimte. Een school waar ieder kind, alleen of met elkaar een plek kiest waar hij of zij zich fijn voelt. De leeromgeving van het kind is soms heel groot en soms heel klein. Groot kan het zijn in het hart
van het gebouw. Hier komt alles samen en wordt de identiteit van de school zichtbaar, erbij horen en meedoen worden daar herkenbare emoties. Geconcentreerd, zelfstandig in een eigen wereld in staat zijn de juiste keuzes te maken te midden van alle andere kinderen gebeurt ook op school. Het gebouw geeft ruimte aan ieder kind. Een grote variatie aan plekken, van klein tot groot, van rumoerig tot rustig en van hoog tot laag, maakt nieuwsgierig, maar geeft ook rust. Samen is er altijd iets te beleven!
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
23
HET STERRENSCHIP VERBINDT DE WIJK DOOR TE BEWEGEN
Leren doe je samen 24
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
Tekst Sibo Arbeek Foto’s Hans Kroeze
ONTWERP EN INRICHTING
Een bijzonder gebouw in een heus vestingstadje, waarin de school verbonden is met de sporthal en een multifunctioneel centrum in Kloosterveen. Een school bovendien die bewegen als uitgangspunt heeft. Verbinden en bewegen want leren doe je samen: dat is de missie!
J
eroen Kleyberg is vanaf 2010 directeur van OBS Het Sterrenschip: “Die al 18 jaar bestaat en na twee tijdelijke verhuizingen in 2010 op deze definitieve plek in de nieuwe wijk Kloosterveen in Assen is aanbeland. Kloosterveste is het nieuwe hart van de wijk Kloosterveen en is gebouwd als een vestingstadje met centraal een ovaal plein. De BAM heeft de veste, de school en de parkeergarage neergezet. De nieuwe wijk moest snel groeien, maar stagneerde na een voortvarend begin door de crisis en verdere woningbouw kwam niet van de grond. De gemeente kocht grond terug en bouwde zelf sociale woningen, waardoor de verdere ontwikkeling van het gebied vorm kreeg. Kloosterveen telt vijf scholen, die allemaal redelijk stabiel zijn. Het Sterrenschip kent 17 groepen en ongeveer vierhonderd leerlingen. Dit rechthoekige gebouw heeft een begane grond en twee verdiepingen. Een verhoogd plein bovenop de parkeergarage verbindt de verschillende functies. De school is verbonden met een sporthal, waar het dak ook geschikt is gemaakt om op te spelen. Voor de school ligt een openbaar speelplein met een Cruijff court.”
ALLES IN 1 SCHOOL Ik heb de ontwikkeling meegemaakt van een brede school naar een alles in 1 school, zoals het in Assen heet. In feite een Integraal Kind Centrum (IKC), waarbij we nauw samenwerken met de Algemene Stichting Kinderopvang Assen (ASKA) en de peuterspeelzaal die ook in dit gebouw zitten. Assen heeft de brede school vaarwel gezegd omdat het niet werkte; elke twee maanden met verschillende partijen met verschillende agenda’s vergaderen; dat schoot niet op.
Je ziet hier veel stand alone scholen, waarbij kinderopvang in de leegstand van het gebouw trekt. Samenwerking is niet altijd makkelijk, omdat iedereen toch ook de eigen portemonnee in de gaten houdt, ook al vinden we allemaal dat het kind centraal staat. We zijn daarom druk met de gemeente en partners bezig om meer organisatorische samenwerking mogelijk te maken. In combinatie met de mfa waarmee we via een loopbrug verbonden zijn is het een uitdaging om die samenwerking verder uit te werken. Zo hebben we vijf lokalen in het mfa in gebruik en delen we de leskeuken, het technieklokaal en de grote zaal, die ook als theater en kerk fungeert. We zoeken nadrukkelijk de verbinding, bijvoorbeeld met mensen van de dagbesteding, die ook in de mfa zitten. We staan in het midden van de wijk en midden in de samenleving. Het thema van de school is leren doe je samen. We hadden een bibliotheek in de mfa die door bezuinigingen dicht is gegaan. Nu hebben we in school de sterrenbieb die door leerlingen uit groep 7 gerund wordt, met een eigen directeur, pr-medewerker en een leesbevorderaar. Elk leerplein heeft een eigen kleine bibliotheek en aan het einde van de middag vindt de uitleen plaats. Ook is er een samenwerking met de kinderopvang en lezen telkens twee kinderen voor aan dementerende ouderen van Kloosterakker, die ook in het complex wonen. Dat we verbonden zijn met elkaar willen we nadrukkelijk onze kinderen meegeven.” MODERN KLASSIKAAL ONDERWIJS “In Het Sterrenschip zie je telkens drie lokalen die met een leerplein verbonden zijn. Dat maakt ook dat je niet de beleving van een grote school hebt. Doordat
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
25
vlnr Jeroen Kleyberg, Hans Kroeze en Hans Stienstra
je overal glazen puien ziet voelt het als een transparant gebouw. Vanuit de klas heb je overzicht op de leerpleinen, waardoor deze als het verlengde van de klas werken. We geven modern klassikaal onderwijs. Dat betekent dus niet dat je maar wat gaat tekenen als je eerder klaar bent met de oefeningen. We differentiëren, stimuleren samenwerking en proberen op maat het onderwijs in te richten. Dat doe je niet meer in een traditioneel lokaal. Kinderen willen en mogen ook bewegen tijdens het leren. Nadat ik tijdens een workshop van STALAD professor Dieter Breithecker over bewegend leren en samenwerken hoorde vertellen, wist ik het zeker: te lang stil zitten is slecht voor kinderen. Combinaties van zitten en staan past beter bij kinderen en leerkrachten. Dat vind ik innovatief en efficiënt.” Hans Stienstra van STALAD licht toe: “STALAD heeft in samenwerking met V/S een meubel op de markt gebracht wat bewegend leren maximaal ondersteunt. Hij beweegt, rolt en hij is in hoogte instelbaar. Je kunt relaxed zitten en door de 3dimensionaliteit kantelt hij naar voren, waardoor je meer geconcentreerd kunt werken. En deze stoel kan draaien, zodat je geen achterwaartse ruimte nodig hebt.” Jeroen: “Ik had al houten meubilair, maar dit is een modern gebouw en daar hoort een inrichting bij die past bij het onderwijs. Door de samenwerking tussen STALAD en ons bestuur Plateau konden we versneld inrichten. Het team keek eerst vreemd op toen ik met de bewegende stoel kwam. Vroeger vertelde ik bewegende kinderen ook dat ze stil en rechtop moesten zitten. Nu weet ik dat kinderen die beweging nodig
26
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
“Vroeger vertelde ik bewegende kinderen dat ze stil en rechtop moesten zitten.”
hebben, voor hun motorische ontwikkeling en voor het leerproces. Als je bijvoorbeeld naar achteren kunt buigen doorbloedt het lichaam beter. In het begin werden collega’s onrustig van de bewegende kinderen, maar we zien dat kinderen aan hun stoel gewend raken. Ik heb maximale uitwisselbaarheid met twee soorten zitschalen: een M en een L kuipmaat. Bij bewegend leren hoort ook op één hoogte zitten, zodat je niet op een ander neerkijkt en je veel makkelijker met elkaar kunt overleggen. Dus heeft elke leerling hetzelfde bladniveau, maar instelbare stoelen en een instelbare voetenring. Een aantal leerkrachten heeft een hoog-laagtafel en kan zelf kiezen of ze staan of zitten. We zien dat kinderen heel makkelijk bij zo’n tafel even komen overleggen. Vanuit de tafel kan de leerkracht het digibord regelen. Het vereist een andere manier van denken door de volwassenen, maar je ziet dat het goed werkt.” Hans knikt: “Vanuit facilitair en budgettair oogpunt biedt deze leerlingstoel een groot voordeel ten opzichte van traditionele klasseninrichtingen. Er kan op gelijke hoogte gewerkt worden zonder hinderlijke ongelijke tafels waarbij veel onrust en ongemak ontstaat. De stoel vraagt ook een actieve houding van de docent. We hebben de stoelen samen met de kinderen geïnstalleerd en op hoogte gebracht. Dat vonden ze fantastisch. Het is enorm leuk om te zien hoe verschillend ze erop zitten. Voor het einde van het jaar gaan we evalueren en waarschijnlijk trekken we dit meubilair door binnen Plateau.” Kijk voor meer informatie op www.stalad.nl.
ONTWERP EN INRICHTING
Tekst Sibo Arbeek
ZIEN BETEKENT KOPEN
Licht en transparantie vormen basis voor Hubertus Berkhoff Met ingang van schooljaar 2015-2016 hebben De Berkhoff en de Hubertus Vakschool hun krachten gebundeld in een nieuw schoolgebouw waar ruim 530 leerlingen aan de slag kunnen met Horeca, Toerisme, Brood & Banket. Inmiddels draait de school bijna een jaar en is het tijd voor een evaluatiemoment.
L
id directie Sweder Bosch is zichtbaar trots: “De Hubertus & Berkhoff is de nieuwste vmbo-school (basis- en kaderberoepsgericht en TTO) op de Zuidas in Amsterdam. We beschikken over vier bakkerijen, keukens, twee lesrestaurants en een Grand Café waar de leerlingen kunnen
oefenen in de praktijk. De restaurants en het Grand Café zijn toegankelijk voor gasten van buiten de school en zitten twee maanden van te voren al vol. De buurtfunctie loopt als een tierelier en het gebouw fungeert echt als een community center. Je moet wel weten dat we hier zitten, dus soms
Streamer
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
27
PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Hubertus & Berkhoff, de culinaire vakschool Locatie Europalaan, Zuidas, Amsterdam Oppervlak 6.600 m² Projectmanagement ICSadviseurs
gaan we met onze bakkerskar door de buurt om te flyeren en dan gaat de mond tot mondreclame heel snel. We zitten redelijk ingeklemd op een binnenstedelijke locatie met om ons heen hoge gebouwen en een parkeergarage. Hiernaast is een appartementencomplex met jonge professionals geopend en die mensen lunchen en dineren hier ook. En ze worden bediend door onze leerlingen, onder begeleiding van een docent, met verse producten
Lichtstraten VELUX Nederland Type modules Vast Daksoort Lessenaar 5-25 Aantal modules 50
28
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
en goede koffie van Segafredo. Onze bakkerijen zijn van half negen tot kwart over vier bezet met telkens twintig kinderen per klas. Alles wat ze de hele dag maken wordt dezelfde dag nog verkocht. Licht en zicht zijn belangrijk en daarnaast is zien ook kopen. Ons product is eten en drinken, dus hebben we de publieksfuncties in de plint gelegd. Het grand cafĂŠ, de bakkerswinkel en de restaurants liggen uitnodigend langs de gevel en verleiden passanten binnen
ONTWERP EN INRICHTING
te komen voor een kop koffie met een vers gebakje of een warme lunch. We willen ook het ambacht tonen en onze vakmensen zien stralen. Er zijn geen drempels en de deur staat altijd open. De school is op 1 augustus een jaar geopend en los van wat kinderziekten, zoals een aanpassing in de akoestiek, bevalt het gebouw heel goed.” TOEZICHT EN VEILIGHEID “De school ligt in een drukke en volle omgeving, zonder veel buitenruimte. Dat vraagt iets van het gebouw en de architectuur. De plattegrond van het gebouw is een vierkant met een begane grond, twee verdiepingen en een groot dakterras, waar 250 leerlingen hun pauze kunnen genieten. De interieurarchitect Zenber bracht eenheid in het nieuwe gebouw door het interieur op te zetten als een passage rondom een centraal plein. De passage verbindt de verschillende ruimtes en verdiepingen. Dit maakt toezicht en veiligheid mogelijk en zorgt tegelijk voor veel interactie. Zo is vanuit de passage goed te zien wat er in de bakkerij wordt gebakken en wie er in de keuken in de soep staat te roeren. De passage is een metafoor voor zien, ruiken en proeven. Kleinschaligheid is belangrijk en dat regelen we door de onder- en bovenbouw te splitsen; op de begane grond bevinden zich de examenklassen 3 en 4 en de praktijklokalen en op de 1e en 2e verdieping de instructielokalen voor de onderbouw. LICHT ALS THEMA Midden in het gebouw ligt het atrium, met op de begane grond de centrale balie met de kantine voor de bovenbouw en op de eerste verdieping de wintertuin. De wintertuin is een ruimte voor creativiteit en ontspanning, die door de docenten, ouders en bezoekers wordt gebruikt. Daar vind je ook de koffie- en pauzeplek voor de docenten. De lichtinval door de VELUX modulaire lichtstraten bepaalt ook het karakter van het gebouw. Licht was dan ook een bepalend thema voor de architect, die geen donkere ruimten wilde creëren. We zien hier dagelijks wat daglicht met mensen doet; het creëert rust en stimuleert creativiteit. Als je bij de balie staat ervaar je het licht van boven. Je hebt altijd het gevoel of je buiten staat; een soort patio maar dan met dak. Daglicht vrolijkt mensen op en dat werkt door in het gedrag. Bovendien versterkt de licht inval de ruimtelijkheid en openheid van het gebouw. Leerlingen vinden het gebouw prettiger dan de beide vorige gebouwen, die donker waren met gesloten lokalen. Ze vinden het hier schoon, mooi en licht.” DAGLICHT CREËERT OPTIMAAL BINNENKLIMAAT Jack Kenters accountmanager bij VELUX Nederland licht toe: “We zijn verheugd om te zien hoe goed onze modulaire lichtstraten functioneren en bijdragen aan het succes van de school. Bepalend voor dat succes is ook dat daglicht een belangrijk uitgangspunt voor het
“We zien hier dagelijks wat licht met mensen doet; het creëert rust en stimuleert creativiteit.”
ontwerp was. Een lichtstraat presteert op het eerste gezicht op een energetisch lager niveau dan een dicht dak. Daglichttoetreding en mogelijke natuurlijke ventilatie via de lichtstraten hebben echter een positieve bijdrage in de totale energetische kwaliteit van het gebouw. Zo kan zonnewarmte in de winter bijdragen aan de verlaging van de stookkosten en kan natuurlijke ventilatie voor voldoende frisse lucht zorgen en kunnen de koellasten worden beperkt. Voorwaarde daarvoor is dat de kwaliteit van de lichtstraat, vooral met betrekking tot de water- en luchtdichtheid en isolerend vermogen, van zeer goed niveau moet zijn. Een belangrijk kenmerk van VELUX modulaire lichtstraten is dat het gehele systeem geprefabriceerd is en het glas al in de fabriek in de module is geplaatst. Dit garandeert wind- en waterdichtheid en bij de plaatsing van de modules kan de constructie snel en eenvoudig worden dichtgelegd. In één dag zijn de vijftig modules door de aannemer zelf geplaatst en in totaal drie dagen was het gebouw wind- en waterdicht en konden we ook binnen aan de slag. Op die manier werden de lichtstraten onderdeel van de totale legpuzzel waar de aannemer mee bezig was.” Sweder bevestigt dat: “Of de zon nu wel of niet schijnt; er is altijd voldoende daglicht en de temperatuur in het gebouw is prettig. Dat is ook een verdienste van deze VELUX modulaire lichtstraten.” Kijk voor meer informatie op: www.modulairelichtstraten.velux.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
29
OVER RENOVATIE EN ONDERWIJSKWALITEIT
Debat in het Alkwin Kollege
met een hoofdletter K
Arie Aalbers
30
vlnr: Fred Schopman, Nico van Zuijlen en Thomas Bรถgl
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
Ruud van Vliet
EXPERTMEETING
DEELNEMERS:
Het duurzaam gerenoveerde en deels vernieuwbouwde Alkwin Kollege vormde het decor van een inspirerend debat over renovatie, nieuwbouw, duurzaamheid en de kracht van een goede leeromgeving aan de hand van vier stellingen.
