Place 2.5 09/2014 holl by Sedus

Het tijdschrift voor productief welzijn N o 9 / 14

Mensen

EUR 9,80 | CHF 12,00 | GBP 8,50 | USD 13,00

Terunobu Fujimori – visionaire bouwkunstenaar

Daden

De hoogte in – hoofdkantoren van Vodafone

Kennis

Coworking spaces – een fenomeen op het spoor

Visioenen Speelveld in het heden, realiteit van morgen

EDITORIAL No 9/14

Sedus

Welkom bij Sedus Place 2.5 ”De Utopie is de waarheid van morgen”, zei Victor Hugo ooit heel treffend – treffend ook nu nog, al zijn begrippen als ”utopie” en ”visioen” beduidend sleetser geworden en worden ze te pas en te onpas van stal gehaald. Natuurlijk moeten we met beide benen op de grond en in de realiteit staan en de loop der dingen trotseren. Maar er is ook altijd weer een tijd om te bespiegelen, om visionair te zijn en te anticiperen op ontwikkelingen – vooruit te kijken. Want de uitdaging voor ondernemend handelen is: de weg bereiden voor de wereld van morgen. Hoe men nieuwe wegen kan bewandelen in de architectuur en daarbij de esthetiek van het vertrouwde en het traditionele niet hoeft los te laten, dat demonstreert de Japanse architect Terunobu Fujimori met zijn grensverleggende experimenten. Het mondiale bedrijf Vodafone realiseert met twee nieuwe Europese hoofdvestigingen, in Düsseldorf en Milaan, mijlpalen als het gaat om het verbinden van ”green building” en moderne kantoorconcepten voor duizenden medewerkers – waarbij men zich oriënteert op de criteria van een ”Place 2.5”. Waartoe nieuwe manieren van werken kunnen leiden en welk eisen daaruit ontstaan in puncto leidinggeven en verantwoordelijkheid, dat is het thema van de bijdrage ”De toekomst van ons werk”. Communicatie in de virtuele ruimte, de trend van het sharing, het fenomeen van de ”coworking spaces” en flexibel vormgegeven werkomgevingen zijn de thematische zwaartepunten waar we in deze editie aandacht aan besteden. Deze uitgave met zijn vele internationale aspecten sluit af met een succesverhaal uit het land van de rijzende zon: ”Het Suntory-moment” vertelt over de onwrikbare lijfspreuk ”Yatte Minahare” van Shinjiro Torii, de visionaire ontwikkelaar van de Japanse whisky en oprichter van het huidige brouwerijconcern Suntory. Veel genoegen en plezier bij het lezen! Uw

Holger Jahnke Directeur Marketing en Verkoop, Sedus Stoll AG

PLACE 2.5 No 9/14

Sedus

Sedus Place 2.5 Sociologen beweren dat ons leven zich op drie plekken afspeelt:

Place 1 ONS THUIS De First Place, ons thuis, staat enorm onder druk door de toenemende vraag naar flexibiliteit en meer mobiliteit.

Place 2 HET KANTOOR Op de Second Place, de kantoorwerkplek, is in het algemeen geen aandacht voor de emotionele behoeftes van de mensen die er werken.

Place 2.5 HET KANTOOR VAN HET PRODUCTIEVE WELZIJN Wanneer we de zintuigelijke stimulans van de Third Places de kantoren binnenhalen, transformeren we de functionele Second Places in inspirerende kantoorlandschappen, waarin werknemers meer zingeving, plezier, succes en vervulling ervaren in hun werk. Dat noemen we een ”Place 2.5”.

Place 3 DE VRIJE TIJD De derde plek, de Third Place, zoeken we op om onze accu op te laden. In deze fase van afleiding en verstrooiing ontstaan de beste ideeën.

Sedus heeft zich ertoe verplicht om het werken op kantoor op elk moment tot een winstgevende belevenis te maken. Voor het welzijn van bedrijf en medewerkers. Als mondiaal opererend bedrijf geeft Sedus de esthetiek van de kantoorinrichting steeds weer nieuwe vormen en geeft nieuwe

Ontdek in deze video, hoe een Place 2.5 er uit kan zien.

en eigentijdse inhoud aan de ”leefomgeving kantoor”. Mocht uw werkomgeving behoefte hebben aan een optimalisering,

w w w.p l a c e2 p o i n t5. c o m

dan ondersteunen wij u graag met ideeën voor een nieuwe kantoorcultuuur!

w w w.y o u t u b e. c o m / u s e r/S e d u s S t o l l AG

INHOUD No 9/14

Sedus

08 16

De hoogte in De smalle grens tussen visioen en utopie

Een interview met de Japanse architect Terunobu Fujimori, een van de eigenzinnigste hedendaagse bouwkunstenaars.

Inhoud 03 Editorial

De twee nieuwe hoofdkantoren Vodafone Campus in Dﾃｼsseldorf en Vodafone Village in Milaan geven uitdrukking aan hoge architectonische eisen. In beide gebouwen kreeg het kantoorconcept gestalte in de geest van een Place 2.5.

IDEEﾃ起

DADEN

52 Loungeprogramma sweetspot

Elegante lifestyle op kantoor 04 Sedus Place 2.5 26 News, tips & trends 61 Historische blik 68 Overzicht 70 Impressum, copyright en contactgegevens

55 In het spanningsveld tussen cummunicatie en concentratie

Het modulaire opbergsysteem terri tory 58 Mobiele structuur op de werkplek

Ruimtedeler met veel gemak en flexibiliteit

16 De hoogte in

INHOUD No 9/14

Sedus

62â&#x20AC;&#x2030;

Coworking spaces

Een internationaal overzicht van een alomtegenwoordig fenomeen; een nieuwe vorm van gemeenschappelijk gebruik van kantoorruimtes.

Het Suntory-moment

De geschiedenis van de Japanse whisky is ontsprongen aan de visie en de onvoorwaardelijke wil van zijn grondlegger, Shinjiro Torii.

KENNIS

38 Bezitten of delen

Wat is sharing? 44 Coworking spaces

Een internationaal overzicht van een alomtegenwoordig fenomeen; een nieuwe vorm van gemeenschappelijk gebruik van kantoorruimtes.

MENSEN

LEVEN

08 De smalle grens tussen visioen en utopie

Een interview met de Japanse architect Terunobu Fujimori, een van de eigenzinnigste hedendaagse bouwkunstenaars.

28 De toekomst van ons werk

Meer vrijheden, meer complexiteit â&#x20AC;&#x201C; wie draagt de verantwoordelijkheid? 34 Communicatie in de virtuele ruimte

Telepresentiesystemen en hun effect op de toekomst van ons moderne dagelijkse werk 62 Het Suntory-moment

De geschiedenis van de Japanse whisky is ontsprongen aan de visie en de onvoorwaardelijke wil van zijn grondlegger, Shinjiro Torii.

MENSEN De smalle grens tussen visioen en utopie No 9/14

Sedus

De smalle grens tussen visioen en utopie Een interview met de Japanse architect Terunobu Fujimori In t e r v i e w: J u l i a n T rö n d l e

Terunobu Fujimori is een van de eigenzinnigste hedendaagse bouwkunstenaars. Hij stelt kritische vragen bij het huidige architectuur-circus – en formuleert een esthetisch tegenbeeld. Hij ommantelt moderne bouwmaterialen en kiest voor een emotionele esthetiek, die antithetisch tegenover de koele vormentaal van de modernen staat. In Europa werd hij bekend toen zijn werk in 2006 getoond werd in het Japanse paviljoen op de Architectuubiënnale in Venetië. Een expositie in München en eerste opdrachten in Europa volgden. Wij spraken met de 68-jarige Japanner over zijn werk en zijn visie van architectuur op de grens van maakbaarheid en utopie.

Voordat u – behoorlijk laat – als praktiserend architect actief werd, heeft u zich lange tijd uitsluitend bezig gehouden met de theorie. Heeft men een omvattende architectuurhistorische kennis nodig om als visionair architect onvoorziene citaten te vermijden? Na het afronden van mijn universitaire studie architectuurgeschiedenis, begon ik met het bestuderen, eerst in Japan, maar al snel in heel Azië, Europa en Amerika, van historische en eigentijdse gebouwen die niet voldeden aan de gebruikelijke smaak in die landen. In wezen was een tweedeling te maken: gebouwen waarvan de aanblik maar moeilijk te verdragen was, of ongewone gebouwen die echter

desondanks nog een solide architectonische kwaliteit demonstreerden. In de eerste groep vallen gebouwen van Hundertwasser, in de tweede het ”Palais idéal du facteur Cheval” en de ”Watts Towers” van Simon Rodia. Als architectuurhistoricus zocht ik naar de oorzaken voor deze verschillen en was zodoende als architect in staat, een weg als die van Hundertwasser te vermijden. Was er een sleutelmoment dat u ertoe aanzette om toch nog de overstap te maken naar de architectonische praktijk? Een van de plekken waar het oorspronkelijke natuurgeloof van Japan zeer inten-

”Het bekoort mij niet, een boomhuis te bouwen in de kroon van een boom. Ik wil boomhuizen scheppen die van boven tot onder kunstmatig geconstrueerd zijn.” Fujimori’s theehuis ”Takasugian”, dat hij in 2004 op zijn eigen erf bouwde.

sief en aanschouwelijk te beleven is, is de door de familie Moriya beheerde Suwaschrijn. Toen gesproken werd over de bouw van een museum voor de dokumenten en getuigschriften van deze religie, vroeg de hoofdpriester Moriya mij om raad. Ik ben geboren en getogen in de plaats waar de schrijn staat, vertrouwd met de geloofsinhoud en sta op vriendschappelijke voet met de priester. Omdat ik al snel vaststelde dat het vormenrepertoire van de hedendaagse architectuur niet te verenigen was met de inhoud van dit geloof, besloot ik de zaak zelf ter hand te nemen. Het eerste punt van uw persoonlijke manifest verlangt dat uw ontwerpen geen gelijkenis mogen vertonen met enig werk van een moderne architect. Waren er desondanks voorbeelden, architecten wiens werk van invloed op u waren? Als student heb ik Le Corbusiers ”Vers une architecture” gelezen, in het Frans, en ik was zeer onder de indruk. Hetzelfde geldt voor de geschriften van de Japanse architect Arata Isozaki. Maar voor de gebouwen van Isozaki en Le Corbusier kon ik geen enthousiasme opbrengen. Tot de gebouwen die me betoverden, hoorden echter die van Claude-Nicolas Ledoux en Sei’ichi Shirai. Internationaal bekend werd u vooral door uw theehuizen. Die werken als tegenmodel van het gigantisme van de 20ste en 21ste eeuwse architectuur. Waarin schuilt voor u de onvolkomenheid van de huidige architectuur? ▸▸

MENSEN De smalle grens tussen visioen en utopie No 9/14

Sedus

TERUNOBU FUJIMORI Terunobu Fujimori werd op 21 november 1946 geboren in Chino (Provincie Nagano, Japan). Tijdens zijn studie hield hij zich intensief bezig

De architectuur van de twintigste eeuw volgde maar één enkel groot thema. Historisme was uit den boze, de gebouwen weerspiegelden in allerlei facetten het geloof in de wetenschap en de techniek van die tijd. Voor de 21ste eeuw is er tot op heden geen overkoepelend thema. Iedere architect volgt zijn eigen, persoonlijke stijl. Op een bijzonder pijnlijke manier ondervond ik dat bij het Guggenheim Museum in Bilbao. Ik ben principieel niet van plan om een tegenmodel te ontwerpen voor het monumentale gigantisme van de huidige tijd. Een dergelijke architectuur geeft vaak alleen de architect een zekere mate van bevrediging, terwijl zij niet in staat is de beschouwer te raken. Daarom wil ik dat de mensen tenminste bij mijn gebouwen de vreugde van het beschouwen en gebruiken niet verliezen.

met de architectuur van de modernen en met de visies van de toekomstige stedenbouw. In 1991 stapte hij over van de architectuurtheorie naar de ontwerppraktijk. Tegenwoordig leeft

Levenskwaliteit beschreef u ooit eens als volgt: ”Mensen hebben een klein park nodig, een gemeenschappelijke plek om elkaar te ontmoeten en op

feestdagen buiten te zijn. Ze willen praten met hun buren, of hun kinderen laten spelen.” In welke visionaire samenhang staan hiermee uw theehuizen en hun beperkte ruimtelijkheid? Als mensen elkaar in een beperkte ruimte ontmoeten, met elkaar in gesprek raken en tijd met elkaar doorbrengen, dan kunnen ze met elkaar vertrouwd raken. Vriendschappen ontstaan als water op een vuurtje gekookt wordt en men samen thee drinkt. Dat herinnert aan het plezier van kinderen die een plekje vinden om zich te verstoppen en, verborgen voor hun ouders, kunnen spelen. Omdat men zich op zo’n beperkt oppervlak ook vaak ingesloten voelt, heeft men naar verhouding grote vensters nodig, om de horizon optisch te verbreden. U schiep hoofdzakelijk thee- en woonhuizen en musea. Hoe ziet u eigenlijk de toekomst van het werken? Hoe komt het dat u zich daar nog nooit over heeft uitgelaten?

Terunobu Fujimori in Tokio en geeft als architect les aan het instituut voor Industrial Science van de plaatselijke universiteit.

Fujimori’s architectonische visie om gebouwen los te koppelen van de aardbodem openbaart zich steeds opnieuw in zijn werk. Naar aanleiding van een tentoonstelling in zijn geboortedorp Chino bouwde Fujimori met de inwoners en kinderen uit het dorp de ”vliegende leemboot”, dat hij met kabels en pijlers in de lucht liet zweven.

MENSEN De smalle grens tussen visioen en utopie No 9/14

Sedus

Fujimori’s ontwerpen zijn ook gevormd door traditionele, uit hedendaags perspectief echter behoorlijk onconventionele werkwijzen. Voor het ”Yakisugi-huis” (2007) gebruikte hij bijvoorbeeld cederhout, dat omwille van de houtconservering in een complex proces gedeeltelijk werd verkoold.

Ik zou die uitdaging graag aannemen en grotere administratieve gebouwen ontwerpen – als ik daar een opdracht voor zou krijgen. Menig detail zou ik echter liever aan mijn ontwerppartner overlaten. Maar ik geloof, dat mijn architectuurtaal ook zeker geschikt is voor grotere bouwprojecten, omdat ze een sterke expressie bezit. U bouwt net als andere eigentijdse architecten met gewapend beton en rvs, maar maskeert deze bouwmaterialen vervolgens met natuurlijke materialen. U noemt deze werkwijze het ”omkleden van de natuur”. Is deze vorm van maskeren niet een uiterst onbevredigend compromis, wanneer men uitgaat van het visioen van een ”zuivere”, natuurlijke architectuur?

Ik hou van zuivere, natuurlijke architectuur, bijvoorbeeld van de huizen van Afrikaanse natuurvolken of Japanse gebouwen uit hout, papier, aarde en gras. Van deze bouwwijzen kan men ongetwijfeld veel leren. Ik wil echter onder geen beding een zuivere, natuurlijke architectuur scheppen met een levensduur die sterk begrensd is door de vergankelijkheid van de materialen. De kwaliteit van de industriële bouwmaterialen, voortgebracht door de wetenschap en door de techniek van de twintigste eeuw, is uitmuntend. Ik ervaar die materialen echter optisch en haptisch als penetrant en koud. Zodoende zocht ik naar een methode om de wetenschap en de techniek met warme en zachte natuurlijke materialen te ”omkleden”. Voor mij is dat de enige manier om het moderne architectonisch

te verzoenen met de natuur. Een zuiver natuurgeloof dat de moderne wetenschap en techniek afwijst, interesseert me daarentegen in het geheel niet. U probeert in uw gebouwen steeds bronnen uit de omgeving te gebruiken en ook maakt u zich lokale ambachtelijke werkwijzen eigen. Zou het niet eenvoudiger zijn om vast te houden aan bouwmethoden en materialen die hun waarde al hebben bewezen en die u al heeft toegepast? Waarom probeert u zich steeds weer aan te passen aan de plaatselijke bijzonderheden van de locaties waar u bouwt? Een gebouw is iets anders dan een auto. Het wordt op een speciale plek steeds als uniek product gerealiseerd. Ik beleef er ▸▸

MENSEN De smalle grens tussen visioen en utopie No 9/14

Sedus

”Waarschijnlijk voldoet maar één gebouw aan mijn ideaal van architectuur die uit de aarde omhoog groeit, maar tegelijkertijd boven de aarde lijkt te zweven.” Dit utopisch klinkende visioen is het beste gerealiseerd in het theehuis Irisen (2010) in Taiwan, aldus Fujimori.

