ژیان و خه‌باتی جه‌میله‌ بوپاشا

‫مێژووی شۆڕشی جەزائیر‬

‫و‬ ‫ژیان و خەباتی‬ ‫جەمیلە بوپاشا‬

‫نوسینی‪ :‬زیدالصباح‬ ‫وەرگێڕانی بۆ فارسی‪ :‬انور ساعدی‬ ‫وەرگێڕانی بۆ کوردی‪ :‬شاخەوان عەزیزی‬

‫ژیان و خەباتی جەمیلە بووپاشا‬ ‫ُەڵطەًگبًضًی ًبّەڕۆکی غۆڕغی جەزائیر ّ سەثبتی جەهیلە ثّْپبغب‬ ‫ًّْضیٌی ‪ :‬زیض الصجبح‬ ‫ّەرگێڕاًی ثۆ فبرضی ‪ :‬اًْر ضبعضی‬ ‫ّەرگێڕاًی ثۆ کْرصی ‪ :‬غبسەّاى عەزیسی‬ ‫تبیپ کرصى ّ صیسایي ‪ :‬غبسەّاى عەزیسی‬ ‫ًۆرەی چبپ ‪ :‬چبپی یەکەم ‪ 2012‬ضْیص‪ /‬لۆزاى‬ ‫تیراژ‪ 1000 :‬صاًە‬

‫هبفی لە چبپ صاًەّەی پبرێسراّە‪.‬‬

‫~‪~2‬‬

‫الپەڕە‬

‫پێڕضت‬ ‫ثڕیبری جەهیلە‬ ‫پێػەکی ّەرگێری کْرصی‬

‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬

‫کۆهبری صێوۆکڕاتیکی گەلی جەزائر‬ ‫پەالهبرصاى ّ صاگیر کرصًی جەزائیر لە الیەى فەڕاًطەّە‬ ‫جْاڵًەّە ًەتەّەییە ڕزگبری سْازەکبًی گەلی جەزائیر‬

‫‪10‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪19‬‬

‫ئەهیر عجضالمبصر پبڵەّاًی ًەتەّەیی جەزائیر‬

‫‪22‬‬

‫صەضەاڵتی صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی ثە ضەر گەلی جەزائیر‬

‫‪27‬‬

‫کبریگەری غەڕی صُّەهی جیِبًی ثە ضەر جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبى صا‬

‫‪30‬‬

‫لە جەزائیر چ ثبضە؟‬

‫‪32‬‬

‫ڕێکشراّ ّ دیسثە ضیبضیەکبًی ضباڵًی غەڕی ڕزگبری سْازی‬ ‫پرضە ّ هبتەهیٌی لە ضەر گڵکۆی ئیطتیعوبری فەڕاًطە‬ ‫ئیطتیعوبری فەڕاًطە ئەثێ لە ًبّ ثچێ‬

‫‪35‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪41‬‬

‫چۆى ئیوپریبلیسهی فەڕاًطە صەًێژیي؟‬ ‫ئێوە ضەرصەکەّیي‬

‫‪42‬‬ ‫‪45‬‬

‫چبالکیە غۆڕغگێڕیە ضەرەتبییەکبى‬ ‫صیطبى جەزائیری فەڕاًطە‬ ‫جەزائیر ُەر جەزائیرە‬

‫‪48‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪54‬‬

‫سەثبتی جەهیلە ثْپبغب‬ ‫چبالکی پبرتیساًی ًبّغبر‬

‫‪67‬‬ ‫‪78‬‬

‫گیراى ّ ئەغکەًجە کراًی جەهیلە ثْپبغب‬ ‫صاصپەرّەری فەڕاًطەّی‬ ‫ضەرثەسۆیی‪ ،‬ئبزاصی‬

‫‪81‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪92‬‬

‫ضرّ​ّصی ًەتەّایەتی جەزائیر‬ ‫فراًتص فبًّْى‬

‫‪94‬‬ ‫‪96‬‬

‫تًّْض ّ تیژی لە ُەل ّ هەرجی ًێْ ًەتەّەیی صا‬ ‫جەزائیر‬

‫‪99‬‬ ‫‪108‬‬

‫ئبضۆی غۆڕغی جەزائیر‬

‫‪133‬‬

‫ڕّ​ّصاّە گریٌگەکبًی جەزائیر پبظ غۆڕظ (‪)1962 - 1981‬‬ ‫ًبّ ّ ًیػبًە کْرت کراّەکبًی دیسة ّ ڕێکشراّەکبى ثە زهبًی فەراًطەّی‬

‫‪136‬‬ ‫‪138‬‬

‫کۆهەڵێک ّێٌە‬

‫‪931‬‬ ‫~‪~3‬‬

‫ژیان و خەباتی جەمیلە بووپاشا‬

‫هەڵسەنگاندنی ناوەڕۆکی شۆڕشی جەزائیر و خەباتی جەمیلە بووپاشا‬ ‫نووسینی ‪ :‬زید الصباح‬ ‫وەرگێڕانی بۆ فارسی ‪ :‬انور ساعدی‬ ‫وەرگێڕانی بۆ کوردی ‪ :‬شاخەوان عەزیسی‬

‫‪----------------------------------------------------------------------‬‬

‫ثڕیبری جەهیلە‬ ‫(عجضالمبصر دوضە) غبعیری ثە ڕەگەز عەرەة‬ ‫ّەرگێڕاًی فبرضی‪ :‬هذوض کالًتری‬ ‫ّەرگێڕاًی کْرصی ‪ :‬غبسەّاى عەزیسی‬

‫ثە ًبّی دەق ‪ ،‬ثە ًبّی ًبّصارێتی گەل ‪ ،‬ثە ًبّی ئبّاتە زێڕیٌە ڕەًگ ًّْراًیەکبى ‪ ،‬ثۆ تۆ‬ ‫ئەی صّژهٌی سْێٌشۆری ئبزاصی‪ ،‬ثۆ تۆ ئەی ًۆکەری ثێ غەرهی ئیطتیعوبر ‪،‬‬ ‫ثێ رێسصاًبى ّ ثێ ضاڵّ‬ ‫لە هٌەّە کە کچێکی ئبزاص ّ ضەرثەضتی جەزائیرین ‪ .‬کە لە ًبّ چْارچێْەی ثەضتراّی‬ ‫تبریکی گرتّْسبًەم ‪ .‬لەغن ثە ُۆی لێضاًی لەهچیەکبًتبى صەڵێی ئبضوبًە غیي ُەڵگەڕاّە‪.‬‬ ‫ثە ضەر ڕّسطبرهەّە جێ غْێٌی ثەژاًی لێضاى صیبرە‬ ‫لە ثری ئبّ جەضتەم پڕە لە ژاری هەرگ‬

‫~‪~4‬‬

‫ئێْە جەلالصەکبى غەّ ثەرەّ زیٌضاى ڕەپێچەکتبى صام‬ ‫ئێْە لە تبرهبییضا ‪،‬‬ ‫گەُّەری صرەّغبّە ّ زێڕیٌی پبکیتبى لە صەضت ڕفبًضم‬ ‫ّەک ضەگەکبى‪ ،‬صڕًضاًە ُێرغتبى ُێٌب ّ‬ ‫صاّێٌن ثە صەضتی ًەفبهە صاهبّ ّ ّێڵەکبى سەّغضار ثّْ‬ ‫ثەاڵم ئەی صەضەاڵتضار ئەی ثکْژ‬ ‫زیٌضاًتبى ضەرەڕای ئەّ ُەهّْ سۆفە‬ ‫ثۆ کەضبًی ّەک هي لەهپەر ّ ضەًگەرە‬ ‫کە تێیضا گْاڵڵە ضْرەکبى صەڕّێي ّ‬ ‫لە صیْارە پۆاڵییٌیەکبًیەّە‬ ‫گْڕەی تْڕەییوبى ُێس ّ گیبى صەثەسػێتە‬ ‫ضەرثبزاًی ڕێگبی ئبزاصی‬ ‫ئەم ًرکەیە لە گْێی ئێْەصا‬ ‫ثێ گْهبى ئبّازی هەرگە‬ ‫تۆ ئەی فەرهبًڕەّای ڕێگر ّ ترضٌۆک‬ ‫ثە جەلالصەکەت ثڵێ ثوشبتە ژێر تەّری ضەرثڕیٌەّە‬ ‫ثە جەلالصەکەت ثڵێ الغەم لە صار ثضات‬ ‫ثە جەلالصەکەت ثڵێ‬ ‫ثە یەکجبری گیبًن ثکبتە فیضای گەلەکەم‬ ‫کە صّای هەرگیع‬ ‫ّرەیەک ثن لە ًبّ صڵی هرۆڤەکبى‬ ‫کە صّای هەرگیع‬ ‫ّێٌەیەک ثن لە لبرەهبًەتیەکبى‬ ‫کە صّای هەرگ ًبّم زیٌضّ​ّ صەثێتەّە‬ ‫ًەهبهی ئبّاتەکبًن ّەثەر صێ‬

‫ثۆچی ّەک صارثی صەلەرزى؟‬ ‫ثۆچی ئەی ترضٌۆکبى لە سۆتبى صەترضي؟‬

‫~‪~5‬‬

‫سۆ زیٌضاًتبى پڕە لە سەڵکی ئبزاصی سْاز‬ ‫ئێْە ثە سۆڕایی ُەّڵ صەصەى‬ ‫ُەّڵ ّ ئیراصەی ئێوە‬ ‫لە ضەرّ​ّی ُەر ُەّڵێکەّە‬ ‫لەغکری عەصاڵەت‬ ‫ثە ضەر ُەرێوی زاڵوبًضا ضەرصەکەّێ‬ ‫تۆ ئەی ڕێجەری ثەص ڕەّغت‬ ‫ثەرلەّەی کۆغکی ئبّاتەکبًت تێک ثڕهێ‬ ‫ثە جەلالصەکەت ثڵێ‬ ‫جەضتەم لە صار ثضات‬ ‫پەتی ضێضارە ثشبتە هلی کچێکەّە‬ ‫ثەاڵم ئەی ًەتەّەکەم‬ ‫ئەگەر هیضاڵی غبًبزین پەتی ضێضارەیە‬ ‫هي ثە صەضتی سۆم‬ ‫صەیشەهە هلوەّە‬ ‫ثۆ ّەی ئەرکی سۆم‬ ‫لە صەرگبًەی ئێْەصا ثەجێ ُێٌبثێ‬ ‫""ثەڵێ‪...‬‬ ‫ئەهە ًبهەی جەهیلە کچی ضەدرا ثّْ""‬ ‫‪---------------------------------------------------‬‬

‫~‪~6‬‬

‫پێػەکی ّەرگێری کْرصی‬ ‫سْێٌەراًی ئبزیس! ئەم کتێجەی لەثەر صەضتبى صایە ثەرُەهێکی ّەرگێڕصراّە لە زهبًی‬ ‫فبرضی کە ئەّیع لە ڕاضتی صا لە زهبًی عەرەثیەّە کە زهبًی ئەضڵیەتی ‪ ،‬تەرجەهە‬ ‫کراّەتەّە‪ .‬ئەم ثەرُەهە ُەر ّەک لە ًبّەکەغی ڕا صیبرە‪ ،‬ثبش لە سەثبت ّ غۆڕغی‬ ‫هێژّ​ّی کۆى ّ ًْێی گەلی جەزائیر صەکبت تبصەگبتە ضەرصەهی جەهیلە ثّْپبغب ی غێرە‬ ‫ژ ًی سەثبتگێڕی جەزائیری کە ًوًّْەی ئبزایەتی ّ لە سۆثرصّ​ّیی ئبفرەتبًی جەزائیری‬ ‫پێػبى صەصات لە ضەرصەهی غەڕی ڕزگبری سْازی صا ئەم کتێجە‪ ،‬لە چەًضیي ضەصە ثەر‬ ‫لە ئێطتبّە ثبش لە هێژّ​ّی جّْاڵًەّە ّ ڕاپەڕیٌە ضەرتبضەری ّ ًبّچەییەکبًی جەزائیر‬ ‫صەکبت لە صژی صاگیرکەرە صەرەکیەکبى‪ ،‬لە غێْەی ُەاڵیطبى ّ ثەرپبثًّْیبى ّ ُەرّەُب‬ ‫صرێژە کێػبًیبى صەصّێ ّ ثبش لە چۆًیەتی تێکػکبًیبى صەکبت ّ پێ ثەپێ صێ تب صەگبتە‬ ‫صّاییي ضەرُەلضاًی ڕزگبری سْازاًە لە صژی صاگیرکەراًی فەراًطەّی ّ پبغبى‬ ‫ضەرکەّتي ّ پێک ُبتٌی دکْهەتی ضەرثەسۆی صێوْکڕاتیکی جەزائیر ّ چەًض ضبڵێک لە‬ ‫ضەرەتبی ضباڵًی صەیەی ُەغتبی زاییٌی ّ لەّێْە کۆتبیی ثە ثبضەکە صێ‪ .‬لە ڕاضتی صا‬ ‫صەیەی ُەغتب ّ ًەّەصی زاییٌی پڕە لە ڕّ​ّصاّی گریٌگ ّ هێژّ​ّیی کە غْێي ّ جێگبی‬ ‫تبیجەتی سۆیبى ُەیە لە تێکڕای هێژّ​ّی سەثبتی ئەّ گەلەصا ‪ .‬ثەاڵم ثە ُۆی ئەّە کە ئەم‬ ‫کتێجە ثەر لەّ ڕّ​ّصاّاًە ًّْضراّە ّ ثالّکراّەتەّە ثبضێکی لەّ لۆًبغە تێضا ًی یە‪.‬‬ ‫زۆرثەی ئێوەظ ثەُۆی تبزە ثًّْی ئەّ لۆًبغە کەم ّ زۆر ئبگبصاری ڕرّصاّەکبًیي‪.‬‬ ‫ثەاڵم ثۆ ّەثیر ُێٌبًەّەظ ثێت ئیػبرە ثە چەًضیي سبڵ لە ڕّ​ّصاّەکبًی ئەّ صّ​ّ صەیە‬ ‫صەکەییي‪.‬‬ ‫لە ضبڵی ‪ّ 1980‬ە کە "غبزلی ثي جەصیض" ثە صّای هرصًی "ُْاری ثْهضیي" صا‪ ،‬ثّْ ثە‬ ‫ضەرۆکی ّاڵت‪ُ ،‬ەتب ُەڵجژارصًی ضبڵی ‪ 1990‬کە ًبّثراّ لە صەضەالت ّەال ًرا‪ ،‬دْکن‬ ‫کەّتە صەضت ًیساهیەکبى‪ .‬لە ضبڵی ‪ 1989‬صا‪ ،‬صەضتکبری یبضبی ّاڵت کرا ّ ضْضیبلیطتی‬ ‫لێ صەرُبّێػترا‪ .‬لە ضەرەتبی ضبڵی ‪ 1992‬صا‪ ،‬لە ُەڵجژارصًێک کە لە جەزائیر ثەڕێْە‬ ‫چّْ‪ ،‬ثەرەی ئیطالهی ڕزگبری(ئیٌمبص) ثە ّەصەضت ُێٌبًی ‪ %86‬ی صەًگەکبى ضەرکەّت‪.‬‬ ‫ثەاڵم لە الیەى دکْهەتی ًیساهی جەزائیرُەڵجژارصًەکە ُەڵْەغێٌضرایەّە ّ لەّێْە‬

‫~‪~7‬‬

‫غەڕێکی ًبّسۆیی سْێٌبّی لە جەزائیر ضەری ُەڵضا ّ ثە صەیبى ُەزار کەش لە سەڵکی‬ ‫ثێ صیفبعی ئەّ ّاڵتە ثًّْە لْرثبًی ّ گیبًیبى لە صەضت صا کە ثەغی ُەرە زۆر ّ‬ ‫ثەرچبّی لْرثبًیەکبى لە ژى ّ هٌضاڵ ثّْى کە ثەغێکی زۆریبى ضەریبى ثڕاّ ّ لەغیبى‬ ‫لەت ّ پەت کرا‪.‬‬ ‫ثە ضەرًج صاى ّ تێڕاهبًی ّرص ّ صەلیك لە هێژّ​ّی سەثبتی گەلی جەزائیر لە کۆًضا‪ ،‬کە‬ ‫ثێگّْهبى ئەم کتێجە یەکێک لە ضەرچبّە ُەرە ثەکەڵکەکبًە ثۆ هێژّ​ّی کۆى ّ ُەرّەُب‬ ‫لێ ّرص ثًّْەّە لەّ چەًض صەیەی ڕاثرصّ​ّ‪ ،‬ثۆهبى صەرصەکەّێ کە ُەهّْ الیەًەکبى‬ ‫کەم تب زۆر صەضتیبى لەّ جیٌبیەتبًە صا ُەثّْە‪ُ .‬ەر لە ڕێکشراّ ّ ُێسە ئیطالهیەکبًەّە‬ ‫ثگرە تب صەگبتە ُێسە ژێر زەّیٌیەکبى کە لە الیەى فەڕاًطەّە لە صەیەکبًی غەضت ّ‬ ‫دەفتبی زاییٌی لە کبتی غەڕی ڕزگبری سْازی صا‪ ،‬پێک ُبتي کە لە ضباڵًی صّاتریع صا‬ ‫ئەم رێکشراّاًە کەم ّ زۆر چبالکیبى ُەر ُەثّْە‪ُ .‬ەرّەُب ُێسەکبًی دکْهەتی‬ ‫جەزائیریع کە لە ژێر کۆًترۆڵی ًیساهیەکبى صا ثّْە‪ ،‬لە زۆر غْێي صەضتیبى ثۆ ئەم‬ ‫کرصەّە جیٌبیەتکبراًە ثرصّ​ّە کە هەثەضتیبى لەّ کبراًە ضّْک کرصًی الیەًە‬ ‫ئیطالهیەکبًی جەزائیر ثّْە لە ًبّسۆ ّ صەرەّەی ّاڵت صا‪ُ .‬ەر ثۆیە زۆرجبر ئۆثبڵەکەیبى‬ ‫سطتۆتە ئەضتۆی ئەّاى‪ .‬صیبرە ئیطالهیەکبًیع لە ُەضتبى ثە کرصەّەی ئەّتۆ لێسەًّبًە‪،‬‬ ‫ڕغتٌی ڕق ّ صاسی سۆیبى ثّْە ثە سەڵکی ثێ صیفبع کە ثۆچی لە صّای ُەڵْەغبّە‬ ‫ڕاگەیبًضًی ُەڵجژارصًەکبى‪ ،‬چبالکبًە لە صژی ئەّ ثڕیبرە ًەّەضتبى ّ ئەهە لە الیەک ّ لە‬ ‫الیەکی ت ر تبّاى سطتٌە پبڵ ُێسە دکْهەتیەکبى کە ثە ُۆی جل ّ ثەرگی عەضکەریەّە‬ ‫صەضتیبى ثۆ ئەّ کرصەّاًە ثرصّ​ّە‪ .‬لە ڕاضتی صا ئەّ جیٌبیەتبًەی کە لە جەزائیر لە صژی‬ ‫سەڵکی هەصەًی ثەڕێْە چّْى‪ ،‬ئەگەر ًەڵێیي لەّ ضەرصەهەصا ثێ ُبّتبى‪ ،‬صەکرێ ثڵێیي‬ ‫جیٌبیەتی لەّ چەغٌە زۆر صەگوەًي‪.‬‬ ‫ضەرۆکی ثەغە ًِێٌیەکبًی فەڕاًطە ثە ًبّی ( پۆل ئۆضبرێص ) کە لە ضەرصەهی‬ ‫صاگیرکبری سبکی جەزائیر لە الیەى فەڕاًطەّە‪ ،‬ضەرۆکبیەتی ئەّ ًبّەًضەی لە ضەر غبى‬ ‫ثّْە ّ ئبگبصاری تەّاّی ئەّ تبّاًبًە ثّْە کە لە الیەى ُێسەکبًی فەڕاًطەّیەّە لە صژی‬ ‫سەڵ کی ثێ صیفبع ثەڕێْە چّْى‪ ،‬لەم هبًگبًەی صّاییضا کتێجێکی ُەر ثە ًبّی (ثەغە‬ ‫ًِێٌیەکبًی فەڕاًطە) ‪ ،‬ثاڵّ کرصەّە ّ پەرصەی لە ضەر تەّاّی ئەّ جیٌبیەتبًە ُەڵضایەّە‬ ‫کە لە الیەى ئەرتەغی فەڕاًطەّە صەردەق ثە گەلی جەزائیر کراّى‪ً .‬بّثراّ ئێطتب‬ ‫ژەًێڕاڵێکی سبًەًػیٌە ّ تەهەًی ‪ 83‬ضبڵە‪ .‬ثاڵّ ثًّْەّەی کتێجەکەی صەًگضاًەّەی زۆری‬