• Jan-Willem Dienske
Schoolleider Alkwin Kollege
• Thomas Bögl
Partner en architect van LIAG
• Nico van Zuijlen Beleidsadviseur en werkgeverszaken en bedrijfsvoering VO Raad • Fred Schopman Hoofd huisvesting van VO Haaglanden met tien scholen met 23 locaties en 13.000 leerlingen van praktijkonderwijs tot en met
S
choolleider Jan-Willem Dienske van het Alkwin Kollege zet zijn school neer: “Een hele leuke open katholieke school met 1.500 leerlingen en drie speerpunten: kwalificatie, socialisatie en persoonlijkheidsvorming van de leerling. Het onderwijs beweegt zich van aanbodgestuurd naar meer vraaggericht, waarbij elke leerling unieke talenten heeft. Daar hoort een goede leeromgeving bij. Onze school is recent gerenoveerd met deels nieuwbouw. Dat heeft ook meer licht en transparantie opgeleverd.” Thomas vult aan: “We zijn twee jaar bezig geweest om het gebouw functioneel te maken. Het oude gebouw is typisch uit de jaren ‘60. Door twee halfronde aanbouwen om het bestaande gebouw te zetten is een nieuwe dimensie toegevoegd. We hebben het als het ware geopend, waardoor er veel meer licht in het gebouw is gekomen.” DUURZAAM RENOVEREN IS VANZELFSPREKEND Jan-Willem: “Bouwen zit niet automatisch in de genen van de schoolleider die veel meer (met de organisatie van) het onderwijs bezig is. Je probeert leerlingen af te leveren als trotse burgers, die hun plek innemen.” “Maar dat is ook duurzaamheid”, reageert Marco van Zandwijk, “duurzaamheid gaat ook over de gemeenschap en de sociale inbedding.” Thomas Bögl: “Duurzaam bouwen is de core business van de bouwende partijen. De school hoeft er eigenlijk niets
Marco van Zandwijk
gymnasium • Philip Blaauw Partner van INNAX, bezig met duurzame energiebesparing • Arie Aalbers
Bouwadviseur en partner van LIAG
• Ruud van Vliet Projectleider Green Deal Scholen en Klimaatverbond Nederland, zet zich in om duurzaamheid hoog op de bestuurlijke agenda te houden • Barrel Ripper Commercieel manager bij SMT Bouw en Vastgoed, gespecialiseerd in onderwijshuisvesting • Marco van Zandwijk Kennismanager bij Ruimte-OK • Sibo Arbeek
Hoofdredacteur Schooldomein
van te weten.” Philip Blaauw protesteert: “Je hebt als opdrachtgever je ambities en moet de marktpartijen uitdagen. Er is juist een enorme verwevenheid met de prestatie die je krijgt.” Fred Schopman vult aan: “Dat speelt vooral bij het binnenmilieu en het klimaat in de klas. De rest ligt nog verder weg. De gescheiden geldstromen spelen nog steeds parten.” Marco: “De werkgever is verantwoordelijk voor een gezonde werkomgeving. Dat is ook onderdeel van de Green Deal Scholen. De opdrachtgever moet zich bewust zijn van wat een gezonde omgeving is.
vlnr: Jan-Willem Dienske en Barrel Ripper
Philip Blaauw
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
31
Vervolgens is het aan de markt om dat op een maximale manier in te vullen.” Fred: “Uiteindelijk gaat het om geld. Den Haag kent een relatief hoge norm en veel gemeenten halen niet eens het bouwbesluit.” Barrel Ripper knikt: “Gemeenten moeten zich bewust zijn van de duurzaamheidsambitie van scholen. We zien vaak een ambitie, die niet specifiek is uitgewerkt, bijvoorbeeld op het gebied van de EPC en de GPR. Ook wordt er door de gemeente vaak geen budget toegekend aan de gestelde duurzaamheidsambitie.” Marco herkent dat: “Gemeenten en schoolbesturen moeten vanuit de inhoud praten en dan moet pas de vertaling plaats vinden naar de investering en de exploitatie.” Phillip voegt toe: “Een oplossing is dat de school een hoge ambitie neerlegt en dan de oplossing aan de markt vraagt. Dan moet je dus niet op het programma en de laagste prijs selecteren. In die uitvraag kun je bijvoorbeeld een gedeeltelijke financiering meenemen, die je dan weer in de vorm van lease in de exploitatie vertaalt.” Ruud aarzelt: “De opdrachtgever zit in een traditionele omgeving. We vragen hem wel heel andere verhouding met zijn omgeving aan te gaan.” Arie Aalberts reageert: “Maar aan de marktkant staan de partijen klaar. Door de lage rentes is er een enorme kans. De scholen kunnen nu stappen maken zonder dat de financiering een probleem hoeft te zijn. Die verdien je zo terug. “ Fred heeft het antwoord: “De gemeente heeft een hekel aan een gedeelde investering door het schoolbestuur omdat de administratieve verwerking lastig is. We hebben in een gebouw zelf buiten de gemeente om in een WKO-installatie geïnvesteerd en hebben een eigen investeringsprogramma buiten de gemeente om.” Philip trekt zijn wenkbrauwen op: “Dat vind ik bijzonder, omdat veel gemeenten enorme klimaat neutrale ambities hebben.” Fred schudt zijn hoofd: “De afdeling onderwijs werkt anders, die pakken dat niet op.” Barrel reageert: “Dat pleit toch wel voor (partiële) doordecentralisatie of het gemeentelijk budget goed afstemmen op gemeentelijk beleid.” Fred knikt: “Wanneer we dat bedrag 1 op 1 kunnen krijgen kan ik alle gebouwen eens in de 20 jaar renoveren en ook nog eens nieuw bouwen. Doordecentralisatie zou voor gemeenten en schoolbesturen veel opleveren en levert een langjarig duurzame vastgoedvisie op.” RENOVATIE IS EEN TIJDVERSCHIJNSEL, NIEUWBOUW IS OP TERMIJN EFFECTIEVER Fred neemt het initiatief: “Niet mee eens; renovatie is heel effectief. Twaalf jaar geleden heb ik een beleidsplan gemaakt met drie categorieën: relatief nieuwe gebouwen, hele oude gebouwen en de gebouwen uit de jaren 80. De laatste categorie moet je zo snel mo-
32
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
“Duurzaam heid gaat ook over de gemeenschap en de sociale inbedding.”
gelijk slopen. Met de tweede moet je iets en de eerste categorie vertaal je naar een meerjarenonderhoudsplan. Behalve twee monumenten hebben we alles uitgevoerd. Renovatie van de monumenten stond voor 0%, na discussie voor 50% van de nieuwbouwkosten in de verordening, dat werd 62,5%. Zo kan een school weer 30 jaar mee.” Thomas knikt: “Goede oude scholen kun je altijd hergebruiken, als woning, kantoor of restaurant. Je hebt wel een probleem met gebouwen uit de jaren 70 en 80.” Marco legt uit: “Die zijn voor een habbekrats gebouwd; heel sober en niet doelmatig. Een goed voorbeeld van een verkeerde investeringsbeslissing. Daar zou je heel veel van kunnen leren. Duurzaamheid is duur is te kort door de bocht; je moet aan de voorkant iets extra’s willen investeren om het gebouw te verduurzamen.” Jan-Willem geeft een extra argument: “Een bestaand gebouw is een soort beeldmerk; de locatie is bekend en vertrouwd. Leerlingstromen zijn gebouwd op historie.” Arie: “Juist daarom hebben we de nieuwbouw als een nieuwe schil om de oudbouw gelegd, waardoor de oudbouw geoptimaliseerd wordt. Daardoor was tijdelijke verhuizing ook niet nodig.” Barrel reageert: “Je moet naar de hele portefeuille kijken en
EXPERTMEETING
concept. De meeste onderdelen zijn demontabel en de structuur staat er voor honderd jaar en kan zich aanpassen aan het toekomstige gebruik/behoefte. Je moet dan ook de installatie compartimenteren, zodat je los kunt koppelen. Daar kan de markt goed in meedenken en dat zorgt ervoor dat een gebouw kan transformeren.” Philip vult aan: “En misschien verandert het onderwijs wel helemaal van karakter en hebben we helemaal geen specifieke gebouwen meer nodig. Kijk naar de ontwikkeling van het nieuwe werken.” Jan-Willem over de eigen renovatie: “Alles kan er uit en de klaslokalen kunnen veranderd worden, zodat we ruimten kunnen aanpassen en veranderen. Dat is zeker adaptief.”
een ingreep in samenhang zien. Soms moet je ook afstoten, oppakken, vernieuwen en renoveren.” Marco: “Maar je kunt niet stellen dat nieuwbouw effectiever is. Renovatie biedt de mogelijkheid om een gebouw op een hoger niveau te brengen.” Philip knikt: “Alles wat waardevol is moet je behouden. Bovendien is Nederland vol.” Barrel geeft een laatste argument: “Veel is neergezet wat niet transformatiewaardig was en veel gebouwen hebben geen constructieve restwaarde. Op een gegeven moment moet je toch een deel van het bestand vervangen.” JE ONTWERPT VOOR HET VOLGENDE GEBRUIK Thomas uit de eigen praktijk: “We kunnen ontwerpen voor verschillende invullingen. Dan doen we een studie naar stramienmaten en kun je in de hoogte de winst maken. Dat betekent dat in de toekomst de functie kan veranderen. Vraagstukken moet je zowel vanuit de bouwfysica als ook de installatietechniek benaderen. De schil moet ook goed en duurzaam zijn.” Barrel knikt: “Dat is zeker zo. De flexibiliteit, schil en draagstructuur van een gebouw moeten ander gebruik mogelijk maken. Dat is ook goed in een uitvraag te stellen, bijvoorbeeld in het living building
ARCHITECTUUR GAAT STEEDS MEER OVER BELEVING EN STEEDS MINDER OM FUNCTIONALITEIT Jan-Willem: “Dat herken ik wel. Socialisatie is één van onze kernwaarden. De leerling komt steeds meer om te ontmoeten en niet meer om van één docent het verhaal te horen. Alles wat iemand vertelt kun je thuis ook googlen; toch wil je elkaar ontmoeten. Je bouwt in feite een community. We hebben veel plekken met gecombineerde functies, veel studiepleinen en individuele werkplekken waar alles kan. Philip: “De integratie met de maatschappij neemt toe, daarom moet een schoolgebouw adaptief zijn. Een gebouw gaat steeds meer over beleving. “ Fred vult aan: “Beleving is ook een vorm van functionaliteit. Een goed gebouw dwingt respect af. Iets wat je mooi maakt blijft mooi.” Thomas legt uit: “Beleving en duurzaam gaan naar mijn mening altijd samen. Het meest duurzame gebouw is van baksteen zonder ramen en deuren. Maar er valt niets in te beleven. Als je het functioneel wilt maken voeg je sfeer toe en die sferen beïnvloeden jouw functionaliteit weer. Ik denk daarom nooit na of iets functioneel is of sfeerbepalend. Het gaat om de kwaliteit.” Marco is kritisch: “Het kwaliteitskader huisvesting kijkt toch misschien te technisch naar gebouwen. Het moet ook over functionaliteit en beleving gaan.” Barrel vult aan: “We zien dat steeds meer scholen experimenteren met lucht, kleuren, planten en akoestiek. Is dat beleving of heel goed weten wat de doelgroep wil? Alles wat je daarin wilt toevoegen krijg je niet gratis van de leveranciers.” Fred reageert: “Beleving heeft niets met meer m² of extra kosten te maken. We hebben 30.000 meter afgestoten en toch 3.000 leerlingen meer gekregen, terwijl de gebouwen beter zijn geworden. Ze zitten nu in kleinere gebouwen, maar met een hogere waardering.” Kijk voor meer informatie over de organisator van dit debat op www.liag.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
33
Tekst Sibo Arbeek Foto’s Chris van Koeverden
VOLLEDIGE HARMONIE ZICHTBAAR OP STUDIEPLEIN
Inrichten doe je niet alleen In het studieplein van de Fontys Hogescholen in Eindhoven vallen opleiding, omgeving en interieur prachtig samen. Studenten maken op verschillende manieren gebruik van de ruimte op informele of juist meer formeel ingerichte plekken. Zo moet het zijn!
F
ontys is met een deel van de opleidingen gehuisvest in de Witte Dame, een begrip in Eindhoven. “Vorige week hebben we nog stilgestaan bij 125 jaar Philips in Eindhoven”, vertelt Michel van der Zanden, als senior projectleider huisvesting bij Fontys verantwoordelijk voor de transformatie van de Witte Dame van een kantoornaar een onderwijsfunctie. “Ergens rond 1928 was er op deze plek aan de Emmasingel behoefte aan de uitbreiding van het fabrieksgebouw waar jonge vrouwen lampen konden maken. Dit gebouw is ontworpen door Dirk Roosenburg, de huisarchitect van Philips. Dit hele complex is begin negentiger jaren opnieuw ontwikkeld, inmiddels wordt hier onderdak gegeven aan cultuur gerelateerde bedrijven waaronder de bibliotheek, de GGD, de Design Academy en wij als Fontys.” HRM EN P De aanleiding van het gesprek is de inrichting van een verdieping met Gispen en daarvoor praat ook businessmanager onderwijs Jeroen Verweij van Gispen mee. Michel legt uit: “We zitten hier vanaf 2014 omdat we meer ruimte nodig hadden voor de opleiding HRM en Psychologie (P). We begonnen op de tweede verdieping en het eerste deel van de derde verdieping en zijn vanaf november 2015 het tweede
34
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
deel van de derde verdieping aan het transformeren. Naast de opleiding HRM&P van Fontys is hier nu ook FLOS; de lerarenopleiding Sittard met de minor taal en cultuur gehuisvest. Flos en HRM en P hebben hier hun thuisbasis met de tien extra gecreëerde onderwijsruimten. Door slim in te richten in goed overleg met Claartje ten Have van Gispen hebben we een vlekkenplan gemaakt, met extra kantoor- en vergaderfaciliteiten en een prachtig studieplein. Van industrieel erfgoed naar onderwijsruimten transformeren levert een bijzondere opgave op, met beperkingen als de hoogte, de betonstructuur en een monumentenstatus, waardoor je altijd langs de gemeente moet. Dat kun je niet doen zonder een goede architect en een partij die meedenkt over de kwaliteit van het interieur en de ruimte als totaalconcept. We hebben gebruik gemaakt van het ritme van het gebouw. Iedereen vindt de harmonie tussen de wanden, vloeren en kleuren prachtig. Op beide verdiepingen zie je hetzelfde stramien van onderwijsruimten met lokalen en werkplekken, maar op de derde verdieping wilden we meer flexwerken en vind je een volledig nieuwe inrichting. Medewerkers de hier zouden komen werken waren eerst terughoudend tot ze het mooie studieplein zagen, met veel glas en een hoogwaardige kwaliteit. Bovendien mochten ze meedenken over hun eigen inrichting. Door de variëteit van
ONTWERP EN INRICHTING
“Door de variëteit van verschillende werkplekken werd de werkomgeving ook aantrekkelijk, met zithoeken gekoppeld aan de omgeving van het studieplein.”