Het historisch museum van de priesterfamilie Moriya is het eerste werk van Terunobu Fujimori als uitvoerend architect. Ook hier gebruikte hij al de werkwijze die hij ”het omkleden van de wetenschap met de natuur” noemt. Daarbij gebruikt hij moderne materialen zoals gewapend beton, maskeert deze elementen echter met traditionele bouwmaterialen.

veel plezier aan om uit de lokale materialen en technieken, samen met lokale ambachtslieden de bouwmaterialen te selecteren en de constructie en de vorm te bepalen. Ik beleef veel vreugde aan deze werkwijze, die verwantschap vertoont met de liefde voor de jacht. Niet op deze wijze werken, is voor mij ondenkbaar. U geldt wereldwijd als de enige surrealistische architect. Salvador Dalí antwoordde ooit op de vraag van zijn tijdgenoot Le Corbusier hoe hij zich de toekomst van de architectuur voorstelde, met ”zacht en harig”. Manifesteert deze visie zich ook in uw architectuur? Of mijn architectuur surrealistisch is of niet, dat kan ik niet beoordelen. Ik waardeer de surrealistische werken van De

Chirico (belangrijkste vertegenwoordiger van de Pittura Metafisica, de belangrijkste voorloper van het surrealisme - red.) en Yves Tanguy, maar het werk van Dalí niet zo. Maar ik heb sympathie voor zijn idee van een zachte en harige architectuur. Overigens is mijn Europese lievelingsschilder Pieter Bruegel de Oudere. Afgelopen maand bezocht ik Antwerpen, om daar zijn schilderij ”De dulle griet” te bekijken. Ik was zeer aangedaan. Daarmee heb ik nu bijna alle doeken van Bruegel in de wereld gezien. Uw collega Toyō Itō typeert uw werk als architectuur die zijn wortels niet in de aarde heeft, maar uit een andere wereld stamt, om precies hier een zachte landing te maken. De visie om uw gebouwen los te koppelen van de aarde,

is in veel van uw werk herkenbaar. Wat is voor u de bekoring van een architectuur die is losgeweekt van de aarde? Toen mijn eersteling, het historisch museum van de priesterfamilie Moriya, was opgeleverd en in zijn onbeplante omgeving stond, wekte het de indruk dat het niet met de aarde verbonden was. Het zag er uit als een model, met de maten van het origineel – en ik was geschokt. Op dat moment zag ik, dat ook mijn bouwwerk een van de aarde losgekoppeld, kunstmatig object was. Toen Toyō Itō deze opmerking maakte over mijn Akino Fuku Museum (Museum voor klassieke Japanse schilderkunst, 1997, Tenryuku, red.), had ik het gevoel te zijn doorzien. Ik was vol bewondering ▸▸

MENSEN De smalle grens tussen visioen en utopie No 9/14

Sedus

Aan de naamgeving van Fujimori’s werken ligt vaak een kwinkslag ten grondslag. Over het drijvende theehuis ”Bo- chabune” zegt Fujimori bijvoorbeeld: ”De naam van het schip betekent ’De boot, waarin men de thee vergeet!’ Dat is gebaseerd op het feit dat, als er ook maar een beetje wind staat, men voortdurend moet roeien om niet in de oeverbegroeiing te drijven. Tijd om thee te drinken, is er niet meer.”

MENSEN De smalle grens tussen visioen en utopie No 9/14

Sedus

BOEKUITGAVE Terunobu Fujimori Naar aanleiding van een expositie in Museum Villa Stuck in München ontstond dit Duits- en Engelstalige boekwerk. De uitgave biedt een

voor zijn scherpe blik. Sindsdien hecht ik grote waarde aan een behoedzame verbinding van mijn gebouwen met de aarde, om de indruk te wekken als waren mijn gebouwen uit de aarde omhoog gegroeid. Anderzijds was ik ook altijd al gefascineerd door gebouwen die losgekoppeld van de aarde in de ruimte zweven. Ik wil me dus tegelijkertijd naar de hemel en de aarde wenden. Waarom ik dit bipolaire principe volg, kan ik zelf ook niet precies uitleggen. Uiteindelijk is ook uw voornemen om uw architectuur los te koppelen van de aardbodem, nog niet gelukt. Men zou bijna gaan geloven, dat u altijd op zoek bent naar utopische ideeën, waarbij het eigenlijk zo is dat u daarin alleen maar kunt falen. U zei bijvoorbeeld dat ook het idee van een ”groene architectuur”, waarin planten en architectuur zich verenigen in één object, door u nooit naar volle tevredenheid is gerealiseerd. Waarschijnlijk voldoet maar één gebouw aan mijn ideaal van architectuur die uit de aarde omhoog groeit, maar tegelijkertijd ook boven de aarde lijkt te zweven, ook als dat in principe een tegenstelling is. Maar voor korte ogenblikken kan het lukken. Een oude vriend vertelde me, dat mijn op vijf bamboestaken steunende theehaus in Taiwan op een regenachtige dag precies dat effect zou hebben gehad. Het tafereel oogde als was het aan een droom ontsprongen, en twee uur lang kon deze vriend zijn ogen niet van het huis afhouden.

actueel overzicht van het complete werk van de Japanse architect. Uitgeverij Hatje Cantz ISBN-10: 3775733221 ISBN-13: 978-3775733229

Op foto’s uit de bouwfase lijkt het af en toe alsof u tijdens gemeenschappelijke happenings inzet op kennisuitwisseling met projectpartijen. Vinden suggesties uit de omgeving een weg in uw gebouwen? Bij mijn projecten is alles tot in het laatste detail al lang van tevoren door mij gepland. Met ideeën van projectpartijen kan ik geen rekening houden. De medewerkers op de bouwplaats willen bij het bouwproces betrokken worden – niet bij het ontwerp. U heeft zich steeds opnieuw bezig gehouden met de stedenbouw van de toekomst. U ontwierp in 2007 een stadsplan voor Tokio in het jaar 2107. In een eindtijdscenario liet u de stad volledig overstromen, op grond van de stijgende zeespiegels. Hoe beoordeelt u dit visioen nu, nadat uw stadsplan door de jongste gebeurtenissen rond de tsunamicatastrofe in 2011 bijna profetische trekken heeft aangenomen?

Dat een fictief toekomstscenario zich in de realiteit voltrok, ervoer ik als zeer beangstigend. Als het gaat om het thema toekomstplanning voor de stad, bestaat er voor mij tot op heden nog niets dat de ideeën van de architectengroep Archigram uit de jaren zestig overtreft. Hun principes hebben mij gedurende mijn studie zeer sterk beïnvloed. Maar op een dag zal ik ze nog wel eens overtroeven. ◆

De hoogte in â&#x20AC;&#x2030; Vodafone Campus in DĂźsseldorf Vodafone Village in Milaan

DADEN De hoogte in No 9/14

Sedus

D o o r Jo a c h im G o e t z

Op het eerste oog lijkt het alsof Vodafone met de architectuur van zijn nieuwe hoofdkantoren in Duitsland en Italië boven alles de hoogte in wilde – om maar zo hoog mogelijk antennes voor het mobiele net te stationeren. Maar de visie achter de gebouwen was een andere: gerealiseerd werden ambitieuze architectonische concepten, LEED-gecertificeerde ”green buildings” en moderne kantoorconcepten – georiënteerd op de criteria van een Place 2.5.

De hoog gepositioneerde benches van het systeem invitation zijn een bijzondere oplossing. Medewerkers kunnen er in verschillende houdingen aan werken: zittend aan de counterstoel-variant van open mind, of staand. Een voetreling maakt extra afwisseling mogelijk.

e hoogte alleen al van de complexen in Düsseldorf en Milaan springt in het oog. De markante toren van de Vodafone Campus in Düsseldorf heeft een elliptische hoofdvorm en is met zijn 75 meter hoogte een van verre zichtbaar stadsbaken op de linker Rijnoever. De architectuur van het Vodafone Village in Milaan is extroverter – ook om constructieve redenen – en als geheel monumentaler. Op beide locaties liet telecommunicatieconcern Vodafone als late huurder door een vastgoed-investeerder een op maat gesneden gebouwensemble bouwen, dat decennialang gehuurd wordt en door een speciale developer ontwikkeld werd.

Stad in de stad De stedenbouwkundige uitgangspunten zijn vergelijkbaar. Beide complexen ontstonden op voormalige industriepercelen aan de randen van de binnenstad en zijn verkeerstechnisch zeer goed bereikbaar. In Düsseldorf bebouwde men het voormalige terrein van de Gatzweiler brouwerij, in Milaan werd een perceel aan de Via Lorenteggio gevonden. Op beide locaties realiseerden de architecten een door bouwdelen omzoomde groene plaza. Ook zorgen de verschillende bouwhoogtes voor een levendige architectonische vormgeving. In Düsseldorf accentueert een driehoekig plein de campus, omsloten door zes tot

negen bouwlagen hoge bouwvolumes en de 19 verdiepingen tellende hoogbouw. Horizontaal gelede façades met externe zonweringselementen uit geperforeerd aluminium plaatwerk verlenen het ensemble een homogene verschijning. De gevelbanden zijn verspringend aangebracht, om een vertanding met de naburige panden te bewerkstelligen. Bij het Village in Lombardije stond de architecten van een kleine stad met de sfeer van historische pleinen voor ogen, voor de nieuwbouw gebruikten ze echter moderne materialen. Ook hier ontvouwt zich in het ensemble een centraal plein, dat net als aan de Nederrijn een uitnodigend gebaar naar de omgeving maakt.

DADEN De hoogte in No 9/14

Sedus

VODAFONE CAMPUS DÜSSELDORF Standaardverdieping hoogbouw

❶ Open space kantoor ❷ Ontsluiting ❸ Gebouwkern met liften, nevenruimtes ❹ Middenzone met nevenruimtes ❺ Retraiteruimte ❻ Meeting ❼ Aansluitende kantoorruimte

PROJECTINFORMATIE EN GETALLEN

op de vierde verdieping

Architect:

HPP Architekten, Düsseldorf 0m

20 m

Oplevering:

December 2012 Groen:

ca. 26.000 m2 Kantoren:

ca. 86.000 m2 Bouwkosten:

ca. 300 miljoen euro

Situatie

❶ Hoogbouw ❷ Kantoren ❸ Centraal groengebied ❹ Kinderopvang ❺ Doorgaande weg

Medewerkers:

ongeveer 5.000 Certificering:

LEED Gold (streven) Kantoormeubilair van Sedus:

• bureau temptation c en 0m

20 m

temptation twin met elektrische hoogteverstelling • temptation high desk • invitation bench, op hoogte gebracht (bijzondere oplossing) • grand slam mobiele kasten • trolleys

Kinderopvang voor de work-lifebalance

het aanbod af, in dit town-in-town-concept.

• akoestisch isolerende doeken mooia • draaistoel black dot

Aan de work-life-balance van de medewerkers wordt op beide locaties met een veelomvattend service-aanbod recht gedaan. In Milaan verlichten een kleuterschool en diverse andere voorzieningen het leven van de 2.800 medewerkers. In Düsseldorf kunnen Vodafone-medewerkers kostenloos gebruik maken van de sportschool op de campus. Dagopvang voor de kinderen maakt het de ouders mogelijk om gezin en werk te verenigen. Kapper, stomerij, diverse café’s, een groot bedrijfsrestaurant, een gezondheidscentrum en diverse eetgelegenheden ronden

Ook het groenconcept moet op beide locaties bijdragen aan meer welzijn, met groengebieden, waterpartijen en intelligente sproeivoorzieningen. De beplante groene daken zorgen voor een beter microklimaat, omdat de lucht en het langzamer wegvloeiende regenwater gezuiverd worden. Het totale dakoppervlak werkt als een warmtebuffer en zorgt voor een betere thermische isolatie. Zo onstaat een aangenamer binnenklimaat op de lager gelegen verdieping. Het wegvloeiende regenwater wordt verzameld, gezuiverd en gebruikt voor de tuinen. ▸▸

• counterstoelen open mind

”Vodafone-rood” werd bij de meubilering decent ingezet. De kussens op de bergmeubelen bieden zitgelegenheid voor spontaan overleg.

STATEMENT VAN DE OPDRACHTGEVER

Wat was de reden voor de bouw van het Vodafone headquarter? Wij wilden met de centrale huisvesting van alle Vodafone-standplaatsen in

OVER DE VODAFONE CAMPUS, DÜSSELDORF

Düsseldorf synergie-effecten bewerkstelligen.

Hendrik Grempe, Hoofd Vastgoed Management bij Vodafone Duitsland

Wat is de architectonische filosofie wat betreft de vormgeving, het corporate design van Vodafone? Architectuur is een representatieve bouwsteen van de identiteit van onze onderneming. Voor Vodafone heeft de nieuwe campus, een van de modernste kantoorgebouwen van Europa, wereldwijd een voorbeeldfunctie. De ”Vodafone way” wordt hier door onze medewerkers geleefd, in onze bedrijfs- en dagelijkse cultuur.

Welke eisen stelt u aan de werkplekken? Welke ideeën werden besproken en gerealiseerd? Op de Vodafone Campus beleven we de ”werkplek van de toekomst” als een echte uitdrukking van onze ondernemerscultuur. De werkplekken zijn licht, open en moeten natuurlijk voldoen aan alle functionele eisen en wensen. De communicatie tussen de medewerkers onderling is voor ons zeer belangrijk.

DADEN De hoogte in No 9/14

Sedus

De akoestisch isolerende mooia doeken aan de wand kunnen met allerhande motieven worden bedrukt. In Düsseldorf werden ze in alle werkvertrekken ingezet als geluiddempende voorziening.

Vanuit deze overtuiging ontstond de ”open space benadering”. Voor

is. Of, nog iets anders spannends; wij hebben in de pantrys waterkra-

onze ”desk sharing policy” – iedere medewerker zoekt elke dag een

nen waaruit gefilterd en gekoeld water stroomt, naar wens al dan niet

nieuwe plek om te werken – moeten de voorwaarden geschapen

koolzuurhoudend. Dat ontziet niet alleen de rug, maar ook het milieu,

worden. Dat begint met de IT-voorziening, maar betreft ook in hoogte

door het wegvallen van het ”gesleep met kratten water”.

verstelbare bureaus en het uitrusten van onze medewerkers met

Welke overwegingen voerden tot het gebruik van kantoormeubelair van Sedus?

notebooks en mobiele telefoons.

Welke wegwijzende ideeën en technieken voor de toekomst werden ingezet?

Sedus is een zeer goed, hoogwaardig merk, met producten die zeer goed aansluiten op onze wensen. Vanuit deze achtergrond hebben we

Alle ideeën kunnen we hier niet opsommen. Maar van buitengewoon

het totale aanbod aandachtig bekeken en ook vergeleken met dat van

belang zijn de milieu-aspecten. Bovendien vallen bij het binnenkomen

andere aanbieders. Er zijn heel wat goede aanbieders, maar uiteinde-

van de Vodafone-tower de grote digitale wanden op, waarop men op

lijk hebben de kwaliteit van het meubilair, in het bijzonder die van de

elk gewenst moment thema’s, foto’s of video’s kan projecteren. Ook

stoelen, en de goede prijs-kwaliteitverhouding de doorslag gegeven

kan iedere medewerker nu ruimtes boeken via zijn Outlook-program-

om voor voor Sedus te kiezen.

ma – bij de desbetreffende ruimte wordt dat dan aangegeven met geen toetsen meer om een verdieping te kiezen. Dit wordt al voor het

Heeft u ook persoonlijk ”winst” kunnen boeken?

betreden van de lift aangestuurd. ”Denkende” belichting registreert of

Zo’n ”once-in-a-lifetime-project” te mogen leiden en coördineren is

er mensen in een vertrek zijn en hoe de lichtvoorziening in zo’n vertrek

weliswaar erg veel werk, maar biedt ook heel veel bevrediging.

rood (bezet) en groen (vrij). In de liften in de hoogbouw bevinden zich

DADEN De hoogte in No 9/14

Sedus

VODAFONE VILLAGE MILAAN Standaardverdieping

PROJECTINFORMATIE EN GETALLEN

❶ Open space kantoor ❷ Ontsluiting ❸ Pauzegebied ❹ Tijdelijk werken ❺ Meeting ❻ Gebouwkern met liften, Nevenruimtes

Architect:

Gantes en Morisi (PRP architettura), Milaan Interieurarchitectuur:

Studio Dante O. Benini & Partners / Architects, Milaan Oplevering:

voorjaar 2012 Oppervlak:

ca. 63.000 m2 Bruto vloeroppervlak:

ca. 67.000 m2 Kantooroppervlak:

31.000 m2

Standaard plattegrond. Als de boeg van een schip lopen de smal gesneden en licht gebogen bouwdelen op elkaar toe.

Bouwkosten:

ca. 300 miljoen euro Medewerkers:

ongeveer 2.800 Certificering:

LEED Gold (streven) Diverse bijzondere functies Photovoltaic Garden:

800 m2 Auditorium/Vodafone Theater:

380 zitplaatsen Opleidingscentrum:

9 zalen Kantoormeubilair van Sedus:

• temptation c • temptation four • trolleys • grand slam mobiele kasten • relations benchsysteem • draaistoelen netwin • conferentiestoelen open up, silent rush, netwin • conferentietafels no limits

Het green-building-concept in Milaan Voor het green-building-concept met een LEED-certificering in Gold (streven), werd in Milaan onder andere een geraffineerde dubbelschalige gevel bedacht, bepalend voor het extroverte exterieur. De buitenhuid bestaat uit helder glas en biedt medewerkers vrij doorzicht. Tegelijk zorgt de dubbel geventileerde gevel voor zonwering, via elektrisch aangestuurde jalouzieën. Zo blijft het natuurlijke daglicht behouden. In de winter zorgt de laagstaande zon voor een sterkere zoninstraling en een reductie van de stookkosten. In de zomer is de koellast minder. Voor de gesloten geveldelen werd photokatalytisch, zelfreinigend beton gebruikt. Het materiaal neemt schadelijke stoffen uit de lucht op en bindt deze tijdelijk aan het geveloppervlak. Bij de eerstvolgende regenbui spoelt het naar beneden. Dit herinnert aan oude Italiaanse steden – behalve dan,

dat het agressieve stof zich afzet in het deels poreuze natuursteen en deze steden in de loop der tijd vernietigt. Ook koelen en verwarmen met koud en warm water dat, afhankelijk van de weersomstandigheden, door het complex stroomt, is deel van het veelzijdige Milanese duurzaamheidsconcept. De stroom voor de belichting van het gebouw en de pompen voor het sproeien van het groen, komt van een PV-tuin. Meer dan 60.000 sensors bewaken gebouw en omgeving, en sturen de techniek van het complex aan.

Energetisch concept in Düsseldorf In het ten noorden van de Alpen gelegen Düsseldorf wordt verwarmd met stadsverwarming en warmtekrachtkoppeling op biogas. Via absorptie wordt in de zomer verzamelde restwarmte gebruikt om te koelen. Het koelen en verwarmen van de vertrekken gebeurt via koelsystemen in de plafonds en bodemconvectoren. ▸▸

De architectonisch hoogwaardig vormgegeven kantine biedt verfijnde, internationaal geïnspireerde culinaire gerechten.

Wat was de reden voor de bouw van Vodafone Village? Met een centrale campus wilden we de productiviteit vergroten en kosten

STATEMENT VAN DE OPDRACHTGEVER

reduceren door ruimtelijke efficiency. Bovendien winnen we aan flexibiliteit, kunnen beter werken en zorgen voor minder emissies.