‫~‪~8‬‬

‫لە ًبّ فەڕاًطە صا لێ کەّتەّە ّ لە الیەى ُەًضێ کەضیػەّە تبّاًجبر کرا ثەّەی کە‬ ‫ًِێٌیە ئەهٌیەتیەکبًی ئبغکرا کرصّ​ّە ّ گْترا کە صەثێ صاصگب لە ضەر ًبّثراّ ضەثبرەت‬ ‫ثەّ کبرەی کرصّ​ّیەتی لێکۆڵیٌەّە ثکبت‪.‬‬ ‫لەم پێػەکیەصا پّْستەیەک لە ًبّەڕۆکی کتێجەکە ّ ڕّ​ّصاّ ّ گۆڕاًکبریەکبًی جەزائیر‬ ‫ثبش کرا‪ .‬ثۆ زیبتر غبرەزا ثّْى لە سەثبتی ئەّ گەلە‪ ،‬ئەم ثەرُەهە ّەرگێڕصراّەم‬ ‫پیػکەظ ثە تەّاّی ُبّزهبًبًن صەکەم‪ .‬ئەّەًضەی لە تْاًب صا ثّْە ُەّڵ صراّە ثۆ‬ ‫ئەّەی ثە کْرصیەکی پبک ّ ڕەّاى صاثڕێژرێتەّە‪ُ .‬یْاصارم تْاًیجن لە ُەّڵەکەم صا‬ ‫ضەرکەّتّْ ثن ّ هێژّ​ّی سەثبتی گەلێکی چەّضبّەم سطتجێتە ثەر صیض ّ ضەرًجی‬ ‫سْێٌضەّاراًی کْرص کە لە چەّضبّەتریي ّ ثێ هبف تریي گەالًی ئەم ضەرصەهەى‪.‬‬

‫غبسەّاى عەزیسی‬ ‫ئبّریلی ‪2001‬‬ ‫ُەّلێر‪ ،‬ثبغّْری کْرصضتبى‬

‫~‪~9‬‬

‫کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر‬ ‫ّاڵتی جەزائیر لە ثبکّْری ڕۆژئبّای ئەفریمب ُەڵکەّتّْە ّ ثەریٌبیی سبکەکەی کە‬ ‫زۆرثەی کْێطتبًی ّ ثیبثبًە‪ ) 2.381.400( ،‬کیلۆهەتری چْارگۆغەیە‪ .‬لە ضبڵی ‪،1978‬‬ ‫ژهبرەی صاًیػتْاًی ًسیک ثە ‪ 17.600.000‬کەش ثّْە‪ ،‬کە ثە گػتی عەرەثي‪ُ .‬ەڵجەتب‬ ‫ثەغێک لە صاًیػتْاًیػی ثەرثەرى‪ {.‬ثە پێی ضەرژهێری ضبڵی ‪ 1997‬ڕێژەی صاًیػتْاًی‬ ‫جەزائیر ‪ 29.476.000‬کەش ثّْە کە صەکبتە ضی ّ پێٌجەهیي ّاڵتی جیِبى لە ثْاری‬ ‫دەغیوەتەّە‪ُ .‬ەرّەُب لە ثْاری فراّاًی سبکەّە‪ ،‬کە ‪ 2381400‬کیلۆهەتری چْار‬ ‫گۆغەیە‪ ،‬ثە یبزصەُەهیي ّاڵت صاصەًضرێ لە ضەر ئبضتی جیِبى‪ّ .‬ەرگێڕی کْرصی }‪ .‬جگە‬ ‫لە عەرەثەکبى ًسیکەی ُەغتب ُەزار ئْرّپبیی کە زۆرثەیبى فەڕاًطەّی پەًبثەرى لە‬ ‫جەزائیر ًیػتەجێي‪ .‬پبیتەستی ّاڵتی جەزائیر غبری ئەلجەزیرەیە کە صاًیػتْاًەکەی ثە‬ ‫ًسیک ثە صّ هیلیۆى کەش هەزەًضە صەکرێ‪ .‬غبرە گریٌگەکبًی جەزائیر ثریتیي لە ‪:‬‬ ‫(ئەًبثە)‪( ،‬کۆًطتبًتیٌە)‪( ،‬ئۆراى)‬ ‫لەًگەرگب گریٌگەکبًی جەزائیر ثریتیي لە ‪ :‬لەًگەرگبی (جەزائیرە)‪ ،‬لەًگەرگبی (ئۆراى) ّ‬ ‫لەًگەرگبی(ئەًبثە)‪.‬‬ ‫ئبییٌی ضەرەکی ّاڵت ئیطالهی ضًٌْی یە‪ .‬کبتۆلیکەکبى کەهبیەتی ئبییٌی ئەّ ّاڵتەى کە‬ ‫ًسیک ثە صە ُەزار کەش صەثي‪ .‬زهبًی ضەرەکی عەرەثی یە ّ زهبًی فەڕاًطەّیع‬ ‫لطەی پێ صەکرێ‪ .‬ڕێژەی سەڵکی سْێٌضەّار لە ضبڵی ‪ 1970‬ثە صّاّە ثەم جۆرەیە‪:‬‬ ‫کْڕاى ‪ ّ %65‬کچبى ‪. %35‬‬

‫‪%52‬ی سەڵک صاًیػتّْی غبرەکبًي کە لە هبّەی پێٌج ضبڵضا ڕێژەی غبرًػیٌی لە ئبکبهی‬ ‫زۆر ثًّْی غبرەکبى ّ کۆچی گًْض ًػیٌەکبى‪ ،‬صەگبتە ‪.%60‬‬ ‫‪%49‬سەڵک تْاًبی کبر کرصًیبى ُەیە ّگەغە کرصًی دەغیوەتیع ‪ %33‬ە‪.‬‬ ‫ثە ‪ 8200‬کەش صکتۆرێکیبى ثەر صەکەّێ کە ئەهە پێػبًضەری کەم ثًّْی کبصێری‬ ‫ثْاری پسیػکی ّ صەرهبًی یە‪ .‬ثە ثەراّرص لە گەڵ ّاڵتبًی گەغە ضەًضّ​ّ ضیبضەتە‬

‫~ ‪~ 10‬‬

‫صەرەکیەکبًی ّاڵتی جەزائیر‪ ،‬ضیبضەتی ضەرثەسۆی ًەتەّەیی‪ُ ،‬ەڵْێطتی صژی‬ ‫ئیوپریبلیطتی‪ً ،‬ەچًّْە پبڵ پەیوبًە ًیساهی ّ ضیبضیەکبى ّ پػتیْاًی لە جْاڵًەّە ڕزگبری‬ ‫سْازە ًەتەّەییەکبًی تەّاّی ّاڵتبًی ژێر چەپۆکەیە‪ .‬جەزائیر سْازیبری پەرە پێضاًی‬ ‫پێْەًضیە ثبزرگبًی ّ ضیبضیەکبى لە گەڵ تەّاّی ّاڵتبًە‪ .‬جەزائیر ئەًضاهی ڕێکشراّی‬ ‫ئۆپێک‪ ،‬ئەًضاهی کۆهەڵەی عەرەة ّ ڕێکشراّی یەکێتی ئەفریمبیە‪.‬‬ ‫یبضبی ثٌەڕەتی کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر لە ضبڵی ‪ 1963‬صا‪ ،‬صارێژراّە ّ‬ ‫پەضەًض کراّە ّ ڕێگبکبًی صاُبتّْی گەغە کرصًی پێػکەّتّْاًەی ّاڵتی صەضت ًیػبى‬ ‫کرصّ​ّە‪ُ .‬ەرّەُب لە ڕیفڕاًضۆهی ‪19‬ی ًْاهجری ‪ 1976‬یبضبی ثٌەڕەتی ًْێی جەزائیر ثە‬ ‫زۆرایەتیەکی تەّاّ پەضەًض کراّە‪.‬‬ ‫تبلبًە دیسثی یبضبیی چیٌی صەضەاڵتضاری ّاڵت‪( ،‬ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەی)یە‪.‬‬ ‫ڕێکشراّە ضەرەکی ّ پێک ُێٌەرەکبًی ئەّ ثەرەیە ثریتیي لە‪:‬‬ ‫(یەکێتی زەدوەتکێػبًی جەزائیر)‬ ‫(ڕێکشراّی ثەرەی الّاًی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی)‬ ‫کە ثە گػتی لە ژێر ڕێجەرایەتی صەضەاڵتضار‪ ،‬تێکۆغبًیبى ُەیە‪.‬‬ ‫ضەرچبّەی کەرەضە ژێر زەّیٌیەکبًی جەزائیر زۆر صەّڵەهەًضى ّ پڕى لە کەرەضەی‬ ‫سبّی ّەکّْ ًەّت‪ ،‬غبزی ضرّ​ّغتی‪ ،‬سەڵّْزی ثەرص‪ ،‬ڕۆتیۆم‪ ،‬ڤۆڵفۆرم‪ ،‬ئۆراًیۆم ّ‪...‬‬ ‫لە ثْاری ّەرزێڕیػەّە ُەل ّ هەرجێکی گًْجبّ ُەیە ثۆ کبر ّ ثبری ّەرزێڕی لە‬ ‫ثْارەکبًی صاًەّێڵە‪ ،‬ترێ‪ ،‬هسرەهەًی ثۆ ّێٌە پرتەلبڵ ّ لیوۆ‪ ،‬ضەّزەجبت ّ پەرە پێضاًی‬ ‫ئبژەڵضاری‪ .‬گریٌگتریي غت لە ثْاری ثەرُەم ُێٌبًی ّەرزێڕی صا هەضەلەی سبّەًضارێتی‬ ‫زەّی ّ ُەرّەُب کەرەضە گەلی پێْیطت ثۆ ثەرُەم ُێٌبًە‪ .‬لە ضبڵی ‪ 1972‬صا‪ ،‬یەک‬ ‫هیلیۆى تەى صاًەّێڵە‪ُ 350 ،‬ەزار تەى پەتبتە‪ 6 ،‬هیلیۆى ّ ‪ُ 500‬ەزار "ُێکتبلیتر" غەڕاة‪،‬‬ ‫ثەرُەم ُبتّْە‪ً .‬سیک ثە هلیۆًێک ضەر هباڵت لە جۆری ڕەغە ّاڵسی گەّرە ّ ‪ 7‬هیلیۆى‬ ‫ضەر هەڕ ّ ‪ 2‬هیلیۆى ضەر ثسى ُەثّْە‪ .‬لە ‪%60‬ی ثەر ّ ثّْهی ّەرزێڕی لە الیەى‬ ‫کەرتی تبیجەتەّە ثەرُەم صێ‪ .‬ئەم کەرتە لە ثەغەکبًی ّەرزێڕی پێک ُبتّْە ّ ثریتی یە‬ ‫لەّ زەّیبًەی کبرتێلەکبًی پێػّْ کە صەضتیبى ثە ضەر صا گیراّە‪ .‬ڕێژەی ئەم ثەغە‬

‫~ ‪~ 11‬‬

‫صەگبتە ‪ 2‬هیلیۆى ّ ‪ُ 300‬ەزار صۆًن‪ .‬کە ًسیکەی تەّاّی ئەّ زەّیبًەی ّاڵت‬ ‫صەگرێتەّە کە لە ثْاری چبًضى ّ ثەرُەم ُێٌبًی ثەر ّ ثّْم صا کەڵکیبى لێ ّەرصەگیرێ‪،‬‬ ‫کە زیبتر لە ‪ُ 235‬ەزار کەش لەم ثەغە صا سەریکی کبر کرصًي‪ .‬ثەرُەهی ڕّ​ّەکی ئەم‬ ‫ثەغە ثریتی یە لە‪ :‬ڕّ​ّەکی صەرهبًی ثۆ ًبرصًە صەرەّە‪ ،‬ترێ‪ ،‬هسرەهەًی ّەکّْ پرتەلبڵ‬ ‫ّ لیوۆ‪ّ ،‬اتب(‪ %91‬تەّاّی ثەرُەهی ّاڵت)‪ ،‬ضەّزەجبت ( ‪ .)%45‬ئەم کەرتە ‪%35‬‬ ‫ثەرُەهی غەڕاثی ّاڵت صاثیي صەکبت‪.‬‬ ‫صّ لە ضەر ضێی تەّاّی سبکەکە ئی کەرتی تبیجەتە کە صەکبتە ‪ 6.600.000‬صۆًن‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ثەغێکی ثەرچبّ لە جّْتیبراى لەم ثەغەصا سەریکی ئیع کرصًي‪ ،‬ثەاڵم کەهتر لە‬ ‫یەک لە ضەر ضێی ثەر ّ ثّْهی ّەرزێڕی ثەرُەم صێٌي‪ً .‬یْەی ثە پیت ّ ثەرەکەتی‬ ‫ّەرزێڕی لە صەضتی سبّەًضارە گەّرە ّ ًێًْجیەکبى صایە ّ تەًیب ‪%10‬ی لە ژێر صەضتی‬ ‫جّْتیبرە صەضت کْرتەکبى صایە‪ .‬هلیۆًێک جّْتیبری کەم زەّی ّ ثێ زەّی ُەیە کە ثە‬ ‫غێْەی دەلضەضتی ڕۆژاًە ئیع صەکەى‪ .‬ثە صّای غۆڕغی زەّی صا‪ ،‬کە پەضەًض کراّی‬ ‫‪8‬ی ًْاهجری ضبڵی ‪1971‬ی زائیٌی یە‪ ،‬ضەثبرەت ثە پێضاچًّْەّە ثە هڵکە ثەرثاڵّەکبى ّ‬ ‫چبرەضەر کرصًی‪ً ،‬سیکەی هلیۆًێک صۆًن لەّ زەّی یە ثە ضەر ‪ُ 60‬ەزار جّْتیبری ثێ‬ ‫زەّی ّ کەم زەّی صاثەظ کرا‪ ،‬کە لە چْارچێْەی ًبّەًضە ُەرەّەزیەکبى صا یەکیبى‬ ‫گرتّْە‪ .‬غۆڕغی زەّی ثبش لە ُەڵْەغبًضًەّەی سبّەًضارێتی کەرتە تبیجەتیەکبى ًبکبت‪،‬‬ ‫ثەڵکّْ تەًیب ئەّ زەّی ّ زاراًەی کە سبّەًەکبًیبى ثە ضەریبًەّە ئیع ًبکەى‪ ،‬سۆهبڵی‬ ‫کراّى‪ .‬لە ثەراهجەریع صا هّْچەیەکی صیبری کراّ کە صەگبتە ‪ُ 10‬ەزار صیٌبر ّ ثۆ‬ ‫سەرج ّ هەسبریجی ضبڵیکی ُەر ثٌەهبڵەیەک تەّاّە‪ ،‬ثۆ سبّەًەکبًیبى صیبری کراّە‪ .‬ثە‬ ‫صّای ئەم گۆڕاًکبریبًە ّ صاثەظ کرصًی ثەغە زەّی یەکبى لە ُبّیٌی ‪ 1972‬صا‪ ،‬کە ‪700‬‬ ‫ُەزار صۆًن ثە ضەر ‪ُ 50‬ەزار جّْتیبر صاثەظ کرا‪ ،‬سبّەى زەّی یە گەّرە صەضت‬ ‫ڕۆیػتّْەکبى ّ پػتیْاًی کۆهەڵە ّ ڕێکشراّە ثۆرژّازیەکبًی سبّەى ًفّْزی غبر لە‬ ‫لبزاًج ّ ثەرژەّەًضی صاُبتّْی سۆیبى‪ ،‬کۆضپی زۆر گەّرە ّ گریٌگ ثّْى لە ضەر ڕێی‬ ‫صەّڵەت ثۆ جێ ثە جێ کرصًی ئەّ لۆًبغە گریٌگ ّ دەضبضەی غۆڕغی زەّی کە ّاتبی‬ ‫ّەرگرتٌەّەی زەّی یەکبى لە سبّەى صاُبتە گەّرە ّ صەضت ڕۆیػتْەکبى ّ ثەر تەضک‬ ‫کرصًەّەی ثەرچبّی صەضەاڵتضارێتیبى ثّْ ثە ضەر زەّی یەکبًضا‪ .‬صەّڵەت ضەرەڕای‬ ‫ثەرثەرەکبًی ّ ضەرپێچی ّ پڕّ پبگەًضەی سبّەى صەضەاڵتەکبى‪ ،‬لە ضبڵی ‪ 1973‬صا‪ ،‬زیبتر‬ ‫لە ‪ُ 300‬ەزار صۆًن لە زەّی یە صەضت ثە ضەر صاگیراّەکبًی ثە ضەر ‪ُ 18‬ەزار‬