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
35
verschillende werkplekken werd de werkomgeving ook aantrekkelijk, met zithoeken gekoppeld aan de omgeving van het studieplein. De kantoren zijn aan de gangzijde van glas waardoor de docenten veel toegankelijker werden en de interactie met studenten makkelijker werd.” DIVERSITEIT AAN MEUBELEN Jeroen over de samenwerking: “Wij hebben als contractpartner van Fontys de ambitie om de juiste ontwerpers aan de vraagstelling te koppelen. Hoe werken en ontmoeten studenten nu en hoe gaan ze waarschijnlijk in de nabije toekomst werken? Daar moet je op anticiperen. Studenten willen graag in het gebouw blijven, maar dan moet het een aangenaam verblijf zijn. Dat realiseer je door een diversiteit van meubelen en interieur toe te passen, waarbij je met plekken voor ontmoeting begint en daarna naar concentratieplekken werkt. Waar je binnenkomt, heb je de meeste reuring, daar moet je dus geen werkplekken maken, maar wel voor een goede koffievoorziening zorgen. Die verschillende werkvormen, al dan niet met ICT-toepassingen, realiseer je door afscheiding met banken om de ruimte te breken. Ook moet de akoestiek goed zijn
36
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
om verschillende werkvormen mogelijk te maken. Dat regel je met een goede afstemming tussen wand- en vloerafwerking in combinatie met een met zorg samengesteld interieur.“ Michel weer: “Het werkt ook goed door de diversiteit aan zitniveaus, banken die zowel glad en gestoffeerd zijn en een afwisseling van hoge en lage stoelen. De combinatie van flexibiliteit en kwaliteit maakt dat de directie nu ook tot gedeelde werkplekken is overgegaan, waardoor er op de tweede verdieping weer meer ruimte is vrijgekomen voor meer flexplekken. Dat was voortschrijdend inzicht op basis van het succes van deze transformatie. Belangrijk is ook een goed binnenklimaat, met voldoende koeling. En om flexibel werken te stimuleren is er overal wifi. De meeste studenten hebben twee of drie devices bij zich. Goede ICT-voorzieningen vormen een basisvoorwaarde om zo’n concept te laten slagen.” Michel ten slotte: “Vanuit Gispen is het geen groot project, maar het laat goed zien hoe mooi een concept in de praktijk kan werken.” Fontys is een kennisinstituut met meer dan 4.300 mede werkers en ruim 44.000 studenten. Er zijn 28 instituten. Kijk voor meer informatie over het project op www.gispen.com.
ONTWERP EN INRICHTING
Tekst Sibo Arbeek
BELEVING, KWALITEIT EN DUURZAAMHEID
Geslaagde inrichting ROC Friese Poort maakt het plaatje compleet Maaike Veenstra van ROC Friese Poort en Marco Teeuwen van Ahrend hebben duidelijk een prettige werkrelatie opgebouwd. Ahrend is dan ook al jaren hofleverancier van de gebouwen van ROC Friese Poort. Het interview gaat over de inrichting van gebouw C, het laatst opgeleverde gebouw voor Zorg en Welzijn dat het BREEAM Excellent predicaat kreeg. Maar het volgende project komt er alweer aan: gebouw D voor Horeca, Economie, Zakelijke Diestverlening, Media, AVP en IT wordt aangepakt. Het gesprek gaat over beleving, kwaliteit en duurzaamheid.
37
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
37
R
OC Friese Poort heeft een prachtige campus met enkele fraaie gebouwen aan de Splitting in Drachten. Het aantal studenten stijgt elk jaar weer, omdat het ROC een duidelijke ambitie heeft die ook vertaald is in de huisvesting: “En de verschillende opleidingen hebben een eigen profiel en gebouw op de campus, zodat ik elke dag vier gebouwen moet openen en sluiten”, lacht hoofd facilitaire dienst Maaike Veenstra. “Maar het is een boeiende baan die nooit saai is, als je alleen al ziet wat er de afgelopen dertien jaar op deze campus is gebeurd. Zo zijn we nu bezig met de verschillende cateringconcepten, waarbij eigen mensen onder de regie van een externe cateraar onze restaurants runnen. Ahrend helpt ons de kantine van gebouw D opnieuw in te richten, waarbij de Foodhallen in Amsterdam onze inspiratiebron zijn. Er komt een voorzetwand en allemaal kraampjes erachter met koelwerkbanken, zodat studenten daar real-life kunnen leren.” Marco: “Het is niet alleen het broodje dat je eet; het mes moet scherp zijn, je moet goed zitten en de bediening moet perfect zijn.” Maaike knikt: “Het gaat om de totale beleving; we hebben net de job monitor score gehad, die de tevredenheid onder studenten meet. Dan zie je dat de meeste gebouwen op dienstverlening goed scoren, maar één gebouw wat minder. Klantvriendelijkheid en flexibiliteit zijn basiswaarden, dus daar moet je aan blijven werken. Je vindt bijvoorbeeld alleen een papierbak in de lokalen, maar geen prullenbak; er wordt niet gegeten en gedronken in de lokalen. Wanneer de schoonmaak bekers in de papierbak vindt, komt dat via mij bij de opleidingsmanager. Die spreekt de betreffende docent er op aan. We hebben een rookvrij plein en dat was een hele klus; we hebben veertien dagen lang met tien man met gele hesjes rokers de drie
38
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
rookruimten in gestuurd. We zijn nu een half jaar verder en het is een rookvrij plein geworden. Het is vaak een kwestie van herhalen en daarom willen we duurzaamheid in het lesprogramma borgen. Daar horen ook duidelijke gedragsregels bij.”
“Een goede sfeer en beleving maken dat een ruimte van de gebruikers wordt.”
CRADLE TO CRADLE GECERTIFICEERD Het gebouw van Zorg en Welzijn heeft het predicaat BREEAM Excellent gekregen en is daarmee één van de meest duurzame gebouwen van Nederland. Maaike: “BREEAM begint bij het onderwijs, maar gaat ook over de duurzame inrichting van het gebouw. Marco: “Het is de totale beleving van het gebouw en het gedrag van haar gebruikers. Dat past goed bij onze visie op duurzaam inrichten. Onze Ahrend 2020 bureaustoelen en de Ahrend Balance bureaulijn zijn bijvoorbeeld Cradle to Cradle gecertificeerd.” Maaike knikt: “Duurzaamheid is een onderdeel van het inkoopbeleid en de aanbesteding. Door goede kwaliteit en de nalevering kun je overal je uniformiteit behouden. Het is in onze gebouwen geen allegaartje en je hebt nergens het idee dat er oud meubilair staat, want dat doet afbreuk aan het geheel.” Marco vult aan: “Waar mogelijk revitaliseren we bestaand meubilair; elk onderdeel kan vervangen worden. We hebben een ontlakkingsstraat en een meubel kan weer opnieuw non-toxisch gelakt worden. Ook gebruikte bureaustoelen worden hergestoffeerd. Dat doet Ahrend Hergebruik; het hoeft niet altijd nieuw te zijn, maar het heeft wel de uitstraling van nieuw.” INRICHTINGSCONCEPT Maaike: “We hebben voor dit gebouw eerst het inrichtingsconcept ontwikkeld en gekeken waar we welk soort meubilair wilden. Vier jaar geleden hebben we veel meubilair aangeschaft dat nog prima meekan. In onze plattegrond hebben we samen met
ONTWERP EN INRICHTING Ahrend gemarkeerd waar we nieuw en bestaand meubilair wilden plaatsen. Marco: “We kijken met verschillende brillen naar de opgave, zowel esthetisch als functioneel. Het moet ook binnen het budget passen. Wanneer meubilair mooi en functioneel is, gaat het langer mee. Een goede sfeer en beleving maken dat de ruimte van de gebruikers wordt. En variatie mag; je ziet steeds vaker combinaties van nieuw en vintage meubilair. Aan de bezetting zie je vaak al of een ruimte werkt of niet. Wij volgen trends in het onderwijs én daarbuiten op de voet, adviseren klanten bij nieuwe ontwikkelingen en luisteren daarbij goed naar de gebruikers. Daarom zijn we het liefst vanaf het begin betrokken, zodat we kunnen blijven mee-ontwikkelen. Maaike vult aan: “En je moet het meubilair ook goed schoon kunnen maken en verplaatsen. De stoelen moeten koppelbaar zijn van de brandweer, dus flexibiliteit is erg belangrijk. Zo hebben onze 100 rode stoelen in de theaterzaal een speciaal koppelframe. We hebben met onze conciërges een wedstrijd gedaan hoe snel ze in elkaar geschoven konden worden. Het is heel makkelijk, maar je moet het even weten.” Marco verder: “Onze interieurarchitect raakte vooral geïnspireerd door het atrium. Het atrium is de eyecatcher met een bijzondere sfeer. De architect DP6 architectuurstudio heeft de randvoorwaarden gegeven en wij zijn daarmee aan de slag gegaan. De grote houten trap doet dienst als tribune en fungeert tegelijk als kantine. Een deel ervan hebben we ingericht met tafels en stoelen. Daar hebben we Revolt stoelen van Friso Kramer neergezet; een design klassieker, en heel erg duurzaam. Het is een prachtige transparante ruimte, met veel zichtlijnen en ruimtelijke verbindingen. Wanneer je de schuifwand opent, heb je een theaterruimte. Daarmee faciliteer je verschillende zitvormen; vanuit multifunctioneel gebruik, uitwisselbaarheid en duurzaamheid is dat geweldig. Zo’n ruimte bepaalt al het gevoel dat je hebt wanneer je hier binnenkomt.” Maaike lacht: “In het begin waren vooral de oudere studenten van volwasseneducatie niet enthousiast over die grote trap. Naar aanleiding van die input heeft DP6 op een deel van de trap de tafels bedacht en ontworpen, zodat de trap als totaal nu goed wordt gebruikt. Daarnaast heeft Ahrend de lokalen ingericht en vergeet ook niet de mediatheek en het Onderwijsleercentrum (OLC). Daar hebben jullie goed in meegedacht. De kasten moesten ook een afscheiding zijn tussen de gang en het lokaal, met de kluisjes aan de andere kant van de kast. Daar zijn de meubels op maat gemaakt op basis van de wensen van de gebruikers.”
GOEDE WERKRELATIE Marco gaat nog even in op het belang van een goede werkrelatie: “Het gaat om je afspraken nakomen en vooral de klant ontzorgen. Ahrend heeft al de derde keer op rij de aanbesteding gewonnen, maar dat betekent niet dat je achterover kunt gaan leunen. Het staat of valt met de contacten en je moet vooral eerlijk tegen elkaar zijn.” Maaike lacht: “Dat klopt, want ik leun op jullie expertise, maar wist je dat jullie hier een concurrent hebben? Onze opleiding interieurbouw maakt zelf meubels en het College van Bestuur heeft net een tafel besteld.” Marco veert op: “We laten regelmatig beginnende ontwerpers meedenken, dus misschien kunnen we wel samenwerken, waardoor jullie studenten ook weer van onze ontwerpers leren. Jullie gebruikers kunnen ons heel goed voeden om het nog beter te doen.” Kijk voor meer informatie op www.ahrend.com en op www.rocfriesepoort.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
39
Tekst Stijn de Wolf
Samenwerken binnen UAV-GC contracten
Brede school SOM in Coevorden
In een markt waarin de prijzen weer aantrekken en de budgetten stagneren, ontstaat er behoefte aan oplossingen vanuit de markt. Hoe kunnen we onze ambities realiseren op het gebied van Frisse Scholen, flexibiliteit, energie en duurzaamheid? Maar ook binnen de budgetten. Met andere woorden: hoe krijgen we de maximale kwaliteit tegen de laagst mogelijke prijs? UAV-GC CONTRACTEN UAV-GC contracten, vooral Design & Build (D&B), lijken hierbij een goede oplossing. Als opdrachtnemer formuleert u zo goed en volledig mogelijk uw programma van eisen. En vervolgens vormt de opdrachtnemer een integraal ontwerpteam waarin alle expertise gewaarborgd wordt en dat een sluitend ontwerp maakt op basis van uw eisen. En als klap op de vuurpijl neemt de opdrachtnemer ook nog alle verantwoordelijkheid en risico over. SPECIALIST Waarom wordt deze vorm dan nog zo beperkt toegepast? Onze ervaring is dat veel opdrachtgevers bang zijn dat hun invloed op het ontwerp sterk afneemt. Dat zaken na indiening niet meer bespreekbaar zijn en dat men de keuzes van de opdrachtnemer moet accepteren. Uiteraard is de vorm van samenwerken anders. Maar voor bedrijven zoals SMT, dat zich gespecialiseerd heeft op gebied van D&B van onderwijshuisvesting en maatschappelijk vastgoed, is samenwerking
40
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
juist de basis van een goed en succesvol traject. Een project is voor ons pas geslaagd wanneer de eigenaar en de verschillende gebruikers tevreden zijn met hun nieuwe onderkomen. Daarnaast moet het project uiteraard worden gerealiseerd binnen de overeengekomen kaders op het gebied van kwaliteit, planning en prijs. Onze ambities zijn daarbij hoog, maar goed samen werken is de sleutel om deze doelstellingen te bereiken. Om onze ambities te waarborgen hebben wij een aantal kernwaarden opgesteld die wij consequent hanteren. Wij willen door een gezamenlijke inspanning met alle partners komen tot een compleet onderbouwd, meetbaar antwoord op de door de opdrachtgever opgestelde vraagspecificatie. Wij ontzorgen de opdrachtgever door de kwaliteit van onze partners, door beheersing van het proces en de kwaliteit van het eindproduct. Het proces is op een transparante manier ingericht en mede te sturen door de opdrachtgever. Wij waarborgen de rol en invloed van de stakeholders. Wij betrekken de opdrachtgever bij alle fasen van
ONTWERP EN INRICHTING het project, de opdrachtgever zien wij als één van de ontwerp- en engineeringspartners. De opdrachtgever heeft daardoor invloed op het ontwerp en de uitstraling zonder er de verantwoordelijkheid voor te dragen. SAMENWERKINGSPARTNERS SMT werkt met vaste ketenpartners bij D&B projecten. Dit betreft niet enkel de architect en constructeur, maar ook bijvoorbeeld de installateur en de gevelbouwer. Het vroegtijdig samenwerken van al deze expertises draagt bij aan de integraliteit en haalbaarheid van onze oplossingen. Ons plan blijft altijd de interpretatie van uw wensen; daarom is het vanzelfsprekend dat wij ons ontwerp met u bespreken en aanpassen zodat het nog beter aansluit op uw visie en uitgangspunten, uiteraard binnen de kaders van kwaliteit, prijs en tijd. De basis leggen wij tijdens de Project Start Up (PSU). Direct na gunning, maar voor de aanvang van de werkzaamheden, worden alle betrokkenen hiervoor uitgenodigd inclusief de opdrachtgever. Het doel is om elkaar te leren kennen en een basis te leggen voor een samenwerking waarin openheid, positief kritisch en respect voor elkaars belangen en rol centraal staan. Daarnaast maken we heldere afspraken over de communicatie, coördinatie, planning en samenwerking voor het project. De kaders zijn ons ISO-handboek, maar de invulling is uniek, specifiek en afhankelijk van de betrokkenen. Vervolgens gaan we aan de slag met het aanpassen en uitwerken van onze plannen. De opdrachtgever en zijn adviseurs worden hier nauw bij betrokken en nauwgezet geïnformeerd. Ook maken wij tijd en ruimte voor de gebruikers. Zij zijn het tenslotte die tientallen jaren gebruik zullen maken van het object en vormen dus ook een belangrijke schakel in het succes. Het is onze ambitie om voor aanvang van de realisatie het ontwerp volledig te hebben uitgewerkt en vastgesteld waardoor onze volledige focus op de kwaliteit van het eindproduct kan liggen. Toch begrijpen wij goed dat voor sommige betrokkenen het inzicht soms komt als het gebouw vorm krijgt. Ook hier houden wij rekening mee en bieden hierbij de mogelijkheid aan opdrachtgever en gebruiker om nauw betrokken te zijn en indien gewenst bij te sturen.