OVER VODAFONE VILLAGE, MILAAN

Gianbattista Pezzoni, Hoofd Vastgoed Management bij Vodafone Italia

Heeft Vodafone een internationaal corporate design? En hoe bespeurt men dat in Milaan? Het Vodafone concern is actief in ongeveer 50 landen. Er zijn richtlijnen over de ruimtelijke basis en over de look & feel, die rekening houden met de regionale standaard voor werk en werkplekken. Bij onze setting – een sleutelcomponent voor de look & feel en het scheppen van het Vodafone-DNA – horen helderheid in de vormentaal, contrast en balans, evenals complementaire kleuren. Belangrijk is de verantwoordelijke omgang met de kleur rood. De meubels karakteriseren zich door helderheid in de vormgeving, door flexibiliteit en ergonomische features. Ze ondersteunen contacten en bevorderen het samenwerken. De mondiale Vodafone-richtlijnen voor architectuur en interieur werden opgesteld, terwijl op nationaal niveau, zoals in Italië en Duitsland, headquarterprojecten werden ontwikkeld. Wij lieten ons inspireren door het Vodafone merkenstrategieboek, dat we raadplegen voor advertentiecampagnes en de vormgeving van de verpakkingen van apparaten.

DADEN De hoogte in No 9/14

Sedus

Flexibele conferentieruimte in Milaan, gerealiseerd mit de conferentietafels no limits en de conferentiedraaistoelen open up.

Welke eisen stelt Vodafone aan de architectuur en de werkplekken?

Welke overwegingen voerden tot het gebruik van kantoormeubilair van Sedus?

Vodafone hanteert strenge CI-richtlijnen wat betreft het ruimtelijke ont-

Na een aanbodperiode van tien maanden kozen we Sedus als mondi-

werp en de gedefinieerde werkplektypologieën. De ruimtestandaards

ale partner. We zochten naar goed ontworpen kwaliteitsproducten te-

variëren – afhankelijk van de locatie van de werkplekken en welk ge-

gen een concurrerende prijs, van een leverancier die ons een service

bruik voor de werkplekken is voorzien. In kantoorgebouwen gaat men

kon garanderen naar onze behoefte wat betreft planning, efficiency

uit van tien vierkante meter per werkplek, zones voor flexibel gebruik

en kwaliteit – zowel regionaal als mondiaal. De aangereikte oplossin-

beschikken bij een gebruik van 120 procent over twaalf vierkante meter,

gen moesten ook een frisse aanzet zijn voor nieuwe ideeën binnen

centra voor klantencontact over acht vierkante meter. De open space

ons bedrijf, en ons helpen om onze ervaringen bij de vormgeving van

kantoren werden met lage meubels uitgerust, om zichtcontact en

werkplekken te verbeteren, ervaringen die helpen om de performance

communicatie te vereenvoudigen.

van de medewerkers te verbeteren.

Er zijn nauwelijks individuele kantoren en wat betreft de ruimtestan-

Sedus biedt producten die geschikt zijn voor elke nationale organisatie

daard zijn er geen hiërarchische verschillen tussen algemeen perso-

binnen Vodafone en die ertoe kunnen bijdragen op alle Vodafone-

neel, leidinggevende medewerkers en het hoogste management.

vestigingen dezelfde look & feel, dezelfde atmosfeer, op te roepen. Bij het inrichten van het Vodafone Village traden geen problemen op.

Hoe ziet de vormgevingsfilosofie van Vodafone eruit?

Het team van Sedus Italia herkende mogelijke probleemgebieden al

Onze designtaal moet men zien als een uitdrukking van ons merk en

voordat problemen überhaupt konden optreden.

van onze culturele waardes. Dat begint bij de locatie en de keuze van het vastgoed en heeft ook betrekking op meubilering en materiaalkeuze: onze CI (zoals klanten die waarnemen) is warm, persoonlijk en optimistisch.

De kantoren zijn door de geringe gebouwdiepte optimaal van daglicht voorzien. Hier zijn werkplekken te zien die bestaan uit een combinatie van drie geschakelde temptation c tafels en netwin draaistoelen.

Ook hier zorgt een intelligente aansturing voor koeling, verwarming en ventilatie naar behoefte. Tegelijkertijd kunnen ramen ook individueel geopend worden.

Een uitdaging voor alle medewerkers Voor de meeste medewerkers was het nieuwe open space kantoorconcept even wennen. Ze waren voorheen – zowel in Milaan en Düsseldorf – verdeeld over talloze, ver uit elkaar gelegen vestigingen en werkten meestal in cellenkantoren. De gebruikers werden al vroeg betrokken bij de ontwikkeling van de concepten, zowel in Duitsland als Italië. Regelmatige informatiebijeenkomsten, personeelsenquêtes en workshops moesten de acceptatie bevorderen. In Milaan waren de telefoonboxen, de concentratiewerk-

plekken, de daktuin (Oase geheten) en de eilandvormige kantine die iedere dag internationaal geïnspireerde gerechten aanbiedt, directe vertalingen van de wensen die door medewerkers geuit waren. In Düsseldorf werden in een vroege projectfase pilot-opstellingen ingericht waar zo’n 50 medewerkers de nieuwe structuren één op één konden testen. Want behalve het open space concept met desk sharing, moesten ook de louter digitale documentatie, de archiefsystemen en talrijke andere diensten eerst uitgeprobeerd en geoefend worden. Een dergelijk nieuw kantoorconcept brengt niet in de laatste plaats ook ander gedrag van het hele personeelsbestand met zich mee. De meer open structuren leiden tot meer communicatie en transparantie en verlangen ook dat men meer rekening houdt met het individu

en oplettend is tegenover collega’s. Om onaangename verrassingen te voorkomen, werden de 5.000 medewerkers in Düsseldorf bijzonder intensief voorbereid op hun nieuwe huisvesting: met een speciale film, met workshops over gedrag in het open office en met een handboek voor de verhuizing. Gebrekkige voorbereiding is de verantwoordelijken dus net zo min te verwijten als slechte nazorg. De volgende enquête is namelijk alweer gepland: die moet onvoorziene zwakke punten van het concept zichtbaar maken en oplossen. ◆

w w w.v o d a fo n e. c o m w w w. h p p. c o m w w w. d a n t e b e n i n i a r c h i t e c t s. c o m w w w.p r p.i t

RUBRIEKEN news, tips & trends No 9/14

Sedus

News, tips & trends Een bonte mengeling van inspiratie bij het thema van deze uitgave

De digitale pen Wat men op papier schrijft of tekent, zet de ”Smartpen” van Livescribe direct en kabelloos over naar een digitale cloud. Zo kunnen grafieken en schetsen snel en eenvoudig worden opgeslagen en op een later tijdstip weer opgeroepen worden op een tablet PC of een smartphone. Een innovatie, en dat niet alleen voor de blok & pen nostalgicus. Bovendien heeft de alleskunner ook een microfoon, waarmee bijvoorbeeld vergaderingen in hoge audiokwaliteit kunnen worden opgenomen.

w w w. l i v e s c r i b e. c o m

Opvouwbare bescherming Veel fietsers vertikken het altijd nog om een helm te dragen: naast vermeende esthetische gebreken, zijn fietshelmen onhandig, vooral als je ze niet nodig hebt. Binnenkort is tenminste op dit punt verlichting te verwachten: de ontwerper Michael Rose heeft namelijk een helm ontworpen die zich laat opvouwen en dus ruimtebesparend kan worden opgeborgen. Opgevouwen heeft de helm nog de dikte van een boek, zodat hij ook in een kleine tas past. Wanneer het model op de markt komt, was bij ter perse gaan van dit nummer nog niet bekend.

w w w.corof lot.com/Michael_Rose/Collapsible-Helmet

De luxe e-bike Het is niet verwonderlijk dat een Italiaanse ontwerper die de opdracht krijgt om een e-bike te ontwerpen, geen genoegen neemt met een louter pragmatisch product. Het Cykno e-bike werd door motorfietsingenieur Bruno Greppi geconcipieerd en vormgegeven door ontwerper Luca Scopel. De fiets weegt 26 kilo en heeft een reikwijdte van rond de 60 kilometer met e-onder-

steuning. Maar de technische data spelen bij de elegante retro-esthetiek van dit product een ondergeschikte rol, want zelden werden ecologisch bewustzijn en extravagantie op zo’n overtuigende wijze in één ontwerp samengebracht.

w w w. c y k n o. c o m

RUBRIEKEN news, tips & trends No 9/14

Sedus

Faire smartphone Groene lichtbronnen Nog altijd is de inzet van echt groen de ideale variant als het erom gaat de natuur het kantoor binnen te halen. En de mogelijkheden beperken zich niet meer tot potplanten, hanging baskets of plantwanden. Ook de lichtsector wordt meer en meer tot experimenteerveld, waar men probeert om lichtbron en flora symbiotisch te laten versmelten. Daaruit kan een visuele diversiteit van de ruimtelijke waarneming onstaan, die leidt tot een meer dynamische en creatieve werkomgeving. Bovendien stimuleren planten de vitalisering van het binnenklimaat en voldoen zo in alle opzichten aan de Place 2.5-gedachte.

w w w. g r e e n w o r k s. e u w w w. o n i p r o j e c t s. c o m

Tot prop verfrommeld Een stadsplattegrond na gebruik weer netjes opvouwen in zijn oorspronkelijke toestand, dat grenst vaak aan het onmogelijke. Daarom ontwikkelde ontwerpbureau ”Palomar” flinterdunne, scheur- en watervaste stadsplattegronden die men na gebruik eenvoudig weer tot prop verfrommelt. Dit eenvoudige idee spaart de reiziger tijd en zenuwen, zodat hij zich eindelijk weer kan wijden aan de eigenlijke redenen van zijn bezoek. Opgeborgen wordt de plattegrond in kleine, meegeleverde buidels. Zo voorkomt men ook dat de kaart per ongeluk wordt aangezien voor een papieren zakdoek en in de eerste de beste vuilnisbak belandt. De ”crumpeld-city-kaarten” zijn verkrijgbaar voor nagenoeg alle bekende metropolen, van Moskou en Oslo tot aan Berlijn, Rome, New York, Sydney en Tokio.

w w w.palom ar web.com

Als tegengeluid voor de algemeen bekende productiewijze van de reuzen uit de mobiele telefoniebranche, brengt het Fairphone-project nu een eigen smartphone op de markt. Naar eigen zeggen wordt het product gefabriceerd onder verregaand faire en duurzame voorwaarden, zonder daarbij achter de technische standaard van modelcollega’s aan te hinken. Uitgerust met het Android 4.2 systeem en een acht megapixel camera, verenigt de Fairphone vooruitstrevende techniek met ethisch verantwoorde waarden. Bovendien kan men twee sim-kaarten tegelijk in het apparaat integreren, wat de telefoon bijzonder interessant maakt voor gebruik als zakelijke en privételefoon. Eigentijdse communicatie en ecologisch-humanistische principes hoeven dus niet principieel onverenigbaar te blijven.

w w w.fa i r p h o n e. c o m

LEVEN De toekomst van ons werk No 9/14

Sedus

De toekomst van ons werk

Yongsan International Business District: De architectonische visie op de stadsuitbreiding van Seoul kent bij dit voorbeeld een hechte vervlechting van zakenwereld, wonen en vrije tijd.

Meer vrijheden, meer complexiteit – en wie draagt de verantwoordelijkheid? D o o r Mi c h a e l Ma y e r

Dat het werk van de mensen verandert, nemen we in het informatietijdperk bijna dagelijks waar, bij onszelf of bij anderen. Vooral grote en jonge internetbedrijven tonen ons nieuwe, bij tijd en wijle curieus aandoende arbeidsmodellen. Maar waar gaat de reis naartoe?

mdat werk zich niet van de rest van het leven scheiden laat: laten we eerst eens heel algemeen naar de toekomst kijken. Google-chef Eric Schmidt en zijn co-auteur Jared Cohen, voormalig adviseur van Hillary Clinton, oprichter en directeur van denktank Google Ideas, geloven te weten, hoe wij in de toekomst zullen leven en werken. Dat is na te lezen in hun boek ”The new digital age”. In hun voorstelling doen wij dat natuurlijk in een nagenoeg volledig gedigitaliseerde wereld. Met zelfrijdende auto’s, geautomatiseerde kledingkasten, robots die met gedachten worden aangestuurd, virtuele versies van onszelf, die we naar andere plekken kunnen sturen, met intelligente medicijnen en microrobots in het lichaam, die ons aanhoudend informeren over onze gezondheid. Maar ook de oorlogen van de toekomst worden op een digitale

manier gevoerd, met dronen en robots. Terrorisme zal zich toenemend afspelen in de virtuele wereld, bijvoorbeeld met het hacken van vluchtleidingsystemen. De beroemde Amerikaanse fysicus Michio Kaku – bij het grote publiek vooral bekend door zijn populairwetenschappelijke bijdrages aan thema’s op het gebied van de theoretische fysica – heeft in zijn recente werk ”Reis naar de toekomst” 300 vooraanstaande onderzoekers op gebied van kunstmatige intelligentie, ruimtevaart, geneeskunde, biologie en nanotechnologie gevraagd hoe wij over 100 jaar leven. Informaticus Gerald Sussman gaat ervan uit dat hij tot de laatste generatie behoort die nog sterven moet. Inderdaad voorspellen wetenschappers dat men al rond 2050 verouderingsprocessen zou kunnen sturen. Defekte genen worden gerepareerd en het leven van cellen verlengd. Zieke orga-

nen worden vervangen door gezonde, gekweekte organen. De weefselonderzoeker Anthony Atala van de Wake Forest University is het al gelukt om menselijke oren, vingers, urinebuizen en hartkleppen te kweken in een laboratorium. Gentechniek zou voedselproblemen kunnen oplossen, bijvoorbeeld door verticaal aangelegde farms in de vorm van wolkenkrabbers. 150 daarvan, berekende Columbia University in New York, zouden volstaan om heel New York te voeden. Kernfusie, zonne-energie, magnetisme, nano-technologie, 3-D-holografie, zichzelf reproducerende computers, programmeerbare materie, welstand voor allen als gevolg van een omvangrijke globalisering – de wetenschap waagt zich ver uit het venster als het om de toekomst van de mens gaat. Ze doet dat dan tenminste, althans in de omgeving van Michio Kaku, in een overwegend positieve zin. Maar nu naar de meer specifieke toekomst.

Werk en welstand voor allen? Hoe welstand voor iedereen tot stand zou kunnen komen, daarmee heeft Jim Clifton, chef van het Gallup-instituut zich bezig gehouden in zijn boek ”The coming jobs war”. ▸▸

* De illustraties bij dit artikel werden door het Deense architectenbureau BIG ter beschikking gesteld.

LEVENâ&#x20AC;&#x2030; De toekomst van ons werk Sedus No 9/14

Hoe ontstaat leven tussen gebouwen? Met transparantie, doorkijkjes, openheid en een veelzijdig gebruiksconcept. Voorbeeld: ideeënschets voor de DTU, de Deense Tekniske Universitet.

Zijn conclusie: door werk, natuurlijk. Volgens een wereldwijd Gallup-onderzoek dat aan het boek ten grondslag ligt, is dat gelukkig precies wat mensen willen: goede banen. Clifton ziet bedrijven wereldwijd verwikkeld in een wedloop om die goede arbeidsplaatsen. In de landen die er niet in slagen deze werkplekken te realiseren, voorspelt Clifton het uiteenvallen van maatschappelijke systemen. Hij gaat ervan uit, dat van de momenteel goed zeven miljard mensen op de wereld er vijf miljard wat betreft hun leeftijd tot de beroepsbevolking gerekend kunnen worden. Maar lang niet allemaal hebben ze werk, en werk zorgt ook niet automatisch voor welstand. Dus zouden – theo-

retisch althans – bijna twee miljard vaste en geregelde banen moeten worden geschapen om dat doel te bereiken. Voor andere auteurs, zoals de onderzoeker Ayad Al-Ani van de Hertie School of Governance in Berlijn, ligt de toekomst van ons werk in een digitale prestatiemaatschappij, waarin de ”crowd”, de massa aan creatievelingen, op virtuele platforms diensten en producten beschikbaar stelt aan de gemeenschap of aan bedrijven. Het aantal mensen met een vaste baan zal op deze manier steeds verder afnemen. In een vergelijkbare richting tendeert een studie van de internationale cloud- en netwerkspecialisten van Citrix Systems. Volgens dat onderzoek werkt de meerder-

heid van het huidige kantoorpersoneel in de toekomst mobiel, van huis uit, of op plekken zoals café’s en luchthavens. Een aantrekkelijke toekomst, voor een bedrijf als Citrix. Maar vroeger is ook al vaak van het papierloze kantoor gedroomd, een droom die uit huidig perspectief toch een illusie bleek.