‫~ ‪~ 12‬‬

‫جّْتیبری ثێ زەّی صا صاثەظ کرص‪ .‬لە ثەُبری ضبڵی ‪ 1977‬صا ڕّ​ّثەری زەّی یە‬ ‫سۆهبڵی کراّەکبى گەیػتە ‪ُ 560‬ەزار صۆًن‪ .‬ئەهڕۆ هلیۆًیک ّ صّضەص ُەزار صۆًن‬ ‫زەّی ثە ضەر ‪ُ 110‬ەزار ثٌەهبڵەی جّْتیبراى صاثەظ کراّە‪ُ .‬ەرّەُب ئەهڕۆ ًسیک ثە‬ ‫هلیۆًێک صارسْرهب لە ثبغّْر سۆهبڵی کراّە‪ .‬صاًی زەّی ثە جّْتیبراى صەثێتە ُۆی‬ ‫ثەغضاری ثێ ئەم الّ ئەّال لە ًبّەًضە ُەرەّەزیەکبًضا‪ .‬ئەهڕۆ زیبتر لە ‪ُ 6‬ەزار‬ ‫ًبّەًض ی ُبّکبری ّ ُەرەّەزی لە ثەغە جیبجیبکبًی ثەرُەم ُێٌبى صا‪ ،‬پێک ُبتّْى‪.‬‬ ‫صەّڵەت غێْازی تبیجەتیبى فێر صەکب ّ کەرەضەی ضەرەتبیی پێْیطت صەسبتە ژێر صەضتی‬ ‫جّْتیبراى ّ ُبّکبری صاراییبى صەکبت‪.‬‬ ‫ئێطتب گۆڕاًکبری زەّی پێی ًبّەتە ضێِەهیي لۆًبغی سۆیەّە ّ ًبّچەیەکی ثەریي لەّ‬ ‫لەّەڕگبًەی کە کەّتًّْەتە ًێْاى سبکە ثە پیتەکەی ثبکّْر ّ چەّەڵێٌی ضبرا ّ ثیبثبًی لە‬ ‫سۆ گرتّْە‪ .‬لەّ ًبّچەیەصا ثبغتریي لەّەڕگەکبى ئی ‪ %5‬ی سبّەى هڵکەکبى ّ ُەرّەُب‬ ‫زیبتر لە ًیْەی هباڵتی چْارپێع ئی ئەّاى ثّْ‪ .‬لێرەصا ثۆ ثەرگری کرصى لە صەضت‬ ‫صرێژی سبى ّ فیۆصاڵەکبى‪ ،‬غّْراکبًی ُبّکبری ّ َُ رەّەزیبى پێک ُێٌبّە‪ .‬کۆضپەکبًی‬ ‫ضەر ڕێی گەغە کرصى ّ گۆڕاًکبری یە ئەرزی یەکبى ّ ثەرثەضتە ًبّسۆییەکبى لە الیەى‬ ‫ثۆرژّاکبى ّ ّرصە ثۆرژّاکبى‪ ،‬ثًّْەتە رێگری جێ ثە جێ کرصًی ُەرچی سێراتری یبضب‬ ‫پەضەًض کراّەکبى‪ُ .‬ەهّْ جّْتیبراى سبّەى زەّی ًیي‪ .‬هەضەلەی کبرکرصى ّ ثێ کبری‬ ‫صیطبًیع گرفتی ڕۆژە‪ .‬ثەّ ُۆیە کە ُەل ّ صەرفەتی گەّرەیی سبّەى زەّی یەکبى ّ‬ ‫هڵکضارەکبى ًەهبّە‪ُ .‬ەر ثۆیە ئەّاى لە ُەر صەرفەتێک کەڵک ّەرصەگرى ّ لە ضەر‬ ‫پبراضتٌی ُەل ّ هەرجی سۆیبى پێ صاصەگرى‪ُ .‬ەرّەُب لە ثْارەکبًی ثبزرگبًی ضەرثەسۆ‪،‬‬ ‫پْڵ ّ پبرەیەکی زۆر صەسەًە گەڕ ّ صەضت صەکەى ثە ضبت ّ ضەّصا‪ .‬هەضەلەی‬ ‫پبغەکەّت کرصى ّ دەغبرصاًی سْارصەهەًی صیطبًیع ثە تەّاّی لە ًبّ ًەچّْە ّ‬ ‫صەّڵەت ًبچبرە ثەر ّ ثّْهی جیبّازی صیکە‪ُ ،‬بّرصەی ّاڵت ثکبت‪ .‬کبر ّثبری صەرهبًی ثە‬ ‫سۆراییە ّ کبر ّثبری کۆهەاڵیەتی ّ فەرُەًگی لە سەزێٌە ّ صارایی صەّڵەتەّەیە ّ ُەل ّ‬ ‫هەرجی ثبغتر کرصًی ژیبًی زەدوەتکێػبى کەّتۆتە ثەر ضەرًجی ڕێجەراًی ّاڵت‪ .‬سْێٌضى‬ ‫ثە سۆرایی یە ّ ئەهڕۆ ُەر جەزائیریەک صەتْاًێ ثچێتە زاًطتگب ّ لە دبڵێکضا ثەر لە‬ ‫ضەرثەسۆیی کەهتر ّا ُەثّْ ُبّ​ّاڵتیەکی جەزائیری ثتْاًێ ثچێتە ًبّ لْتبثشبًە‬ ‫ثەرزەکبًی سْێٌضًەّە ‪ ،‬ئەهە ضەرەڕای صاى ّ سەرج کرصًی پبرەیەکی زۆر لەم پێٌبّەصا‪.‬‬ ‫ئەهڕۆ ضێ زاًطتگبی گەّرە لە غبرەکبًی جەزیرە‪ ،‬ئەرّاى ّ کۆًطتبًتیٌە صا‪ُ ،‬ەیە‪.‬‬

‫~ ‪~ 13‬‬

‫پیػە ضبزی کبرەثب‪ ،‬چ یوەًتۆ ّ ثبلی کبًگب ژێر زەّیٌی یەکبى‪ ،‬ثە گػتی لە ژێر صەضەاڵتی‬ ‫صەّڵەت صاى‪ .‬پیػەضبزی غبز‪ً ،‬ەّت‪ُ ،‬ێٌبى ّ ثرصًی ًەّت ّ کۆًترۆڵی پباڵّگەکبًی‬ ‫غیرکەتی سۆهبڵی کراّی "ضًْبتراک"‪ ،‬لە ژێر صەضەاڵتی صەّڵەت صایە‪ .‬ضەرهبیە صاًبًی‬ ‫کەرتی تبیجەتی‪ ،‬ثەرُەم ُێٌبى‪ ،‬ثبزرگبًی ّ ثْارەکبًی سسهەت گْزاری لە سۆ صەگرێ‪.‬‬ ‫ُەًگبّە لێجڕاّاًە ّ پێػکەّتّْاًەکەی صەّڵەتی کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر‪،‬‬ ‫ثەڕێْە ثرصًی ضیطتەهی ضەرهبیە صاری صەّڵەتی ّ رێکشطتٌی پرۆژە ئبّەصاًی ّ‬ ‫ئبثْریەکبًی چْار ضبڵەی ‪1970-1973‬یە‪ .‬پێٌبضە ثەرچبّەکبًی ئەم پڕۆژەیە ضەرثەسۆیی‬ ‫ئبثّْری ّاڵت ّ گۆڕیٌی ضیطتەهی ّەرزێڕی لەصیوی ثە ّەرزێڕی پیػە ضبزیبًەی‬ ‫هۆصێرى ثّْ کە ثە غێْەیەکی غبیبى ّ ثەرچبّ ضەرکەّتّْ ثّْ‪ .‬صرێژایی ڕێگبی ئبضي‬ ‫ًسیکەی چْار ُەزار کیلۆهەتر ّ صرێژایی جبصەکبى ثیطت ّ یەک ُەزار کیلۆ هەترە‪ً .‬بّی‬ ‫فرۆکە سبًەی جەزائیر ''صارالجیت''ە‪ .‬ثبزرگبًی صەرەکی لە ژێر صەضەاڵتی صەّڵەت صایە ّ‬ ‫کەرتی تبیجەتیع لە ُەًضێک ثْارصا ضەرثەضتە‪ .‬کەرەضەی ُەًبرصە کرصًی جەزائیر‬ ‫ثریتی یە لە‪ً :‬ەّت‪ ،‬غەڕاة‪ ،‬هسرەهەًی ّەکّْ پرتەلبڵ ّ لیوۆ‪ ،‬سەڵْزی ثەرص‪.‬‬

‫لە ثەغەکبًی صیکەی ئەم کتێجەصا ُەڵطەًگبًضًێک لە غەڕی ڕزگبری صەر ّ سەثبت ّ‬ ‫تێکۆغبًی سەڵکی هطْڵوبًی جەزائیر لە صژی صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی‬ ‫ضەرثەسۆیی جەزائیر ّ سەثبتی هْجبُیضاى ّ فیضاییبًی جەزائیری‬

‫ّ ُەرّەُب‬

‫ثۆ جێگیر کرصًی‬

‫صەضەاڵتی سۆیبى ثە ضەر ّاڵت صا‪ ،‬صەکەییي ّ لەم ڕێکشراّاًەی الی سْارەّە صەصّێیي‪:‬‬ ‫ڕێکشراّی )‪ (U.D.M.A‬سبّەى ڕێجبزی لیجراڵیبًە‪ ،‬ڕێکشراّی )‪ (M.T.L.D‬ڕاصیکبڵ‪،‬‬ ‫غۆڕغگێڕاًی ڕاضتە لیٌە ّ ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی )‪ (F.L.N‬ئەرتەغی ڕزگبری‬ ‫صەری‬

‫)‪،(A.L.N‬‬

‫ڕێکشراّی‬

‫ًِێٌی‬

‫ّ‬

‫ژێر‬

‫زەهیٌی‬

‫)‪(O.A.S‬‬

‫ڕێکشراّی‬

‫هیلیػیبیی )‪ّ (C.R.V.A‬اتب ثبڵی جیبثّْە لە )‪ُ (M.T.L.D‬ەرّەُب ثبضی ًبًّبًی جەزائیر‬ ‫ثە کۆهبری صێوۆکراتیکی گەلی جەزائیر لە ضبڵی ‪ ّ 1962‬صیبری کرصًی(ئەدوەص ثێي‬ ‫ثێلال) کە یەکێک لە ئەًضاهبًی صەفتەری ضیبضی ثّْ ثە ضەرۆک کۆهبر‪ ،‬صەکەییي‪ .‬پبغبى‬ ‫لە ُەًگبّەکبًی صەّڵەت ّ گرفتە گەّرەکبًی صەضتی ئیطتیعوبری ُەّضبر پچڕاّی‬ ‫صەّڵەتی ثێسراّی فەڕاًطە ‪ ،‬کۆًە پەرەضتی ًبّسۆیی ّ چیٌە ضبزغکبر ّ تبّاًکبرەکبًی‬ ‫ئیوپریبلیطتەکبى ثۆ ثەرگری کرصى لە غۆڕغی ثٌەڕەتی ّ ڕیػەیی‪ ،‬صەصّێیي‪ .‬ئیٌجب صێیٌە‬ ‫ضەر ًبکۆکی ًێْاى ڕێکشراّەکبى لە گەڵ سەت ّ ڕێجبزە ئیطالهیەکبى ّ چەپیەکبى ّ‬

‫~ ‪~ 14‬‬

‫الصراًی ثێي ثێلال لە ‪19‬ی ژّئەًی ‪ 1965‬لە الیەى ضەرُەًگ (ُْاری ثْهضیي) ّ پێک‬ ‫ُبتەی صەّڵەت ّ صەضەاڵتی ثەریْە ثەری صەّڵەت ّ گەل‪.‬‬

‫ُەرّەُب ڕۆڵی ڕق ّ تۆڵەی چەکضاراًە ‪ ،‬ڕێکشطتي ّ غێْەی ئەّپەڕی ضەرکەّتْاًە‬ ‫ثەرێْە‬

‫ثرصًی‬

‫غەڕی‬

‫پبرتیساًی‬

‫سەثبتگێڕاى‪،‬‬

‫ثە‬

‫صرێژی‬

‫ثبش‬

‫صەکەییي‪.‬‬

‫کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر‪ ،‬ئەًضاهی ًەگۆرە لە ثەرەی سۆڕاگری لە دبضت‬ ‫صەضت صرێژی ضەُیًْیطتەکبًی ئیطرائیل ّ ئیوپریبلسهی ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکبیە‪.‬‬ ‫ئەًضاهە ضەرەکیەکبًی ثەرەی سۆڕاگری ثریتیي لە ‪ّ :‬اڵتبًی لیجیب‪ ،‬ضْریب‪ ،‬یەهەى ّ‬ ‫ڕێکشراّی ڕزگبری صەری فەلەضتیي‪.‬‬

‫~ ‪~ 15‬‬

‫پەالهبرصاى ّ صاگیرکرصًی جەزائیر لە الیەى فەڕاًطبّە‬ ‫ّاڵتی جەزائیر لە ضبڵی ‪42‬ی پێع زاییي لە الیەى (ضێسار) ئیوپڕاتۆری ڕۆهبّە صاگیر‬ ‫کرا ّ لە ژێر صەضەاڵتی ئیوپڕاتۆری ڕۆهب صا‪ّ ،‬ەکّْ پبرێسگبیەک لە ّاڵتی ڕۆهب ثە ًبّی‬ ‫(ًۆهیضیب) ًبّزەص کرا‪ّ( .‬اًضال) لە ضبڵی ‪429‬ی زاییٌی صا‪ ،‬چۆ ًبّ جەزائیرەّە ّ‬ ‫عەرەثەکبى لە ‪ 682‬صا صەضتیبى ثە ضەر صا گرت‪ .‬صّای صەضەاڵت ّ دْکن ڕاًێتی‬ ‫ضلطلەی فبتویەکبى‪ ،‬ئەّێ کەّتە ژێر صەضەاڵتی (ثٌی عجضالْاص)‪ .‬لە ضبڵی ‪ ّ 1235‬لە‬ ‫ضەصەی چْارصە کەّتە صەضت (دفصیْى) ّ لە ضبڵی ‪ 1518‬لە الیەى ئیوپراتۆری زاڵوی‬ ‫عْضوبًیەّە صاگیر کرا‪.‬‬ ‫ثەر لە زاڵجًّْی فەڕاًطە ‪ ،‬جەزائیر ثە غێْەی ڕەضوی ثە ثەغێک لە ًبّچەی ژێر‬ ‫صەضەاڵتی سەلیفەی عْضوبًی صەژهێرصرا‪ .‬ثە گػتی دەغیوەتەکەی سەریکی کبر ّ ثبری‬ ‫ئبژەڵضاری ّ کۆچ کرصى لە ًبّچەیەکەّە ثۆ ًبّچەیەکی صیکە ثّْى‪ .‬هێرگ ّ صەغتە‬ ‫ضەرضەّزەکبى ثجًّْە ُۆی ثرەّ صاًی کبری ّەرزێڕی ّ ڕەًێْ ُێٌبًی صرەستی زەیتّْى‬ ‫ّ سْرهب ّ ُەرّەُب گەًن ّ جۆ‪ .‬صاًیػتْاًی سۆجێی جەزائیر تێکەاڵّێک ثّْى لە سەڵکی‬ ‫عەرەة ّ ثەرثەر‪ .‬ضیطتێوی فیْصاڵی‪ ،‬هڵکە تەرسبى کراّەکبى ثۆ ثەرژەّەًضی ُەهە‬ ‫الیەًە‪ ،‬زەّی یە صەّڵەتیەکبى‪ ،‬زەّی ّ زارە تبیجەتیەکبى‪ ،‬ثەرثەضتێکی گریٌگی ضەر رێی‬ ‫گەغە کرصًی کۆهەالیەتی ثّْى‪ .‬چۆًکّْ سبّەى هڵکە تبیجەتیەکبى ( فیْصاڵەکبى )‬ ‫جّْتیبرە ُەژارەکبًیبى ّەکّْ کۆیلەیەک چبّلێ صەکرص ّ لە پێٌج ثەظ ثەغێکیبى پێ‬ ‫صەصاى‪.‬‬ ‫چیي ّ الیەًی صەضەاڵتضاری جەزائیر لە ضەراى ّ گەّرەکبًی یەًی چیریەکبى( فیضاییەکبًی‬ ‫سەلیفەی ثەُێسی عْضوبًی) ثّْى‪ ،‬کە صەضەاڵتی ّاڵتی کبًگبی زێڕ یبى ثەرێْە صەثرص‪ .‬ثە‬ ‫ُۆی ئەّە کە (یەًی چیریەکبى) لە الیەى سەڵکەّە صەکەّتٌە ثەر ڕق ّ ثێساری‪ُ ،‬ەر‬ ‫ثۆیە ثۆ صاضەپبًضًی صەضەاڵتی سۆیبى کەڵکیبى لە کێػە ّ ًبکۆکی ًێْاى عەغیرەتەکبى‬ ‫ّەرصەگرت ّ صرێژەیبى ثە صەضەاڵتی سۆیبى صەصا‪ُ .‬ەًضێک لە عەغیرەتەکبى لە ثەراهجەر‬ ‫لێ ّەرًەگرتٌی هبڵیبت صا‪ ،‬ثەڵێٌی ئەّەیبى صەصا کە پێڕاگەیػتي ّ ّەرگرتٌی کبر ّ ثبری‬ ‫صارایی صەضەاڵتضاراًی عْضوبًی ‪ ،‬لە زۆرثەی عەغیرەتەکبى‪ ،‬فیْصاڵەکبى ّ ّەرزێڕاى‬