“Het ontwerp en eind resultaat zijn nooit een compromis, maar juist het resultaat van creatief, innovatief en intensief samen werken.”
Impressie Rozemarnschool Amsterdam
ANGST VOOR HET ONBEKENDE In de afgelopen paar jaar heeft SMT een tiental UAVGC projecten gewonnen en gerealiseerd. Met zeer tevreden opdrachtgevers en gebruikers. Ook nu staan er weer twee nieuwe projecten op stapel waarover wij u in de komende edities van Schooldomein meer zullen laten zien. Laat u dus niet weerhouden door de angst voor het onbekende, maar neem contact met ons op. De medewerkers en klanten van SMT informeren u graag over hun ervaringen en resultaten. Ons uitgangspunt is: het ontwerp en eindresultaat is bij SMT nooit een compromis, maar juist het resultaat van creatief, innovatief en intensief samenwerken. Het is een afspiegeling van alle afspraken die je als ontwerp- en uitvoeringsteam integraal met elkaar hebt gemaakt; een complete aanbieding om de ambitie voor een hoogwaardig en passend gebouw te realiseren. De input van iedere partner is hierbij nodig om te komen tot de realisatie van een duurzame excellente leeromgeving. Kijk voor meer informatie op www.smt-benv.nl.
IJdoornschool in Amsterdam
Scola van Kinsbergen in Elburg
Polak Building Erasmus Universiteit Rotterdam
Het Perron in Veenendaal
Ostrea Lyceum in Goes
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
41
Revolutionair Spectaculair Modulair
VELUX helpt u met gratis AutoCAD-tool en BIM-modellen VELUX modulaire lichtstraten zijn gebaseerd op een 100% modulair concept dat uitvoerige werkvoorbereiding compleet overbodig maakt. Daarbij biedt VELUX u simpele, bondige CAD-tools waarmee u snel nauwkeurige en visueel aantrekkelijke tekeningen en presentaties creĂŤert. Met andere woorden, wij hebben de lichtstraat gecompleteerd, zodat u verder kunt met uw project.
Ontwerpen met daglicht VELUX modulaire lichtstraten voor een beter binnenklimaat
VELUX
BIM-objecten Snel, makkelijk en nauwkeurig
Download onze gratis CAD en BIM objecten: www.modulairelichtstraten.velux.nl
Tekst Sibo Arbeek Foto’s Gerard van Beek
GEBOUW ALS MIDDEL OM ONDERWIJSDOELEN TE HALEN
Calvijn is de school waar je wilt zijn
“Het gaat om verbinden en je openstellen voor een ander”. Aan het woord is Jolanda Hogewind, sinds 2009 directeur van het Calvijn College in de wijk Amsterdam Slotervaart: “Gisteren hadden we hier een zaalvoetbaltoernooi met 24 bedrijven van de Zuidas. Onze leerlingen voetbalden mee met mensen van PWC, Stibbe en ABN en in no time voelden ze zich onderdeel van het team. Eigen scheidsrechters (ook leerlingen) floten de wedstrijden. Die bedrijven waren onder de indruk van onze leerlingen en het gebouw. Je kunt het lang over waarden en onderwijsvisie hebben, maar het beste is gewoon met elkaar aan de slag te gaan.”
M
3V heeft in 2009 het programma van eisen opgesteld en de architectenselectie geleid, waarbij Erik Wiersema als architect is geselecteerd. Harry Vedder: “Mooi om te zien hoe het programma van eisen bijna 1 op 1 is vertaald naar het nieuwe gebouw. Het was in die tijd een lastige opgave, omdat het voormalige bestuur Amarantis omviel en we middenin de bouwvoorbereiding zaten.” Zijn collega Maarten Assink knikt: “Het bouwheerschap bleef een tijd in de lucht hangen en dan is het geweldig om te zien - ondanks moeilijkheden - hoe mooi het resultaat is geworden.” MORELE OORDEELSVORMING Jolanda: “Toen ik kwam was de eerste majeure actie het selecteren van de architect. Ik kreeg de nieuwbouw, maar er was geen duidelijk onderwijsconcept. De lessen werden wel gegeven, maar zonder onderlinge cohesie of samenhang. Docenten werkten niet op een vanzelfsprekende manier aan een verbinding met de omgeving. Ik voelde dat leerlingen, ouders en gebouw verwaarloosd waren. Dat gevoel van mede eigenaar zijn zat nog niet in de haarvaten van het Calvijn en haar medewerkers. We hebben hard gewerkt om de betrokkenheid van de docenten en leerlingen te vergroten
44
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
en tegelijkertijd het onderwijsconcept naar het gebouw te vertalen. Ik heb portefeuilles bedacht en experts op allerlei gebied benoemd zoals hrm, het leerklimaat en de huisvesting. Die experts onderhielden weer contact met de teams, zodat iedereen zich betrokken ging voelen. Nu zie ik dat ze elkaar feed back op competenties geven. Dit jaar ben ik begonnen met goverance en integrity, waarbij we het over morele oordeelsvorming hebben. Dat gaat nog dieper dan je visie.” Harry reageert: “Vaak zie je dat het onderwijs na verloop van tijd toch weer inkakt. Mooie gebouwen zijn niet voldoende om een mooie school te maken. Daar heb je een bevlogen directie voor nodig die met het team samen scherp blijft. Het is mooi om te zien dat vanaf het programma van eisen elke fase een verbinding heeft met de vorige fase. Vaak zie je dat halverwege ergens een draai wordt gemaakt, omdat er allerlei krachten in het bouwproces loskomen, die niet goed gemanaged worden.” MEER DAN LEREN Jolanda knikt: “Je moet consequent zijn in het uitdragen van je uitgangspunten. Ik zie mijn opdracht als directeur van een school als een brede maatschappelijke opdracht en niet alleen als het verzorgen van
ONTWERP EN INRICHTING
goed onderwijs. Leren doe je de hele tijd, ook met projecten in de wijk bijvoorbeeld. Uiteindelijk gaat het om de juiste mensen met een overtuiging die bij ons past op de juiste plek. Het is heel fijn wanneer organisaties iets met ons willen doen, maar het moet in de organisatie bestendigen. De docenten moeten de kennis uit de netwerken overnemen en naar het curriculum vertalen. Onderwijs vatten wij breed op, alles is onderwijs en een gebouw kan daarin bijdragen. Collega’s zeggen wel eens; je hebt een mooi gebouw en daarom is je instroom zo goed. Maar als je onderwijsconcept niet goed is heb je niets aan een goed gebouw. We hebben dat bij ouders en leerlingen gepeild: 29% kiest voor onze school omdat ‘er goed onderwijs wordt gegeven’’, 30% omdat er een integraal programma VMBO/ MBO ligt en maar 8% noemt het mooie gebouw. Het helpt dus, maar is niet de essentie. Erik knikt: “Wij zijn een radar geweest in dat proces dat Jolanda beschrijft. Doordat verantwoordelijkheden diep in de organisatie lagen vond ik daar de ambassadeurs met eigenaarschap. Daardoor kwam het DNA van de organisatie vanzelf in het ontwerp en dat maakt de rol van de architect zoveel waardevoller. Het gebouw verbeeldt de boodschap; jij bent de moeite waard.”
“Onderwijs vatten wij breed op, alles is onderwijs en een gebouw kan daarin bijdragen.”
OOGSTEN Jolanda knikt: “En nu kunnen we oogsten. De plint staat in het programma van eisen als een commerciële plint voor kleinschalige bedrijven. Wij bieden er vooral maatschappelijke diensten aan die in de buurt passen. De kapsalon is open voor de buurt op de woensdag. Het steunpunt voor vluchtelingen askv zit hier op maandag en donderdag voor een cursus. Store Up is een dienstenwinkel, van waaruit onze leerlingen ondersteunen bij het verlenen van mantelzorg, zoals het buitenzetten van de vuilniszakken. Eat up is ons kantineconcept waar Resto VanHarte twee keer per week voor 40 mensen drie gangen kookt. Speak up is ons theater dat inmiddels samenwerkt met het debatcentrum De Balie; de vrijheidslezing was hier ’s middags en ’s avonds op het Leidseplein. Met Stage up oefenen we met sollicitatiegesprekken en helpen we bij het zoeken naar stage als dat nodig is en volgende week praat ik met twee bedrijven om hier kinderopvang aan te bieden. Dat stond al in het programma van eisen, maar nu past het omdat het klopt.” Kijk voor meer informatie op www.m3v.nl of www.calvijncollege.amsterdam.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
45
Tekst Sibo Arbeek
ADELANTE BETEKENT VOORUIT
Slimme renovatie leidt tot meer integratie Midden in het Geuldal van Valkenburg strekt zich het gebouwenensemble van de zorggroep Adelante uit, pal naast het Ronald McDonalds huis De Kindervallei, van de beroemde architect Hundertwasser. Een geslaagde renovatie door Frencken Scholl Architecten bracht licht in het gebouw van Adelante, waar de kinderrevalidatie en de Mytylschool zijn gehuisvest.
O
p het uitgestrekte complex van ruim 8.000 m² ligt het gebouw dat uit één laag bestaat en de vorm van een langgerekt lint heeft, met in de knik de entree. Huub Frencken heeft het project gecoördineerd, samen met Rosanne Jansen en Monique Vroomen. De uitdaging van de opgave lag niet alleen in de renovatieopgave, maar ook in de ruimtelijke samenhang tussen de gebruikers . Rosanne licht toe: “Er lag geen gedetailleerd uitgewerkt programma van eisen. Wel was er een duidelijke visie en waren er beelden over vierkante meters en de exploitatie. De grote opgave was om voor een integratie van het deel voor de revalidatie en het Mytylschoolgedeelte te zorgen, met daarnaast dagopvang voor de peutergroepen. De plattegrond van het gebouw uit de jaren 80 bestond uit verschillende bouwblokken met een strikte scheiding en lange gangen die doodliepen met hokjes links en rechts, waarin de specialisten met hun cliënten aan het werk waren. Het was allemaal erg intern
en naar binnen gericht en dat gold zowel voor de mytylschool als ook voor de kinderrevalidatie. Een fysiotherapeut kon letterlijk een kilometer lopen om een leerling uit de klas te halen om vervolgens weer op de eigen plek met het kind oefeningen te doen. Totaal niet efficiënt en natuurlijk minder goed voor het kind. We hebben uitgebreid met alle bloedsgroepen gesproken en naar het ruimtegebruik en de wensen per specialisme gekeken. Toen hebben we naar logische integratie en samenhang gezocht. Na de renovatie heeft het gebouw een vriendelijke en toegankelijke uitstraling gekregen; het is kleurrijker en warmer. Delen van de gevel zijn met houten beplating bekleed en het is veel duidelijker waar je binnen moet komen. Wat er binnenin gebeurt, komt tot uitdrukking in het gevelbeeld. Oorspronkelijk was het de bedoeling om 2.000 m² te krimpen, maar uiteindelijk hebben we door slim te ontwerpen die 2.000 m² niet gesloopt, maar anders ingevuld, met hetzelfde budget.”
Entreegebied buiten...
46
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
...en binnen
ONTWERP EN INRICHTING
Gang bestaand
Speel- leergang
PROJECTINFORMATIE Opdrachtgever Adelante en de gemeente Valkenburg Project Renovatie en deels nieuwbouw van Mytylschool en Revalidatiecentrum Architect Frencken Scholl Architecten Aannemer
LOOK EN FEEL Het gebouw is flink gerenoveerd, maar ook zijn delen nieuw gebouwd, zoals de entreefunctie, die relevant is voor de afwikkeling in het gebouw en als het nieuwe hart fungeert. Het is een ruime entree met een ontvangst met receptie die aan het restaurant en de (oefen-)keuken ligt. Rosanne: “Daarmee hebben we de mytylschool en de kinderrevalidatie een gemeenschappelijke kern gegeven. Een aantal activiteiten hebben we daarmee centraal gelegd, die eerder verborgen in de vleugels lagen. Het idee is dat niet alle specialisten de hele week een ruimte nodig hebben. Vroeger hing op elk hokje een naamkaartje, maar lag het feitelijk gebruik soms erg laag. Ook zijn de overgangen van lokaal naar gang vernieuwd en waar mogelijk zijn slimme verbindingen gemaakt. Dat maakt dat 1 kind 1 plan beter mogelijk werd en zorg en onderwijs beter geïntegreerd zijn. Een ander aandachtspunt waren de vele smalle gangen, met links en rechts kantoren. Op een aantal plekken zijn de gangen verbreed tot pleinen die een specifieke invulling hebben gekregen, zoals een ergoplein en een creaplein, waardoor je met verschillende werkvormen kunt werken. Je gaat van plein naar plein en niet meer van hokje naar hokje. De clusters kunnen ook zelfstandiger functioneren, met eigen flexibele behandelkamers. Door het gebouw transparant te maken, met doorzichten naar het mooie landschap is een gevoel van ruimtelijkheid ontstaan. De lange zichtlijnen in combinatie met het contact met buiten zorgt voor transparantie en oriëntatie. Door deze ingrepen en aandacht voor kleur en duurzame materialen heeft het gebouw een totaal nieuwe look en feel gekregen.”
Gang nieuw
belangrijk, omdat deze kinderen soms teveel externe prikkels als lastig ervaren. Het gebouw was totaal niet duurzaam en comfortabel en dat was ook een deel van de opgave. Waar mogelijk zijn goede elementen, zoals kozijnen hergebruikt. Installatietechnisch is het gebouw verbeterd en er is na-isolatie in de geveldelen. Het binnenklimaat is sterk verbeterd, vooral door een goede ventilatie in de lokalen. Het gebouw is veel flexibeler in gebruik.”