Van sociologen en economen Als het gaat om de toekomst van ons werk, lijken zich twee werelden te openen, afhankelijk of men de dingen vanuit het perspectief van sociologen of economen beziet. De onderzoekers van het Zukunftsinstitut in Frankfurt aan de Main zien de

LEVEN De toekomst van ons werk No 9/14

Sedus

LOOP City: in een voorstad van Kopenhagen worden – als een Romeins aquaduct – complexe spoorknooppunten gerealiseerd. Hier worden verkeersinfrastructuur, werkomgevingen, groenvoorzieningen, shops en restaurants op praktische wijze met elkaar in balans gebracht. Een ideale omgeving voor studenten en werknemers, in een anders structuurloze omgeving.

toekomst van ons werk om te beginnen als niet-gedefinieerd, en zien het werk zelf als ruimte die men vorm kan geven. In het onderzoek ”Work:design. Vormgeven aan de toekomst van het werken” formuleert men het zo: ”De verandering in ons werken leidt op veel niveaus tot het verdwijnen van traditionele en vertrouwde structuren. Oude tegenstellingen fuseren (…), sferen die voorheen gescheiden waren, komen samen en stimuleren een belangrijke trend in de maatschappij: individualisering. Want de complexiteit die ontstaat door deze fusie, is alleen nog vorm te geven door een hoge mate van individualisering.” Third-place-working, het werken op plekken die we eigenlijk opzoeken om

onze persoonlijke accu op te laden, typeert het Zukunftsinstitut daarbij als trend voor individualisering en als de toekomstige werkwijze van kenniswerkers. En onderbouwt daarmee de voorspellingen van Citrix Systems, de cloud-specialist. De vraag is, hoe realistisch en vooral hoe breed gedragen deze aannames zijn, of het zich bij de zuivere third-place-workers niet handelt om een – elitaire danwel precaire – minderheid in de dienstensector van onze westelijke industriële maatschappij. De auteurs van het Zukunftsinstitut beschrijven bovendien een ontwikkeling weg van traditionele, duurzame verbindingen tussen werkgevers en werkne-

mers, naar kortdurende werkrelaties en ”portfolio-carrières”. De typische doorsnee werknemer is er volgens die visie tegenwoordig al veel minder, verwachtingspatronen en carrièrevoorstellingen worden steeds diverser: ”Geslaagd zijn, betekent voor diegenen die een verticale carrière nastreven in een bedrijf bijvoorbeeld een klinkende titel op het visitekaartje, verbonden met de insignia van de macht, zoals een luxe dienstauto of een representatief kantoor. Onderwijl staan voor kenniswerkers steeds vaker heel andere waarden voorop: bijvoorbeeld interessante opdrachten uitvoeren en met spannende mensen samenwerken in projecten, tijd hebben voor ▸▸

LEVEN De toekomst van ons werk No 9/14

Sedus

LEESTIP Jim Clifton: Der Kampf um die Arbeitsplätze von morgen, Redline Verlag (Duits) ISBN-10: 3868813403 Jim Clifton, CEO van het gerenommeerde bedrijf Gallup, vat in dit boek de uitkomsten samen van meer dan 75 jaar opinie-onderzoek en adviesbureau-ervaring. Hij pleit ervoor om het wezenskenmerk van een succesvolle economie niet uit het oog te verliezen. En dat is: goede banen – gekwalificeerde en aantrekkelijke banen die het voortbestaan en de toekomst van bedrijfsvestigingen borgen.

Ingebed in de natuur: ideeën voor het ontwerp van het ESS, het interdisciplinaire Europese centrum voor neutronenonderzoek. Wetenschappers in het Zweedse Lund hebben hier in een agrarische omgeving geïntegreerde werkplekken gecombineerd met een bezoekerscentrum en recreatiemogelijkheden voor de deur. Om werknemers uit de hele wereld aan te trekken, moeten de werkplekken aantrekkelijk zijn.

LEVEN De toekomst van ons werk No 9/14

Sedus

Ontwerp voor de Astana National Library: cultureel trefpunt en plek voor inspirerend werken met uitzicht op het landschap van Kazachstan. De openbare ruimtes van de bibliotheek zijn toegankelijk voor iedereen die onderzoek wil doen, wil werken of zoekt naar inspiratie uit gesprekken en discussies.

familie en vrienden en in de bloei van een carrière tijd vrij kunnen maken voor verdere scholing.”

Nieuwe vormen van leidinggeven Om welke stijl van werken en carrière het ook gaat: als hiërarchieën verdwijnen en open netwerken zich ontwikkelen tot gangbare relatiepatronen, dan is een heldere balans tussen leidinggeven en eigen verantwoordelijkheid, tussen beslissingsbevoegdheid en verantwoordelijkheid niet direct zichtbaar of gedefinieerd. Dat hebben de auteurs van het Zukunftsinstitut herkend, en zij zien leidinggeven steeds meer als het arrangeren van onderlinge verhoudingen en het scheppen van nieuwe relatiepatronen in de vorm van zogenaamde weerbare systemen, systemen die in staat zijn om te overleven; een combinatie van hiërarchische structuren en netwerkstructuren. Het thema leidinggeven is ondanks veranderende structuren actueler dan ooit, al is het dan vanuit een ander perspectief. Daarover bericht het recente trend-onderzoek ”De toekomst van het leidinggeven” van het Zwitserse Institut für Betriebs-ökonomie SIB. Ook hier zien de auteurs dat voorheen heldere definities voor bijvoorbeeld werkuren en -plekken aan contour verliezen, willen dit echter niet zien als een probleem voor het leidinggeven, maar als een deel van de

oplossing. Aan het einde moeten zij echter concluderen: ”… leidinggeven is en blijft niet delegeerbaar en verkeerd leidinggeven of het verkeerde voorbeeld geven, zal ook in de 21ste eeuw desastreuze gevolgen hebben voor de gehele bedrijfscultuur.” Vertegenwoordigers van de human-capital-beweging – de formulering ”menselijk kapitaal” werd in Duitsland in 2004 tot non-woord van het jaar benoemd – gaan uit van medewerkers als sleutel voor het succes van een bedrijf. De uitgevers van het werk ”Human Capital Leadership”, Martina Dürndorfer en Peter Friederichs, constateren dat er een transformatieproces plaatsvindt van bedrijven op de drempel van de kennis- en dienstenmaatschappij, waarin niet meer materiële, maar immateriële productiefactoren bepalen of concurrentievoordelen verkregen en waardestijging gerealiseerd worden. Het management van menselijk kapitaal wordt zo een kerntaak bij succesvol economisch handelen: ”Wie verlangt dat anderen hem volgen op zijn weg, moet bereid zijn de leiding te nemen. Als bedrijven en hun leidinggevenden verwachten dat medewerkers zich geëngageerd en verantwoordelijk inzetten voor de gemeenschappelijk zaak, dan moeten ze inderdaad de leiding op zich nemen, moeten in letterlijke zin human capital leader worden, (…) vooraan staan ten opzichte van hun concurrenten.” Deze re-

naissance van een idee, in de jaren zestig ontwikkeld door de Amerikaanse volkseconomen Schultz en Becker als human-capital theorie, hangt mogelijk samen met de huidige strijd om de door Gallupchef Clifton gethematiseerde, wereldwijd heersende strijd van bedrijven om goede arbeidsplaatsen. Het gaat de human-capital-beweging er in principe toch om, medewerkers permanent verder te scholen en te motiveren, om zo hun prestatievermogen te vergroten en hun waarde voor het bedrijf te verhogen. De toekomst van ons werk – hoe zal ze eruit zien? Waarschijnlijk kan niemand zich daar momenteel echt een goede voorstelling van maken. Bovendien hebben we in het recente verleden geleerd, dat voor de meerderheid van de mensen onvoorziene gebeurtenissen de loop der dingen plotseling weer kunnen veranderen op een manier die niemand verwacht had. Kortom: we zijn benieuwd. ◆

w w w. g a l l u p. c o m w w w.m k a k u .o rg w w w. c i t r i x . c o m w w w. z u k u n f t s i n s t i t u t. d e w w w. s i b. c h w w w. h u m a n c a p i t a l c l u b. d e

LEVEN Communicatie in de virtuele ruimte No 9/14

Sedus

Communicatie in de virtuele ruimte Telepresentiesystemen en hun effect op de toekomst van ons moderne dagelijkse werk

Voor medewerkers van bedrijven met wereldwijde contacten zijn telefoon, Skype of videoconferenties vaak ontoereikend voor de interactie met collega’s elders op de aardbol. Meestal zijn persoonlijk contact en een gemeenschappelijk gebruik van arbeidsmiddelen absoluut noodzakelijk. Een nieuw telepresentieproject aan de Bauhaus Universität in Weimar zorgt misschien voor nieuwe oplossingen. Wij spraken met Prof. Dr. Bernd Fröhlich en zijn team over een nieuw, visionair communicatiesysteem, dat in een door ons uitgevoerde proef de stoutmoedigste science-fiction-scenario’s verbluffend realistisch liet lijken. In t e r v i e w: J u l i a n T rö n d l e

Hoewel het privégebruik van videotelefonie altijd nog een ondergeschikte rol speelt, zijn videoconferenties op de werkvloer al lange tijd gemeengoed. Maar er worden al eerste pogingen ondernomen om deze vorm van uitwisseling te verruilen voor een nog directere communicatievorm: telepresentiesystemen moeten het gebruikers mogelijk maken om op een andere plek aanwezig te zijn. Terwijl verschillende onderzoekers daarbij nog proberen op afstand bediende robots als menselijke equivalenten in te zetten, heeft de leerstoel ”Systemen van de virtuele realiteit” aan de Bauhaus Universität in Weimar een volkomen andere, unieke visie op de communicatie in de toekomst. Hun 3D-telepresentiesysteem representeert deelnemers met behulp van meerdere kleuren dieptecamera’s als geheel en in real time, en zou dit beeld als levensgrote 3D-videoavatar de wereld rond

kunnen sturen. Zo kunnen gebruikers elkaar treffen in een virtuele realiteit, met elkaar communiceren en zich in een virtuele ruimte bewegen. In zo’ gebruikersgroep kan men dan zowel 3D-modellen uit de computer als echte objecten bekijken en bediscussiëren. In Weimar spraken wij met Prof. Dr. Bernd Fröhlich en zijn onderzoeksteam, bestaand uit de doctorandussen Stephan Beck, Alexander Kulik en André Kunert, over de mogelijkheden van dit visionaire communicatiesysteem en zijn potentiële effecten op de toekomst van de alledaagse werkdag. Prof Dr. Fröhlich, in de afgelopen jaren is al vaker geprobeerd om tele-operateurs als menselijke equivalent in te zetten. Wat is het visionaire en unieke aan uw nieuwe 3D-telepresentiesysteem?

Fröhlich: Met ons telepresentiesysteem proberen we de gebruiker zo realistisch mogelijk als 3D-model op een andere lokatie te presenteren. We willen meerdere personen, die lokaal met elkaar kunnen samenwerken, in een virtuele ruimte samenbrengen met een groep die zich op een andere plek bevindt. Zo kan bijvoorbeeld een architectonisch ontwerp virtueel betreden en samen bediscussieerd worden. Bij ons gaat het dus primair om communicatie en samenwerken. Bij telerobotica ligt de focus op een volledig andere toepassing, omdat het daarbij niet in de eerste plaats om communicatie gaat, maar bijvoorbeeld om het uitvoeren van een klus op een gevaarlijke locatie. In principe is een teleoperator een soort afstandsbediening, waarbij een robot bestuurd wordt door bevelen, gegeven door middel van menselijke beweging. Wat zijn volgens u de grote voordelen van een dergelijke vorm van communicatieve interactie, vergeleken met traditionele manieren van communiceren, zoals telefoon en Skype? Fröhlich: Bij ons telepresentiesysteem worden de personen daadwerkelijk driedimensionaal weergegeven en kunnen zo als 3D-avatar op een andere plek weer zichtbaar worden gemaakt. Diverse gebaren worden door de gebruikers aan de andere

LEVEN Communicatie in de virtuele ruimte No 9/14

Sedus

Leden van de redactie van Place 2.5 communiceren als virtuele 3D-avatars met twee medewerkers in de virtuele realiteit in het VR-laboratorium van de Bauhaus Universität in Weimar.

kant van het systeem herkend, waardoor ook virtuele objecten door gebaren geëxploreerd kunnen worden. Het revolutionaire aan ons 3D-telepresentiesysteem is, dat men zich gemeenschappelijk in een virtuele wereld bevindt, dat men die wereld ontdekt en daar ook gemeenschappelijk zowel virtuele als ook in real time gedigitaliseerde objecten uit de werkelijkheid kan bediscussiëren. Welke branches zullen van deze nieuwe technologie het meeste kunnen profiteren? De 3D-bril is uitgerust met optische markeringen, zodat het

Fröhlich: Das is natuurlijk geen eenvoudige vraag. Wie heeft telepresentie nodig? ▸▸

systeem de houding van personen op het filmdoek exact kan bepalen. Dit maakt een individuele perspectivische weergave mogelijk voor iedere gebruiker van het systeem.

LEVEN Communicatie in de virtuele ruimte No 9/14

Sedus

PROF. DR. BERND FRÖHLICH Prof. Dr. Bernd Fröhlich werkt als professor voor virtuele realiteitssystemen in de studierichting media-informatica van de mediafaculteit aan de Bauhaus Universität in Weimar. In 1982 begon hij zijn studie informatica aan de Technische Universiteit van Braunschweig, voordat zijn academische loopbaan hem, via posten in Kaiserslautern, Venezuela, St. Augustin, Waterloo en Stanford tenslotte naar Weimar voer-

een mini-helicopter meermaals per dag over het gebouw in wording en legt het vast met een 3D-scanner. Beide modellen – dus het virtuele plan en het fysieke gebouw – kunnen dan met elkaar vergeleken worden. Het mooie aan deze voortdurende opname van de bouwplaats is, dat daardoor ook sprongen in de tijd en dus de voortgang gemaakt kunnen worden. Als men wil weten wat er gisteren veranderd is, dan bekijkt men het betreffende model en vergelijkt het met de huidige toestand van het gebouw. Ook in de auto-industrie is het in de regel zo, dat de ontwerpers in het warme Californië zitten, terwijl de beslissers en de productie in de headquarters en op de bedrijfslocaties van de autobouwers zitten. Voor alle branches waarbij de experts zich niet op één plek bevinden, zou behoefte kunnen zijn aan deze technologie. Maar zelfs wanneer alle deelnemers zich wel op één plek bevinden, bestaat altijd nog de mogelijkheid om het systeem met meerdere gebruikers tegelijk te gebruiken, en kan men met een groep personen stereosco-

de, waar hij sinds 2001 werkzaam is.

hoeken concreet bediscussieerd worden, die voorheen, zonder de perpectivische mogelijkheden van het systeem, in het geheel niet in te schatten waren. Hoe waren de reacties van de testpersonen op het 3D-telepresentiesysteem? Fröhlich: Het enthousiasme was in het algemeen altijd zeer groot, vooral over de individuele perspectivische weergave met meerdere gebruikers, omdat daarbij de ruimtelijke vertekeningen plotseling wegvielen. Maar zoals we op de virtual reality conferentie in Florida hebben ervaren, is ook de interesse voor het gebruik als telepresentiesysteem heel groot. We weten echter ook, dat er nog heel veel kan worden verbeterd op het gebied van de ruimtelijke weergave van het menselijk lichaam. Hoe lang denkt u dat het nog zal duren voordat dit of een vergelijkbaar systeem op de markt komt? Zijn er al concrete verzoeken van bedrijven die het project willen realiseren?

Voor hun werk op het gebied van de

Fröhlich: Voor de toepassing met meerdere gebruikers bestaan al concrete plannen voor een marktintroductie. Op het gebied van de telepresentie zal het zeker nog zes tot tien jaar duren voordat het systeem daadwerkelijk de klassieke videoconferentie kan vervangen, omdat aan de kwaliteit van de reconstructies van personen nog moet worden gesleuteld.

virtuele realiteit werden hij en zijn team al met diverse prijzen onderscheiden. Zij ontvingen onder andere in 2013 voor hun telepresentiesysteem de ”Best Paper Award” bij de ”IEEE Virtual Reality” conferentie in Orlando, Florida.

In de architectuur werken teams die over de hele wereld verspreid zijn. Bovendien weet ik, dat het systeem van betekenis kan zijn voor de olie- en gasindustrie, omdat experts zich ook daar in de regel niet allemaal op een en dezelfde plek bevinden. Door telepresentie kunnen zij, ongeacht de fysieke afstand tussen de individuele deelnemers, samen modellen van een onderaards olieveld verkennen en bespreken. Wij denken ook aan een virtuele bouwplaats. Van het ontworpen gebouw wordt van aanvang aan een CAD-model vervaardigd, dat alle bouwpartijen gezamenlijk kunnen betreden. Later vliegt

Door de invoerapparaten van het systeem kunnen

Nu zullen veel mensen aanvankelijk wellicht kritisch maakt het ook mogelijk om architectuur virtueel te betreden. Natuurkunstaan tegenover derdige wetten kan men daarbij grotendeels buiten werking stellen. gelijke futuristische technologie, want de gebruiker moet het doen met een pisch weergegeven 3D-objecten perspectiafbeelding van een persoon en niet met visch correct waarnemen en bespreken. de eigenlijke persoon en zijn uitstraZo kunnen dimensies, verhoudingen en CAD-modellen van hele steden naar believen verkleind worden en zo eenvoudiger besproken en bediscussieerd worden. Het telepresentiesysteem

LEVEN Communicatie in de virtuele ruimte No 9/14

Sedus

Wanneer deze technologie zijn intrede doet in ons dagelijkse werk, moet men zich ook bezighouden met de vraag hoe men überhaupt moet omgaan met virtueel gegenereerde 3D-representaties van collega’s.

Met de hulp van kleuren dieptecamera’s worden personen als geheel vastgelegd

Kunert: Dat klopt! Bij onze test gebeurde het ook meermaals dat plotseling een arm uit een persoon stak, die helemaal niet bij die persoon hoorde. Of dat men abusievelijk door een 3D-representatie van een ander liep. Dat zijn uiterst indringende en onaangename ervaringen. Onze persoonlijke levenssfeer zou door deze technologie aanzienlijk verstoord kunnen worden. Ook hiervoor moet men oplossingen vinden.

en in real time voor de gebruikers aan de andere kant van het systeem als levensgrote 3D-videoavatars gereconstrueerd.

ling, ondanks de almaar realistischer wordende avatars. Zal men het fysieke contact op zich ooit helemaal kunnen vervangen? Gelooft u dat de technologie op lange termijn de zintuigelijke waarneming van de mens voorbij zal streven? Fröhlich: Beeld en geluid kunnen in de nabije toekomst zeker in enige mate realistisch gereconstrueerd worden, maar factoren als tast en reuk zijn zeer lastig in een dergelijk systeem te integreren. Kunert: Is een 100 procent realistische weergave van een mens eigenlijk wel iets dat we moeten nastreven? Zonder deze subtiele kenmerken zal men wel altijd het gevoel hebben, dat iets niet helemaal klopt. Daarom zal men wel altijd kunnen herkennen of men te maken heeft met een persoon van vlees en bloed of met de weergave van een persoon, gegenereerd door een computer. Eerlijk gezegd zou ik het ook griezelig vinden, als ik dat op een dag niet meer zou kunnen onderscheiden. Fröhlich: Maar in films is dat soms al precies het geval! In veel produkties kan de toeschouwer echt niet meer herkennen of een persoon echt is of een animatie. Deze kwaliteit zal men op lange termijn ook in de virtuele realiteit bereiken. Men zal personen simuleren, die er echt uitzien en

zich op een realistische manier door de ruimte bewegen, maar geen echte mensen zijn. We zullen steeds vaker vraagtekens moeten zetten bij datgene wat we waarnemen. Kulik: Aan de ene kant is er natuurlijk de wens om zo realistisch mogelijke avatars te genereren. Maar wat willen we daarmee eigenlijk bereiken? Veel belangrijker dan dat is toch het vinden van middelen en wegen om bepaalde opgaves zo efficiënt mogelijk te realiseren en zo meerwaarde te genereren. Fröhlich: Het gaat er ook om, wat gebruikers van dergelijke systemen verwachten. Hoe willen zij dat de andere personen worden gerepresenteerd? Voor bepaalde terreinen – bijvoorbeeld bij het betreden van virtuele architectuur – is het misschien wel voldoende als een hoofd wordt weergegeven als een bal en een vinger als een cilinder die in de lucht zweeft en met gebaren de weg wijst. Kulik: Maar daardoor zou de communicatie lastiger worden, omdat bepaalde subtiele informatie, zoals blikrichting en andere vormen van lichaamstaal zouden wegvallen. Hoe groter de abstractie van een weergave, des te minder subtiele informatie kan worden overgedragen. Juist bij groepscommunicatie is dergelijke informatie van eminent belang.