‫~ ‪~ 16‬‬

‫ّەئەضتۆی سۆیبى ثگرى‪ .‬کۆهەڵی سەڵکی ُەژار ّ صەضت کْرت صەضتیبى صایە تێکۆغبًی‬ ‫چەکضاراًەی تًّْض ّ تیژ لە صژی صەضەاڵتضاراًی تْرکە عْضوبًیەکبى ّ تەًگ پێ‬ ‫ُەڵچٌیي ّ تباڵى کرصًی گەّرە فیْصاڵە ًبّچەییەکبى‪ .‬ئەم غۆڕغبًەظ ّەکّْ زۆرثەی‬ ‫غۆڕغەکبى ڕەًگ ّ ڕّ​ّی ئبییٌی ثە سۆیەّە صەگرت ّ ڕێجەرایەتی غۆڕغەکبى لە الیەى‬ ‫فیرلەی ثرایەتی صیٌی یەّە ثّْ‪ .‬زۆرثەی ڕێجەراًی جْاڵًەّە لە فیرلەی ثرایەتی صیبری‬ ‫صەکراى‪ .‬ئەگەرچی ثەغیک لەّ رێجەراًە صّای گەیػتي ثە صەضەاڵت گەلیبى لە ثیر‬ ‫صەچۆّە‪.‬‬ ‫لە ًێْاى فیرلەکبًی ثرایەتی صیٌی‪ ،‬فیرلەی ثرایەتی لبصری یە ّ فیرلەی ثرایەتی ڕەدوبًی‬ ‫یە‪ ،‬لە ًێْ سەڵک صا سبّەى ًفْزێکی ثەرچبّتر ثّْى‪ .‬لە ضەرەتبکبًی ضەصەی ًۆزصەُەم‬ ‫گەغە کرصًی ضیطتوی ضەرهبیە صاری ّای کرص کە ّاڵتی فەڕاًطەظ ّەکّْ ثبلی‬ ‫صاگیرکبراى ثۆ صۆزیٌەّەی ثبزارەکبًی فرۆغتٌی کەرەضەی سبّ‪ُ ،‬ەًگبّ ُەڵجگرێ ّ پەرە‬ ‫ثضات ثە صەضت صرێژی ّ پەالهبرصاًی سبکی ّاڵتبًی صیکە‪ُ .‬ەڵکەّتی جْگرافی ّ‬ ‫ضتراتیژی جەزائیر لە ئەفریمبی ثبکّْر صا ثّْ ثە ُۆی ئەّە کە ئەم ّاڵتە عەرەثی یە ثۆ‬ ‫یەکەهیي جبر ثجێتە لْرثبًی صەضتی فەڕاًطەی صاگیرکبر‪ .‬لە ّت ّ ّێژ ّ ڕێکەّتٌەکبًی‬ ‫ًێْاى ڕێجەراًی ّاڵتبًی ڕۆژئبّایی ثۆ صاثەظ ّ الّاز کرصًی ئیوپراتۆریەتی عْضوبًی‪،‬‬ ‫ًبپلیۆًی یەکەم ّاڵتی جەزائیری ّەکّْ ثبزارێک ثۆ گەغە کرصًی پیػە ضبزی فەڕاًطە‬ ‫ُەڵجژارص ّ کۆلۆًێل ( ثێڤتۆى ) ئەًضازیبری ًیساهی ًبرصە جەزائیر ّ تًْێص ثە هەثەضتی‬ ‫صاڕغتي ّ پیالى صاًبى‪ .‬تێکػکبًی فەڕاًطە لە غەڕەکبًی ئیطپبًیب ّ ڕّضیب‪ً ،‬بپلیۆًی یەکەهی‬ ‫تْغی ًبکبهی کرص لە ُێرظ کرصى ّ صاگیر کرصًی جەزائیر‪ .‬ثەاڵم غبڕلی صەیەم لە ضەر‬ ‫ّ ثەًضی لێک ُەڵْەغبًی صەضەاڵتی پبغبیەتی غبیەکبًی ثۆرثۆى‪( ،‬ضلطلەی ثۆرثۆًەکبى) ‪،‬‬ ‫ثە کەڵک ّەرگرتي لە ًەلػە ّ پیالًە ًیساهیەکبًی کۆلۆًێل (ثێڤتۆى) ‪ ،‬ثۆ صۆزیٌەّەی‬ ‫ثبزاری ًْێ ‪ُ ،‬ێرغی کرصە ضەر جەزائیر‪ .‬سْاضتی سبّەى زەّی یە گەّرەکبًی فەڕاًطە‬ ‫کە لە ئبکبهی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطە صا زەّی ّ زاریبى لە صەضت چّْثّْ‪ ،‬ثۆ صەضت‬ ‫ثە ضەرا گرتٌی زەّی ّ زاری تبزە ّ ضەلبهگیری سۆیبى‪ ،‬لە ضەر ئەم ُەًگبّەی غبرل‬ ‫کبریگەر ثّْ‪ .‬ثە پێی ثیر ّ ثۆچًّْی چیٌی صەضەاڵتضار غەڕێکی ُەضت ثسّێٌی ًبضیۆًبل‬ ‫غْئیٌیطتی‪ُ ،‬ەضتی سەڵکی ثسّاًض ّ ُبًی صاى کە صەیتْاًی ثە ڕاصەیەکی زۆر کبریگەر‬ ‫ثجێتە ثەرثەضتێک لە ضەر ڕێی صرێژە کێػبًی غۆڕظ‪( .‬تەزار)یع پػتیْاًی لە ُەًگبّە‬ ‫صاگیرکبراًەکەی ضلطلەی ثۆرثۆًەکبى کرص‪ .‬صەّڵەتی فەڕاًطە ثە فێل ّ تەڵەکە ّ ثە‬

‫~ ‪~ 17‬‬

‫ثیبًّْی هەضەلە ّ کێػەی صزاًی صەریبیی ّ ًبکۆکی صارایی لە گەڵ دکْهەتی جەزائیر‪،‬‬ ‫ثە ًبرصًی کەغتیەکی غەرکەر ُێرغی کرصە ضەر ّاڵتی جەزائیر‪ .‬ڕۆژی ‪14‬ی ژّئەًی‬ ‫‪ 1830‬ئەرتەغی ‪ُ 37‬ەزار کەضی فەڕاًطە لە ژێر فەرهبًضەیی ژێٌێراڵ ثۆهۆى‪ ،‬لە ‪23‬‬ ‫کیلۆهەتری ڕۆژئبّای جەزائیر لە غْێٌێک ثە ًبّی (ضیضی فرر) ُێسی صاثەزاًض‪.‬‬ ‫ثەرگری صلێراًە ثەاڵم ثێ ئبکبهی صەّڵەت ضەرەڕای صاًی چْارضەص کْژراّ ثە سۆرایی‬ ‫ثّْ ّ‬

‫لە ‪4‬ی ژّئەًی ‪{ ، 1830‬ڕەًگە ژّئیە ثێت} لەاڵی دبکن گیرا ّ دبکوی جەزائیر‬

‫صّای ‪ 5‬ڕۆژ ثێ ُیچ لەیض ّ غەرتێک سۆی تەضلیوی فەڕاًطەّیەکبى کرص‪ .‬صّای چًّْە‬ ‫ًبّەّەی فەڕاًطەّیەکبى‪ ،‬دبکوەکە ّ (یەًی چیریەکبى) لە جەزائیر صەرکراى‪ .‬سەزێٌەی‬ ‫جەزائیر صەضتی ثەضەر صاگیرا ّ ضەرّەت ّ ضبهبًی (یەًی چیریەکبى) ّ دبکوبى ّ‬ ‫صەضەاڵتضاراى گیرا ّ زەّت کرا‪.‬‬ ‫ُەرچەًض غبرە کەًبرئبّیەکبًی ئۆراى‪ ،‬هطتەفبتن‪ ،‬عەرضۆش‪ ،‬ثەجبیە‪ ،‬لە الیەى فەڕاًطەّە‬ ‫صاگیر کراى‪ ،‬ثەاڵم ضپبی صاگیرکبری فەڕاًطە ًەیتْاًی تەّاّی سبکی جەزائیر ثگرێ‪.‬‬

‫صّ دەّتّْ صّای ئەّ صاگیرکبری ّ صەضت صرێژی یە ثۆ ضەر جەزائیر ‪ ،‬ڕژیوی‬ ‫ثۆرثۆًەکبى ُەڵْەغبیەّە ّ ژێٌێڕاڵ ثۆرهۆى ثە ُۆی ثەرگری ُێسەکبًی سۆی‪ً ،‬ەیتْاًی‬ ‫یبرهەتی ثە ثۆرثۆًەکبى ثگەیەًێ ّ ًبچبر ثّْ ثەرەّ پْرتْگبڵ ڕا ثکبت‪ .‬ڕژیوی ًْێی‬ ‫فەڕاًطە ثە ثباڵصەضتی ّ صەضەاڵتی هیراتگراًی ثۆرثۆًەکبى ڕازی ثّْ ّ ثڕیبر ّاثّْ کە لە‬ ‫الیەى ّاڵتی فەڕاًطە ّ صەضەاڵتی ًْێی ئەّ ّاڵتەّە ‪ ،‬صەضەاڵتضارێکی ًْێ ثۆ جەزائیر‬ ‫ڕەّاًە ثکرێ‪.‬‬

‫~ ‪~ 18‬‬

‫جْاڵًەّە ًەتەّەییە ڕزگبری سْازەکبًی گەلی جەزائیر‬ ‫ضەرەڕای ثۆچًّْی سۆظ ثڕّایبًەی ژًیڕاڵەکبًی ئەرتەغی صاگیرکبری فەڕاًطە‬ ‫ضەثبرەت ثە ضەرکەّتي ّ ثباڵصەضتی ُەهە الیەًەی صەّڵەتی فەڕاًطە ثە ضەر تەّاّی‬ ‫سبکی جەزائیر ّ ُەرّەُب جێگیر ثًّْی ئەرتەظ لەّێضا‪ ،‬لە هبّەیەکی زۆر کّْرت صا ثێ‬ ‫تْاًبیی ّ سۆ ڕاًەگرتٌی عەغیرەتەکبى ّ ثەڕێْە ثرصًی پیالًە صەضت صرێژیەکبى ثە پێی‬ ‫تبکتیکی غەڕی ئەّاى پێْیطتی ثە هبّەی کْرت ّ پێضاّیطتی ّ کەل ّ پەلی صارایی ّ‬ ‫ًیساهی ئەّەًضە زۆر ًەثّْ‪.‬‬ ‫ُێػتب ڕّ​ّسبى ّ سۆ ثە صەضتەّە صاًی صەضەاڵتی دبکوی جەزائیر لە تەّاّی ّاڵت صا ثە‬ ‫ڕەضوی ثاڵّ ًەکراثۆّە کە عەغیرەتەکبى صەضتیبى صایە سەثبتی چەکضاراًە لە صژی‬ ‫ئەرتەغی صاگیرکەری فەڕاًطە کە لە الیەى ژًێراڵ (صۆثۆرهۆى) فەرهبًضەیی صەکرا‪.‬‬ ‫ڕّسطبری صزێْ ّ لێسەًّی ئیطتیعوبر‪ ،‬کرصەّەی صڕًضاًەی ُێسەکبًی ئەرتەغی‬ ‫جیٌبیەتکبری فەڕاًطە‪ ،‬گەلی جەزائیری لە ثڕیبری سۆی ضەثبرەت ثە غەڕی ڕزگبری‬ ‫سْازی لە صژی صاگیرکبراًی فەڕاًطەّی ضّْرتر ّ یەکگرتّْ تر کرص‪ .‬زاڵ ثًّْی‬ ‫فەڕاًطە تێکەاڵّ ثّْ لە گەڵ صاگیر کرصى ّ زەّت کرصًی زەّی ّ زاری ثە پیت ّ‬ ‫ثەرەکەت‪ ،‬کە زۆرثەی غۆڕغە ًبّچەییەکبى لە ئبکبهی صەضت صرێژی فەڕاًطەّی یەکبى‬ ‫ثۆ ضەر زەّی ّ زارەکبى ضەرچبّەیبى صەگرت‪ .‬ڕۆژی ‪8‬ی ضێپتبهجری ‪ ،1830‬تەّاّی‬ ‫هڵک ّ هبڵ ّ زەّی ّ زاری (یەًی چیریەکبى) لە الیەى فەڕاًطەّی یەکبًەّە صەضتی ثە‬ ‫ضەر صا گیرا‪ .‬غەپۆلی ُەڵْەصایبًی صّای زەّی‪ ،‬ئبژاّە گێڕاى ّ پیبّ هبلْاڵًی فەڕاًطە کە‬ ‫ثە ُۆی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطەّە زەّی ّ زار ّ ثەرژەّەًضی یەکبًیبى لە صەضت‬ ‫چّْثّْ‪ ،‬ڕّ​ّی کرصە سبکی ثە پیت ّ ثەرەکەتی جەزائیر‪ .‬ئیطتیعوبرگەراًی ڕاُبتّْ ثە‬ ‫ژیبًی سبًەصاًی‪ ،‬سۆیبى ثە جْاًکبریە ڕۆژُەالتیەکبى ڕازاًضەّە‪ .‬کۆغکەکبى ّ ئەّ‬ ‫دەرەهطەرایبًەی ثە غێْازی ضەرصەهیبًە ثٌیبت ًراى‪ ،‬لە جۆری کالضیکیبى ّەپێع‬ ‫ثبرەگبکبًی (ُبرّى الڕەغیض) لە ثەغضا کەّتٌەّە‪ .‬پیبّهبلْاڵى ّ فەرهبًضەراى کە لە ًبّ‬ ‫کەلێي ّ لْژثٌی ثیر ّ فکریبى صا ثە سْێٌضًەّەی چیرۆک ّ صاضتبًە ضەرگەرم کەرەکبًی‬ ‫ّەک (ُەزار ّیەک غەّ) لە ثیری ّەڕاضتی گەڕاًی ئبّات ّ ُیْاکبًیبى لە ّاڵتی جەزائیر‬ ‫صاثّْى‪ .‬ثە ضەرًج صاى ثە ضەرکەّتّْیی ّ فەرُەًگە ڕۆژُەاڵتیەکەی ئبّاتەکبًیبى ثە‬

‫~ ‪~ 19‬‬

‫تباڵى کرصًی صاًیػتْاًی ًیػتەجێی ئەّ ّاڵتە ّەصی ُێٌب‪ .‬لێ ضتبًضًەّەی سبّەًضارێتی‬ ‫ه ڵکبیەتی ‪ ،‬گەًضەڵی ّ ثەرتیل سۆری فەرهبًضەراًی ئەرتەغی صاگیرکەر‪ ،‬ثە تباڵى ثرصًی‬ ‫گەلی ُەژار ّ صەضت کْرت لە الیەى ُێسە سۆ فرۆغەکبًی فەڕاًطەّی‪ ،‬گۆڕیٌی‬ ‫کۆهەڵگبی ضًٌّْەتی ثە کۆهەڵگبی هەضرەف کبر‪ ،‬کە تەًیب لە ثە کبر ُێٌبى ّ هەضرەف‬ ‫کرصًی کەل ّ پەلی فەڕاًطەّی صا ئبزاص ثّْ‪ ،‬ئەّیع ثە ًرسێکی زۆر گراًی صاضەپبّ‪ ،‬ثە‬ ‫تباڵى ثرصًی‬

‫کەرەضە ضەرەتبییەکبى لە ثەراهجەر ثە کۆیلە ُێػتٌەّەی سەڵک‪ ،‬یبًی‬

‫گۆڕاًی جْتیبراًی ثێ زەّی ثە کۆیلەصار‪ .‬ئەهە ثّْ ثە ُۆی غۆڕظ ّ جْاڵًەّە ًبّچەییە‬ ‫جْتیبریەکبى ّ عەغیرەتیەکبى لە ڕاصەیەکی ثەر ثاڵّ صا‪.‬‬ ‫ئەگ ەر چی زۆرثەی ئەم غۆڕغبًە لە الیەى صاگیرکبراًی پێػکەّتي سْازی فەڕاًطەّی‬ ‫زۆر ثێ ڕەدوبًە ّ ثە تًّْضی ضەرکّْت کراى‪ .‬فەڕاًطەّی یەکبى ضەرەڕای سەضبرەتی‬ ‫زۆری گیبًی ّ هبڵی‪ ،‬ثەّپەڕی ثێ غەرهبًەّە ثە ُیچ جۆرێک ئبهبصە ًەثّْى جەزائیر‬ ‫ثەجێ ثێڵي ّ لەّەظ سراپتر سبکی هطْڵوبًی جەزائیریبى ثە جەزائیری فەڕاًطە ًبّ‬ ‫صەثرص‪ .‬ئەهە ڕاضتە کە زۆر غۆڕغی ًبّچەیی پەرظ ّ ثاڵّ ّ ًبڕیک لە چْارچێْەی‬ ‫ثەرتەضک صا لە ًبّچە جۆراّجۆرەکبى لە ثەراهجەر صاگیرکبراى ُەڵضەگیرضبى‪ ،‬کە ثە ُۆی‬ ‫ًەثًّْی یەکگرتّْیی ڕێکشطتٌی سەثبتەکەیبى زّ​ّ لە ًبّ صەچّْى‪ .‬گریٌگتریي غۆڕظ ّ‬ ‫غەڕی ڕزگبری سْازاًەی عەغیرەت ّ گەلی جەزائیر کە سبّەى تەغکیالت ّ ڕێکشراّەی‬ ‫ڕێک ّ پێک ّ ُەرّەُب ئەّپەڕی تْاًب ّ کبراهەیی غەڕ ثّْى ّ تێکۆغەراًی جەزائیری لە‬ ‫دبضت چبالکی ًیساهی ُێسە جیٌبیەتکبرەکبًی فەڕاًطەصا لە سۆیبى ًیػبى صەصا‪ ،‬ثەم جۆرەی‬ ‫الی سْارەّە ثّْى‪:‬‬ ‫‪ .1‬غۆڕغی (ئەهیر عجضالمبصر) کە ًبضراّە ثە (لبرەهبًی ًەتەّەیی جەزائیر) ُبّڕێ لە‬ ‫گەڵ ثبّکی ثە ًبّی (هذی الضیي)‪ ،‬لە ثەغی ڕۆژ ئبّای جەزائیر‪.‬‬ ‫‪ .2‬غۆڕغی ئەدوەص ثەگ لە ًبّچەی ڕۆژُەاڵتی کۆًطتبًتیٌە ُبّکبت لە گەڵ غۆڕغی‬ ‫ئەهیر عجضالمبصر‪.‬‬ ‫‪ .3‬غۆڕغی (ئەثْ هعسە) کە ثە ّاتبی (ثسى لەّەڕێي) ە لە ًبّچەکبًی ثبکّْری جەزائیر ّ‬ ‫لە ضٌّْری ًێْاى جەزیرە ّ ئۆراى لە صەّرّ ثەری ضبڵەکبًی ) ‪(1845 --1846‬‬