Mertens Bouwbedrijf Omvang 8.000 m² Oplevering 2016
LEVENSDUURVERLENGING “Er is efficiënt in bouwteamverband gewerkt en waar mogelijk gezocht naar levensduurverlenging. De renovatie is in fasen uitgevoerd en zorgvuldigheid bij de interne verhuizingen was voor de doelgroep erg
Veronique Maessen van Adelante: “In Frencken Scholl Architecten hebben wij een architect gevonden die niet tekende wat we vroegen, maar tekende wat we bedoelden.”
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
47
Tekst Pim commandeur (unitmanager bij BOAG en lid van het platform onderwijshuisvesting) Foto Menno Emmink
SAMEN MEER RESULTAAT
Delen van expertise pure noodzaak De ontwikkelingen in Onderwijsland gaan in een hoog tempo. Verschillende thema’s komen bij elkaar en hebben invloed op elkaar. Dat beïnvloedt niet alleen de kwaliteit van het onderwijs, maar ook de kwaliteit van de onderwijshuisvesting. Delen van expertise is een voorwaarde om in duurzaam goede huisvesting te investeren en aan de voorkant de goede keuzen te maken. Platform Onderwijshuisvesting plaatst de ontwikkelingen in perspectief.
Z
o hebben we een inhaalslag te maken op de kwaliteit van onderwijshuisvesting voor gebouwen uit de jaren 50 en 60. Daarnaast hebben we een duurzaamheidsambitie geformuleerd die de laatste jaren vorm heeft gekregen in de Green Deal Scholen. Natuurlijk is er ook de onderwijsvernieuwing in het plan onderwijs 2032, die gevolgen heeft voor de huisvesting. Dit stelt bestuurders, ambtenaren, opdrachtgevers en alle partijen in het bouwproces voor een uitdaging om de onderwijshuisvesting een impuls te geven en vooral een goede inhaalslag te maken. Wat we nu zien is dat door de veelvoud aan ambities er nieuwe manieren nodig zijn om de middelen beschikbaar te stellen dit ook realiteit te maken. Samenwerking is de sleutel tot succes.
48
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ONTWERP EN INRICHTING
passende oplossingen bij te vinden, zodat onderwijs ook in de toekomst betaalbaar blijft. Daarbij komt dat de overheid in afstemming met de besturenorganisaties zijn verantwoordelijkheid moet nemen om de effecten van de wederopbouw en expansie in jaren 50, 60 en 70 van de vorige eeuw te vertalen naar een nieuw programma voor de toekomst en een duurzame oplossing voor onderwijshuisvesting en faciliteiten. Het doorschuiven van de rekening is niet realistisch, hoewel het goed is om te zien dat innovaties vanuit de markt goede huisvestingoplossingen mogelijk maken.
GEZAMENLIJKE AMBITIE In het speelveld van onderwijshuisvesting zijn vele partijen actief die invulling willen geven aan de hiervoor genoemde ambities. Zij kunnen het allemaal niet alleen en hebben elkaar nodig om hier vorm aan te geven. Dit start met een gezamenlijke ambitie over de kwaliteit van onderwijs en de ondersteuning door huisvesting. Onderwijs staat centraal en wordt ondersteund door huisvesting en faciliteiten. Door een probleem of aanleiding samen te verkennen (co-definitie) wordt duidelijk hoe de onderwijshuisvesting van de toekomst vorm krijgt. Dit is een samenspel tussen onderwijsvisie en de benodigde faciliteiten die hun beslag krijgen in een programma voor onderwijshuisvesting en de verschillende ambities beschrijven. Vanuit technisch perspectief zijn er diverse documenten verschenen bij ruimte OK en andere kennisinstellingen die goede basiskennis bevatten. Maar dat is alleen niet voldoende. De uitdaging ligt in de verbinding met het onderwijs en de beschikbare middelen. De ontwikkeling naar gepersonaliseerd onderwijs is een voorbeeld waar onderwijs en het op maat inrichten van de leeromgeving samenvallen. Op deze manier komt een gezamenlijk integrale business case tot stand die inzicht geeft in de mogelijkheden van de partijen om de ambities realiteit te maken. Hierbij komen we direct op de (beperkte) financiële middelen die conform de normen beschikbaar zijn voor het onderwijs. De normen uit de jaren 80 passen niet bij de ambities van de toekomst en dit vraagt creativiteit van alle partners om hier de
“Door gezamenlijk op te trekken in de vorm van co-creatie worden nieuwe oplossingen gevonden en is efficiëntie voordeel te behalen.”
INTEGRALE SAMENWERKING TUSSEN VRAAG EN AANBOD De op ons af komende uitdagingen afgezet tegen de vigerende normen vragen blijvend om creativiteit van alle partijen in de keten van onderwijsvisie tot en met beheer van gebouwen. Door de focus te leggen op het resultaat en ruimte te geven in de mogelijkheden om dit resultaat te bereiken blijkt toch veel mogelijk te zijn. Dit vraagt professioneel opdrachtgeverschap om de kaders helder te krijgen en al in een vroeg stadium de markt van onderwijshuisvesting en -faciliteiten mede de ruimte te geven hier invulling aan te geven. Door gezamenlijk op te trekken in de vorm van co-creatie worden nieuwe oplossingen gevonden en is efficiëntie voordeel te behalen door van elkaar te leren en de ervaringen in te zetten bij volgende projecten. Uit de verschillend gerealiseerde business cases blijkt al dat de manier waarop dit wordt ingericht divers is, maar dat het resultaat van een duurzame kwaliteit met een goede prijs/kwaliteit kan zijn. Het is duidelijk dat alle deelnemers vanuit dezelfde visie en ambities de opdracht moeten invullen om tot een gedragen resultaat te komen. De resultaten in het verleden laten zien dat op deze manier geweldige resultaten tot stand kunnen komen in samenwerking tussen onderwijsinstellingen en marktpartijen. Het is van belang om voldoende regelruimte te organiseren om alle mogelijkheden te verkennen en ruimte te geven aan ontwikkeling van onderwijshuisvesting voor de toekomst. Samenwerking en meedenken in elkaars belangen is de sleutel tot succes. Wilt u meer informatie en inspiratie dan kunt u contact opnemen met het Platform Onderwijshuisvesting via www.platformonderwijshuisvesting.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
49
Tekst Irma Thijssen, RVO.nl
Energiebesparende maatregelen verdienen zichzelf terug Veel energiebesparende maatregelen verdienen zichzelf in enkele jaren weer terug. Zoals het herinregelen van klimaatinstallaties, of het vernieuwen van verlichting. Echte quick wins. Bovendien maken zij de noodzakelijke verbetering van het binnenmilieu in veel gevallen financieel haalbaar.
WET MILIEUBEHEER EN ERKENDE MAATREGELEN Volgens het Activiteitenbesluit van de Wet Milieubeheer moeten gebouweigenaren alle energiebesparende maatregelen nemen die binnen vijf jaar worden terugverdiend. Dit geldt voor gebouwen die minimaal 50.000 kWh of 25.000 m3 ae (aardgas equivalenten) gebruiken. De verplichting geldt dus ook voor ‘grote’ PO en VO scholen. Sinds 1 december 2015 heeft het ministerie van Infrastructuur en Milieu een lijst met de 15 belangrijkste zogenaamde Erkende Maatregelen opgesteld voor instellingen waar onderwijs, opleidingen en cursussen worden aangeboden. Dit maakt het makkelijker om energie te besparen en zo aan de wet te voldoen. De Erkende Maatregelen voor Onderwijsgebouwen zijn in een handige Infographic samengevat. LIJST VERDUURZAMINGSMAATREGELEN Deze Erkende Maatregelen zijn uiteraard ook voor kleinere PO en VO scholen interessant: het zijn immers maatregelen die energie besparen en zich in vijf jaar terugverdienen. Voor veel PO en VO scholen zijn maatregelen die de kwaliteit van het binnenmilieu verbeteren interessanter. Deze maatregelen kosten echter veelal geld en verdienen zich niet direct terug. De combinatie met energiebesparing maakt ze vaak financieel wel haalbaar. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) heeft voor het PO en VO een Lijst Verduurzamingsmaatregelen opgesteld. Deze lijst bevat naast de Erkende Maatregelen ook maatregelen gericht op binnenmilieu, gedrag, beheer, en maatregelen met een terugverdientijd langer dan vijf jaar, zoals vloerisolatie of zonnepanelen. De maatregelen zijn voorzien van een zogenaamde NL-SfB-code, zodat
50
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ONTWERP EN INRICHTING voorbeeld 1 HERINREGELEN VAN KLIMAATINSTALLATIES IN ENSCHEDE In opdracht van schoolbestuur Stichting VCO Oost-Nederland heeft adviesbureau Enerdeco in vijf scholen de installaties opnieuw ingeregeld. Raymond Moelard van Enerdeco: “Voor ongeveer 500 euro per jaar kunnen wij de klimaatinstallaties in een gemiddelde school met een stuk of 16 lokalen herinregelen. Dat bespaart de school het dubbele: zo’n 1.000 euro. Dat is lekker snel verdiend. Wij passen kloktijden aan, plaatsen een gebouwbeheersysteem
en we optimaliseren de instellingen. De grootste energieverspilling vindt buiten schooltijd plaats en in vakanties. Vaak is het dan veel te warm.” Deze eenvoudige investering bespaart 15 tot 20% op energie en op kosten. Verwarmings- en ventilatiesystemen kunnen snel ontregeld raken als leerkrachten en leerlingen ze bedienen. Snel aanpassen is belangrijk, voor het comfort, de kwaliteit van de binnenlucht en het energiegebruik.
Dit betekent dat er in de school iemand verantwoordelijk moet zijn voor het dagelijks beheer. Een andere, nog veel handigere oplossing is het op afstand monitoren en beheren; een investering die zich ook snel terugverdient. Moelard: “Voor zo’n 4.000 euro heb je een nieuw gebouwbeheersysteem geplaatst en bespaar je veel energie en geld. Vergeleken met een ton of meer die nodig is als investering voor glasvervanging, is dit stukken efficiënter.”
voorbeeld 2 VERLICHTING ENERGIEZUINIG DANKZIJ ESCO-CONSTRUCTIE IN HET WESTLAND De Westlandse Stichting Katholiek Onderwijs (WSKO) wilde vier schoolgebouwen verduurzamen en daarbij kosten, energiegebruik en CO2-uitstoot verminderen. Omdat de financiële middelen beperkt waren, is gekozen voor vernieuwing van de verlichting en voor de aanpak van bedrijf GreenFox. Renzo Deurloo van GreenFox: “Vanwege de beperkte financiële middelen traden wij op als ESCo. We namen alles uit
handen en bieden het schoolbestuur een prestatiegarantie op energiebesparing.” Het gaat om een korte contractperiode van vier jaar, in samenwerking met Eneco. Deze aanpak bespaart de scholen jarenlang – ook na die vier jaar - 46 procent op verlichtingskosten, wat neerkomt op jaarlijks bijna 15.000 euro. GreenFox ontwikkelde samen met producent Osram en RVO.nl een methode om verlichtings
armaturen geschikt te maken voor energie zuinige (LED)verlichting. Het bedrijf zet daarbij zoveel mogelijk bestaande materialen in om het afval te minimaliseren en werkt met medewerkers van een lokale sociale werkvoorziening. In ongeveer een week tijd is één school geheel voorzien van energiezuinige verlichting. Zo ondervinden de scholen ook geen hinder van de werkzaamheden.
ze handig in offertes of opdrachten aan architecten, aannemers, installateurs en onderhoudsbureaus kunnen worden opgenomen. OPNEMEN IN MJOP OF IN ONDERHOUDSCONTRACT Schoolbesturen kunnen de maatregelen bijvoorbeeld opnemen in de meerjaren onderhoudsplanning. Wordt het onderhoud uitbesteed, dan kunnen de maatregelen in het onderhoudscontract worden meegenomen. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een energieprestatiecontract, waarbij beheer, onderhoud en energiemaatregelen in één contract zijn samengenomen, en waar garanties in zijn vast gelegd voor de energieprestatie en de kwaliteit van het binnenmilieu. Soms wordt dan gesproken van een ESCo, een Energy Service Company. Dit bedrijf, de ESCo, kan eventueel ook de voorfinanciering op zich nemen of regelen. MEER INFORMATIE De Lijst Verduurzamingsmaatregelen, de Infographic Erkende Maatregelen Onderwijsgebouwen
In deze Utrechtse basisschool is de conciërge verantwoordelijk voor het dagelijks beheer van de wtw-units.
en een Leidraad voor het Uitbesteden van Energieen Binnenmilieu Advies zijn gratis te downloaden via www.rvo.nl/frissescholen onder ‘Tools’. Informatie over energieprestatiecontracten en ESCo’s vindt u op www.rvo.nl/esco. Meer informatie over gezonde en duurzame scholen vindt u op www.greendealscholen.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
51
Tekst Janet van Oort
KC IJSSELMONDE OEFENT IN VLAARDINGEN
Goede werksessie bij Kindcentrum Prins Willem Alexander Rotterdam heeft het concept van Kindcentra omarmd. De eerste staat al in de steigers: Kindcentrum IJsselmonde is één van de eerste Kindcentra die in 2018 gerealiseerd moet zijn. In Kindcentrum Prins Willem Alexander in Vlaardingen kwamen betrokken organisaties rond KC IJsselmonde bij elkaar. Hoe brengen we samen de realisatie van het kindcentrum weer een stap dichterbij?
M
oderator Sibo Arbeek trapte af met een aantal quotes uit het artikel Kindcentra 2020 (zie elders in dit blad): “Eigenlijk zou je vanuit het niets een kindcentrum moeten opbouwen en de termen onderwijs en opvang niet meer moeten gebruiken” en “als het kansrijk is moet je er ook vol voor gaan; prioriteit geven en financiële middelen beschikbaar stellen voor bijvoorbeeld een projectleider en voor het uitroosteren van medewerkers zodat ze tijd hebben om elkaar te leren kennen.” Lid van de stuurgroep Jan van der Meer herkent zich in deze voorzet en vertaalt deze naar de missie van het nieuwe kindcentrum: “Kindcentrum IJsselmonde is een fijne plek waar kinderen veilig hun plekje in de wereld kunnen ontdekken. Het biedt een uitdagende omgeving die tegemoet komt aan de nieuwsgierigheid van kinderen, waardoor kinderen zich kunnen ontwikkelen tot volwassen wereldburgers die bijdragen aan een rechtvaardige samenleving en die weten hoe ze hun talenten daarvoor kunnen benutten.” De kernwaarden zijn veiligheid, plezier, ontwikkeling, nieuwsgierigheid en zelfstandigheid. Mooie waarden voor een nieuw kindcentrum! LEREN VAN ELKAAR Een onderdeel van het programma is het ervaren van bestaande kindcentra. KC Prins Willem Alexander in Vlaardingen vertelt over het eigen succes en vooral ook de leermomenten: “Start met de absolute wens om met elkaar samen te werken vanuit dezelfde visie op de ontwikkeling van het kind. Ga niet teveel van te voren vastleggen. Veel ga je onderweg ontdekken en ga je dan ook regelen.” Vanaf het begin was er een beheerder en werden er duidelijke afspraken gemaakt over het gebruik van algemene ruimten en middelen:
52
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
“Uiteraard leidt dat tot irritaties, maar die los je op door bijvoorbeeld afspraken in een huisboek vast te leggen.” Ook is gezocht naar samenwerking in de wijk en is de bibliotheek partner: “Het voordeel is dat je veel met taal kunt doen; taalachterstand is een probleem in deze wijk.” Wat goed werkt in het gebouw zijn de speelleerstraten als functionele ruimten en de organisatie van het gebouw in leerfasen. Het kindcentrum kent vier clustermanagers die goed met elkaar samenwerken: “En de Cao’s zitten in de weg dus dat moet je organiseren. Het blijven daarom nog wel steeds aparte culturen.”