Als men het idee van de virtuele realiteit concreet doordenkt, worden door dit systeem traditionele werkplekken op gebied van het kenniswerk dan niet regelrecht obsoleet? Kulik: Ik geloof dat de voorstelling van de traditionele werkplek fundamenteel zal veranderen. Het beeldscherm zal in de toekomst waarschijnlijk een groot deel van de omgeving innemen, om communicatiescenario’s zoals wij die hebben besproken mogelijk te kunnen maken. Maar dat alles verandert niets aan het feit, dat in deze ruimte altijd nog bureaustoelen, bureaus, kasten enzovoort staan. We zullen altijd reëel bestaande dingen nodig hebben en willen gebruiken. Fröhlich: Mensen zullen in de toekomst ook niet alleen thuis werken, maar ook op plekken waar interactie met anderen mogelijk is. Misschien zullen situaties waarin twee groepen elkaar aan een tafel treffen en over continenten heen met elkaar communiceren, meer en meer worden geïntegreerd in ons dagelijkse werk. ◆

KENNIS Bezitten of delen No 9/14

Sedus

Bezitten of delen Wat is sharing?

D o o r Jo a c h im G o e t z

De kunst van het delen is herontdekt en hult zich tegenwoordig in begrippen als "shareconomy" of "sharing economy". Het fenomeen ontpopt zich als een serieus te nemen economische factor. Welke toepassingen zijn er al, welke differentiatie is noodzakelijk en wat zijn de consequenties van deze trend?

irbnb is wereldwijd de grootste privé online kamerverhuur-service. Het bedrijf uit Silicon Valley in Californië verhuurde in 2012 drie miljoen overnachtingen, over de hele wereld. Bijna 500.000 automobilisten zijn in datzelfde jaar in Duitse carsharing-auto’s gestapt. En wie thuis een keer snel een gat moet boren, gaat tegenwoordig niet meer naar de bouwmarkt om een boormachine te kopen, maar leent hem bij de buurman of via een internetportaal. Het bovenstaande maakt één en ander duidelijk. De sharing-markt bezit een groot groeipotentieel. Airbnb bestaat pas sinds 2009 en verdubbelt sindsdien elk jaar het aantal overnachtingen. Carshare-bedrijf

Auto-Teilen was een paar jaar geleden nog het licht bespotte domein van alternatieve wereldverbeteraars. En nu? Er is bijna geen autoproducent die geen carsharing aanbiedt. De sharing-markt moet het hebben van speciale producten: duurzaam en logisch in de bediening. Want wie een boormachine uitleent die op weg naar een klus al de geest geeft, maakt geen vrienden en toucheert ook geen hoge leensom. De sharing-markt verandert ons leven. De cijfers onderstrepen dat. Twaalf procent van de Duitsers bijvoorbeeld heeft volgens een studie van TNS-Emnid al eens gebruik gemaakt van een ruilbeurs. En 97 procent van de 14tot 29-jarigen vindt het de normaalste

zaak van de wereld om via het internet kennis, bronnen en ervaringen uit te wisselen.

Met de hulp van social media Een belangrijke reden voor deze ontwikkeling is de internet-technologie met al zijn mogelijkheden. Vroegere was het organisatorisch een hele kunst om in een bepaalde plaats op een bepaald tijdstip een meestal veel te grote auto te huren. Tegenwoordig heeft men daarvoor niet meer nodig dan toegang tot de aanbieder en een smartphone. Daarmee kan men op een eenvoudige manier bekijken waar een beschikbare huurauto te vinden is, ▸▸

KENISSEN Bezitten of delen No 9/14

Sedus

SHARING-DIENSTEN EN HUN MOGELIJKHEDEN

CAT EG O R I E

VOORBEELD

MOGELIJKHEDEN

a i r b n b. c o m RUIMTE

WONING, BED

c o u c h s u r f i n g. c o m e a s y r o o m m a t e. c o m s p a r e r o o m . c o.u k

K ANTOOR, W E R K PL A AT S

l i q u i d s p a c e. c o m e p i c o f f i c e s h a r e. c o m . a u s h a r e y o u r o f f i c e. c o m s h a r e m y o f f i c e. c o.u k

OPSL AG, PA R K E E R P L A AT S

p a r k a t m y h o u s e. c o m parkcirca.com

Groot commercieel potentieel, omdat het aanbod aan ruimte beperkt is, duur en immobiel – en vaak niet optimaal wordt benut. Kans om geld te verdienen aan ongebruikte ruimte. Privé bestaat door het delen van ruimte de mogelijkheid van een sociaal netwerk en in het bijzonder bij werkplaats en tuin meerwaarde door gemeenschappelijk bestede vrije tijd, creatieve prestaties en gedeelde vreugde.

parkingpanda. com s h a r e m y s t o ra g e. c o m

TUIN

g a r d e n- s h a r e. c o m h y p e r l o c a v o r e.n i n g. c o m sharedear th.com y a rd s h a r e. c o m

c a r2 g o. c o m VOERTUIGEN

AUTO

getaround.com m o b i l i t y. c h

c a l l a b i k e- i n t e ra k t i v. d e FIETS

citybike w ien.at m e t r o p o l ra d r u h r. d e s t a d t ra d . h a m b u rg. d e

BOOT

cr uzin.com sailbox.ch s m a r t b o a t i n g. c o m . a u

Professionalisering relatief goed ontwikkeld, maar nog veel mogelijkheden, ook als deel van smart mobility. Binnen familiestructuren en in buurten en wijken bestaat de mogelijkheid om voertuigen gemeenschappelijk te gebruiken en gedeeld autogebruik te organiseren.

KENNIS Bezitten of delen No 9/14

Sedus

Shareconomy: leidraad voor de toekomst?

HOE ZOU DE WERELD ZIJN ALS WE MEER ZOUDEN DELEN?

1 De wereld zou menselijker zijn en meer familiair. 2 De mensen zouden meer voor elkaar klaarstaan en meer betrokken zijn. 3 Er zou meer geborgenheid zijn en meer menselijke nabijheid. 4 Men neemt alleen dat, wat men werkelijk nodig heeft. 5 Er zou minder overdaad zijn, minder ballast. Men zou vrijer zijn. 6 We zouden ons minder schuldig voelen.

om welk model het gaat en hoe de code luidt om de wagen aan de praat te krijgen. Bijgedragen hebben ook de social mediaportalen, die het delen als het ware tot hun wezen hebben gemaakt. Veel van wat we doen – lezen, luisteren of kopen, bekijken en beoordelen – wordt al bijna standaard gedeeld met de vriendenkring en met bekenden, via de cloud of de bekende button om te delen. Deze nieuwe gebruikersgewoontes worden nu overgedragen van – zeg maar verliesvrij te vermenigvuldigen – informatieproducten zoals foto’s, teksten, muziek of video’s naar fysieke producten. Het vertrouwen dat nodig is om materiële dingen te delen – wat alleen al vanwege het mogelijke verlies iets gevoeliger ligt – wordt gewekt door de bekendheid van het eigen profiel op de portalen. In de loop der tijd zal dat ook tot een nieuwe cultuur van het delen leiden, die voor de mens natuurlijk helemaal niet nieuw is – en in beginsel lijkt op de dynamiek van de coöperaties uit het begin van de twintigste eeuw. Destijds was er voor ieder producten service-segment een coöperatie. Maar slechts weinig van deze aanzetten werden uiteindelijk werkelijkheid.

santen uitgenodigd aan het kampvuur en daarbij verhalen verteld, kennis over waterbronnen en weidegronden gedeeld? Het is dus niet onbaatzuchtigheid, dat ons hier drijft. De mens heeft de uitwisseling met anderen nodig om te overleven. En het delen heeft hij letterlijk met de moedermelk meegekregen. In het gezin delen mensen al sinds de oertijd huis, eten, warmte en ook kleding. Waar onderzoekers almaar weer over nadenken, is de vraag wat nu succesvoller is: egoïsme of groepsdenken? Op lange termijn – daar is men het wel over eens – zijn diegenen succesvol, die ook voor anderen zorgen en met hen delen.

Delen is menselijk

Pragmatisme in plaats van ”Red de wereld”

De mens is een sociaal wezen – en daar hoort ook het delen bij, de meest oorspronkelijke en universele vorm van sociale uitwisseling. Het verplicht samen delen van voedingsmiddelen hoort in iedere maatschappij tot het fundament van de dagelijkse moraal. Bijna net zo belangrijk is de gastvrijheid, die aan een archaïsche vorm van informatie-uitwisseling ten grondslag ligt. Hebben niet onze nomadische voorvaderen voorbijtrekkende pas-

Het Zwitserse GDI onderzocht het fenomeen in het ”Sharity”-onderzoek. Daarin stelt men om te beginnen dat begrippen niet scherp omlijnd zijn en bijgesteld moeten worden. Er zijn naast het delen ook aanverwante fenomen: schenken en ruilen. Ook is delen niet zelden verbonden aan bepaalde verwachtingen. En van de red-de-wereld-pretenties van de idealistische avantgarde uit de jaren zeventig staan de mensen die nu delen mijlenver af. Prag-

KENNIS Bezitten of delen No 9/14

Sedus

DELEN UIT NOOD WORDT DELEN UIT OVERTUIGING

KOPEN DELEN

GISTEREN

matisme is de drijfveer van de zogenaamd revolutionaire, eigentijdse shareconomy. De meeste mensen die delen, zijn jong, meestal alleenstaand en wonen in grote steden. Ze hebben dure, kleine woningen en zodoende noch veel geld, noch veel plaats voor allerlei spullen. Er is nauwelijks parkeerruimte voor de deur. Zodoende ziet men een eigen auto vooral als ballast. De noodzaak van een auto is kleiner. Want het openbaar vervoer werd in de laatste decennia op uitstekende wijze uitgebreid, en fietsen is cool, bij voorkeur op een opgeknapte Bianchi. Ook als men in de avonduren in de stad met de auto op pad is, zorgen

VA N DA AG

mogelijke alcoholcontroles nou niet bepaald voor een onbekommerd genot van de vrije tijd. Voor bijzondere gelegenheden kan men altijd wel een auto lenen van familie of vrienden – of sinds kort dus via een carsharing-service. Ook het bezit van vastgoed wordt in toenemende mate als belastend ervaren. De jonge generatie leeft niet meer met de zekerheden die hun ouders nog zo op waarde wisten te schatten. Men moet er tegenwoordig rekening mee houden dat men van baan en woonplaats verandert. En ook lange-afstandsrelaties zijn onder de zichtbaar mobieler geworden jongeren, die op moderne nomaden lijken, niets

MORGEN

ongewoons. Bovendien leggen de zogenaamde super-opportunisten zich niet graag vast en proberen verschillende leefen werkstijlen uit. Dat roept een levenstijl op waarin men op een slimme manier afstand doet van dingen, een "lifestyle of smart simplicity", die overigens ook onder ouderen steeds meer aanhangers krijgt. Wat men lenen kan, wordt graag geleend – wat ook geen afzien is in de zin van ascese, mogelijkerwijs zelfs het tegendeel. Bovendien zijn er veel meer mogelijkheden dan vijftig jaar geleden. En bijna niemand wil zich door het verwerven van eigendom, een kostbare aangelegenheid- ▸▸

KENNIS Bezitten of delen No 9/14

Sedus

HYBRIDE MARKTEN: SHARING VERBINDT PRIVÉ EN SOCIAAL

SHWOPPING*

TIJDELIJKE WOONRUIMTE

TA L E N T E N

AUTO

RUILBEURS

C T

KLEDING

OPENBARE SCHOOL

EENGEZINSWONING

OPENBAAR

E A IE L D – E TO R E EG E N A

AUTO

HOTEL

– M O L D E E N U E ID IG IV E D VÉ IN RI P

TRANSPORT

TA X I

Bron: ”Sharity” de toekomst van het delen, GDI

HYBRIDE MARKTEN

KLASSIEKE MARKTEN

* Shwopping – een samenvoeging van shop/winkelen en swap/ruilen – hebben de ontwikkelingshulporganisatie Oxfam en Marks & Spencer uitgevonden, als iets dat voor beide partijen zinvol is. Klanten van de kledingzaak kunnen bij de aanschaf van nieuwe kleding oude, gedragen kleding afgeven in een doos in de M&S-winkel. Oxfam verkoopt die kledingstukken secondhand of gebruikt ze als recyclingmateriaal. De winst wordt mondiaal sociaal ingezet en komt ten goede aan ontwikkelingsprojecten.

KENNIS Bezitten of delen No 9/14

Sedus

bovendien, laten beperken in zijn activiteiten en experimenteerdrift. Zo verschaft men zich dus toegang tot dingen die goedkoop zijn en spontaan beschikbaar zijn. En zo ontloopt men ook de nukken van de snelwisselende cycli van producten.

Service en geraffineerde gebruiksmogelijkheden Maar zeker is, dat ook voor de old economy het een en ander zal veranderen. Bij gewone carsharing zullen waarschijnlijk vooral betrouwbare, kleinere, praktische en eenvoudig te bedienen auto’s worden gebruikt. Tenzij men de auto nodig heeft als prestige-object. En ook al het andere dat bij gebruik onderworpen is aan bepaalde inspanningen, moet niet al uit elkaar vallen wanneer men het ter hand neemt. Daarvan profiteren producenten die gedegen, duurzame en bijzonder onderhoudsvriendelijke producten aanbieden. Bij bepaalde producten zal als gevolg van intensiever gebruik eventueel ook de vervangingstermijn korter zijn. Het is ook mogelijk dat bij sharing-modellen de focus verschuift van de eigenschappen en productie van een product naar de service. Belangrijk voor klanten wordt de flexibele en eenvoudige toegankelijkheid tot een product. Bedrijven zullen succesvoller zijn, als ze beter in staat zijn – in sommige gevallen met partners en klanten – gebruiksmogelijkheden vaardig vorm te geven. Goede ideeën, daar gaat het dus om. Kijkt men naar de carsharing die het verst ontwikkeld is, dan krijgt men een indruk hoe het zou kunnen functioneren. Het meeste financiële succes hebben bedrijven die inventief experimenteren. Zo werkt General Motors bijvoorbeeld samen met de peer-to-peer-service Relay Ride. Terwijl Flightcar op het vliegveld van San Francisco met een geniaal eenvoudig win-winidee grote winsten maakt: de een mag zijn

auto gedurende zijn reis gratis parkeren op het vliegveld, een ander kan deze auto goedkoop huren. Voor Flightcar is dat lucratief.

Spaart delen het milieu ? Vooral producenten van trendy merkartikelen moeten iets verzinnen: zij draaien hun omzet tenslotte op basis van het feit dat klanten hun merken begeren, die producten kopen en bezitten. Worden producten gedeeld, dan neemt het aantal kopers af. Dus moet degene die iets verkopen wil niet alleen beter communiceren dat zijn product beter is – maar ook op zichzelf al het bezitten waard. In de product-ranking van de shareconomy zullen waarschijnlijk die dingen het goed doen, die relatief duur zijn, veel onderhoud en opslag vereisen en sporadisch gebruikt worden. In de toekomst zouden openbare bibliotheken een rol kunnen spelen bij het uitlenen van apparaten en voorwerpen. Ook dingen die een individu alleen zich niet kan of wil veroorloven, laten zich waarschijnlijk goed verhuren. Dat zijn naast designer-mode en privé-onderwijs ook professionele instrumenten, machines en speciale voertuigen. Zelfs bedrijven kunnen onderling delen. Een groot deel van het machinepark wordt tenslotte een flink deel van de tijd helemaal niet gebruikt. Velen betwijfelen echter dat sharingproducten de wereld duurzamer zullen maken. Want wie bewust geen auto neemt, maar dat compenseert met vliegreizen naar verre bestemmingen en dus intensief CO2 verbruikt, spaart geen enkel milieu. Delen betekent ook niet per se afzien van dingen. Men kan tenslotte meer dingen lenen dan kopen. Enkele effecten zal de shareconomy echter in ieder geval hebben: de begrippen eigendom en bezit zullen een verandering ondergaan – juristen zullen daar-

door een nieuw werkveld krijgen. Trendonderzoekers kijken echter verder. Peter Wippermann (Trendbüro Hamburg) ziet naast de old economy een "economie van onderen" ontkiemen. Volgens emeritus professor Shoshanna Zuboff van de Harvard Business School is het van de sharing economy zelfs nog maar een kleine stap naar een nieuw economisch systeem. In de derde fase van het kapitalisme zijn het niet meer de bedrijven die het voor het zeggen hebben, maar de klanten, stelt zij. ◆

w w w.f l i g h t c a r. c o m w w w.r e l a y r i d e s. c o m w w w. a i r b n b. c o m

HUB Zürich / Zwitserland Eén doel van HUB in Zürich is het stimuleren van de uitwisseling van kennis onder coworkers. De flexibele werkplekken, ondergebracht in twee bogen van een spoorviaduct, maken dat mogelijk. In de telefooncel kan men ongestoord bellen met zijn mobiele telefoon.