‫~ ‪~ 20‬‬

‫‪( .4‬غۆڕغی ثْزیي) ‪ ،‬ڕێجەری ثەغە ڕاپەڕیْەکبًی گًْض ًػیٌبى لە ضبڵی ‪ 1849‬کە لە‬ ‫ثیبثبًی جەزائیر ضەری ُەڵضا ‪ ،‬فەڕاًطەّی یە جیٌبیەتکبرەکبى ضەریبى ثڕی ّ ثۆ پەًض لێ‬ ‫ّەرگرتٌی سەڵ کی صیکە ّ چبّترضێي کرصًیبى ّ لە الیەکی صیکە پێػبى صاًی تْاًبی‬ ‫ًیساهیبى‪ ،‬ضەریبى ثە صیْاری لەاڵ ُەڵْاضی‪.‬‬ ‫‪ .5‬غۆڕغی (ئەثْ ثْغلە) کە ثە ّاتبی (ئێطترەّاى) صێت‪ ،‬لە ًبّچە کْێطتبًیەکبًی لبثیلی‬ ‫لە ضبڵی ‪ 1841‬صەضتی پێ کرص‪.‬‬ ‫‪ .6‬غۆڕغی (هذوض اثي عجضالال) ‪ ،‬ئەم غۆڕغە لە ضبڵی ‪ 1852‬لە ًبّچەی 'اللْتە' صەضتی‬ ‫پێ کرص ّ ثە ڕەگەڵ کەّتٌی ًبّچەی ' تمرت ' لە ضبڵی ‪ 1854‬صا ثّْ ثە سبّەى پػتیْاى‬ ‫ّ ثە ُێس ثّْ‪ .‬ئەم غەڕە ڕزگبری سْازەیە صّای ثیطت ضبڵ سەثبتی ثەرصەّام کە لە‬ ‫ثْاری تەغکیالتی ّ ڕێکشراّەیی صا کبری زۆری کرص ّ ُەم لە ثْاری ًبّچەیی ّ پێگەی‬ ‫کۆهەاڵیەتی ّ گەلی یەّە زۆر چۆ ثّْە پێع‪ ،‬ثە ُۆی سیبًەت ّ سۆ فرۆغی ثەغیک لە‬ ‫فیۆصاڵەکبى تێک غکب‪.‬‬ ‫‪ .7‬غۆڕغی (الال فبطوە) لە ضبڵی ‪1857‬‬ ‫‪ .8‬غۆڕغی ( ثٌەهبڵەی ثەًی ضٌبضي) لە ضبڵی ‪ 1859‬کە ثە ُۆی لێ ضتبًضًەّەی‬ ‫سبّەًضارێتی لە هلیۆًبى جْتیبری جەزائیری ُەاڵیطب ثّْ‪.‬‬ ‫‪ .9‬غۆڕغی (ّالض ضیضی غیز) لە الیەى ثٌەهبڵەی کْڕاًی ضیضی غیز لە ضبڵی ‪1864‬‬ ‫‪ .10‬غۆڕغی ڕزگبری سْازاًەی گەّرە ّ هەزى لە ضبڵی ‪ 1871‬ثە ڕێجەرایەتی‬ ‫(غێز دضاص) ّ (همراًی) ڕێک سرا ّ زەثری زۆر لْرظ ّ کبریگەری لە صاگیرکبراى‬ ‫ضرەّاًض‪ .‬غۆڕغی ' ئەهیر سبلیض ' یەکێک لە ًەّەکبًی ' ئەهیر عجضالمبصر ' یع ُبّکبت‬ ‫لە گەڵ غۆڕغەکبًی غێز دضاص صەضتی پێ کرص‪.‬‬ ‫‪ .11‬غۆڕظ ّ جّْاڵًەّە ًبّچەییەکبًی کْێطتبًی ' ئْرش ' لە ضبڵی ‪1916‬‬ ‫‪ .12‬جْاڵًەّەی ڕزگبری سْازی ًبّچەی 'کۆًطتبًتیي' ّ 'ضطیف' لە ضبڵی ‪ 1945‬صا لە‬ ‫پێٌبّ ضەرثەسۆیی جەزائیر‪ .‬ئەم ڕێپێْاًە ئبغتی سْازەیبًە ثە غێْەیەکی صڕًضاًە لە الیەى‬ ‫صاگیر کبراًی فەڕاًطەّیەّە ضەرکّْت کراى‪ .‬لە هبّەی ئەم ڕێپێْاًبًە صا‪ُ 45 ،‬ەزار‬ ‫سەثبتگێڕی ثە غەڕەفی جەزائیری ثًّْە لْرثبًی صڕًضایەتی ّ تًّْض ّ تیژی‬ ‫صاگیرکەراًەی صەّڵەتی ثێسراّی فەڕاًطەّی‪.‬‬

‫~ ‪~ 21‬‬

‫ئەهیر عجضالمبصر‪ ،‬پبڵەّاًی ًەتەّەیی جەزائیر‬

‫''ئەهیر لە ُەڵص ّ کەّتی صا ّەکّْ ضەالح الضیي ئەیْثی ثّْ''‬ ‫(ُێٌری ُێرغێل)‬

‫عجضالمبصر لە ضبڵی ‪1807‬ی زاییٌی لە گًْضی ''لیطٌە'' ضەر ثە ''ّەُراى'' لە ثٌەهبڵەیەکی‬ ‫ئبییٌی صا لە صایک ثّْ‪ .‬ثبّکی فەلێ ّ هْجبُیضێکی ُەڵکەّتّْ ّ ًبّ ثەصەرەّە ثّْ کە‬ ‫ضەرۆکبیەتی '' فیرلەی ثرایەتی لبصری'' یەی لە ثەغی ڕۆژئبّای جەزائیر لە ضەر غبى‬ ‫ثّْ‪ُ .‬ەرّەُب ثٌەهبڵەکەی پێػیٌە ّ ڕاثرصّ​ّیەکی ثەرچبّیبى لە ثْاری غۆڕغگێری ّ‬ ‫سەثبت لە صژی صەضەاڵتضاراى ّ صاگیرکبراًی عْضوبًی ُەثّْە‪ً .‬بّثراّ ثەر لە صەضت‬ ‫صرێژی فەڕاًطەّی یەکبى فێری صەرضی ئبییٌی ثجّْ‪ .‬تەّاّی لْرئبى ّ دەصیطەکبًی‬ ‫غەریفی (ًجْی) کە لە (صذیخ ثشبری) صاى ‪ ،‬لە ثەری کرصثّْى‪ .‬صّای تەّاّ کرصًی‬ ‫صەرضە ضەرەتبییەکبًی ئبییٌی ثە هەثەضتی ثەجێ ُێٌبًی ئەرکی دەج چۆ هەککە ّ صّای‬ ‫ضەرصاًی ثەغضا ثەرەّ هیطر ّەڕێ کەّت ّ لە هیطر کەّتە ژێر کبریگەری‬ ‫چبکطبزیەکبًی ''هذوض علی پبغب'' ‪ .‬ئەهیر سبّەى لەغیکی ثەُێس ّ چْار غبًە ثّْ‪.‬‬ ‫ضەرەڕای ئەّەی کە کەضێکی ئبییٌی ثّْ ‪ ،‬ثەاڵم ئبگبصار ثّْى ّ غبرەزایی لە کبر ّثبری‬ ‫ضیبضی ّ ًیساهی ّ سیرەت ّ ثە ّرە ثّْى ّ لێساًی کەم ّێٌەی لە رێکشطتٌی تەغکیالتی ‪،‬‬ ‫ئەّیبى کرصثّْ ثە ئیٌطبًێکی لێ ُبتّْ ّ غۆڕغگێڕێکی گەّرە‪ .‬ڕەّاى ثێژی ّ ثیر ّ ڕای‬ ‫عبرفبًەی غبرەزایی ّ لێ ُبتّْییبى ُێٌضەی تر ثرصثۆّە ضەر‪ .‬کتێجی ''هْالف'' ئەّ‬ ‫غبکبرەی کە پڕە لە ئەّیي ثە گەل ّ غۆڕظ لە پێٌبّ ئبهبًجەکبًی گەلی زّڵن لێ کراّ‪.‬‬ ‫یەکێتی ًێْاى عەغیرەتەکبى لە ًێْاى ضبڵەکبًی ‪ 1831-1832‬لە صژی صاگیرکەراًی‬ ‫فەڕاًطەّی ّ پێْیطتی ثەرگری چەکضاراًە‪ ،‬پێْیطتیبى ثە صیبری کرصًی تبک رێجەری‬ ‫ُەثّْ‪ .‬ئەهیر عجضالمبصر لە الیەى عەغیرەتەکبًەّە ثە فەرهبًضەیی صیبری کرا‪ُ .‬ێسەکبًی‬ ‫ثە لەسۆثرصّ​ّییەکی کەم ّێٌە ّ ثەسػیٌی گیبًی سۆیبى ّ جیِبص لە پیٌبّ ڕزگبر ثّْى لە‬

‫~ ‪~ 22‬‬

‫زًجیری ئیطتیعوبر ‪ ،‬ڕاپەڕیي‪ .‬لەم پێٌبّەصا یەکێتی ًێْاى عەغیرەتەکبى ّ تبیەفەکبى ثۆ‬ ‫ثەرگری لە ضەرثەسۆیی ّ تەّاّەتی سبکی ّاڵت پێْیطت ثّْ‪ .‬ئەهیر ثە ُۆی‬ ‫سۆغەّیطتی لە ًێْ کۆهەاڵًی سەڵک صا ّ ُەرّەُب ثڕّا پێ ثًّْیبى لە چبرە ضەر کرصًی‬ ‫کێػەکبًی ًێْاى عەغیرەتەکبى‪ ،‬ضەرکەّت‪.‬‬ ‫فیضاییەکبًی ئەهیر ثە جێجەجێ کرصًی تبکتیکە کالضیکیەکبًی غەڕی پبرتیساًی ثۆ ّێٌە‬ ‫ثەڕێْە ثرصًی تبکتیکێک کە ثریتی ثّْ لە ثڕیٌی ُێڵە تەصارّکبتیەکبًی فەڕاًطەّی یەکبى‬ ‫ّ ثەڕێْە ثرصًی ُێرظ ّ کػبًەّە ّ تێ ضرەّاًضًی زەثری کبریگەر لە ُێسەکبًی‬ ‫فەڕاًطە‪ .‬ثەم تبکتیکبًەیبى فەڕاًطەّی یەکبًیبى تّْغی کۆهەڵێک تێک غکبى ّ غڵەژاى‬ ‫کرص‪ُ .‬ێرغی ڕێک ّ پێک ّ لە ًەسبفڵەتی ئەهیر ثە ڕاصەیەک کبریگەر ّ لە جێ صاثّْ کە‬ ‫فەڕاًطەّی یەکبًی ّاصار ثە ّت ّ ّێژ کرص‪ .‬ئەهیر سۆیػی ثۆ سۆ ڕێک سطتٌەّە‬ ‫پێْیطتی ثە کبت ّ صەرفەت ُەثّْ‪ُ .‬ەرثۆیە پەیوبًی (صێطوێػێل) ی‬

‫لە گەڵ‬

‫فەڕاًطەّی یەکبى هۆر کرص‪ .‬ثە پێی ئەّ ڕێکەّتي ًبهە جگە لە غبرە کەًبر ئبّیەکبى‪،‬‬ ‫تەّاّی سبکی ّاڵت ّەکّْ صەّڵەتی عەرەثی ضەرثەسۆ ثە ضەرۆکبیەتی عجضالمبصر ثە‬ ‫ڕەضوی صاًی پێضا ًرا‪.‬‬ ‫عجضالمبصر ّەکّْ فەرهبًضەیەکی ًیساهی کبراهە لەّ ثڕّایە صاثّْ کە فەڕاًطەّی یەکبى‬ ‫صرەًگ یبى زّ​ّ ثە ضیالح ّ چەک ّ چۆڵی پێػکەّتّْ ّ لە جبراى زیبتر‪ ،‬ثە ُێس صەکرێي‪.‬‬ ‫ُەر ثۆیە کەّتە ڕێکشطتي ّ ضبزهبًضاًی ضپب ّەکّْ ُێسێکی گەّرەی ثەرگریکبر‪.‬‬ ‫عجضالمبصر ثۆ ڕێکشطتٌەّەی ڕێک ّ پێکی ضپب‪ ،‬جگە لە یەکە ًبڕێکەکبًی پبرتیساًی‪ ،‬زۆر‬ ‫غبرەزا ّ لێساًی صیکەی لە ّاڵتی تًْص ّ هەغریجەّە ُێٌب‪ .‬پبغبى لێضاًی ضەًگەر ّ‬ ‫صاهەزراًضًی لەاڵی ًیساهی ّ صّ کبرگەی ثبڕّ​ّت صرّضت کرصى ّ کبرگەیەکی ڕضتي‪،‬‬ ‫صەضتی پێکرا‪ .‬ئەّ ثۆ صاثیي کرصى ّ پبراضتٌی ضپب ّ ڕێکشراّەکبًی ژێر صەضەاڵتی ضپب‪ ،‬لە‬ ‫غێْازە کۆًە ثبّەکبى ّاتب ّەرگرتٌی هبڵیبت ّ ضەراًەی زیبتری ضەرصەهی غەڕ ّ‬ ‫ُەرّەُب ّەرگرتٌی سْهص ّ زەکبت ّ صاُبتی هڵکە تبیجەتی ّ صەضت ثە ضەر صا‬ ‫گیراّەکبى‪ ،‬کەڵکی ّەرگرت‪.‬‬ ‫ثەغی ضەرەکی ُێسەکبًی عجضالمبصر لە پیبّە ئبییٌی یە سەثبتگێرەکبى ّ عەرەثە (ثەصەّی‬ ‫یەکبى) پێک ُبتجّْى‪ .‬ئەّ ثە ثڕّا ُەثّْى ثەّ ئەضڵە کە فیۆصاڵەکبًی الیەًگری‪ ،‬ثە ُۆی‬ ‫پبّاًشْازی ّ سۆپەرەضتی یبى‪ ،‬ثەرژەّەًضی سۆیبى لە ضەرّ​ّی ثەرژەّەًضی گەل‬

‫~ ‪~ 23‬‬

‫صاصەًب‪ُ ،‬یچ ثڕّایەکی ثەّاى ًەثّْ‪ .‬زۆرجبر ئەّە صیتراثّْ کە هبلیکە فیۆصاڵەکبًی‬ ‫عەغیرەتەکبى ّ غێز ّ گەّرەی صەضتە ّ تبلوی سەڵکی ضبراًػیي‪ُ ،‬بّکبری فەڕاًطەّی‬ ‫یەکبًیبى کرصّ​ّە‪ .‬سیبًەت ّ صّڕّ​ّیی ّ فێڵ ّ تەڵەکەی گەّرە فیۆصاڵەکبى‪ ،‬یەکێک ثّْ‬ ‫لە ُۆکبرە ُەرە گەّرە ّ گریٌگەکبًی ‪ ،‬عجضالمبصر ّ صەضەاڵتەکەی‪ .‬لە ضبڵی ‪ 1835‬صا‬ ‫فەڕاًطەّی یەکبى زۆر فێاڵّیبًە ثە ضبت ّ ضەّصای گەّرە فیۆصاڵەکبًی ًبّچە ّ کەڵک‬ ‫ّەرگرتي لە ئبڵۆزی ُەل ّ هەرجی ًبّسۆیی جەزائیر‪ ،‬ڕێکەّتٌ​ٌبهەی (صێطوێػێل) یبى‬ ‫پێػێل کرص ّ زۆر ًبجْاهێراًە ُێرغیبى ثرصە ضەر ًبّچەی ژێر صەضەاڵتی عجضالمبصر‪ .‬لە‬ ‫هبّەی ئەم ُێرغبًەیبى صا‪ ،‬فەڕاًطەّی یەکبى صیطبى زۆر ثە ضەستی تێک غکبى‪ .‬لە هبًگی‬ ‫هبی ‪ 1837‬صا‪ ،‬ڕێکەّتٌ​ٌبهەی (لەفٌب) ئیوسا کرا کە ثّْ ثە ُۆی زۆر ثّْى ّ ثەرفراّاى‬ ‫ثًّْی صەضەاڵت ّ ًبّەًضێتی ئەهیر‪ .‬فەڕاًطەّی یەکبى لە ثری لەرەثّْ کرصًەّەی‬ ‫غکەضتە یەک لە صّای یەکەکبًیبى‪ ،‬ثڕیبریبى صاثّْ ثە ُەر غێْەیەکی گًْجبّ غبری‬ ‫(کۆًطتبًتیي) ثگرى‪ .‬لە ضبڵی ‪ 1836‬صا لە کبتی ُێرظ ثرصًە ضەر ئەّ غبرە‪ ،‬ثە ُۆی‬ ‫سۆراگری صلێراًەی عەرەثەکبى ًبچبر ثە پبغەکػە ثجّْى ّ ئبسرەکەی لە ئۆکتۆثری‬ ‫‪1837‬صا تْاًیبى کۆًطتبًتیي ثگرى‪ .‬غەڕی صەضتەّیەسە لە کۆاڵًەکبًی غبر صا ّ سۆڕاگری‬ ‫صلێراًەی سەڵک‪ ،‬فەڕاًطەّی یەکبًی ّا لێ کرصکە صەضت ثکەى ثە تباڵى ّ کْغتبری‬ ‫صڕًضاًەی سەڵکی ثێ صیفبع‪( .‬ئەدوەص ثەگ) پەًبی ثۆ غبسەکبى ثرص ّ عجضالمبصر فتْای‬ ‫جیِبصی ڕاگەیبًض‪ .‬ئەم جیِبصە پیرۆزە دەّت ضبڵی سبیبًض‪ .‬فەڕاًطەّی یەکبى صەضتیبى‬ ‫کرص ثە ثەُێس کرصًی ُێسەکبًیبى‪ .‬ضپبی فەڕاًطە ثڕیبری صاثّْ ثە ُەر غێْەیەکی‬ ‫گًْجبّ غۆڕغی عجضالمبصر صاهرکێٌێتەّە‪ .‬ژهبرە ّ رێژەی ضپبی فەڕاًطە کە لە ضبڵی‬ ‫‪ 1837‬صا ‪ُ 42‬ەزار کەش ثّْ‪ ،‬لە هبّەی ضبڵی ‪ 1844‬صا گەیػتە ‪ُ 90‬ەزار کەش‪.‬‬ ‫چەکی پێػکەّتّْ ّ ئْتۆهبتیکی ضپبی فەڕاًطە ّ زۆری ُێسەکبًی‪ّ ،‬ای لە عجضالمبصر کرص‬ ‫کە صەضت ثکبت ثە ثەڕێْە ثرصًی تبکتیکی غەڕی پبرتیساًی‪ .‬ضپبی فەڕاًطە صّای زۆر‬ ‫تێکػکبًی ثەرصەّام‪ ،‬ثۆی صەرکەّت کە ثە غەڕی جەثِەیی ًبتْاًێ عجضالمبصر ثگرێ‪ُ .‬ەر‬ ‫ثۆیە صەضتیبى کرص ثە ثەڕێْە ثرصًی غەڕی پبرتیساًی ّ صژە پبرتیساًی‪( .‬هبرغبل ثۆژۆ)‬ ‫فەرهبًضەری تبزەی گػتی ُێسەکبًی فەڕاًطەّی لە جەزائیر ثە صاًی ڕیػْە ّ ثەرتیل ثە‬ ‫گەّرە فیۆصاڵەکبى‪ ،‬ئەّاًی کڕی ّ ّەکّْ ضەرچبّەی زاًیبری ّ تبثّْری پێٌجەم کەڵکی‬ ‫لێ ّەرگرتي ّ لە غەڕ لە گەڵ عجضالمبصر صا تبکتیکی لەغکری لە دبڵی جْڵەی ثە کبر ثرص‪.‬‬ ‫ّاتب کەڵک ّەرگرتٌی ُبّکبت لە ‪ 9‬تب ‪ 12‬لەغکر لە هەّصایەکی صیبری کراّ صا‪.‬‬ ‫فەڕاًطەّی یەکبى ثۆ تۆلبًضًی گەلی جەزائیر زۆر غێْازی صڕًضاًەی ّەکّْ ثڕیٌی گْێی‬