“Zorg dat het aan de voorkant goed zit en probeer niet alles van te voren te regelen.”
DE ONZEKERHEID OMHELZEN Annerie Lotterman van Berenschot geeft een wijze les. Zij heeft voor de PO-Raad onderzoek gedaan naar best practises binnen bestuurlijke samenwerkingen: “Die zijn er dus niet. Dat komt omdat er nog teveel zaken zijn die nog niet formeel geregeld kunnen worden. Goede voorbeelden kenmerken zich doordat partijen vanuit de wil om samen te werken aan de slag gaan. Gewoon doen en “de onzekerheid omhelzen”. Annerie geeft een bad practise, waarbij eerst de organisatie werd gebouwd en de samenwerking juridisch werd geborgd inclusief nieuwe huisvesting. Het kwam niet van de grond, omdat de drie partners uiteindelijk toch niet met elkaar samen wilden werken. Zorg dus dat het aan de voorkant goed zit en probeer niet alles van te voren te regelen.” OPBRENGST VAN DE MIDDAG Aan het einde van de middag vindt de inventarisatie plaats van de belangrijkste doelen en actiepunten voor de volgende fase. De belangrijke thema’s zijn het pedagogisch concept, partnerschap, het gebouw en teamvorming.
ONTWERP EN INRICHTING
Pedagogisch concept 1. De behoefte aan leiderschap vertaalt zich in de eerste fase in een conceptdenker en een bruggenbouwer in het proces. 2. Het is belangrijk om los te laten en gedeelde waarden op te bouwen. Gedeelde waarden geven richting aan een gedragen pedagogisch concept. 3. Deel het startpunt met anderen en betrek de teams erbij. Zet huidige ontwikkelingen in om samen naar het kindcentrum te groeien. 4. Groeien in stappen die je goed markeert. Partnerschap 1. Benoem je partners in een zogenaamde binnenring en buitenring en werk samen. 2. Deel dezelfde gedragsnormen als partners om in een professionele dialoog te groeien. 3. Betrek ouders en werk aan een tijdige en zorgvuldige communicatie. Al je partners en stakeholders zijn ook je ambassadeurs! Gebouw 1. Werk aan een gebouw dat aanpasbaar is en kan verbinden. Zorg voor een goede beheerder die als een spin in het web kan fungeren. 2. Zorg voor een gebouw dat verbindt en de ontmoeting faciliteert. Zorg voor herkenbaarheid en kleinschaligheid, zodat er ook binnen het concept differentiatie kan zijn. Cluster naar leeftijdsgebieden. Zorg ervoor dat het gebouw de kernwaarden uitstraalt. 3. Denk van te voren goed na over de exploitatie en het beheer.
Teamvorming 1. Kijk vooral veel in elkaars keuken. 2. Medewerkers moeten er zin in hebben en er vol voor willen gaan. Dat betekent ook samen na denken over nieuwe taken en competenties. 3. Bezoek voorbeelden van anderen en leer daarvan. 4. Onderneem activiteiten en vier samen dat je aan iets moois werkt! ICSadviseurs heeft op verzoek van Stichting BOOR de werksessie begeleid en uitgewerkt. Voor meer informatie belt of mailt u met Janet van Oort: 06-12875631 of janet.van.oort@icsadviseurs.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
53
Tekst Sibo Arbeek
NIEUWBOUW MERLETCOLLEGE AAN DE MAAS
Symbiose visie, locatie en ontwerp “Vaak worden gebouwen ontwikkeld zonder duidelijk doel. Deze locatie is met zorgvuldigheid gekozen vanuit de potentie voor het onderwijs. Vervolgens sluit het ontwerp als vanzelfsprekend aan op onze visie.” Rector Paul Metzemaekers en architect Lennaert van Capelleveen spreken met elkaar aan de vooravond van de nieuwbouw. Paul trapt af: “Ik ben nu vijf jaar rector van deze school. Daarvoor heb ik afwisselend in leidinggevende functies bij scholen gewerkt en een aantal jaren bij Océ van der Grinten als directiesecretaris. Een mooie baan, maar mij trok het primaire proces waar je zelf de oogst van haalt.” Ik zag de kinderen naar school fietsen en bedacht dat ik werken met jonge mensen leuker vond. En ook al ben ik rector, ik geef nog steeds elk jaar een klas les.”
voor het Merletcollege niet voor de hand. We zijn met elkaar hard aan de slag gegaan en ik durf te zeggen dat het onderwijs weer staat, de financiën op orde zijn en ons imago weer is verbeterd. Wat we hebben geleerd is dat je je eigen voedingsgebied verschrikkelijk serieus moet nemen; ouders en leerlingen zijn klanten, die mondiger en veeleisender zijn geworden. Dat gaat niet alleen over de school, maar ook over de winkel op de hoek en de voetbalvereniging.”
Op de tafel ligt het rapport De staat van het onderwijs, het onderwijsverslag van de inspectie. Ik vraag wat de staat van het Merletcollege is. Paul: “Die van een school die rap uit een diep dal aan het klimmen is. Nog maar vijf jaar geleden waren er op allerlei gebieden problemen. In Grave en Cuijk lag de keuze
LOCATIE AAN DE MAAS Het Merletcollege heeft twee locaties in Cuijk en daarnaast locaties in Mill en Grave: “We bieden onderwijs in de volle breedte aan, van basis beroeps vmbo tot en met gymnasium. Daarbij bedienen we in totaal 2.150 leerlingen, waarvan er 1.100 in Cuijk
“We wilden de onderwijskundige visie vertalen in een veilige en geborgen structuur rond een logische kern en een herkenbare zonering.”
54
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ONTWERP EN INRICHTING
zitten op deze locatie aan de Robijnlaan en de locatie aan de Grotestraat. Dit gebouw is ruim 50 jaar oud en functioneel en technisch verouderd; het gebouw aan de Grotestraat stamt uit 1976 en is bouwkundig echt op. Nieuwbouw is in 2004 in beeld gekomen, toen de gemeente een plan had met een braakliggend stuk grond bij het station. Daar wilde men maatschappelijke functies huisvesten, waaronder onderwijs, de schouwburg en de bibliotheek. Het onderdeel schouwburg lag gevoelig, omdat die dan uit het centrum zou verdwijnen. De bibliotheek, het kunstencentrum en onderwijs bleven over. De eerste twee trokken zich terug en uiteindelijk lukte het ook niet de onderwijscampus met het Merletcollege en ROC de Leijgraaf te realiseren. In 2011 vroeg ik aan de gemeente of er een alternatief was voor onze
school en de gemeente schoof toen de locatie aan de Maas naar voren, in de buurt van de sportvelden. Dat vond iedereen een prachtige kans voor ons onderwijs. Inmiddels zijn met behulp van ICSadviseurs alle procedures doorlopen en is de locatie eindelijk een feit.” Lennaert vult aan: “Als je het hebt over een goede locatie met een vervlechting met de natuur, sport en de omliggende wijken dan is dit top. Het ontwerp zet daarom ook in op de verwevenheid met het landschap.” DEUREN OPEN Paul vervolgt: “Ons gewenste onderwijs paste niet meer in de huidige gebouwen, die nog bij een tijd horen waarin de deuren dicht gaan en de docent vervolgens uit beeld raakt. Je wilt nu zien wat er
“Het aanhechtingspunt van de leerling is niet de computer maar blijft de docent.”
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
55
PROJECTINFORMATIE Project Nieuwbouw Merletcollege Cuijk Opdrachtgever OMO Ruimteregie®
gebeurt en ervaren dat er samenwerking plaatsvindt in een school. Het bij elkaar in de klas kijken maakt docenten ook beter. De leerling past zich niet meer aan aan de school, maar de leerling moet als individu benaderd worden.” Lennaert: “Samen met ICSadviseurs hebben we veel gesprekken met de gebruikers gevoerd. We wilden de onderwijskundige visie vertalen in een veilige en geborgen structuur rond een logische kern en een herkenbare zonering. Dat heeft ook met duurzaamheid te maken. Daarbij wordt het rustiger als je omhoog gaat en vind je de drukte en de ontmoeting op de begane grond, waar de werkplaatsen van het vmbo en de binasruimten liggen en de aan- en afvoer plaatsvindt. In het nieuwe gebouw heb je een cluster vmbo, havo en vwo. De docentenruimten liggen verspreid door het gebouw en zijn makkelijk vindbaar. Het gebouw is in de totaliteit voor de leerling, die weliswaar reist, maar ook een eigen thuisbasis heeft, daar waar de sleutelfunctionarissen aan de afdelingen gekoppeld zijn. De gangen zijn breder gemaakt met break out plekken; de aula is in drie delen opgeknipt met een centrale ontvangst ruimte, een kantine als een groot venster richting de Maas en de studiezaal, die we ook als tentoonstellingsruimte gaan gebruiken. Het is een transparant gebouw, waarbij we de kleuren van de Merletvogel in het logo laten terugkomen in de inrichting.
MINIMAATSCHAPPIJ Paul ten slotte: “De kern van ons onderwijs blijft de docent met zijn klas. We gaan niet aan 60 leerlingen les geven met twee of drie begeleiders. Het aanhechtingspunt van de leerling is niet de computer maar blijft de docent. De sociale cohesie die het bijeenbrengen van jongeren in dezelfde leeftijd oplevert moet je niet onderschatten. De school is een minimaatschappij en wat de maatschappij kenmerkt is de diversiteit van de mensen die erin samenwerken. Dat wil niet zeggen dat je niet aan maatwerk en individuele begeleiding moet doen. Maar spelen doe je met elkaar en leren doe je samen. Het klaslokaal is als een team waarmee je samen optrekt. Het leuke van de school is dat het een brede school voor voortgezet onderwijs is met beroepsonderwijs en theoretisch onderwijs. Onze leerlingen hebben met elkaar op de basisschool gezeten, zitten samen op dezelfde sportclubs en gaan met elkaar naar het voortgezet onderwijs. Dat is juist in deze tijd van segregatie een goede zaak, omdat je daarmee respect voor elkaar bijbrengt. Volgens mij genereert een brede scholengemeenschap maatschappelijk meer opbrengst. De brede school houdt mensen bij elkaar. We hebben bewust de sectoren niet fysiek gescheiden, waarbij er een mooie en een minder mooie kant zou zijn. Onze leerlingen mogen overal komen.”
Het ontwerp is een resultante van een vrije locatie, een duurzaamheidsopgave met zo weinig mogelijk installaties en de visie op het onderwijs. Het gebouw bestaat uit de begane grond en twee verdiepingen die een transparante kop vormen naar de Maas. Het is een heldere en compacte structuur die energetisch goed presteert. Met een korte oost- en westgevel en een lange noord- en zuidgevel vanwege de daglichttoetreding. De meeste ruimten hebben het uitzicht op de dijk, het groen en de Maas. Bijzonder aan de installaties is het natuurlijk ventileren. Duurzaam zijn ook de sheddaken en de enorme isolatiewaarde van het gebouw. Het gebouw is aangesloten op het water in de Maas waardoor er extra koelte in de betonvloeren wordt geleverd en er een prettig binnenklimaat ontstaat.”
BOUW GESTART! Inmiddels zijn de fysieke werkzaamheden op locatie gestart met het bouwrijp maken. Door middel van een inspirerende startbijeenkomst begrijpen de bouwers het verhaal achter dit ontwerp en werken zij maximaal samen om er een fantastisch gebouw van te maken. Elke partner heeft vanuit de eigen passie aangegeven wat de bijdrage is in dit project. En dat terwijl de leerlingen de catering verzorgden. Een betere start is nauwelijks denkbaar!
ICSadviseurs BV Architect Ector Hoogstad Architecten BV Aannemer Wijnen Bouw BV Constructeur IMd raadgevende ingenieurs BV Installatieadviseur Nelissen Installatieadvies BV BVO 9.622 m² ( inclusief sporthal) Oplevering Schooljaar 2017/2018. Budget Ca. 17 miljoen Incl.cl. btw en excl. grondkosten en inrichting
56
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ICSadviseurs heeft vanaf het Programma van Eisen (herijking) het project begeleid evenals de contractregie®, de regie op de bouwvoorbereiding, het uitvoeringsproces en vervolgens de directie voering en toezicht. Voor meer informatie mailt of belt u met Hans Voorberg: hans.voorberg@icsadviseurs.nl of 06-22601675.
ten? r we het e e d M nloa er op w o D epap whit w.forbo ww ing.nl/ oor erwijs ond
ZO WORDT LEREN WEER LEUK FEIT: Blije leerlingen presteren beter.
Schone en gezonde ruimtes zijn cruciaal in het onderwijs. De concentratie stijgt en het ziekteverzuim daalt. Van de ingang en hallen tot de lokalen en kantine: Forbo biedt een gezonde vloer met de juiste functionele eigenschappen en sfeer. Zo wordt het onderwijs leuker ĂŠn beter. Dus kom maar op met dat rapport! Verbeter de ruimte, begin met de vloer.
creating better environments
Tekst Sibo Arbeek
KBS DE ZANDBERG FYSIEK ONDERDEEL VAN EEN HISTORISCHE OMGEVING
Onderwijsvisie past goed in verbouwde gangenschool KBS De Zandberg ligt op een prachtige historische locatie in Breda die grenst aan de kapel van de Sacramentskerk, een gemeenschapshuis en een voormalig klooster. De school had behoefte aan uitbreiding van de eigen capaciteit en maakte al enkele jaren gebruik van noodlokalen op het eigen terrein. Vernieuwbouw was de oplossing, met als resultaat een nieuwe inpandige sportzaal, vijf nieuwe lokalen met een leerplein, een multifunctionele entree en een ontmoetingsruimte met opvang en BSO. Het resultaat mag er zijn.