Zijn coworking spaces de toekomstvisie van het werken op kantoor? Of is het een voorbijgaand fenomeen, dit georganiseerd delen van ruimtes om gezellig-gemeenschappelijk te werken? Feit is, dat in metropolen het aanbod aan coworking spaces met sprongen toeneemt en in een behoefte lijkt te voorzien â&#x20AC;&#x201C; en starters en kleine bedrijven maken graag gebruik van het aanbod.

Coworking spaces Een fenomeen op het spoor

D o o r Jo a c h im G o e t z

KENNIS Coworking spaces No 9/14

Sedus

erken in coworking spaces is momenteel voor kleine zelfstandigen, werknemers en mensen die veel reizen een interessant alternatief voor het home office, de werkplek in de woonkamer of de laptop op de hotelkamer. Want de gemeenschappelijk gebruikte ruimtes onderscheiden zich duidelijk van de normale gehuurde kantoorruimte. De werkplek kan meestal spontaan en ook voor korte tijd gehuurd worden. De exploitant zorgt op zijn minst voor snel internet, stoel en bureau, plus collega’s en koffie. De coworker hoeft alleen nog maar zijn werk mee te nemen, een laptop en zijn smartphone – waarmee hij naar een vrije "telefooncel" gaat, als hij bellen moet. Wijdverbreid zijn deze flexibele

kantoorgemeenschappen nog niet. Wereldwijd waren er begin 2013 een geschatte 2500 spaces, waar in totaal iets meer dan 100 000 coworkers werkten. De ontwikkeling concentreert zich in de metropelen New York, Londen en Berlijn. Daar zijn onderwijl ook al werkruimtes en doelgroepgerichte concepten voor de meest uiteenlopende klanten. Een duidelijk optisch verschil met het conventionele bedrijfskantoor is alleen al de diversiteit in de vormgeving van de coworking spaces. Bij de coworking spaces oriënteren de exploitanten zich op de behoefte, de beurs en de smaak van potentiële klanten, want zij betalen tenslotte voor de werkplekken – in tegenstelling tot een conventioneel kantoor waar de werknemers van een bedrijf werken.

Geen zin in monotone routine Het heeft er alle schijn van dat coworking spaces niet slechts een tijdelijke verrijking zijn van het aanbod aan werkplekken. Want één van de oorzaken voor deze ontwikkeling ligt in de veranderingen in maatschappij en werk. Nieuwe arbeidsverhoudingen, outsourcing en projectgebonden werkteams nemen in aantal toe en verdoemen werknemers tot een gedwongen flexibiliteit. Anderzijds zeggen trendwatchers als Matthias Horx, dat ook een steeds groter worden groep jonge en ook hoog opgeleide mensen van de Generatie Y geen zin heeft in de monotone routine van het werken in een bedrijf. Zij zoeken in werk meer naar plezier en zingeving. Status en geld

THE ENTREPRENEURS CHURCH Stockholm / Zweden Sinds 2012 bevinden zich multifunctionele werkplekken voor start ups in deze voormalige kerk bij het Bellevuepark. Naast de 300 vierkante meter grote open space beschikt men over twee vergaderruimtes, een ruimte om te telefoneren en een kleine keuken. De buitengewone ambiance wordt ook gebruikt voor pitch-avonden en zelfs voor feesten.

KENNIS Coworking spaces No 9/14

Sedus

AGORA COLLECTIVE Berlijn / Duitsland Het Agora Collective verenigt werkplekken, kunststudio’s, een restaurant en ruimtes voor cursussen en bijeenkomsten onder één dak in Berlijn-Neukölln. Men probeert hier de samenwerking tussen de creatieve coworkers krachtig te bevorderen.

spelen – in ieder geval bij de jongeren – een ondergeschikte rol. En aan hun pensioen denken ze nog niet. Ze zijn gezond en leggen niets opzij voor later. Zo ontwikkelt zich de levensvorm van de "micro entrepreneurs", de kleine ondernemers, terwijl tegelijkertijd de nine-to-five-job met vaste werktijden minder aantrekkelijk wordt. Journalisten, webdesigners, grafici en softwareontwikkelaars kiezen vaak voor het pad van de zelfstandigheid. Vooral bij creatieve beroepen vormen notebook, mobiele telefoon en snel internet op de werkplek, samen met het eigen creatieve potentieel, al een compleet

klein bedrijf. Tegenwoordig wordt dat fenomeen wel als meconomy betiteld. Het heeft de drempel naar het eigen ondernemerschap duidelijk lager gemaakt. Juist voor deze mensen is de coworking space bij uitstek de ideale werkomgeving. Want wat voor het delen van auto’s of boormachines geldt (zie de bijdrage over sharing, pagina 38 e.v.), gaat ook op voor de gedeelde werkplek: de lasten voor ruimte en apparatuur, voor schoonmaak en onderhoud, reparaties et cetera, draagt een ander. De kosten daarentegen zijn tijdelijk, te overzien en kunnen desgewenst gestopt worden.

Meer sociale ondersteuning

Een coworking space biedt meer voordelen. Naast flexibel kunnen huren, wat past bij de moderne dynamiek van de arbeidsmarkt, is er de mogelijkheid om ervaringen uit te wisselen en samen te werken. In de meeste ruimtes wordt veel waarde gehecht aan het ondersteunen van elkaar, elkaar aan opdrachten helpen, klussen uitvoeren met hulp van andere coworkers of gemeenschappelijk projecten ontwikkelen en aangaan. Het netwerk is in de kennismaatschappij tenslotte het belangrijkste. Daarom worden ook bijna overal ’s avonds bijeenkomsten aangeboden die de ▸▸

KENNIS Coworking spaces No 9/14

Sedus

gelegenheid bieden om te netwerken. In deze constellatie voelen zich ook de eenlingen goed die thuis de muren op zich af zagen komen. Bovendien zien wetenschappers bij coworking spaces een "geringere tendens tot zelfuitbuiting" dan bij thuiswerken. Want de openingstijden zorgen voor afgebakende werktijden. Men is minder geïsoleerd, krijgt meer sociale ondersteuning en voelt zich productiever en gemotiveerder. Die verbeterde zelfregie is te herleiden tot de "externe opgelegde" regels die gelden in een coworking space. Er is

bijna niemand die aan het einde van de werkdag op het idee komt om thuis nog eens achter het bureau te kruipen.

kan thuis optimaal ontspannen – en, zeer verrassend: meer dan veertig procent heeft een hoger inkomen, terwijl slechts vijf procent van de coworkers aan inkomen inboet.

Interessant is in dit verband ook de uitkomst van een wereldwijd onderzoek door internetportaal Deskmag.com bij ongeveer 650 coworkers uit 24 landen. Zeventig procent waardeert zijn werkplek, 85 procent voelt zich meer gemotiveerd, 88 procent kan ervaringen en ideeën beter uitwisselen met anderen en ongeveer de helft werkt ook vaker in teams. Zestig procent organiseert zijn werkdag duidelijk beter en

Ook voordelen voor grote bedrijven Ook grotere bedrijven waarderen gemeenschappelijke werkruimtes, om uiteenlopende redenen. Zij kunnen door het uitplaatsen van projectgroepen de pieken in hun ruimtebehoefte bufferen, bijvoorbeeld wanneer men bij grote projecten meer freelancers en externe

AGORA TOKYO Tokio / Japan De Agora Coworking Space in het World Udagawa Building nabij de Bunkamura concerthal heeft een typisch Japanse esthetiek. Bovendien biedt men individuen en teams ergonomische stoelen en systeembureaus aan – plus diverse kantoorvoorzieningen.

KENNIS Coworking spaces No 9/14

Sedus

BIZDOJO CO.SPACE Auckland / Nieuw Zeeland Het voorgevoel bedriegt niet. De onconventionele loft is een denktank voor creatievelingen. Hier werken producten industriedesigners, mensen uit de mode, foto- en videografen en kunstenaars. Het bijbehorende vergaderlokaal kan ook worden gehuurd voor workshops, tentoonstellingen, scholing of presentaties.

medewerkers nodig heeft. Bovendien kan samenwerking in de coworking spaces een creatieve voedingsbodem zijn voor nieuwe ideeën – als in een incubator. Coworking spaces worden ook gebruikt voor open innovation, waarbij medewerkers voor enige tijd naar zo’n coworking space worden gestuurd. Zelfs hele afdelingen voor onderzoek, ontwikkeling of speciale projecten worden soms uitgeplaatst. Daimler bijvoorbeeld huisvestte zijn carsharing-project car2go in het Berlijnse Betahaus, een van de topadressen van

deze nieuwe branche. Ook vastgoedportaal Immobilienscout24, dat met zijn "YIN Lab" start ups ondersteunt, bezette in het Berlijnse Betahaus een paar werkplekken. In het Betahaus in Hamburg liep een pilotptoject met de Otto Group. Want als het gaat om strategisch personeelsbeleid is men van mening, dat bedrijven uit hun eigen omgeving moeten treden. En bedrijven zouden problemen krijgen, wanneer de mensen die men graag in dienst zou willen hebben, de zelfstandigheid zouden verkiezen boven een vaste

aanstelling. Dan helpt de hele "strijd om talent" ook weinig. Reisconcern TUI heeft zich in het Hamburgse Betahaus als het ware laten onderwijzen hoe men daar te werk gaat. Na drie maanden van tests en adviezen opende een team van 24 mensen de Coworking Space Modul 57 in Hannover. Op het universiteitsterrein wel te verstaan, niet op het eigen bedrijfsterrein, en toegankelijk voor freelance-netwerken, start ups of projectafdelingen van grote bedrijven. ▸▸

KENNIS Coworking spaces No 9/14

Sedus

Voor moeders, dichters en veelvliegers Hoezeer kantoorarbeid en het denken over kantoorarbeid veranderd zijn, is ook eenvoudig vast te stellen aan de hand van de aanbiedingen die exploitanten van coworking spaces doen aan uiteenlopende doelgroepen. In New York is een coworking space, uitsluitend voor vrouwen. In Keulen en Leipzig is aan de kantoorvertrekken kinderopvang gekoppeld. Het New Yorkse "Paragraph" is uitsluitend bestemd voor schrijvers, en absolute stilte is vereist. Gesprekken zijn streng verboden in de grote werkruimte, als was het een bibliotheek. Scheidingswanden

voorkomen oogcontact. En ook voor het belangrijkste is gezorgd: bij rondetafelgesprekken met uitgevers hebben veel dichters al nieuwe opdrachten verworven. Ook de wereldwijd actieve keten Cluboffice lokt klanten met iets bijzonders. Voor een iets hoger maandbedrag verwerft men in elke dependance het recht op een werkplek. Optimaal voor veelvliegers en wereldreizigers. "Edelstall" in Hannover zet (als veel andere spaces) in op de symbiotische verhouding tussen huurder en exploitant. De gebruikers van de ruimte – waaronder ook een naai-atelier - worden op de homepage met hun werkzaamheden gepresenteerd. "Die Zentrale" in Frankfurt

lokt vrije geesten met een almaar uitdijende bibliotheek en met tijdschriftabonnementen naar hun 230 vierkante meter grote seminar- en conferentieruimte, compleet met hangout en keuken. Hier wordt de sfeer van het café gekoppeld aan de rust van de werkplek. De Hub in Zürich richt zich op uitsluitend duurzaam georiënteerde start ups. Daarvan wordt overigens een derde afgewezen, omdat het op persoonlijk vlak niet klikt, omdat er geen toegevoegde waarde voor het netwerk ontstaat, ofwel omdat de projecten geen meerwaarde bezitten voor een duurzame oplossing van problemen. Vlaggenschip is een businessplan-prijsvraag, waarbij de

BOVEN DE BALIE Amsterdam / Nederland 34 werkplekken in hartje Amsterdam, aan het Leidseplein, dat biedt de coworking space Boven de Balie, die – de naam zegt het al – boven café De Balie is gevestigd. Esthetisch kenmerk is de markante, gerestaureerde houtconstructie, die beeldbepalend is voor de in daglicht badende ruimte.

KENNIS Coworking spaces No 9/14

Sedus

TECHSPACE London / Groot-Brittannië Bij de Techspace werd het voordeel uitgebuit dat een oude loods biedt: de riante ruimtelijke situatie kreeg een avantgardistische touch en heeft grote vergaderruimtes en veel daglichttoetreding.

winnaars een volledig lidmaatschap en een gesponsorde geldprijs kunnen winnen, waarmee ze binnen een jaar hun idee kunnen realiseren.

Vormgeving voor verbetering vatbaar De concepten van de verschillende spaces verschillen vaak extreem, maar winstgevend zijn er maar een paar. En dat terwijl de inkomsten uit de lidmaatschappen vaak maar een deel van de omzet genereren. Voor het gebruik van vergaderruimtes, voor de organisatie van events, workshops en bediening en ontvangst moet aanvullend worden betaald.

Het is opvallend dat de architectuur vaak aansprekend en soms zelfs spectaculair is. In Stockholm bouwde men een oude kerk om, in Zürich resideert de HUB onder de bogen van een spoorviaduct en het Berlijnse St. Oberholz werd ondergebracht in een sjieke oudbouw met hoge vertrekken en gepleisterde plafonds. Maar de meubilering laat vaak te wensen over. De vrijpostige trash-look komt vaak over als was alles eigenhandig in elkaar geschroefd. Akoestische voorzieningen zoekt men vaak tevergeefs. Zelfs ergonomisch meubilair is eerder uitzondering dan regel. Met hun sympathieke uitstraling en onconventionele atmosfeer overtuigen

veel spaces qua vormgeving zeer zeker. Niet in de laatste plaats omdat ze terug te voeren zijn op de Britse herenclub. Maar een echte Place 2.5, die ziet er toch nog een tikkeltje anders uit. ◆

w w w.z ur ich.th e-hu b.n e t w w w.e nt re pre n orsk y rk an.se w w w. a gora coll ec t ive.org w w w.a gora-tok yo.com w w w.bizd ojo.com w w w.tech spa celon d on.com w w w.bo ve n d eba lie.n l

IDEEËN Loungeprogramma sweetspot No 9/14

Sedus

Loungeprogramma sweetspot Elegante lifestyle op kantoor

D o o r J u l i a n T rö n d l e

Met sweetspot dicht Sedus nog een lacune, namelijk die tussen functionaliteit en comfort in het loungebereik. De productfamilie die naast loungestoelen ook twee tafels omvat, werd door ontwerper Judith Daur vormgegeven om een brug te slaan tussen geconcentreerd werken en ontspannen communicatie, in een passende sfeer.

leuning, is het lichaam bijna volledig vrij te draaien, waardoor de gebruiker zich beter kan neigen naar de persoon tegenover hem. Volgens Judith Daur ontstaat zo een veel opener gespreksklimaat, want ”de bewegingsvrijheid van het lichaam is de basis voor geestelijke bewegingsvrijheid”.

Rijke variatie Een opwindende zone voor de uitwisseling van ideeën sweetspot is op veel plekken inzetbaar en maakt het mogelijk om elke plek te transformeren tot trefpunt voor een ontspannen en creatieve interactie tussen medewerkers. Naast de universele inzetbaarheid biedt de lounge stoel ook een zitgevoel dat veel verder gaat dan het standaard comfort van het klassieke vergadermeubilair. ”Je moet al op het eerste gezicht kunnen herkennen, dat hij de mensen zacht ontvangt en aangenaam opneemt”, aldus ontwerper Judith Daur. De gasvering en het zitschuim verlenen de sweetspot een bijzonder zachte en comfortabele zit en geven bijna een goevel van gewichtloosheid. De slanke lijnvoering van het voetkruis versterkt dit effect. De bijzondere zitergonomie onderscheidt de

sweetspot duidelijk van ander loungemeubilair in de kantooromgeving. De oorspronkelijk als stelvlak geconcipieerde kraagarmleuning werkt als uitnodigend gebaar en ondersteunt het lichtvoetige en ontspannen karakter van het meubelstuk, zodat deprimerende besprekingsscenario’s in de middenzone tussen werkplekken in een handomdraai veranderen in stimulerende plekken voor de uitwisseling van ideeën. Ondanks de insteek om het meubelstuk tot een fundamenteel aangename zitervaring te maken, moet de sweetspot echter in geen geval verkeerd worden geïnterpreteerd en gezien worden als louter chill out stoel. Want door zijn licht verhoogde en afgevlakte zitvlak neemt men als vanzelf een wakkere en geconcentreerde lichaamshouding aan. Omdat de hoogte van de rugleuning wordt doorgezet in de hoogte van de arm-

Het loungeprogramma sweetspot is een productfamilie die zich individueel laat afstemmen op de wensen van een bedrijf. Materialisering en kleur kunnen onafhankelijk van elkaar geconfigureerd worden. De buitenkant van de zitschaal bijvoorbeeld kan qua kleur anders worden vormgegeven dan de binnenzijde, wat leidt tot een buitengewone rijkdom aan variatiemogelijkheden. De beide elementen ondersteunen zo niet alleen het zitten, hun functionele eigenschap, maar hebben ook een esthetisch functie. Ze geleden de totale verschijning van de zitschaal en kunnen door de kleurkeuze – vooral bij een complementaire kleur voor de naden– stemmige contrasten zetten. In de tafels binnen de productfamilie, wordt de esthetiek van het voetkruis verder opgepakt. Drankjes en kantoormaterialen bevinden zich hier in aangename nabijheid. Ook laptops en tablet-PC’s ▸▸

Uitnodigend en elegant: lounge stoel sweetspot met kraagarmleuning.

IDEEËN Loungeprogramma sweetspot No 9/14

Sedus

JUDITH DAUR Ontwerpersportret Judith Daur is sinds april 2012 ontwerper bei Sedus Stoll AG. Daur studeerde als ontwerper af aan de Hogeschool van Darmstadt. Een verblijf in Japan en praktijkervaring bij Studio Hannes Wettstein en Formart Industrial Design zijn belangrijke mijlpalen op haar curriculum.

Loungebereik, wachtruimte, een lossere werkomgeving: met sweetspot schept men een aangename sfeer, die de uitwisseling van ideeën onder medewerkers stimuleert.

kunnen hierop gebruikt worden, zodat uit elk scenario een tijdelijk alternatief kan worden gemaakt voor de alledaagse werkplek.

verbindt op aantrekkelijke wijze het comfort en de zit-ergonomie van een kantoormeubel met de elegantie van een lifestyle product.