‫~ ‪~ 24‬‬

‫صیلەکبى‪ ،‬فرۆغتٌی صیلەکبى ّەکّْ کۆیلە ّ ضەرثڕیٌی زیٌضاًیەکبى ّ ئبزار ّ ئەغکەًجەی‬ ‫تێکۆغەراى‪ ،‬ثە کبر ُێٌب‪.‬‬ ‫غەڕی صڕًضاًەی صرێژسبیەى‪ ،‬سیبًەت ّ سۆفرۆغی زۆرثەی فیۆصاڵەکبى‪ ،‬غەڕی ًێْاى‬ ‫تبیفەکبى ّ ًبکۆکیە هێژّ​ّییەکبًیبى ثّْ ثە ُۆی پەًب ثرصًی عجضالمبصر ّ الیەًگراًی ثۆ‬ ‫ّاڵتی هەغریت لە ضبڵی ‪ 1844‬صا‪ .‬ئەّ لەّێع ثۆ غەڕەکبًی صاُبتّْ کەّتە صاثیي کرصى‬ ‫ّ ڕێکشطتٌەّەی صەضتە ّ یەکە پبرتیساًیەکبًی ‪ .‬صەّڵەتی فەڕاًطە ثە صاًی ئۆڵتیوبتۆهێک‬ ‫ثە صەّڵەتی هەغریت‪ ،‬سْازیبری ڕاصەضت کرصًەّەی عجضالمبصر ثّْ‪ .‬سۆ ثْارصًی‬ ‫(هەّال عجضالڕعوبى) صەضەاڵتضاری هەغریت لە ڕاصەضت کرصًەّەی عجضالمبصر‪ ،‬ثّْ ثە‬ ‫ُۆی ُێرغی کەغتی غەڕکەری فەڕاًطەّی ثۆ ضەر (طًْجە)‪ .‬ئەّە ثّْ کە هبرغبڵ‬ ‫ثۆژۆ ُێسەکبًی هەغریجی لە ًسیک ڕّ​ّثبری (عیطلی) ثە تًْضی تێک غکبًض‪ .‬ثەاڵم صەضت‬ ‫تێْەرصاًی ئیٌگلیسیەکبى ثە الیەًگری لە هەّال عجضالردوبى‪ ،‬ثّْ ثە ُۆی ئیوسا کراًی‬ ‫پەیوبًی ( طًْجە) لە ًێْاًیبى ضەثبرەت ثە ّەی کە هەغریت ُبّکبری غۆڕغگێڕاًی‬ ‫جەزائیری ًەکبت ّ ڕاثگەیەًێ کە عجضالمبصر کەضێکی ئبژاّەگێڕە‪ .‬ثەضتٌی پەیوبًی‬ ‫(طًْجە) عجضالمبصری ًبچبر کرص ثگەڕێتەّە جەزائیر‪ .‬صەضتە ّ یەکە زەرثەتیەکبًی‬ ‫فەڕاًطە ثۆ صۆزیٌەّەی ئەهیر ثطت ثە ثطتی سبکی جەزائیریبى صەپػکٌی‪ .‬ئەّ لە ًبّ‬ ‫هێرگ ّ ضەّزەاڵًی ضبرا ص ا ثە ًِیٌی صەژیب ّ سۆی ثۆ غەڕێکی تری پبرتیساًی ئبهبصە‬ ‫صەکرص‪ .‬ثەاڵم سیبًەتی ضْڵتبًی هەغریت لە الیەک ّ تەّاّ ثًّْی پەزهەًضەی تەلەهەًی‬ ‫غۆڕغگێڕەکبًی لە الیەکی صیکە ّ ُەرّەُب ُبّکبری ًەکرصًی عْضوبًی یەکبى‪ ،‬سیبًەت ّ‬ ‫صّ ڕّ​ّیی ُبّڕێیبًی ّ ًەثًّْی یەکێتی ًێْاى غۆڕغگێڕاى ّ عەغیرەتەکبى‪ ،‬ثّْ ثە ُۆی‬ ‫صەضت گیر کراًی ئەهیر عجضالمبصر لە الیەى فەڕاًطەّی یەکبًەّە ّ صّ​ّر سطتٌەّەی ثۆ‬ ‫غبری (ئەهجْاز) لە فەڕاًطە صا‪ .‬صّای پێٌج ضبڵ هبًەّە لە گرتّْسبًەی فەڕاًطە صا‬ ‫ُبّکبت لە گەڵ ثە صەضەاڵت گەیػتٌی (لۆئی ًبپلیۆى) ّاتب ًبپلیۆى غبی ضێِەم‪ ،‬ثڕیبری‬ ‫لێ شۆظ ثًّْی صەرچّْ لە ضەر ئەضبضی ئەّەی کە صەتْاًێ ثۆ ُەر غْێٌێکی ئەم جیِبًە‬ ‫ضەفەر ثکبت جگە لە جەزائیر‪ .‬ثەم جۆرە لە گرتّْسبًە ئبزاص ثّْ ‪ .‬صّای چەًض ضبڵ‬ ‫هبًەّە لە (ثۆرضب) لە ضبڵی ‪1856‬صا ڕّ​ّی کرصە غبری صیوەغك‪ .‬لە غبری صیوەغك ثە‬ ‫ڕێس ّ دْرهەتی ًیساهیبًە پێػْازی لێ کرا‪ .‬رێس ّ پبیە ّ ثاڵّثًّْەّەی ثۆچًّْە ثەرزە‬ ‫هرۆییەکبًی ‪ ،‬ثە ڕاصەیەک لە صیوەغك صا پەرەیبى ضەًض کە لە ًەُێػتٌی صّثەرەکی ّ‬ ‫ًبکۆکی ًێْاى تبیفەکبى ڕۆڵیکی زۆر گریٌگی ُەثّْ‪.‬‬

‫~ ‪~ 25‬‬

‫ثێگّْهبى کەضبیەتی غۆڕغگێڕی ئەهیر عجضالمبصر لە یەکێتی ًەتەّەیی ًێْاى عەرەثەکبى ّ‬ ‫ئیطالهیەکبى لە هێژّ​ّصا‪ ،‬جێگبیەکی تبیجەت ثە سۆی ُەیە‪ .‬تبیجەتوەًضی یە ثەرچبّەکبًی‬ ‫غۆڕغگێڕێتی ّ هرۆیی ئەهیر‪ ،‬ئبزایەتی ّ ثْێری ئەفطبًەیی ئەّە لە غەڕەکبًی ڕزگبری‬ ‫سْازی لە گەڵ ئەرتەغی صاگیرکبری فەڕاًطەّی‪.‬‬ ‫ئەهبًە صرّغوە غۆڕغگێڕیەکبًی ثّْى‪:‬‬ ‫(اللە اکجر‪ ،‬اللە علی الظبلن)‪{،‬سْا گەّرەیە ‪ ،‬سْا صّژهٌی ضتەهکبراًە}‪( .‬اللە یٌصر هي‬ ‫یٌصرە)‪{،‬سْا یبر ّ پػتیْاًی ئەّ کەضەیە کە ُبّڕێیەتی سْا صەکبت} (اى یٌصرکن اللە فال‬ ‫غبلت لکن)‪ {،‬ئەگەر سْا یبرهەتی صەر ّ پػت ّ پەًبتبى ثێت کەش ثە ضەرتبى صا‬ ‫ضەرًبکەّێ}‪.‬‬ ‫سّْ گرتي ثە ژیبًی صژّار ّ تبلەت پڕّکێٌی تێکەڵ ثە ئەرک ّ کبری گراى ّ ثە ئبزار‪،‬‬ ‫ئەّیبى کرصثّْ ثە هرۆڤێکی لێِبتّْ ّ کبراهە‪ .‬ئەهیر لە ضبڵی ‪ 1883‬صا لە تەهەًی ‪75‬‬ ‫ضبڵیضا کۆچی صّایی کرص ّ لە پەًب گۆڕی (هذی الضیي ثي عرثی) ثە سبک ضپێرصرا‪ .‬لە‬ ‫ضبڵی ‪1966‬صا ثۆ ڕێس گرتي لە پلە ّ پبیەی ئەّ پبڵەّاًە ًەتەّەییە جەًبزەکەیبى ثرصەّە‬ ‫جەزائیر ّ لە ئبُەً گێکی ڕەضوی صا لەّ سبکەی کە ضبڵە گریٌگ ّ پڕ ثەرُەهەکبًی‬ ‫تەهەًی سۆی لە سەثبت ثۆ ڕزگبری ئەّصا تێپەڕ کرص‪ ،‬ثە سبک ضپێرصرایەّە‪ .‬یبص ّ‬ ‫ثیرەّەری ئەم لبرەهبًە غۆڕغگێڕە هطْڵوبًە جْاًوێرە‪ ،‬ثەڕێس ثێت‪.‬‬

‫~ ‪~ 26‬‬

‫صەضەاڵتی صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی ثە ضەر گەلی جەزائیرصا‬

‫ثەرلە زاڵجًّْی فەڕاًطە ثە ضەر جەزائیر صا‪ ،‬ئەّێ ّاڵتێکی ّەرزێڕی ثّْ‪ .‬ئبهبًج لە‬ ‫صاگیرکرصًی ئەّێع ّەکّْ ثبلی غْێٌە ژێرچەپۆک کراّەکبى ثە تباڵى ثرصًی کەرەضەی‬ ‫ضەرەکی ّ صۆزیٌەّەی ثبزار ثۆ کباڵ پیػە ضبزیەکبًی صەّڵەهەًضە فەڕاًطەّیەکبى ثّْ‪.‬‬ ‫ثبزرگبًەکبى صەیبًْیطت کباڵ ًبپەضەًض ّ پێْیطت ًەثّْەکبًی سۆیبى ثە زۆری ضەرًێسە ّ‬ ‫پڕ ّ پبگەًضەی کۆهەڵگبی ثە کبر ثەر ثە ًرسێکی یەکجبر گراًتر ثە سەڵکی جەزائیر‬ ‫ثفرۆغي ّ ثە پێ چەّاًەظ کەل ّ پەلی ضەرەتبیی ثە ًرسێکی زۆر کەم ثکرى‪ .‬ئیطتیعوبری‬ ‫فەراًطە ثّْ ثە ُۆی لەثەر یەک ُەڵْەغبًی ًیساهی ضًٌّْەتی ّ ضّْک ثّْى ّ ثێ‬ ‫ًرر ثًّْی پیػە صەضتی ّ ضەرەتبییەکبى‪ .‬صاگیرکەراى ثۆ پێک ُێٌبًی کۆهەڵگبی‬ ‫هەضرەفی یبى ثە کبر ثەری ئْرّپبیی پێْیطتیبى ثە صاهەزراًضى ّ پەرەپێضاًی فەرُەًگی‬ ‫ڕۆژئبّایی ُەثّْ‪ .‬چۆًکّْ کباڵ ثەرُەم ُێٌضراّە فەراًطەّی یەکبى تبیجەت ثە فەرُەًگ‬ ‫ّ غبرضتبًیەت ثّْ ّ لە ًبّ فەرُەًگی ًبّچەیی ّ ئیطالهی جەزائیر صا ثۆ گەغە ّ پەرە‬ ‫پێضاى جێگبی ًەصەثّْ‪ .‬صاهەزراًضًی فەرُەًگی هەضرەفی ئْرّپبیی پێْیطتی لە ًبّ‬ ‫ثرصًی ُەرچی زّ​ّتری فەرُەًگی ًبّچەیی صێٌبیە پێع‪ .‬لە ًبّ ثرصًی ًبّەًضە‬ ‫کۆهەاڵیەتیەکبى‪ ،‬لێ ضتبًضًەّەی سبّەًضارێتی ئەرزی‪ ،‬ثاڵّ کرصًەّەی فەرُەًگی‬ ‫ڕۆژئبّایی ‪ً ،‬برصًە صەرەّەی ثێ ضەرەّثەرەیی کەرەضەی سبّ ّ ُێٌبًی کباڵ ثەرُەم‬ ‫ُبتّْە فەراًطەّی یەکبى‪ ،‬ثەرُەهە ضًٌّْەتیەکبًی لە ًبّ ثرص‪ .‬چبّەصێری راضتەّسۆ ثە‬ ‫ضەر ثەرُەم ُێٌبًی کەرەضەی سبّ‪ ،‬کەرەضەی سْارصەهەًی ّەرزێڕی ّ ضەرچبّەی‬ ‫کەرەضە سبّەکبى‪ ،‬پبڵپػتی ثەڕێْە ثرصًی ثەرًبهە ثەرزە فڕاًەکبًی صەّڵەهەًضە‬ ‫فەراًطەّی یەکبى ثّْ کە کەڵکیبى لە پػتیْاًی ثێ ئەم ال ّ ئەّالی ضپب ّەرصەگرت‪.‬‬ ‫صاگیرکەراى کە ڕەضبڵەتی ئبّەصاًی ّثّْژاًەّەی جەزائیریبى ُەڵگرتجّْ ثە ُەّڵی ُەهە‬ ‫الیەًەیبى سْازیبری لێک ُەاڵّارصًی سەڵکی لە هبًب فەرُەًگی ّ ًەتەّەیی ّ زهبًی‬ ‫زگوبکیبى ثّْى‪ .‬ئەّاى الیەًەکبًی پێػکەّتٌی ئبییي ّ زهبًی عەرەثیبى پێ کۆضپی‬ ‫ضەرەکی ّ گریٌگ ثّْ لە دبضت ثەرًبهەکبًی سۆیبى ّ پێْیطتی لە ًبّ ثرصًی ئەهبًەیبى‬ ‫سطتجۆ چْارچێْەی ضیبضەتەکبًی سۆیبى‪ .‬لەم ضۆًگەّە سبڵی ُبّثەغی هەثەضتە‬ ‫غۆڕغگێڕیەکبًی ڕێکشراّ ّ ثٌیبتە ًەتەّەیی ّ ضیبضیەکبى لە صژی صاگیرکەراًی‬

‫~ ‪~ 27‬‬

‫فەڕاًطەّی لە ضەر ثٌبغەی ئەم ضێ سبڵە ضەرەکی یە لە الیەًی تیۆری ّ پراتیکەّە‬ ‫صاهەزراثّْ‪( .‬االضالم صیٌ​ٌب ‪ّ -‬العرثیە لغتٌب ‪ّ -‬الجساییر ّطٌ​ٌب)‪.‬‬ ‫تێک غکبًی ئەهیر عجضالمبصر ثّْ ثە ُۆی ئەّە کە فەراًطەّی یەکبى صەضت ثە ضەر‬ ‫تەّاّی سبکی جەزائیر صا ثگرى‪ .‬ضەرُەڵضاًی غۆڕغی چەکضاری گەلی جەزائیر لە‬ ‫ًبرەزایەتی صەرثڕیي لە صاگیرکەری ّ صەضت ثە ضەرا گرتٌی صەّڵەهەًضە فەراًطەّی‬ ‫یەکبى ثە ضەر ضەرچبّە ًەتەّەیی ّ ژێر زەهیٌیەکبًیبى صا ثّْ ثە چەّضبًضًەّەی زاڵوبًە‪.‬‬ ‫پەضەًض کرصًی چەًضیي ئبییي ًبهە ضەثبرەت ثە سبّەًضارێتی سبک ّ زەّی یە‬ ‫ّەرزێڕیەکبى ّ گْاضتٌەّەیبى ثۆ سەڵکی کۆچەر‪ ،‬ثەظ ثەظ کرصًی زەّی‪ ،‬لەصە کرصًی‬ ‫کڕیي ّ فرۆغتٌی زەّی‪ ،‬صاثەظ کرصًی هڵکە ُبّثەغەکبى لە ًێْاى عەغیرەت ّ‬ ‫تبیفەکبى صا‪ ،‬گۆڕیٌی سبکی ّەرزێڕی ثۆ ڕەزی ثەرُەم ُێٌبًی ترێ‪ّ ،‬اتب پێک ُێٌبًی‬ ‫ئبثّْریەک لە ضەر ئەضبضی ثەرُەهێکی صیبری کراّ‪.‬‬ ‫چۆًکّْ ئبڵکۆڵی ترێی جەزائیر زۆر ّ سەڵک پەضەًض ثّْ‪ .‬ضپبرصًی زەّی ثە کۆچەرەکبى‬ ‫ثێ ُیچ ثەراثەرێک‪ ،‬ثە کرصەّە پبرە ّ ضەرّەتێکی زۆری سطتە ثبسەڵیبًەّە‪ .‬زۆرثەی‬ ‫کۆچەرەکبى پێک ُبتّْ لە صەّڵەهەًض ّ ئەغرافەکبى ثّْى کە لەم ًێْەصا سۆظ سسهەتی‬ ‫جّْلەکە سۆجێیەکبى غْێٌی تبیجەت ثە سۆی ُەیە‪ .‬ثە غێْەیەک کە جّْلەکەکبى ثًّْە‬ ‫ُبّاڵتی فەڕاًطەّی‪ .‬ثەم جۆرە صەضت ثە ضەر زۆر غْێي صاگیرا ّ ثە کرصەّە ‪30‬‬ ‫ثٌیبتی گەّرەی فەڕاًطەّی ثًّْە سبّەًی سبک ّ زەّی یە صارضتبًیەکبى‪ .‬صەضت ثە‬ ‫ضەرا گرتٌی فەراًطە ثّْ ثە ُۆی ُەڵْەغبًی غێْازی ثەرُەم ُێٌبًی فیۆصاڵی‪ .‬لێ‬ ‫ضتبًضًەّەی سبّەًضارێتی لە جّْتیبراى ّ صاگیر کرصًی زەّی یە ُبّثەغەکبى لە الیەى‬ ‫صەّڵەهەًضاًی فەڕاًطەّی‪ّ ،‬ەرزێڕاًی کرصە سسهەتکبراًی ثێ زەّی ّ ئبثّْری ًەتەّەیی‬ ‫ّەکّْ ئبثّْری ّاثەضتە ّ گرێ صراّ گۆڕصرا ّ ًیساهی ّ ثْرژّا گەّرەکبى کەّتٌە ڕلە‬ ‫ثەرایەتی ثۆ تباڵى کرصًی گەلی ُەژار‪ .‬ثەرتیل ّ ثەرتیل سۆری پەرەی ضتبًض ّ زۆر‬ ‫ثٌەهبڵە ثًّْە لْرثبًی ئەم یبری ّ گەهە هەرگبّی یە‪ .‬صەضەاڵتضاری لێسەّى ثۆ جێگیر‬ ‫ثًّْی سۆی صەضتی ثۆ فێڵ ّ تەڵەکەی جۆراّجۆر ثرص ثە هەثەضتی ثە گێل ّ ًەزاى‬ ‫صاًبًی سەڵک‪ .‬ئەم هەضەلە گریٌگە لە پێک ُێٌبًی فەرُەًگێکی ثە صرۆی هبصیبت صا‬ ‫صەّری ُەثّْ ّ ثە هبًبی سۆ صزیٌەّە لە ُەر چەغٌە گەغە ّ جْاڵى ّ ثە هرۆییبًە ثیر‬ ‫کرصًەّە ‪ ،‬ثّْ‪.‬‬