58
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ONTWERP EN INRICHTING
W
at een mooie opgave lag daar voor het schoolbestuur INOS die ICSadviseurs vroeg het project te begeleiden. Hans Staps mag als nieuwe directeur nu van het resultaat genieten: “Mijn voorganger Frans van Baal heeft de vernieuwbouw begeleid. Deze school telt inmiddels 32 lokalen en op de kop af 833 leerlingen. KBS De Zandberg ligt in de gelijknamige wijk, die redelijk welvarend is, met veel aandacht voor opvoeding en mogelijkheden voor de ontplooiing van de kinderen. Het is niet geheel een brede school; de hoofdfunctie is toch echt onderwijs, maar we werken nauw samen met Kober die op meer dan 175 locaties in West-Brabant kinderdagverblijven, peuteropvang en buitenschoolse opvangcentra aanbiedt, inclusief alle scholen van INOS. Dit traject is ooit breed begonnen met participatie van het gemeenschapshuis en de kerk. De school, Kober en sport zijn verder gegaan, maar we organiseren activiteiten in de kapel van de kerk, zoals de kerstmarkt en de musical van de groepen 8 en zo werken we ook samen met het gemeenschapshuis. In het klooster is Kober met kinderopvang gevestigd met daarboven woningen. Die samenwerking is fysiek makkelijker geworden, omdat we ruimtelijk verbonden zijn en de multifunctionele ruimte gezamenlijk gebruiken. We werken met bedrijven en de wijk samen, zoals met Engels voor bengels, typecursussen en naschools sporten. We staan in een wijk waarin mensen thuis ook hard werken aan de opvoeding en de kinderen een veilige thuisomgeving bieden. Ik zie aan het einde van de schooldag verschillende BSO-organisaties staan, maar de meeste kinderen gaan met de eigen ouders of met opa en oma naar huis.” LIJN 0-18 “Onderwijs verandert elke keer weer. Sommige scholen zie je muren breken en dan wordt het onderwijs toch weer anders dan gedacht. Je moet eerst goed over het onderwijs nadenken en dan pas kijken hoe je het gebouw het beste kunt inzetten. Je overtuigt me niet met begrippen als te traditioneel of te weinig vernieuwend. In het traditioneel onderwijs zitten vernieuwende elementen en veel vernieuwingen pakken toch redelijk traditioneel uit. Qua gebouw zijn we voor de komende 20 jaar klaar en qua onderwijs zal er nog veel vooruitgang zijn en dat hoop ik over 20 jaar nog steeds te zeggen. Onderwijs is nooit af en moet ook elke dag anders zijn; dat houd je vrolijk en scherp. We houden kinderen in hun ontwikkeling vaak tegen door de methoden die ze moeten volgen en die wel goed in elkaar zitten, maar vooral worden gemaakt om uitgeverijen in stand te houden, denk ik weleens. Het meest ideale is om de pedagogische lijn tussen 0-4 jaar en vervolgens 4-12 door te zetten. Dat hebben we redelijk geregeld, met een goede afstemming intern. Ik denk breder en zou nog verder willen
denken tot en met de brugklas. Daar zie je afstand en veel verlies ontstaan. Opvoedkundig zou je de lijn van 0-18 volledig moeten laten samenwerken. Dan creëer je duidelijkheid en verbinding bij kinderen, ook al zijn nieuwe verbindingen goed.”
“Onderwijs is nooit af en moet ook elke dag anders zijn; dat houd je vrolijk en scherp.”
GOED VOORBEELD DOET VOLGEN “Het is een oud gebouw dat in verschillende fasen is verbouwd. In de eerste fase is er een verdieping opgezet, die weer is verbonden met het klooster. De derde verbouwing is de meest recente, die begin dit jaar is afgerond. Doel was om alle leerlingen in één gebouw te krijgen, waardoor de inpandige verbouwingen op De Zandberg voorbij zouden zijn. Daarnaast wilden we meer ingangen creëren om de verkeersstromen beter te reguleren en zijn er multifunctioneel te gebruiken ruimten toegevoegd. In het nieuwe deel zijn drie lokalen kleiner van opzet en is er een leerplein gecreëerd, waarbij je het onderwijs anders in kunt richten. Het blijft desondanks een langwerpige gangenschool in drie lagen, maar ik vind dat geen probleem. Toen ik voor het eerst het schoolplein opliep, met zijn 833 leerlingen, was ik bang voor chaos in zo’n groot en langwerpig gebouw. Door drie ingangen te creëren, zijn de verkeersstromen beter te regelen en is er meer structuur ontstaan. De kinderen gedragen zich over het algemeen rustig omdat ze dat van hun ouders meekrijgen. Dat versterken we door positief gedrag te stimuleren. Het mooie van kinderen is dat ze teruggeven wat je ze eerst zelf geeft; ze zien een goed voorbeeld en dat doen ze na. Het gros maakt op de gangen een geluid dat past bij ganggedrag; je merkt niet dat hier 800 kinderen in de school zitten. Qua traditie vind ik de locatie van de school met zijn verbindingen met de Sacramentskerk, het klooster en het oude gemeenschapshuis geweldig; alleen al door de geschiedenis van deze plek kun je de kinderen mooi onderwijs bieden.” ICSadviseurs heeft de vernieuwbouw begeleid vanaf de programma van eisen fase tot en met het bouwmanagement. Voor meer informatie neemt u contact op met Onno Damen van ICSadviseurs: 088 235 04 27 of onno.damen@icsadviseurs.nl en mailt u naar www.kbszandberg.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
59
Tekst Sibo Arbeek
BEWEGWIJZERING MET BELEVING VOOR CBS ONZE WERELD
Leren in het Lage Land Directeur Tilly Terheijden vindt duidelijke regels en richtlijnen van belang in haar nieuwe school die inmiddels een jaar in gebruik is. Het gebouw mocht geen platte doos zijn, want die zijn er al genoeg in de buurt. Nu is het een prachtig geknikt gebouw geworden met een natuurlijke uitstraling. En daar hoort natuurlijk een goede bewegwijzering bij.
T
illy Terheijden is een kritische, maar tevreden directeur die op een goed verlopen bouwproces terug kijkt: “Met Jaap van Es van de Van den Berg Groep Architecten en Coen Kalkhoven van ons bestuur Kind en Onderwijs die heel goed naar ons hebben geluisterd. Hoe we wilden leren en communiceren, dat we transparant willen zijn en een goed binnenklimaat wilden hebben met ruimte voor eigenheid.” Dat heeft een organisch gebouw met veel hout en glas in twee lagen opgeleverd. De architect heeft de twee rijen lokalen aan de noordkant gelegd vanwege de koelte en de daglichttoetreding. Opvallend zijn de hoge ruimten met veel differentiatie in de lesruimten, een lange lichtstraat en het sedumdak. Tilly: ”Het binnenklimaat is prettig, met mechanische ventilatie, maar
60
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ook de mogelijkheid om natuurlijk te ventileren. Met de ramen dicht heb je een vrijwel stille school.” CBS Onze Wereld ligt in de wijk Lage Land in het stadsdeel Prins Alexander in Rotterdam. Tilly: “Hier wonen gezinnen uit de middenklasse en ook gezinnen die het sociaal economisch wat minder hebben. Dat vertaalt zich naar zo’n twintig nationaliteiten en een behoorlijke zorgstructuur. We werken hard aan het imago van Onze wereld als school in de wijk. Dat vind je terug in de schooltuin waar onze kinderen natuurlijk werken, in samenwerking met het wijkteam en buurtwerk Bijdehand. Het gebouw biedt ook onderdak aan de peuterspeelzaal en de BSO en dat betekent dat het de hele dag open is. Het is echt een school die met zijn 260 kinderen midden in de wijk staat. En we kunnen groeien tot 450 leerlingen.”
FACILITAIR EN BEHEER
VEELKLEURIGHEID “Wij werken vanuit verschillende perspectieven met het kind; we helpen het op sociaal en emotioneel gebied, nemen eventuele belemmeringen weg en scheppen de voorwaarden waaronder een kind tot leren komt. Soms zijn prikkels auditief, soms visueel, soms gaan we gewoon met elkaar aan de slag. Onze termen zijn ontleend aan het gepersonaliseerd leren, maar we kiezen wel voor reguliere jaarklassen, waarbij we soms met combinatieklassen moeten werken, omdat we snel groeien. Het gebouw draagt bij aan de onderwijsvisie van deze verbrede school en geeft een comfortabel gevoel door de natuurlijke materialen, het vele licht en de lucht in combinatie met de opvallende kleuren. Zo is groen een dominante kleur, die ook in de vloer terugkomt. De speelzaal is met transparante gordijnen afgescheiden, omdat we samen spelen zichtbaar willen maken, in een wereld waarin kinderen steeds minder natuurlijk bewegen.” Bijzonder aan het gebouw zijn de verschillende kleuren stenen, waarbij de buitenmuur ook in het gebouw doorloopt. “De stenen vergelijk ik met de veelkleurigheid van de kinderen, waarbij wij het cement zijn. De glimmende stenen in de buitengevel zijn onze pareltjes die ’s avonds oplichten. De school heeft echt een smoel, waarbij de grote buitentrap als tribune fungeert en ook aan de binnenkant doorloopt. Onlangs hebben we er nog het wereldfeest gevierd met alle kinderen op de trappen en de ouders eromheen. Dan ben je een trotse school.” BEWEGWIJZERING MET BELEVING “We zochten naar bewegwijzering, waarbij niet alles vast ligt. Afhankelijk van hoe je het jaarlijks regelt moet je flexibel kunnen inrichten. Bewegwijzering moet zakelijk en vriendelijk zijn en niet teveel willen communiceren. Op mijn bordje staat directie en niet mijn naam. En elke morgen wacht ik de kinderen zelf op bij het hek en ben ik zelf de wegwijzer. Via de architect kwamen we bij Jeroen Banga van Readme uit die goed vertaalde wat we graag wilden.” Jeroen
“Goede beweg wijzering is belangrijk, maar wij vinden beleving ook een onderdeel van de beweg wijzering.”
vertelt verder: “Goede bewegwijzering is belangrijk, maar wij vinden beleving ook een onderdeel van de bewegwijzering. We willen als bureau graag meedenken in het concept om vervolgens iets te maken wat bij de school past. Bij Onze Wereld passen natuurlijke vormen met een speels karakter en vooral beleving. Dat heeft geresulteerd in een combinatie van vaste onderwerpen met pijlen voor bijvoorbeeld de toiletten en meer klassieke aanduidingen op de lokalen. Belangrijk is dat er qua educatie iets gebeurt en kinderen geïnspireerd raken. We keken naar het logo en dachten verder na over de identiteit van de school met de vele werelden. Dat hebben we verwerkt in een kunstwerk van met de hand geplukt rendiermos op gerecycled hout. Het kunstwerk hangt aan een grote muur en bestaat uit drie wereldbollen, waarbij elke bol een perspectief symboliseert. Dat beeld hebben we ook weer vertaald met doorzichtige folie op de grote glazen wanden.” Tilly: “Het kunstwerk van de drie wereldbollen is een consistente doorvoering van onze visie. We willen vanuit verschillende perspectieven les geven. Het mooie van de wereldbollen is dat ze vanuit Europees-Afrikaans Chinees en Amerikaans perspectief zijn gemaakt. Het kunstwerk is door onze wethouder onthuld, waarbij Readme een onthullingsdoek heeft gemaakt met alle vlaggen van de wereld. Veel van onze kinderen herkenden hun eigen vlag. Dat bedoel ik dus met veelkleurigheid.” Kijk voor meer informatie op www.readme.nl of lees verder op www.cbsonzewereld.nl.
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
61
Gratis Circulair lesprogramma voor uw school Schrijf uw onderwijsinstelling in voor een gratis lesprogramma over circulaire economie. Om jongeren zo vroeg mogelijk te betrekken bij het verduurzamen van de wereld, zodat zij hun eigen toekomst kunnen vormgeven. Hiervoor heeft Ahrend, in samenwerking met Stichting Duurzaam Geleerd, het platform Our Circular Future gelanceerd. Meer informatie: schooldomein.nl/28-301 Kostenconfigurator ‘Renovatie en upgrading’ Renovatie van verouderde schoolgebouwen loopt vaak vertraging op door onduidelijkheid en onenigheid over wie nu verantwoordelijk is voor de kosten. Om gemeenten en scholen sneller tot overeenstemming te laten komen, ontwikkelde maatschappelijke huisvester HEVO de ‘Kostenconfigurator voor Renovatie en Upgrading’. Meer informatie: schooldomein.nl/28-303 Op één hoogte zitten met de PantoMove-Lupo HS Steeds meer scholen richten klaslokalen in met flexibel meubilair; één vaste tafelhoogte voor alle klassen met een flexibele leerlingstoel die op de individuele leerlinglengte kan worden ingesteld. STALAD heeft hiervoor in samenwerking met V/S Möbel de PantoMove-Lupo HS ontwikkeld. Meer informatie: schooldomein.nl/28-304
bouwde BUKO Huisvesting in rap tempo een compleet nieuwe school. Meer informatie: schooldomein.nl/28-305 De prettige akoestiek in Basisschool De Schrank Basisschool De Schrank in Ospel was gehuisvest in een schoolgebouw uit de jaren 50. De uitdaging was om met zo min mogelijk sloopwerk een vernieuwbouw te realiseren die voldoet aan alle huidige eisen, ook op het gebied van akoestiek. Meer informatie: schooldomein.nl/28-306
Beleef IKC Ulft Een maand eerder dan oorspronkelijk gepland vond op 24 maart jl. de formele oplevering van de nieuwbouw van IKC Ulft plaats. As we speak worden gebouw en terrein ingericht. Augustus 2016 wordt het gebouw officieel in gebruik genomen door Stichting Essentius. Meer informatie: schooldomein.nl/28-307 MFA Kapelle: bijzonder duurzaam MFA Kapelle, een multifunctionele brede school, ontworpen door TenW architecten adviseurs nadert de oplevering. Het gebouw heeft een EPC kleiner dan 0 ( - 0,34) en geldt als een van de duurzaamste scholen die momenteel worden gerealiseerd. Meer informatie: schooldomein.nl/28-308 Flexibiliteit en veiligheid bij Leo Vroman College Zoeken naar de balans tussen de flexibiliteit en de veiligheid van het gebouw. Zo combineerde DGMR het onderwijsconcept van het Leo Vroman College in Gouda met brandveiligheid. Meer informatie: schooldomein.nl/28-310
Dringend een nieuw schoolgebouw nodig? Brand of waterschade, een renovatie of een snelle toename van het aantal leerlingen? In dit soort situaties heeft u onmiddellijk ruimte nodig. Voor de door brand getroffen basisschool Godfried Bomans
62
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
Hoogwaardige rubbervloer bij uitstek geschikt voor schoolgebouwen Nora rubber vloeren dragen bij aan een beter binnenklimaat en dat is belangrijk voor de inrichting van onderwijsinstellingen. Dat nora het binnenklimaat in
Innovatie Uit de Schooldomein-nieuwsbrief: op deze pagina’s mooie innovaties van de partners van Schooldomein