Functionaliteit en elegantie

De nieuwe huiselijkheid

De talrijke keuzemogelijkheden aan materialen en kleuren bieden vele opties voor een vormgeving naar wens. Of men nu een wachtruimte in de entree wenst, een loungemeubel in het cafeteria, een plek voor overleg in de middenzone van kantorenwerkplekken of een plek waar men ongestoord en geconcentreerd kan werken, weg van de alledaagse werkomgeving: het loungeprogramm sweetspot

Met de sweetspot doet een nieuwe huiselijkheid zijn intrede in de kantooromgeving, waardoor ook de uit traditie en gewoonte gegroeide grens tussen werk en vrije tijd een beetje vervaagt. Dit leidt als vanzelf naar de vraag of deze grens eigenlijk nog wel bestaansrecht heeft, of dat op termijn misschien een volkomen symbiose denkbaar is van deze altijd onverenigbare geachte werelden: of niet ook

hier ergonomische principes belanrijker zijn dan gangbare chill out cliché’s – geheel in de geest van het concept van de Place 2.5. ◆ Ervaar meer over de Sedus sweetspot.

w w w. s e d u s. c o m / n l /s w e e t s p o t

IDEEËN Modulair opbergsteem terri tory Sedus

No 9/14

In het spanningsveld tussen communicatie en concentratie Het modulaire opbergsysteem terri tory D o o r J u l i a n T rö n d l e

Op de moderne werkplek, waar de zones voor communicatieve interactie zich almaar meer lijken uit te breiden, wordt een andere plek steeds vaker tot rariteit: de afgeschermde werkplek, waar men zich kan terugtrekken om geconcentreerd te werken. Met het modulaire systeem terri tory heeft Sedus een opbergprogramma ontwikkeld dat recht doet aan het spanningsveld tussen de wens om te communiceren en de behoefte aan afgeschermde privacy.

Veranderbaar kantoormilieu: met sweetspot en terri tory kan men de omgeving snel een eenvoudig aanpassen aan de almaar veranderende behoefte op de werkvloer.

IDEEËN Modulair opbergsysteem terri tory No 9/14

Sedus

Met het modulair geconcipieerde opbergsysteem terri tory zijn de meest uiteenlopende configuraties en scenario’s mogelijk.

Opening zonder afschermen? Gesprekken onder medewerkers leiden vaak tot creatieve impulsen die – op de juiste manier verder gebracht – de performance van een bedrijf kunnen verbeteren. Maar wat te doen als de ruimte ontbreekt om deze denkaanzetten in alle rust verder uit te werken? Een communicatieve werkomgeving is alleen dan van nut, wanneer er ook een mogelijkheid is om geconcentreerd en teruggetrokken te werken. De uitdaging voor Sedus en het team van Formwelt Industriedesign bestond daaruit, kantoormeubilair te scheppen, dat communicatief is, maar ook mogelijkheden biedt voor scenario’s waarin men ruimte afgrenst, scenario’s

die, bij dat afschermen, het openen van diezelfde werkplek op een later tijdstip niet automatisch uitsluiten.

samenspel mogelijk van concentratie en communicatie en stimuleert zo een ontspannen en productieve werkatmosfeer.

Communicatie en concentratie

Een nieuwe enscenering van ruimtes

De modulaire opbouw van het systeem terri tory biedt individuele vrijheden bij de ruimtelijke vormgeving en kan zo, naast zijn functie als bergruimte, ook coulisse zijn voor spontane meetings. Daarnaast biedt terri tory tegelijk de mogelijkheid, om als ruimtedeler plekken te scheppen waarin men zich kan terugtrekken, om ongestoord en geconcentreerd te werken. Door de ruimte te zoneren, is de manier van werken concreet te beïnvloeden. Dat maakt een harmonieus

De terri tory boxen, met een lengte van 400 en 800 millimeter, laten zich op bijna speelse wijze lineair met elkaar schakelen, zodat de gebruiker zich niet op voorhand hoeft vast te leggen op een bepaalde constellatie. Henriette Deking, ontwerper bij Formwelt Industriedesign, zegt daarover: ”Vaak hadden we legostenen voor ogen, of bouwstenen die op horizontale boards geplaatst werden.” De boxen worden onderling verbonden

IDEEËN Modulair opbergsteem terri tory No 9/14

Sedus

De open ombouw gebeurt in een handomdraai, dankzij de eenvoudige schakeling van de boxen met het verbindingsbeslag.

aan een functionele rail, met een zelf ontwikkeld, centraal aangebracht verbindingsbeslag. Op dezelfde wijze kunnen ook decoratieve elementen, screens uit plexiglas, magnetische achterwanden of plantenkasten modulair in het kantoorlandschap geïntegreerd worden. Bovendien kan door uitsparingen in de opbergwand een transparantie worden bewerkstelligd die zorgt voor aanvullende visuele lichtheid. Gebruikers hebben dus de mogelijkheid hun werkplek tot hun eigen, persoonlijke territorium te maken – het eigen terri tory –, waarin, dankzij het enorme aanbod aan kleuren en de vele combinatiemogelijkheden enkel de eigen fantasie nog grenzen stelt. De flexibele enscenering van vertrekken – dus van

ruimte en opbergruimte – maakt een individuele functionaliteit mogelijk en komt zo perfect tegemoet aan de eisen van het moderne kantoor, waar spontaan moet kunnen worden gereageerd op veranderende ruimte-eisen.

Lichtvoetigheid als sleutel voor het productieve welzijn Belangrijk voor het ontwerpproces van terri tory was, ”dat er veel lucht om te ademen bleef”, aldus Henriette Deking van Formwelt Industriedesign. Terwijl het kantoor op zichzelf meest star en onflexibel overkomt, associeert men het rechtlijnige design van de mobiele opbergelementen terri tory met een onge-

bruikelijke maar weldadige lichtvoetigheid, die wordt overgebracht op het algemene werkklimaat. Als solitair meubelstuk of als stijlvolle opbergoplossing op een solitaire werkplek, het met de designprijs ”Red Dot 2013” bekroonde opbergsysteem terri tory verenigt alle eigenschappen van het productieve welzijn en maakt de werkdag zo tot een winstgevende belevenis. ◆ Ervaar meer over Sedus terri tory.

w w w. s e d u s. c o m / n l / t e r r i t o r y

IDEEËN Mobiele structuur op de werkpklek No 9/14

Sedus

Mobiele structuur op de werkplek Lichtvoetige en flexibele ruimtedelers

D o o r D o ro th e a S c h e i d l-Ne n n e m a n n

De trend naar ruimtelijke verdichting als gevolg van stijgende vastgoedprijzen houdt aan, en het thema van de mobiele structurering van ruimtes, het scheppen van verschillende functionele zones en milieu’s en het visueel en akoestisch afschermen, is acuter dan ooit.

ang voordat kantoortuinen, open spaces en kantoorlandschappen zich als begrippen in ons bewustzijn nestelden, garandeerden ruim opgezette plattegronden een duurzaam, want veelzijdig gebruik. Massieve bouwwijzen hebben iets onwankelbaars. Tussenwanden boden in vroeger tijden een barrière bij het verwarmen van ruimtes met een enkele warmtebron en maakten een functieverandering gecompliceerder. Niet voor niets waren er ook grote gemeenschappelijke ruimtes, zoals schrijfzalen in kloosters en ruim opgezette hanzeatische kantoren. In de geconcentreerde rust van een bibliotheek was het goed werken. Ruimte werd gemeenschappelijk benut, maximale flexibiliteit werd behouden. De noodzaak om ruimtes meer te scheiden, kwam op toen door het geklepper van typemachines en later toetsenborden er steeds meer een geluidscoulisse

ontstond. Medewerkers werden van uitvoerende partij plus ontvanger van bevelen tot teams van steeds wisselende samenstelling, met eigen verantwoordelijkheden en zodoende almaar discussiërend en kennis uitwisselend. Men zou kunnen beweren dat momenteel – ook ondersteund door de moderne communicatiemiddelen – onze nomadengenen weer opleven, nadat ze in een korte periode van aangeleerd statisch gedrag op de achtergrond waren gedrongen. Wat ooit de, eigenlijk uit China afkomstige, Spaanse wand was, met ruimtedelers en zichtschermen, is tegenwoordig op kantoor niet zelden heel onpoëtisch gereduceerd tot statisch stelwand- of scheidingswandsysteem. Sedus biedt voor de zonering van ruimtes multifunctionele en zeer flexibele oplossingen, die een visueel attractief en speels inzetbare bescherming bieden.

viswall

viswall staat een lineaire ruimtedeling toe. Het systeem is niet alleen blikdicht, maar kan ook worden voorzien van akoestisch isolerend polyestervlies. De individueel 360° draaibare lamellen kunnen zowel afschermen als doorkijk toestaan. Al naar gelang de wens van de gebruiker zijn zodoende in een open kantoor layout vertrouwheid en de bescherming tegen afleiding in balans. Door in de bodemplaat bevestigde elementen te verschuiven, zoneert men met slechts een paar handgrepen een ruimte en kan desgewenst vrij kiezen tussen gedeeltelijke inkijk en volledig afschermen. Ervaar meer over Sedus viswall.

w w w. s e d u s. c o m /s e/ n l /p r o d u c t s/o f f i c e f u r n i t u r e/ viswall

IDEEËN Mobiele structuur op de werkplek No 9/14

Sedus

viswing

Transparant en licht werken de viswing elementen, goed voor een ongecompliceerde zonering van de ruimte en een snelle herpositionering. Optisch onstaat de dynamiek van een zeil, gevolg van de driedimensionale werking van viswing. Dubbelzijdig opgespannen textielmembramen geven het gebogen en in een bodemplaat gefixeerde raamwerk een plastische vorm. Zo ontstaat een aantrekkelijk moiré-effekt. Bovendien is viswing lichtdoorlatend, maar beschermt tegen directe blikken, zonder dat daarbij de lichtinval geblokkeerd wordt. Al naar gelang de individuele behoefte laten de zeilen zich rechtop en liggend positioneren. Ervaar meer over Sedus viswing.

w w w. s e d u s. d e/s e/ n l /p r o d u c t s/c o m m u n i c a t i o n s/ m e e t i n g- p o i n t s/ v i s w i n g

IDEEËN Mobiele structuur op de werkplek No 9/14

Sedus

acoustic wall

Een solide manier om ruimte in ruimtes te vormen of wanden zonder doorzicht, dat biedt het systeem acoustic wall. De akoestische reflectie wordt daarbij duurzaam gedempt, zonder dat die functie daarbij zichtbaar is. Bovendien kunnen de ruimte-elementen kunstwerken worden, want de textielbespanning kan naar wens worden voorzien van passende motieven, in een uitstekende kwaliteit. De constructie is opnieuw geraffineerd: dankzij de kedertechniek kunnen textielbespanningen snel gemonteerd en gewisseld worden. De akoestisch isolerende kern is exact aangepast aan het profiel van het raamwerk, en door een rondlopende groef kunnen meerdere elementen geschakeld worden. Het geluid van telefoons, toetsenborden, stemmen, voorbijlopende mensen en van buiten worden daarbij verre gehouden.

Scheidingswanden

De scheidingswanden van Sedus heben een tijdloos ontwerp, zijn stevig van bouw en flexibel qua functie. Als vrijstaande ruimtedeler, als gebogen wand of als complex geschakelde ruimteconfiguratie; het in verschillende hoogtes verkrijgbare systeem is compatibel en staat open voor elke verandering. De elementen kunnen ook als zichtwand aan bureaus worden gefixeerd en daar dankzij een geïntegreerde sleuf diverse functionele elementen in het horizontale vlak opnemen. Dankzij de keuze uit verschillende standvoeten, is er voor elke toepassing een geschikte voet verkrijgbaar. Individuele wanden zijn ook op rollen verkrijgbaar. De vullingen kunnen worden voorzien van stof of helder glas.

Ervaar meer over Sedus scheidingswanden

Ervaar meer over Sedus acoustic wall.

w w w. s e d u s. d e/s e/ n l /p r o d u c t s/o f f i c e f u r n i t u r e/ mooia

w w w. s e d u s. d e/s e/ n l /p r o d u c t s/o f f i c e f u r n i t u r e/ s c r e e n- s y s t e m s

RUBRIEKEN Historische blik Sedus

No 9/14

Historische blik Het mensgeoriënteerde kantoor met het ”contact systeem”

anneer in de jaren zeventig de kantoortuinen en vogue raken, denken creatieve geesten bij Gesika (in 2002 deel geworden van het Sedus Stoll concern) al na over meer mensvriendelijke kantoorlandschappen. Als ”mensgeoriënteerde” ruimte-in-ruimte-oplossing bedacht men het ”contact systeem”, om grote vloeroppervlakken vorm te geven en flexibel te zoneren. Alles vloeit hier: geen scherpe hoeken, alles zacht en rond. Met het systeem konden niet alleen de in-

terieurs van nieuwe kantoren representatief worden vormgegeven: het systeem scoorde vooral bij het transformeren van bestaande kantoorinterieurs. Ook 40 jaar geleden heerste, net als nu, nog een noodtoestand. Minstens de helft van alle bestaande kantoren was wat betreft de uitrusting volledig achterhaald als het ging om de compatibiliteit met nieuwe technische oplossingen. Toen en nu was een eenvoudige modulaire bouwwijze een ongecompliceerde manier om

werkplekken met uiteenlopende functies en vergaderruimtes losjes in één gebruiksplan te integreren. Alleen de thema’s verschillen iets. Destijds werden de dames van de schrijfmachine-afdeling uit hun schrijfzalen gehaald en op de vakafdelingen geïntegreerd. Tegenwoordig zijn het de loungehoeken en overlegzones die de functionele werkplekken van een lichte toets voorzien. Wat gebleven is, zijn de landschapsgedachte en de eis van flexibiliteit. ◆

LEVEN Het Suntory-moment No 9/14

Sedus

Het Suntorymoment

Yatte Minahare (”Go for it!”) is de gedachte achter de vastbeslotenheid waarnaar Shinjiro Torii zijn leven inrichtte.

Whisky uit Japan

D o o r Á l va ro R u i z d e l R e a l

Een schotse legende zegt, dat Keltische krijgers ooit eens vanwege het miserabele weer hun toevlucht zochten in een grot en daar ale brouwden. De stoom van het gerstenbrouwsel werd gevangen in de nok van de gewelfde grot en viel terug in de ketel. De rauwe Kelten proefden het en waren opgetogen. Luid riepen zij: Uisge-beatha! Levenswater! Deze krijgers konden toen niet bevroeden dat eeuwen later, ver weg, op een eiland in het Verre Oosten, een jonge visionair precies dat bereiden zou, wat door veel experten tegenwoordig gezien wordt als de beste whisky ter wereld.

e laatste dertig jaar van de negentiende eeuw in Japan werden gekenmerkt door maatschappelijke omwentelingen – de overgang van een feodaal, voor vreemdelingen afgeschermd keizerrijk naar een langzame modernisering. Shinjiro Torii werd in Osaka geboren en groeide op binnen een relatief eenvoudige familie. Op dertienjarige leeftijd begon hij als leerling te werken in een winkel en leerde daar verschillende sake-varianten te mengen. Dankzij de openstelling van de Japanse markt voor buitenlandse handel, leerde

hij in de loop der tijd ook buitenlandse wijnen en sterke drank kennen en ontwikkelde een buitengewone reuk en smaak, die in zijn latere leven nog van enorm belang zou worden en hem de bijnaam ”Neus van Osaka” zou bezorgen. Niet zonder reden stond Shinjiro model voor het aanbreken van nieuwe tijden, een moderne jongeling met de wens de Japanners de wonderen te leren kennen van de wereld buiten de eigen grenzen. In 1899, nog maar twintig jaar oud, leidde hij al een importbedrijf voor wijn en sterke drank. In die periode ontstond ook zijn

vastomlijnde idee om de buitenlandse drank aan te passen aan de Japanse smaak. Acht jaar later, in 1907, startte hij met de verkoop van zijn eigen port, een absoluut verkoopsucces. Maar dat was Shinjiro niet genoeg, want al enige tijd had hij een revolutionair idee. Voor de Eerste Wereldoorlog had hij een hoeveelheid alcohol voor het mengen van sterke drank opgeslagen in oude wijnvaten, die hij daarna vergat. Toen hij de vaten enige jaren later her-ontdekte, nam hij een slok van de inhoud. Wat in die vaten verborgen was geweest, bleek een openbaring. Shinjiro ontdekte hoe het rijpingsproces de drank beïnvloedde en raakte gefascineerd door dat mysterie en alle geheimen er omheen. Sindsdien werd het zijn missie om, tegen iedere prijs en tegen alle tegenslagen in, de perfecte mix te te scheppen en een Japanse whisky te creëren voor de Japanners. ▸▸

LEVENâ&#x20AC;&#x2030; Het Suntory-moment Sedus

No 9/14

LEVEN Het Suntory-moment No 9/14

Sedus

INFORMATIE Pioniers op het gebied van corporate social responsibility Shinjiro Torii (1879–1962) was van mening dat men een deel van zijn bedrijfswinsten moet herinvesteren in de maatschappij. Zo schonk hij van begin af aan aanzienlijke bedragen aan sociale projecten. Het bedrijf Suntory verrichtte op dit gebied in de jaren zestig pioniersarbeid en initieerde diverse sociale en culturele projecten. Zo ontstonden het Kunstmuseum Suntory, met een omvangrijke collectie Japanse kunst, het concertgebouw Suntory Hall, een whisky-museum, een bejaardenhuis en diverse andere initiatieven.

Engagement voor water Passend bij zijn verbintenis aan duurzaam ondernemen, heeft Suntory zich de bescherming van water ten doel gesteld. Dit doel is allesbehalve altruïstisch,

De jonge Shinjiro Torii werd vanaf het allereerste moment gegrepen door de geheimen van whisky-blending.

omdat water de belangrijkste grondstof is voor het bedrijf. Het verleent Suntory’s CSR-beleid echter een grote geloofwaardigheid. De projecten reiken van de sensibilisering van nieuwe generaties tot aan meer concrete doelen, zoals het behoud van bossen en de bescherming van waterbronnen.