‫~ ‪~ 28‬‬

‫ثە پێی ئەم پرۆضەیە صەضەاڵت ّ ڕق ُەضتبى ّ صّژهٌبیەتی ضەثبرەت ثە یەکتر ّ ڕەت‬ ‫کرصًەّەی هبُیەت ّ ًبّەڕۆکی سۆیبى‪ ،‬سۆی صەًْاًض‪ .‬ضیطتەهی صاگیرکبراًەی فەڕاًطە‬ ‫ثە ُۆی صیبرصە ًبپەضەًضە صرێژسبیەًەکبى کە لە تێک ڕهبًی ئبثّْری ًەتەّەیی‬ ‫جەزائیریەکبًەّە ثّْ‪ ،‬تْغی ًەسۆغی ُبت‪ُ .‬ەژاری کۆهەاڵًی سەڵک ثەّپەڕی سۆی‬ ‫گەیػت‪ .‬گۆڕیٌی هْچە ّ هەزرای گەًن ّ کرصًی ثە ڕەزی ترێ ّ زۆر ثەرُەهی تری‬ ‫ثبزارەکبًی فەڕاًطە‪ ،‬گریٌگتر لە ُەهّْی غەڕی ثەرصەّام لە گەڵ غۆڕغگێڕاى‪ ،‬ثّْ ثە‬ ‫ُۆی لبتی ّ لڕی ّ ثاڵّثًّْەّەی لەظ فرۆغی ّ پەرە گرتٌی ًەسۆغیەکبًی‬ ‫گْاضتراّەیی ّەک تبعْى‪ ،‬تیفْش ّ ‪ُ ....‬ەرّەُب ڕێژەیەکی گەّرەی کْژراّاًی غەڕ ّ‬ ‫ثرضێتی ّ ًەسۆغیەکبًی هەترضی صاری ثە صّاّە ثّْ‪ .‬لە گەڵ ئەهەظ صا لە ضەراضەری‬ ‫ّاڵت زۆر غۆڕظ ّ ڕاپەڕیي ضەریبى ُەڵضا لە صژی صاگیرکەراى کە صاُێٌەری هەرگ ّ‬ ‫لبتی ّ لڕی ثّْى‪.‬‬

‫~ ‪~ 29‬‬

‫کبریگەری غەڕی صُّەهی جیِبًی ثە ضەر جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبًضا‬

‫کۆتبیی غەڕی ئیوپریبلیطتیبًەی صُّەهی جیِبًی زۆر صەضت کەّتی لە ثْاری گۆڕاًکبری‬ ‫ژێرسبًی ثە غێْەیەکی ثەرثاڵّ لە ضەر ئبضتی ًێًْەتەّەیی ثە زیبًی ّاڵتبًی‬ ‫ضەرهبیەصاری‪ ،‬ثە صیبری ُێٌب‪ .‬لەیراًی گػتی ضەرهبیەصاری غیرازە ّ پێک ُبتە‬ ‫ًبپیرۆزەکەی ئەم صاهەزراّە ًبهەغرّعەی لەثەر یەک ترازاًض‪ .‬لە ّاڵتە جۆراّجۆرەکبًی‬ ‫جیِبى صا‪ ،‬ثە لەثەر چبّگرتٌی جیبّازی ُەل ّ هەرجی هێژّ​ّیی‪ ،‬کۆهەاڵیەتی‪ ،‬ئبثّْری ّ‬ ‫جْغرافیبیی‪ ،‬گۆڕاًکبری ضیبضی گریٌگ ُبتٌە ئبراّە‪ .‬گەغە ضەًضًی جْاڵًەّە‬ ‫ًەتەّایەتیەکبى ّ صاًبًی ڕێ ّ غْێٌی پەرە ضتبًضى ّ ئبزاصی یە صێوْکڕاتیکەکبى‪،‬‬ ‫پەیْەضت ثًّْی ُەغت ّاڵتی ئْرّپبی ڕۆژُەاڵت ثە ثلۆکی ضْغیبلیطتی‪ ،‬زیبص ثًّْی‬ ‫ڕێژەی ثێکبری ّ ُەژاری لە ئبکبهی غەڕ لە ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری پێػکەّتّْصا‪ ،‬جێ‬ ‫گرتٌەّەی ثەریتبًیب لە الیەى ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکبّە‪ُ ،‬ەّڵی ئیوپریبلیسم ثۆ‬ ‫ضەرکْتی جْاڵًەّە غۆڕغگێڕیەکبى لە ثْاری کەل ّ پەلی ًیساهی ّ صارایی ّ صەضت‬ ‫تێْەرصاًی ڕاضتەّسۆ لە کبر ّ ثبری زۆر لە ّاڵتبى ّ لەغکرکێػی ئیوپریبلیطتەکبى‪ ،‬صەضت‬ ‫پێکی ڕّ​ّپەڕێکی ًْێ لە هێژّ​ّی ُبّچەرر صایە‪ .‬صُّەهیي لەیراًی گػتی ضەرهبیەصاری‬ ‫ثّْ ثە ُۆی پەرە ضتبًضًی جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبى‪ .‬پەرە ضەًضًی جْاڵًەّە‬ ‫ڕزگبری سْازی یە ًەتەّەییەکبى لە تْاًب ّ صەضەاڵتی ئیوپریبلیطتەکبًی کەم کرصەّە‪.‬‬ ‫ثەرەی یەکگرتّْی گەالى ثّْ ثە ُۆی ثەُێس ثًّْی ضْضیبلیسم‪ .‬هەضەلەی گریٌگ لە‬ ‫ّاڵتبًی صاگیر کراّ صا‪ ،‬ئەضڵی صیبری کرصًی هبفی چبرەًْش ثّْ‪ .‬ثەُێس ثًّْی غۆڕغی‬ ‫چەکضاری جْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبى لە جیِبى صا‪ ،‬ثّْ ثە ُۆی ئبڵۆزی جیِبًی‪ .‬ئبضبیػی‬ ‫جیِبًی کە زاهٌی پبراضتٌی ثەرژەّەًضی تباڵى چی یەتیبًەی ئیوپریبلیطتەکبى ثّْ‪ ،‬تْغی‬ ‫هەترضی ُبتجّْ‪ّ .‬اڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکب کە ثە ُۆی صّ​ّر ثًّْی لە ًبّچەی غەڕ‬ ‫سبّەًی ئبثّْریەکی ثەُێسی گەغە ضەًضّ​ّی ضەرهبیەصاری ثّْ‪ ،‬ثۆ پبراضتٌی صەضەاڵتی‬ ‫سۆی ثە ضەر ضیطتەهی ئبثّْری ّ ضیبضی ضەرهبیەصاری ّ ثە ثڕّا ثّْى ثە صرّغوی‬ ‫ُەڵْێطتی ڕۆژ لە دبضت پبراضتٌی ئەهٌیەتی جیِبًی ّ ضڕیٌەّەی ئبڵۆزی‪،‬‬ ‫(پەیوبًی ًبتۆ)ی صاهەزراًض‪ .‬ڕّضەکبًیع لە ثەراهجەر صا صەضتیبى صایە صاهەزراًضًی‬ ‫(پەیوبًی ّەرغۆ) ثۆ پێػگری لە ئەگەری صەضت صرێژی ئیوپریبلیطتەکبى ثۆ ضەر‬ ‫ًبّچەکبًی ژێر صەضەاڵتیبى‪ُ .‬ەر زّ​ّ ئیوپریبلیطن ثە ُۆی ثًّْی کبى ّ ضەرچبّە ژێر‬

‫~ ‪~ 30‬‬

‫زەّیٌیەکبًی ئبضیبی ثبغّْری ڕۆژُەاڵت لە کیػْەری ئبضیبصا صەضتی کرص ثە ئبژاّە‬ ‫ًبًەّە‪.‬‬ ‫صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی لە هبّەی ضبڵی ‪ 1946‬صا‪ ،‬لە (ُیٌض ّ چیي) ّ جەزائیر صەضتیبى‬ ‫ثە چبالکی ًیساهی کرص‪ .‬کە ُبّکبری لە ثْاری چەک ّ چۆڵ ّ تەلەهەًی‬ ‫ّاڵتەیەکگرتْەکبًی ئەهریکب ثە ّاڵتی فەڕاًطە گریٌگیەکی ثەرچبّی ُەثّْ‪ .‬غەڕی‬ ‫صاگیرکبراًەی ّاڵتە یەکگرتّْەکبى لە کۆهبری گەلی کۆریب ّ ثەغضاری ضپبی تْرکیب ثە‬ ‫پػتیْاًی لە ضپبی ئەهریکب لە غەڕی کۆریبصا‪ ،‬صاهەزراًضًی پێگەی ًیساهی ئەهریکبیی لە‬ ‫ّاڵتبًی ژاپۆى ّ تبیْاى‪ُ ،‬ەرّەُب ئیوپریبلیطتەکبى ثە پێک ُێٌبًی پەیوبًی ضیتۆ ّ پەیوبًی‬ ‫ضەًتۆ ّ لە پێػەّەیبى پەیوبًی ًبتۆ‪ ،‬ثۆ ثەرگری کرصى لە ًفّْز ّ پەل ّ پۆ ُبّیػتٌی‬ ‫کۆهۆًیسم ‪ ،‬ئبڵمەی گەهبرۆیبى ثە صەّری صا کێػب‪.‬‬ ‫جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبًی ًەتەّەیی لە صژی صاگیرکەراى لە ضەراًطەری جیِبى صا ‪،‬‬ ‫ثە تًّْض ّ تیژی چەکضاراًە صەضتی پێ کرص‪.‬‬

‫~ ‪~ 31‬‬

‫لە جەزائیر چ ثبضە؟‬ ‫ًەتەّەیەک کە ثشْازێ ّ چەک ُەلگرێ چبرەًّْضی سۆی صیبری صەکبت‪ .‬غەّ صّایی‬ ‫صێت ّ کەلەثچەکبى صەپطێي‪ .‬ضەرثەضتی ّ ڕزگبری ثریتی یە لە کۆتبیی پێ ُێٌبى ثە‬ ‫ژیبًی صەضتگبی صاگیرکبری‪.‬‬ ‫(اثْلمبضن غبثی غبعیری تًْطی)‬

‫ئەهڕۆ ُەهّْ سەڵکی ُەژار ّ زّڵن لێکراّ صەزاًي کە ڕزگبر ثّْى ّ ضەرثەضتی‬ ‫ًەتەّەیی صرەًگ یبى زّ​ّ گەلەکەیبى پێی صەگبت‪ .‬ثۆ گەیػتي ثەم لۆًبغە یەکێتی ثە‬ ‫کرصەّەی سەڵکی پێْیطتە‪ .‬ثێ گْهبى هەًتمی صاگیرکەر ئەّە صەسْازێ کە ثە تًْضی‬ ‫ثەڕەّاًی لە ثًّْی ئیطتیعوبر ثکبت‪ُ .‬ەر ثۆیە ڕّسطبر ّ ضیوبی ئیطتیعوبر ثە غێْەیەکی‬ ‫ئبغکرا ثە ئبثّْری ّ کۆهەڵگبی جەزائیرەّە صیبرە‪.‬‬ ‫‪ .1‬جیبّازی پلەی ژیبى ّ صاُبتە ضەرضْڕُێٌەرەکبًی هلیۆًێک کۆچەری فەڕاًطەّی‬ ‫زّڵوێکی ثەرچبّە‪.‬‬ ‫‪ .2‬لە ضەصا ‪90‬ی سەڵکی لە ضبڵی ‪ 1954‬صا ًەسْێٌضەّار ثّْى‪.‬‬ ‫‪ .3‬ثەغی ثەرچبّی سەڵکی گًْض ًػیي ثّْى‪.‬‬ ‫‪ .4‬فیۆصاڵ ّ سبّەى هڵکەکبى ثە ُۆی سۆظ سسهەتی‪ ،‬ثەرُەهی ڕەًج ّ کْێرەّەری‬ ‫گًْض ًػیٌەکبى ثە تباڵى صەثەى‪.‬‬ ‫‪ .5‬ثەغی زۆر ّ ثەرچبّی سبک ّ زەّی ّەرزێڕی لە ژێر صەضەاڵتی صەّڵەتی صاگیرکبر ّ‬ ‫کۆچەرەکبى صایە‪.‬‬ ‫‪ .6‬ڕەزەکبً ی ترێ کە ثۆ ثەرُەم ُێٌبًی غەراة کەڵکی لێ ّەرصەگیرێ غێْازی ئبثّْری‬ ‫تەک پبیەی ثە جەزائیر ثەسػیْە‪.‬‬

‫~ ‪~ 32‬‬

‫‪ .7‬ئبثّْری ًەتەّەیی ّ ثە ُۆی ّاثەضتە ثّْى ثە ثبزارەکبى ّ ضیطتەهی ضەرهبیەصاری‬ ‫فەڕاًطەّی لە ًبّ چّْە‪.‬‬ ‫‪ .8‬ضەرەڕای ئەّە کە ثە غێکی زۆر لە کرێکبراى لە فەڕاًطەصا سەریکی کبر کرصًي ّ‬ ‫ثەغێکی زۆریع لە کبًەکبى ّ غْێٌە سسهەتگْزاریەکبى ئیع صەکەى صیطبًیع ًسیک ثە‬ ‫‪ 3/1‬لە کرێکبراًی غبر ًػیي ثی کبرى‪.‬‬ ‫‪ .9‬ضیطتەهی صراّی ضەر ثە ئبثّْری ّ ضیطتەهی ثبًکی فەڕاًطەّی ّاتب فڕاًکە‪.‬‬ ‫‪ .10‬زۆر ثّْى ّ گەغە کرصًی دەغیوەت ّ لە کەهی صاًی ثەرُەهە ّەرزێڕیەکبى‪،‬‬ ‫ئەّاى ثەرەّ کۆچ کرصى ثۆ غبرەکبى ُبى صەصات‪ .‬ثەم غێْە لە صەّرّثەری غبرەکبى‬ ‫تّْغی زۆر لە ئبغەڵی هباڵت صەثیي‪.‬‬ ‫‪ .11‬جێگیرثًّْی یەکە پیػە ضبزیەکبى ثە غێْەیەکی ثەرچبّ ثەغی سسهەتگْزاری‬ ‫(ًبّەًضی ضەرّەرێتی) لە گەڵ سۆیضا ُێٌبّە‪.‬‬ ‫‪ .12‬صاُبتی تبکە کەضی ُەر جەزائیریەک لە ضبڵی ‪ 1951‬صا تەًیب ‪ 45‬صۆالر ثّْە‪ُ .‬ەل ّ‬ ‫هەرجێکی ئەّتۆ ًەسۆغبّی ّ پڕ هەترضی رێکشراّ ّ دیسثەکبى ثەرەّ ُەڵطەًگبًضى ّ‬ ‫چبّپێضا سػبًضًەّەی سەثبت ّ تێکۆغبًی ضیبضی ّ ًیساهیبى ڕاصەکێػێ‪ .‬تًْص ّ هەغریت‬ ‫ثە ضەرثەسۆیی ڕّاڵەتیبًە گەیػتّْى‪ .‬جْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبى لە زۆرثەی سبکە‬ ‫صاگیرکراّەکبى ثە غۆڕغی چەکضاراًە صەضتی پێ کرصّ​ّە‪ .‬کرصار ّ ئەزهًّْی ثەرچبّی‬ ‫ئەّاى ّ صەضتکەّتەکبًیبى ڕێکشراّەکبى ّاصار ثە ُێٌبًە گۆری ضەرلە ًْێی هەضەلەکبى‬ ‫صەکبت‪ .‬رێکشراّە لیجڕاڵ ّ پبّاًشْازەکبى ثە ُۆی هبُیەتی چیٌبیەتی سۆیبى ّ ثیر ّ ُسر‬ ‫ّ کرصەّەی صۆگوبتیطتی ّ ڕیوۆهیطتی سۆیبى‪ ،‬ثەرەّ لە ًبّ چّْى صەچي‪ .‬ئەّاى ثە‬ ‫ُۆی لێک صاًەّە ّ ًبّەڕۆکی ئەم ُەل ّ هەرجە ثیر ّ ثۆچًّْی سۆظ ثبّەریبًەیبى‬ ‫ُەیە‪ .‬ثەم جۆرە ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەی جەزائیر‪ّ ،‬ەکّْ پێػڕەّ غۆڕغی‬ ‫چەکضاراًەی ثۆ ضەرثەسۆیی ڕاضتەلیٌە ّ ڕزگبر ثّْى لە ُەر چەغٌە صەضەاڵتی صەرەکی‬ ‫ڕێک سطت ّ سەثبتی صەضت پێ کرص‪ .‬ثێگْهبى غەڕی ڕزگبری سْازاًە ثە یەکەّە گیر ّ‬ ‫گرفت ّ تەًگ ّ چەڵەهەکبًی جەزائیری ثەرەّ ضەرّ صەثرص‪ .‬ئەّ ئبثّْریە تێک ڕهبّەی‬ ‫کە ڕەًگیي ًبهە ّ ضیٌەهب ّ هەیشبًەکبًی غبری (جەزیرە) ڕّسطبرە لێسەًّەکەیبى گەّرە‬ ‫صەکرصەّە ّ گەڕەکی (عیي الغًْیب) گەڕەکی ڕاثْارصًیبًە‪ .‬ئیتر ًەیبًضەتْاًی صرێژە ثە‬