scholen serieus neemt, blijkt wel uit de ontwikkeling op het gebied van certificering. Nora rubber vloerbedekkingen zijn getest emissiearm en leveren een bijdrage aan een gezond, schoon binnenklimaat. Meer informatie: schooldomein.nl/28-312 Virtueel vs. reëel De ontwikkelingen op het gebied van Virtual Reality zorgen voor een revolutionaire verandering in de samenleving. RoosRos architecten maakt volop gebruik van deze nieuwe technieken. Maar wil vooral voor ogen houden dat ieder proces uiteindelijk mensenwerk is. En dat interactie daarom essentieel is. Meer informatie: schooldomein.nl/28-318 Integrale samenwerking Wat is het voordeel van samenwerken binnen een design/engineer & build team? Alle partijen van verschillende disciplines werken al vanaf een vroeg stadium integraal met elkaar samen en niet naast of na elkaar. Het traject van ontwerpen en bouwen wordt geheel uit handen genomen. De opdrachtnemer neemt alle verantwoordelijkheid en risico’s van de opdrachtgever over. Meer informatie: schooldomein.nl/28-315 Praktijkervaringen van negen nieuwe Frisse scholen gepubliceerd Een jaar lang monitoren laat zien: IKC Zeeburgereiland in Amsterdam is inderdaad bijna energie neutraal en heeft een gezond binnenmilieu. Punt van aandacht is de te hoge temperatuur. Dit zal ver beteren als de WKO eenmaal goed functioneert en de stooklijnen zijn aangepast. Meer informatie: schooldomein.nl/28-311
als digitale toetsen. Gispen ontwikkelde hiervoor een uniek, uitklapbaar computermeubel. Meer informatie: schooldomein.nl/28-314 Christelijk Lyceum Zandvliet: open karakter en heldere plattegrond Het Christelijk Lyceum Zandvliet is een school voor gymnasium, atheneum en havo; een ondernemende en creatieve school die bekend staat om zijn heldere structuur en persoonlijke karakter. Het ontwerp voor de nieuwe school sluit hierbij aan: het gebouw heeft een open karakter en een heldere plattegrond, waar veel ruimte is voor diversiteit en open werkplekken. Meer informatie: schooldomein.nl/28-316 Renovatie Basisschool Sint-Pieter vanuit integrale visie De verbouwing van Basisschool Sint-Pieter wordt gefaseerd uitgevoerd. Als eerste is de begane grond grondig gerenoveerd en aangepast zodat het weer voldoet aan de huidige eisen ten aanzien van onderwijs, binnenklimaat en exploitatie. Het onderwijs op de verdieping ging tijdens de ver bouwing gewoon door. Meer informatie: schooldomein.nl/28-317
Uniek computermeubel voor digitale tentamenzaal De TU Delft gaat mee met de tijd – zo ook de tentamenzalen. Eén van de zalen is omgebouwd tot een digitale tentamenruimte. Een zaal met 325 tafels die geschikt zijn voor zowel schriftelijke
Platform Onderwijshuisvesting bij Bouwmeesters van BNR over de gezonde leeromgeving Partner van ICSadviseurs en hoofdredacteur van Schooldomein Sibo Arbeek mocht, mede namens het Platform Onderhuisvesting (POH), reageren op het actuele thema over de gezonde leeromgeving. Het gesprek ging over het vaak slechte binnenklimaat van scholen. Meer informatie: schooldomein.nl/28-319
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
63
Innovatie Eerste C2C school van Nederland op 15e Architectuur Biënnale van Venetië Dit jaar wordt in Venetië de 15e internationale Architectuur Tentoonstelling met het motto: ‘Reporting from the front’ gehouden. LIAG is gevraagd om met project Lyceum Schravenlant deel te nemen. Het gebouw wordt in een van de tentoonstellingszalen in het Centrale Paviljoen van de Giardini gepresenteerd. Meer informatie: schooldomein.nl/28-322
Geïnspireerd op kunst, vloeren voor elk school gebouw Zou het niet geweldig zijn als sommige ruimtes in uw schoolgebouw wat extra’s hebben? Wij werden geïnspireerd door de schilderijen van Van Gogh. Een naam die werkelijk iedereen wel wat zegt. Details van zijn schilderijen hebben wij doorvertaald naar vloerdessins, deze keer gemaakt van Flotex. Meer informatie: schooldomein.nl/28-320
Daglicht stimuleert en inspireert Het is bekend dat daglicht een positieve invloed heeft op zowel de mentale als de fysieke gezondheid. Voldoende licht is essentieel voor onze stemming, concentratie en functioneren. Met Moodpanelen combineren we daglicht met leuke designs voor een frisse en inspirerende omgeving. Meer informatie: schooldomein.nl/28-313
Nieuwe inrichting 4e Gymnasium in Amsterdam Vanerum is geselecteerd om het 4e Gymnasium in Amsterdam in te richten. Daarbij gaat het zowel om de inrichting met meubilair als ook met Interactieve i3 Boards. Het 4e Gymnasium telt straks een groot aantal verschillende ruimten; behalve instructie ruimten ook leerpleinen en ontmoetings- en ontspanningsruimten. Meer informatie: schooldomein.nl/28-321
Het is mooi geworden op Thomas More Hogeschool in Rotterdam! Het is mooi geworden op Thomas More Hogeschool. Een bestaande vleugel werd vervangen door nieuwbouw van drie verdiepingen en de rest van het gebouw werd gerenoveerd. Allemaal terwijl de hogeschool open bleef. Nu is het gebouw weer volledig in gebruik. Meer informatie: schooldomein.nl/28-323 Stoer: bewegwijzering Grafisch Lyceum Rotterdam Het Grafisch Lyceum in Rotterdam is compleet gestript en opnieuw ingericht. ReadMe sloot bij de bewegwijzering aan op het ontwerp met de inzet van ruwe materialen: onbehandeld aluminium met zichtbare lasnaden, geanodiseerde lijsten voor de vluchtplannen en informatieborden van folie die hierdoor makkelijk gewisseld kunnen worden. Meer informatie: schooldomein.nl/28-324
64
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
NIEUWSBRIEF ONTVANGEN? Ga naar schooldomein.nl, vul in de rechter kolom onder ‘NIEUWSBRIEF ONTVANGEN?’ uw e-mailadres in en klik op ‘versturen’. Vanaf de eerstvolgende editie ontvangt u de nieuwsbrief van Schooldomein dan automatisch in uw mailbox.
Column
YIN EN YANG
SPECIALIST IN EDUCATIEVE COMMUNICATIE Ten Brink Uitgevers is dé uitgeverij voor onderwijsgerelateerde boeken en magazines. Vakkennis voor u! Bekijk ons aanbod op:
www.tenbrinkuitgevers.nl SINDS
1848
Als je mij vraagt wat het grootste verschil is tussen de Chinese denkbeelden en de westerse, zou ik antwoorden: Chinezen denken in termen van yin en yang en westerlingen in termen van goed en kwaad. Wat is yin en yang? Of moet ik zeggen wat zijn yin en yang? Je kunt het vergelijken met ja en nee. Is ja goed of slecht? In de ogen van Chinezen bestaan er geen normen of waarden die voor alle tijden, plaatsen en personen gelden. Wat zijn de invloeden van het yin en yang denken op de Chinese manier van doen en laten? Ten eerste, ze zijn niet bang voor een onprettige zaak. Wat negatief is in één opzicht kan positief zijn in een ander opzicht. Neem de recessie die er momenteel heerst. Het woord ‘crisis’ betekent in het Chinees zowel ‘gevaar’ als ‘kans’. Voor het hervormen van het economische systeem is de recessie geweldig. Ten tweede, ze zijn op hun hoede wanneer het hen voor de wind gaat. Yin en yang, anders dan goed en kwaad, blijven geen moment stil. Ze wisselen constant met elkaar van plaats. Net als de recessie die nieuwe kansen kan bieden, kan een economische bloei gevaren in zich dragen. Ten derde, ze oordelen niet graag. Immers een mening is het resultaat van het kijken vanuit een bepaalde invalshoek. Verander je van uitgangspunt, krijg je vaak het tegenovergestelde oordeel. Ten vierde, ze zijn niet alleen niet bang voor het negatieve, ze zoeken het zelfs op. Chinezen verheffen zelden hun stem en ze komen meestal bescheiden en zelfs nederig over – yin –, hoe invloedrijk of gewoon rijk ze ook zijn – yang. Waarom? Omdat ze weten dat yang, voordat je er erg in hebt, in yin om kan slaan. Ten vijfde, ze geloven dat yin noch yang alleen zaligmakend is – een evenwicht tussen die twee is de ideale staat. Teveel armoede maakt het leven zuur, maar zwemmen in het geld maakt de mens eerder ontevreden dan wat anders. Maar bestaat er werkelijk een verschil tussen de Chinese denkbeelden en de westerse? Door mijn verblijf in Nederland en door mijn reizen naar andere landen, merk ik dat men overal ter wereld bewust of onbewust in termen van yin en yang denkt. Maar… het kan nooit kwaad om naar een andere cultuur te kijken. Niet zozeer om van anderen te leren, maar meer om door hen herinnerd te worden aan wat er zo onschatbaar is aan onze eigen beschaving en wat wij, omdat het voor ons zo vanzelfsprekend is, wel eens over het hoofd zien. Lulu Wang, Den Haag | Foto Xiaoling Huang | © Lulu Wang
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
65
colofon Schooldomein
Magazine voor de perfecte leef-, leer- en werkomgeving sinds 1988. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar. Op internet: www.schooldomein.nl. Uitgever Schooldomein is een uitgave van Schooldomein Relaties en Ten Brink Uitgevers Redactie Sibo Arbeek, Paul Voogsgerd, Brenda Breems Vaste medewerkers Martijn Buskermolen (fotografie), Jaap de Kruijf, Anje
1
no.
Veilig en duurzaam Het eerste nummer van de volgende jaargang rolt aan het einde van september uw brievenbus in. Na een welverdiende vakantie zorgt de nieuwe Schooldomein weer voor een wake up call: het gaat over veiligheid en duurzaamheid.
Romein en Kees Rutten (fotografie). Redactieraad De redactie en de partners van Schooldomein onder voorzitterschap van Edward van der Zwaag. Redactieadres Postbus 59112, 1040 KC Amsterdam, tel 06 22 26 77 95 E-mail: info@schooldomein.nl Arrangementen partners Schooldomein. Voor het plaatsen van artikelen, advertenties of advertorials in het magazine Schooldomein, kunt u contact opnemen met Brenda Breems van Schooldomein Relaties, Postbus 59112, 2014 BT Amsterdam, telefoon 088-2350403, brenda.breems@schooldomein.nl. Voor de online activiteiten van Schooldomein (website en sociale media) kunt u contact opnemen met Paul Voogsgerd, Zuiderkruis 588, 3902 XS Veenendaal, paul.voogsgerd@schooldomein.nl, 06-46337000. De advertentietarieven en arrangementen van Schooldomein vindt u op www.schooldomein.nl. Abonnementen Betaling, opgave, abonnement, opzegging en adres wijziging kunt u doorgeven aan Administratie Schooldomein, Postbus 1064, 7940 KB Meppel, tel (085) 27 36 36 7, e-mail: sdo@tenbrinkuitgevers.nl. Schooldomein verschijnt zes keer per jaar in controlled circulation voor alle instellingen in het primair-, voortgezet-, middelbaar- (ROC’s) en hoger onderwijs (hbo en wo). Elke instelling krijgt op instellingsnaam een exemplaar toegestuurd. Daarnaast krijgen alle gemeenten Schooldomein toegestuurd. Voor meerdere exemplaren alsmede
• Toekomstgericht ondernemen en besturen bij NUOVO: Leon de Wit brengt vernieuwende onderwijsvisie in de praktijk. • Bijzondere combi school Het Perron in Dronten: het Almere College, het Ichthus College en ROC Landstede trekken samen op. • Vernieuwende praktijkonderwijs uitdagend gehuisvest; het Da Vinci College Roosendaal is opgeleverd! • Veilig en duurzaam: drie architecten nemen de handschoen op om deze combinatie te verbeelden. • Wat is een veilige school: experts debatteren over de interpretatie van veiligheid: hufterproof is uit; schoonheid is in! • Masterclass brede school Culemborg-Oost: energieneutraal, fris, licht en innovatief gefinancierd. • Vitaal sportbeleid Waddinxveen: de samenleving aan zet voor een duurzaam sportklimaat.
voor abonnementen voor particulieren, instellingen en bedrijven geldt een abonnementsprijs van e 45,- voor losse nummers e 8,- incl. verzendkosten. Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk 1 juli van het lopende abonnementsjaar worden opgezegd bij de administratie van drukkerij Ten Brink. Bij niet tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Productie Grafische productie: Drukkerij Ten Brink, Meppel Projectbegeleiding: Communicabel, Veenendaal Vormgeving en website: FIZZ ondernemers in marketing & communicatie, Meppel Schooldomein wordt mede mogelijk gemaakt door: Ahrend, Alpha Consultancy, BUKO, DGMR, DP6, Ecophon, Frencken Scholl Architecten, Forbo, Gispen, Hevo, ICSadviseurs, LIAG, M3V, Nora Flooring, Nederlands Forum voor Onderwijsmanagement en Platform Onderwijshuisvesting, OIII architecten, Pellikaan, README, RoosRos Architecten, STALAD Onderwijsinrichting, SMT Bouw & Vastgoed, TenW architecten adviseurs, Vanerum, VELUX.
66
SCHOOLDOMEIN
juli 2016
ICSadviseurs
Vestiging Amsterdam Zekeringstraat 46 Postbus 59112 1040 KC Amsterdam Vestiging Eindhoven Venturelab-s Klokgebouw 126 5617 AB Eindhoven
Deze vloerbeDekkingen zijn De beste van De klas. rubber vloerbeDekkingen voor onDerwijsinstellingen.
Vestiging Zwolle Burg. Drijbersingel 25 Postbus 652 8000 AR Zwolle
In elk kinderdagverblijf, school of universiteit: veiligheid, ontwerp en kleuren zijn de belangrijkste aspecten voor een positief gevoel. Bekijk hier de meest creatieve rubber vloeroplossingen voor het onderwijs: www.nora.com/nl
Steeds meer scholen richten klaslokalen in met flexibel inzetbaar meubilair; één vaste tafelhoogte voor alle klassen in combinatie met een individueel instelbare stoel. STALAD heeft hiervoor in samenwerking met V/S Möbel de PantoMove-Lupo HS ontwikkeld.
Leverbaar met doppen of belast geremde wielen; eenvoudig verplaatsbaar maar niet verrijdbaar wanneer er op de stoel gezeten wordt. De stoel is leverbaar voor zowel tafelhoogte 76 cm als 90 cm.
Deze stoel is uitgevoerd met een traploos instelbare gasveer en een verstelbare voetenring, waardoor met één model stoel een ergonomisch verantwoorde zithouding wordt gerealiseerd voor elke leerling. Optioneel wordt de stoel voorzien van het 3D-Move mechanisme, waardoor de leerling optimaal gestimuleerd wordt te bewegen en biedt maximaal ergonomisch voordeel.
Vanuit ergonomisch, facilitair en budgettair oogpunt biedt deze leerlingstoel een groot voordeel ten opzichte van traditionele klasseninrichtingen. Nieuwsgierig naar deze innovatieve stoel? Ervaar de voordelen tijdens een proefsessie!
STALAD onderwijsinrichting • 038 720 0610 • verkoop@stalad.nl • www.stalad.nl
jaargang 28, juli 2016
twitter.com/schooldomein facebook.com/schooldomein
6
Altijd de laatste updates van Schooldomein?
Magazine voor de perfecte leer-, werk- en leefomgeving
SPORTDOMEIN | ZORGDOMEIN | WIJKDOMEIN
Eén tafelhoogte met individueel instelbare stoel
SCHOOLDOMEIN
Ergonomisch verantwoord en comfortabel zitten door gevormde zitschaal, verstelbare gasveer en in hoogte instelbare voetenring
één stoel voor iedereen!
no.
THEMA: SAMEN KINDCENTRA 2020 Het kan beter… INRICHTEN doe je niet alleen SYMBIOSE Visie, locatie en ontwerp SLIMME RENOVATIE leidt tot meer integratie