Suntory Limited

Eerste stappen naar de verwezenlijking van een droom

Tegenwoordig is Suntory Holdings Limited een multinational die opereert in de meest uiteenlopende branches: van softdrinks en wijn tot aan sterke drank en bloemen. Het bedrijf bezit wijngaarden in Frankrijk, branderijen in Schotland, een wereldwijd distributiesysteem voor frisdrank en meer.

De bestuursleden van het in 1921 opgerichte bedrijf Kotobukiya waren echter faliekant tegen het idee om het succes van het bedrijf op het spel te zetten en riepen Shinjiro unaniem op om het project op te geven. Shinjiro daarentegen was volkomen overtuigd van zijn project en niets en niemand kon hem tegenhouden. Het motto Yatte Minahare (Go for it!) volgend, besloot hij – tot leedwezen van zijn adviseurs – om deze zaak ter hand te nemen en investeerde het complete bedrijfsver-

mogen in de bouw van een branderij. De keuze van de standplaats werd weloverwogen, want Shinjiro Torii wist dat de kwaliteit van zijn whisky’s in belangrijke mate afhankelijk zou zijn van de kwaliteit van het water waarmee ze gemaakt zouden worden. Na lang zoeken koos hij voor het Yamazaki-dal, waar drie rivieren samenkomen, nabij de voormalige keizerlijke stad Kyoto. Deze plek was geschikt vanwege de klimatologische omstandigheden en de overvloed aan eersteklas water, perfect voor een branderij. Het bronwater ontsprong in de bamboebossen aan de voet van de Tenno en was een doorslaggevende factor voor de productie van een

LEVEN Het Suntory-moment No 9/14

Sedus

drank die kon voldoen aan de hoge eisen die Torii stelde aan de smaak.

Wordt de droom een nachtmerrie? Al in 1924 waren de werkzaamheden aan de branderij afgerond, en in december ging de productie van whisky van start. Na een weinig bemoedigende aanvang en diverse mislukkingen, die Shinjiro Torii echter alleen maar sterkten, ging hij op zoek naar een Schotse whisky-blender om hem te ondersteunen bij het productieproces. Weliswaar vond hij niemand die aan zijn eisen voldeed, maar hij leerde Masataka Taketsuru kennen, een jongeman die gewerkt had in een branderij in Schotland en een hele koffer vol geheimen over scotch meebracht. Gezamenlijk slaagden zij er in 1929 eindelijk in de Suntory Shirofuda (wit etiket) te ontwikkelen, de eerste echte Japanse malt whisky uit de geschiedenis. Shinjiro had bereikt wat velen voor onmogelijk hadden gehouden. De markt toonde geen enkele interesse. Shinjiro had alles op één kaart gezet en schijnbaar verloren. Een detail dat hem natuurlijk niet kon stoppen. Als er geen markt was voor Japanse whisky, dan moest die markt worden gecreëerd. Tien jaar lang potte de branderij van Yamazaki zijn voorraden op en onderwijl wijdde de oprichter zich, als een moderne alchemist, met hart en ziel aan het ontwikkelen van de perfecte mix. Die kwam er, in 1937, met de Suntory Kakubin (”De whisky in de vierkante fles”). Nu kon niets Suntory en zijn plannen stoppen. Yatte Minahare.

vechters van de moderne tijd konden opkomen voor hun idealen. De keizer verloor zijn goddelijke status, het kapitalisme kreeg voet aan de grond. Een perfecte voedingsbodem voor doorzetters als Shinjiro Torii. Verschillende noviteiten veroverden de markt, en de lat werd almaar hoger gelegd. In 1950 werd de Suntory Old Whisky geïntroduceerd, die James Bond hoogstpersoonlijk drinkt in ”You only live twice”. In 1955 werden de eerste Suntory bars geopend, die met hun concept de levensstijl van de Japanners, in het bijzonder in Tokio en Osaka, revolutioneerde. In de jaren zestig, nadat Shinjiro het bedrijf overdroeg aan zijn zoon, werd het biersegment versterkt.

Verandering en nieuwe impulsen In 1973, bij het 50-jarig bedrijfsjubileum en geïnspireerd door de visie van zijn vader, gaf Keizo Saji opdracht voor de bouw van een tweede branderij, voor de productie van single malt whisky, d.i. whisky die van slechts één enkele branderij stamt. Midden in de bossen van de zogenaamde Japanse Alpen gebouwd, is dit de hoogstgelegen branderij ter wereld. Bovendien zet het Japanse bedrijf als eerste buitenlanders in om zijn producten op de markt te positioneren. Het advertentiebeleid van Suntory verdient een eigen artikel, maar drie mijlpalen noemen we hier: de campagne ”Let’s drink Torys and go to Hawaii”, die de Japane bevolking ▸▸

HET BEREIDEN VAN EEN GOEDE ”MIZUWARI” (WHISKY MET WATER) De Suntory whisky moet als mizuwari gedronken worden, omdat de aroma’s zich pas volledig ontvouwen wanneer de whisky gemengd is met water. 1. Vul een glas met ijs. 2. Voeg de gewenste hoeveelheid whisky toe. 13½ keer roeren.

De grote sprong

3. IJs bijvullen.

En toen brak de Tweede Wereldoorlog uit. Omdat ze niet bevoorraad konden worden, zag de branderij zich gedwongen de productie te stoppen. Maar de na-oorlogse, open maatschappij, betekende dat voor-

4. Hoogwaardig mineraalwater toevoegen (twee keer zoveel als de whisky) en 2½ keer voorzichtig roeren.

IDEEËN Loungeprogramma sweetspot No 9/14

Sedus

Loungebereik, wachtruimte, een lossere werkomgeving: met sweetspot schept men een aangename sfeer, die de uitwisseling van ideeën onder medewerkers stimuleert.

kunnen hierop gebruikt worden, zodat uit elk scenario een tijdelijk alternatief kan worden gemaakt voor de alledaagse werkplek.

verbindt op aantrekkelijke wijze het comfort en de zit-ergonomie van een kantoormeubel met de elegantie van een lifestyle product.

Functionaliteit en elegantie

De nieuwe huiselijkheid

hier ergonomische principes belanrijker zijn dan gangbare chill out cliché’s – geheel in de geest van het concept van de Place 2.5. ◆ Ervaar meer over de Sedus sweetspot.

w w w. s e d u s. c o m / n l /s w e e t s p o t

LEVEN Het Suntory-moment No 9/14

Sedus

De branderij van Yamazaki is gebouwd aan de stadsrand van Kyoto. Het water op deze plek fascineerde al in de zestiende eeuw de belangrijkste meester van de theeceremonie, Senno Rikyu.

in zijn ban kreeg en enorm veel bijdroeg aan het succes van de Suntory bars, de campagne met Sammy Davis Jr., één van de brutaalste en bekendste in de geschiedenis van de Japanse televisie (en eenvoudig te vinden op het internet), en de campagnes met grote Hollywoordsterren als Sean Connery en Francis Ford Coppola, die later Coppola’s dochter zouden inspireren tot haar gevierde film ”Lost in Translation”. Nu moest alleen de wereld nog veroverd worden. En dat is inmiddels ook volop aan de gang. Sinds 2003 winnen de whisky’s van Suntory prijzen in verschillende

categorieën bij de meest gerenommeerde wedstrijden. Suntory is bij whisky-liefhebbers een merk met prestige. Daarover bestaat geen twijfel. De droom van een visionair die als kranzinnig werd bestempeld, schijnt in de loop van drie generaties werkelijkheid te zijn geworden. Negentig jaar geleden kon Shinjiro Torii geen Schotse whisky-blender vinden en bijna was het project gefaald. Hij moest zijn leven lang vechten voor zijn ideeën. En nu zijn het de Schotten die naar Japan komen om de succesfactoren van Suntory te bestuderen. Shinjiro zou zeer tevreden zijn.

Althans voor korte tijd. Want al snel zou hij nieuwe doelen formuleren en de realisatie weer ter hand nemen. Yatte Minahare. ◆

w w w.s untor y.com/ whi sk y

OVERZICHT No 9/14

Sedus

Overzicht

IDEEËN

Mobiele structuur in de ruimte

Ruimtedeler met veel lichtvoetigheid en flexibiliteit Pagina 58

De trend naar ruimtelijke verdichting houdt aan en het thema van het mobiel structureren van

Loungeprogramma sweetspot

ruimtes, het scheppen van verschillende functio-

Elegante lifestyle op kantoor

nele zones en milieus, en het visueel en akoestisch

Pagina 52

afschermen, is acuter dan ooit.

Ontwerper Judith Daur gaf vorm aan de productfamilie, sweetspot, die naast lounge stoelen ook twee tafelmodellen omvat. sweetspot maakt

News, tips & trends

een ambiance mogelijk, waarin geconcentreerd

Een bonte mengeling van inspiratie bij het thema van deze uitgave

werken even goed mogelijk is als ontspannen

DADEN

communiceren.

Pagina 26

Passend bij het thema van deze uitgave, vindt u hier suggesties en informatie die de wereld mooier, eerlijker en praktischer kunnen maken. Visioenen, vertaald naar de praktijk van alledag.

Historische blik

Het mensgeoriënteerde kantoor met het ”contact systeem”

In het spanningsveld tussen communicatie en concentratie

Hoog verheven

Het modulaire opbergsysteem terri tory

Vodafone Campus in Düsseldorf en Vodafone Village in Milaan

Pagina 61

Pagina 55

Pagina 16

Al in de jaren zeventig, als de kantoortuin en

Een grote keuzemogelijkheid aan elementen,

Twee nieuwe grote hoofdvestigingen in Duitsland

vogue raakt, denken de creatievelingen van Gesika

materialen en kleuren biedt verregaande

en Italië zijn het bewijs van hoge architectonische

na over mensvriendelijke kantoorlandschappen.

meubileringsopties: als wachtruimte, lounge-

ambities. Beide keren werd een ”green building”

Het ”contact systeem” is het bewijs dat men

meubel, overlegplek in het middengebied van

geconcipieerd, doorgezet in de kantoorconcepten

met een ongecompliceerd modulair bouw-

het kantoor, of als plek om geconcentreerd

– georiënteerd op de criteria van een Place 2.5.

systeem een kantoor flexibel vorm kan geven.

alleen te werken.

OVERZICHT No 9/14

Sedus

KENNIS

MENSEN

Communicatie in de virtuele ruimte

Telepresentiesystemen en hun effecten op het werken in de toekomst De smalle grens tussen visioen en utopie

Pagina 34

Prof. Dr. Fröhlich en zijn team aan de Bauhaus

Bezitten of delen

Een interview met de Japanse architect Terunobu Fujimori

Wat is sharing?

Pagina 08

tische telepresentiesystemen. In een test konden

Pagina 38

Terunobu Fujimori is een van de eigenzinnigste

we uit eerste hand ervaren hoe gespreksdeelne-

Delen heet de nieuw ontdekte kunst. Gedeeld

bouwkunstenaars van de tegenwoordige tijd.

mers met elkaar omgaan in de virtuele ruimte en

en geruild worden niet alleen kennis, spullen

Hij stelt kritische vragen bij het eigentijdse

gezamenlijk digitale objecten of architectonische

en ervaringen, maar ook praktische talenten.

architectuur-circus en formuleert een esthetisch

ontwerpen bediscussiëren.

Wat goed is voor milieu en portemonnee, levert

tegenbeeld. In Europa werd hij bekend toen zijn

in het ideale geval zijdelings ook nog sociale

werk in 2006 te zien was in het Japanse paviljoen

meerwaarde op.

op de Architectuurbiënnale in Venetië. We spraken

Voor de eigenaren van commerciële sharing-

met hem over zijn werk en zijn visie op architectuur

platforms tekenen zich nieuwe voordelen af, die

op de smalle grens tussen maakbaarheid en utopie.

Universität in Weimar houden zich bezig met op-

nog niet in alle details zijn te overzien.

LEVEN

Coworking spaces

De toekomst van ons werk

Het Suntory-moment

Een fenomeen op het spoor

Whisky uit Japan

Pagina 44

Meer vrijheden, meer complexiteit – wie draagt de verantwoordelijkheid?

Ze schieten in alle metropolen als paddestoelen

Pagina 28

De ontstaansgeschiedenis van Suntory whisky

uit de grond: gemeenschappelijke werkruimtes.

Dat ons werk verandert, nemen we in dit

gaat terug tot de negentiende eeuw, toen de

Freelancers, kleine bedrijfjes en start ups kunnen

informatietijdperk nagenoeg dagelijks waar,

grenzen van het Japanse keizerrijk opengingen en

met geringe vaste lasten letterlijk ruimte geven

bij onszelf en bij anderen. Overgeleverde

buitenlandse invloeden hun intrede konden doen.

aan hun activiteiten en tegelijkertijd profiteren

structuren lossen op, tegenstellingen gaan

De bijdrage vertelt hoe de visie van Suntory-

van de uitwisseling van ervaringen en van net-

in elkaar op. Waar gaat deze reis heen en hoe

oprichter Shinjiro Torii dankzij zijn vastbesloten-

werken van gelijkgezinden. Een internationaal

kan men bedrijven en mensen leiding geven?

heid uitmondde in een successtory die tot op

overzicht.

Pagina 62

heden voortduurt.

IMPRESSUM & CONTACT No 9/14

Sedus

No 9/14 Visioenen

Wilt u een abonnement op dit tijdschrift of wilt u het lezen als digitaal document? Meer informatie, ook over eerdere uitgaves en download-opties, vindt u onder de volgende link.

Impressum:

............................................................................................

Uitgever:

w w w. p l a c e 2 p o i n t 5 .c o m

Sedus Stoll AG, Brückenstraße 15, D-79761 Waldshut w w w. s e d u s .c o m

Hoofdredactie:

Dorothea Scheidl-Nennemann (V. i. S. d. P.), Sedus Stoll AG

Contact:

Redactie:

U wilt contact opnemen met Sedus? Wij staan u graag te woord in:

presse@sedus.de

Grafisch concept & vormgeving: fpm factor product münchen

Duitsland

w w w. fa c t o r - p ro d u c t .c o m

D-79761 Waldshut, Tel. +49 77 51 84-0 sedus@sedus.com, www.sedus.de

Auteurs in dit nummer:

Joachim Goetz, Michael Mayer, Álvaro Ruiz del Real, Dorothea Scheidl-Nennemann, Julian Tröndle

Vertalers:

Mark Eltringham (en), Corinne Détrès (fr), Álvaro Ruiz del Real (es), Zeroquattro srl (it), Hans Fuchs (nl)

België

B-9230 Wetteren, Tel. +32 9 36996-14 sedus.be@sedus.com, www.sedus.be

Frankrijk

Lectoraat:

Lektorat Bonnet, München

F-75009 Parijs, Tel. +33 1 537720-50 commercial@sedus.fr, www.sedus.fr

Fotografie:

Groot-Brittanië

Cover: fpm factor product münchen, P. 02: fpm factor product münchen, P. 03: Andreas Teichmann, P. 04/05: Sedus, P. 06/07: Akihisa Masuda, Reinhard Schwederski, Louis Rafael Rosenthal, fpm factor product münchen (v. l. n. r.), P. 09-15: Akihisa Masuda, P. 16: Ralph Richter, P. 17/20/21/24/25: Beppe Raso, P. 18/19/22: Reinhard Schwederski, P. 20 (portret): Vodafone Düsseldorf, P. 23: Dorothea ScheidlNennemann, P. 23 (portret): Vodafone Italia, P. 26/27 (foto's van de producent): Michael Rose, Livescribe, Cykno, Greenworks, Crumpled City/Metamorphosen, Fairphone, P. 29-33: big.dk, P. 35-37: Leerstoel Prof. Dr. Bernd Fröhlich/Bauhaus-Universität Weimar, P. 35 (onder): Dorothea ScheidlNennemann, P. 36 (portret): Jens Hauspurg, P. 44/45: Louis Rafael Rosenthal, P. 46: Jezzica Sunmo, P. 47: Agora Collective Berlin, P. 48: Mastermind KK, P. 49: Jellyfish Cartel, P. 50: Launchdesk, P. 51: Techspace, P. 53-60: Sebastian Bullinger, P. 61: Sedus, P. 63: Gabriel Holzner, P. 64-67: Suntory Holdings Ltd., P. 68/69: als bijdragen, P. 71: fpm factor product münchen, P.72: Sedus

Illustraties, diagrammen en grafieken:

GB-Londen EC1V 4DU, Tel. +44 20 7566399-0 sedus.uk@sedus.co.uk, www.sedus.co.uk

Italië

I-22071 Cadorago (CO), Tel. +39 031 4941-11 sedus.it@sedus.com, www.sedus.it

Nederland

NL-2718 SZ Zoetermeer, Tel. +31 79 363159-0 sedus.nl@sedus.com, www.sedus.nl

Oostenrijk

fpm factor product münchen

A-1060 Wien, Tel. +43 1 982 94 17 sedus.at@sedus.at, www.sedus.at

Dit tijdschrift en alle daarin opgenomen ideeën, bijdragen, illustraties en afbeeldingen zijn auteursrechtelijk beschermd. Herdruk, ook van delen, is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor ongevraagd ingezonden manuscripten kan het magazine niet garant staan.

Zwitserland

Mededeling:

Spanje

Redactionele bijdragen geven niet per se de mening van de uitgever weer.

CH-4613 Rickenbach, Tel. +41 62 21641-14 sedus.ch@sedus.ch, www.sedus.ch

E-28050 Madrid, Tel. +34 91 59701-76 sedus.es@sedus.com, www.sedus.es

Oplage & druk:

Direct-export

De gedrukte editie van het tijdschrift Place 2.5 verschijnt in het Duits, Engels, Frans, Italiaans en Nederlands in een oplage van 50.000 exemplaren. Druckhaus Waiblingen Remstal-Bote GmbH

D-79761 Waldshut, Tel. +49 7751 84-290 export@sedus.com, www.sedus.com

Place 2.5 Productief welzijn www.sedus.com

Tafelprogramma „attention“ en draaistoel „swing up“ Contactadressen vindt u op pagina 70 of op het internet op www.sedus.com