‫~ ‪~ 33‬‬

‫ضیبضەتی گێل ّ ثە ًەزاى صاًبًی سەڵکی ثضەى‪ .‬غەری ڕزگبری صەراًە‪ ،‬صەّڵەتی‬ ‫صاگیرکبری کە لە پێػەّەی صا (الکۆضت) ثّْ ًبچبر کرص کە صەضت ثۆ کبری تًّْض تیژی‬ ‫ّاتب ثەُێس کرصًی ُێسەکبًی ًیساهی ثجبت‪ .‬صەّڵەتی صەضەاڵت صار ثەڵێٌی چبکطبزی ّ‬ ‫ثْژاًضًەّەی ئبثّْری ثە سەڵکی صەصا ّ ثەاڵم سەڵکی ُْغیبراًە ّ پێضاگراًە لە ضەر ئەّ‬ ‫ثڕّایەصا ثّْى کە ضەرثەسۆیی ڕاضتەلیٌە جگە لە ّێراى کرصًی ثٌبغەکبًی ئیطتیعوبر‬ ‫ئیوکبًی ًی یە‪ُ .‬ەر ثۆیە (‪ّ )F.L.N‬ەکّْ ُێرغی ُیژهًّْی گەل ُەر چەغٌە‬ ‫ضیبضەتێکی صەڵەهەیی‪ ،‬لە ژێر لبهچی ڕەسٌە ّ کرصار صا هەدکّْم صەکبت‪ .‬ئبهبًج ّ‬ ‫هەثەضت ڕّ​ًّە‪ُ .‬ەر ثۆیە صەثێ ثە کرصەّە ثکرێ‪ .‬لە هەیضاًی کرصەّە کەم ّ‬ ‫کۆڕیەکبًوبى لەرەثّْ صەکەیٌەّە‪ .‬صەضەاڵتضاراًی فەڕاًطەّی لە ضەرەتبصا چبالکی‬ ‫پبرتیساًەکبًی ثە غۆڕغیکی چیٌبیەتی صاصەًب‪ .‬لەّ ثڕّایەصا ثّْى کە صرەًگ یبى زّ​ّ لە‬ ‫ًەُێػتٌیبى صا ضەرصەکەّى‪ .‬ثەاڵم ئەهجبرە هەضەلەکە جیضصی ترە‪ .‬چبالکی چریکەکبى ثە‬ ‫ُۆی تبیجەتوەًضی گەلی ثًّْیبى سبّەى پێگەی کۆهەاڵتیي‪ .‬گەڕەکەکبًی (کبزثب) پێگە ّ‬ ‫ًبّەًضی چریکەکبًە‪ .‬ئەزهًّْی ڕێپێْاًە ئبراهەکبًی ضەرەتبی هبًگی هەی ضبڵی ‪1945‬ی‬ ‫جەزائیر ّ صژکرصەّەی تًّْض ّ تیژی ّ ًبهرۆڤبًەی پۆلیص لە غەلبهەکبًی (ئیطلی)‬ ‫ثێساری گەلی جەزائیری لە فەڕاًطەّی یەکبى زیبتر کرص‪ُ .‬ەهّْ الیەک لەّ ثڕّایە صاى‬ ‫کە ًبثێ ڕەدن ّ ثەزەیی ثە فەڕاًطەّی یەکبى ثکرێ‪ .‬ئەّاًەی ضەر ثە فەڕاًطەّی‬ ‫یەکبًي کەّتًّْە ثەر ڕق ّ ثێساری سەڵکەّە‪ُ .‬ەرثۆیە ثەرەی ڕزگبریضەری ًەتەّەیی‬ ‫جەزائیر‪ ،‬غەڕ صەضت پێ صەکبت‪ .‬ئەم کرصەّاًە چْارچێْەی غەڕ لە جەزائیر صەر‬ ‫صەسەى‪ .‬رێ ّ غْێٌی دکْهەتی ًیساهی صەگیرێتە ثەر ّ لەصەغە ثًّْی ُبتّْچۆی‬ ‫غەّاًە ڕاصەگەیەًضرێ‪ .‬پێْەًضی ًێْاى غبرەکبى صەسرێتە ژێر چبّەصێری‪ .‬ثەرًبهە ّ‬ ‫پرۆگراهی پبرتیساًەکبى ثۆ غەڕی ثەرەیی ثەم غێْەی سْارەّەیە‪:‬‬ ‫‪ .1‬ضسای سبئیٌبى ّ سۆفرۆغبًی صّژهي‪.‬‬ ‫‪ُ .2‬ێرظ ثرصًە ضەر ًبّەًضە ًیساهی ّ پۆضتەکبًی پۆلیص ّ کۆهیطبریبکبى ‪ ،‬تەًیب ثە‬ ‫هەثەضتی ّەصەضت ُێٌبًی چەک ّ تەلەهەًی‪.‬‬ ‫‪ .3‬پێک ُێٌبًی غبًەکبًی چبالکی ّ زاًیبری ّ پێْەًضی ًێْاًیبى‪.‬‬ ‫‪ .4‬پێک ُێٌبًی صەضتە ّ تبلوی ًْێ ّ ئەًضام ّەرگرتي لە ًێْ الّاًی سْازیبر‪.‬‬

‫~ ‪~ 34‬‬

‫سەڵکی جەزائیر ئەّ ڕاضتی یە صەزاًي کە کەش ُبّکبری یبى ًبکبت‪ .‬صەثێ سۆیبى ُەّڵ‬ ‫ثضەى‪ .‬ئەگەر فەڕاًطەظ صەضت ثەرصاری جەزائیر ثێت‪ ،‬ئْرّپب صەضتی لێ ُەڵٌبگرێ‪.‬‬ ‫چۆًکّْ صاگیرکەراى چبّیبى ثڕیْەتە کبًگب ژێر زەّیە ثە ًرسەکبًوبى‪.‬‬

‫~ ‪~ 35‬‬

‫ڕێکشراّ ّ دیسثە ضیبضیەکبًی ضباڵًی غەڕی ڕزگبری سْازی‬

‫‪.1‬‬

‫(فردت‬

‫عجبش)‬

‫صاهەزرێٌەری‬

‫ڕێکشراّی‬

‫پبرێسەراًی‬

‫ڕاگەیبًضى‬

‫ّ‬

‫ضەرثەضتی )‪ (U.D.M.A‬پبظ صُّەم غەڕی جیِبًی ثّْ‪ .‬ئەم ڕێکشراّە سْازیبری‬ ‫ثەراثەری هبفی جەزائیریەکبى لە گەڵ فەڕاًطەّی یەکبى ثّْ ّ ضەرثەسۆیی ثە هبًبی‬ ‫سْصهْستبری فیضڕاضیۆًی ّاتب پبراضتٌی پێْەًضی ئیطتیعوبری‪ ،‬ثە ڕاضت صاصەًب‪ .‬ئەم‬ ‫ڕێکشراّە کە لە (تێکٌۆکراتەکبى) ّسْێٌضەّاراى ّ ڕّ​ًّبکجیراًی الیەًگری فەڕاًطەّی پێک‬ ‫ُبتجّْ‪ ،‬پێگەی کۆهەاڵًی سەڵکی لە پػت ًەثّْ‪ .‬لە پبغبى فردت عجبش لە صەّڵەتی کبتی‬ ‫غۆڕغگێڕ صا ثّْ ثە ضەرۆک کۆهبر‪.‬‬ ‫‪ ( .2‬کۆهەڵەی زاًبیبى ) کە لە ضەر ئەضبضی ثیر ّ ثبّەڕی ئبییٌی صاهەزراثّْ ّ ُەّڵی‬ ‫گۆڕاًکبری ّ ًْێگەری لە ضًٌّْەتە ئیطالهیەکبى صەصا‪ ،‬لە ضبڵی ‪ 1932‬صا لە الیەى‬ ‫(عجضالذویض ثي ثضیص) صاهەزرا‪ .‬پێگەی ضەرەکی کۆهەڵەی زاًبیبى لە ًێْ ّرصە ثْرژّا‬ ‫ضًٌّْەتیەکبى ّ ّەرزێڕاى صا ثّْ‪ .‬تبیجەتوەًضی ّ رێجبزی ئەم کۆهەڵەیە ثەغێکی زۆر لە‬ ‫کۆهەاڵًی سەڵکی ثەرەّ الی سۆی ڕاکێػبثّْ‪ .‬سبّەى پێگەیەکی ثەُێس ّ ثەرثاڵّ لە ًێْ‬ ‫کۆهەاڵًی سەڵک صاثّْ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ڕێکشراّەکبًی پێْەًضیضار ثە ّرصە ثۆرژّازی ضًٌّْەتی ّ زەدوەتکێػبًی غبر ّ گًْض‬ ‫کە لە ثٌەڕەت صا لە سەثبت ّ چبالکی ضیٌفی پێک صەُبتي‪.‬‬ ‫ڕێکشراّی ( ئەضتێرەی ثبکّْری ئەفریمب) ّەکّْ یەکەم تەغکیالتی پێػکەّتي سْازاًە کە‬ ‫سْازیبری چبکطبزی ئەرزی‪ّ ،‬ەصەضت ُێٌبًی ئبزاصی یە صێوْکڕاتیکەکبى ّ ئبزاصی چبالکی‬ ‫ڕێکشراّ ّ ضەًضیکب ضیٌفی ّ کرێکبریەکبى ثّْ‪ .‬ثەاڵم کۆچجەراًی فەڕاًطەّی لە صاًی‬ ‫ثچْکتریي جۆری ئبزاصی سۆیبى صەثْارص‪ .‬ئەم ئەًجْهەًە لە ضبڵی ‪ 1926‬صا لە ژێر‬ ‫ڕێجەرایەتی ( هطبلی دبج) صەضتی کرص ثە پێک ُێٌبًی ُەضتە ّ غبًە کرێکبریەکبى‪ .‬چبالکی‬ ‫ڕێکشراّی ( ئەضتێرەی ثبکّْری ئەفریمب) لە الیەى صەّلەتی صاگیرکەرەّە لەصەغە کرا‪.‬‬ ‫ئەم ڕێکشراّە لە صّایی صا‪ ،‬ثە ًبّی (دیسثی گەلی جەزائیر) ثًّْی سۆی ڕاگەیبًض‪.‬‬ ‫ڕێکشراّە ضیشْریەکبى ثە ئبگبصار ثّْى لە ًبّەرۆکی ئەم دیسثە‪ ،‬جبرێکی صیکە تێکۆغبى ّ‬ ‫چبالکیبى لەصەغە کرص‪ .‬ئەم ڕێکشراّە ثە پػتیْاًی کرصى لە تەّاّی ُێسە هیللی ّ‬

‫~ ‪~ 36‬‬

‫صێوْکڕاتیکەکبى‪ ،‬لە سەثبت ثۆ ضەرثەسۆیی پػتیْاًی صەکرص‪ .‬صرّغوی ضەرەکی ئەم‬ ‫ڕێکشراّە ثریتی ثّْ لە‪ :‬ضەرثەسۆیی‪ ،‬زەّی‪ً ،‬بى‪.‬‬ ‫سْاضتە ضەرەکیەکبًی ئەم ڕێکشراّە کۆهەاڵًی سەڵکی ّەجْڵە سطت ‪ .‬کبتێک ثە ًبیبضبیی‬ ‫ّ لەصەغە ڕاگەیبًضرا‪ ،‬ئەم ڕێکشراّە صەضتی کرصەّە ثە ڕێکشطتٌەّەی (ڕێکشراّی‬ ‫ضەرکەّتٌی ئبزاصی یە صێوْکڕاتیکەکبى) کە لە تێکۆغبى ّ چبالکی پبرلوبًی ّ غۆڕای غبر‬ ‫صا‪ ،‬زۆرثەی کْرضی یەکبًی چەًض غبرێکی ّەصەضت ُێٌب‪ .‬سەثبتی ثەرتەضکی لە‬ ‫چْارچێْەی یبضب صاگیرکبریەکبًضا ًیػبًەی ئەم ئەضڵە غۆڕغگێریە ثّْ کە ُیچ غتێک لە‬ ‫ڕێگبی ئبغتی ّ ّتّْێژەّە ّەصەضت ًبیەت‪ .‬لێجّْرصى ّ ثە پێػکەّتّْ صاًبًی ڕاضتی یە‬ ‫تبڵەکبًی کۆهەاڵیەتی ًیػبًەی صەرکەّتي ّ ضەرُەڵضاًی ثیر ّ ثۆچًّْێکی لیجرالیبًە ثّْ‪.‬‬ ‫ُەر ثۆیە {‪ }M.T.L.D‬لە ژّئییەی ‪ 1954‬صا ُەڵْەغبیەّە‪ .‬ثەغیک لە ئەًضاهە چبالک ّ‬ ‫پێػکەّتٌشْازەکبًی صّای ُەڵْەغبًەّەی ‪ ،‬ثە ثڕّا ُەثّْى ثە ڕێجبزی پبرتیساًی‬ ‫ڕێکشراّی ًِێٌی {‪ }O.S‬یبى صاهەزراًض‪ .‬ئەم رێکشراّە ًِێٌی یە لە صرێژەی سەثبت ّ‬ ‫چبالکی سۆیضا ثە ًبّی ( کۆهیتەی غۆڕغگێری یەکێتی ّ کرصەّە) ثًّْی سۆیبى ڕاگەیبًض‪.‬‬ ‫ئەم کۆهیتە لە ضەرەتبی ًۆڤەهجری ‪ 1974‬صا‪ ،‬ثە ثاڵّکرصًەّەی ڕاگەیبًضراّی‬ ‫ضەرەتبییبى صەضتیبى ثە چبالکی پبرتیساًی‪ ،‬ثە ُێرظ ثرصًە ضەر پێگەکبى ّ ًبّەًضەکبًی‬ ‫پۆلیص کرص ثە هەثەضتی ّەصەضت ُێٌبًی چەک ّ تەلەهەًی ّ ُبًضاًی ُەضتی صژی‬ ‫فەڕاًطەّی ثّْى لە ًبّ گەلضا‪ .‬ئبغکرا کرصًی ثًّْی ڕێکشراّی ثەرەی ڕزگبری صەری‬ ‫ًەتەّەیی لە الیەى ئەم کۆهیتە ّ ڕاگەیبًضًی ُەڵْێطتی ثەرە کە ثە غێْەی ًِێٌی چبپ ّ‬ ‫ثاڵّ کرایەّە ثەم غێْە ثّْ‪ .‬ئێوە ّا صّای صە ضبڵ سەثبتی ثە ًبّ یبضبیی {ثەرەی‬ ‫ًەتەّەیی جەزائیر} غبُیضی جۆرێک لە صّاکەّتّْیی ّ تێکػکبى ثّْییي‪ .‬چۆًکّْ‬ ‫ڕێک شراّە لیجراڵیەکبى ثە ُۆی ُەڵْێطتی ضبزاًیبى لە گەڵ ُەل ّ هەرج ّ ڕّ​ّصاّەکبى‬ ‫پێگەی سۆیبى لە ًێْ ثیر ّ ڕای گػتی صا لە صەضت صاّە‪ .‬ئەزهًّْی صە ضبڵ سەثبتی ثێ‬ ‫ئبکبهیبى ُەر لە ثگرە ّ ثەرصە ّ سۆظ سسهەتیبى ثە گەّرەکبًی فەڕاًطەّی ثّْە‪ .‬ئەّاى‬ ‫ثێ ُیچ چەغٌە ضەرًجضاًێک ثە رێ ّ غْێي ّ تبکتیکەکبًی سەثبتیبى ثە صّای غْێي ّ‬ ‫ُەل ّ هەرجیبى صا صەگەراى‪ُ .‬ەل ّ صەرفەتی غۆڕغگێڕاًە لەت ثە ثەالظ ّەصەضت‬ ‫ًبیە ‪ .‬ئێوە ثە ثڕّا ُەثّْى ثەم ئەضڵە کە صەثێ جّْاڵًەّە لە لەیراى ّ تەًگ ّ چەڵەهە‬ ‫رزگبر ثکرێ ّ سەثبت ّ تێکۆغبى ثشرێتە ضەر رێگبیەکی گػتی‪ُ .‬بّغبى لە گەڵ تێکۆغبًی‬ ‫ثرایبًی هە غریجی ّ تًْطی صەضت صەکەییي ثە سەثبتی غۆڕغگێڕاًەی ڕاضتەلیٌە لە صژی‬

‫~ ‪~ 37‬‬

‫فەڕاًطەّی یەکبى‪ .‬سەثبتی ئێوە ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی صەضەاڵتی ضیبضی ڕێکشراّەیی ًی یە‬ ‫ّ ثەڵکّْ لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ّ ئبزاصی گەلەکەهبى صایە‪ .‬کرصەّەی ئێوە ثە تبیجەتی‬ ‫ڕّ​ّی لە صاگیرکەراى ّ صەضت ّ پێْەًضە ًبّسۆییەکبًیبًە‪ .‬ئەّ صّژهٌەی کە زۆر‬ ‫ڕیبکبراًە ّ فێڵجبزاًە لە صاًی کەهتریي هبفی ئیٌطبًی تەًبًەت لە رێگبکبًی ئبغتی سْازاًەّە‬ ‫سۆی ثْارصّ​ّە‪.‬‬ ‫ُەرّەُب {یەکێتی گػتی کرێکبراًی جەزائیر} کە یەکەهیي ًیػبًەی سەثبتی کرێکبری‬ ‫جەزائیر ثّْ صّای ُەڵْەغبًەّەی{‪ }M.T.L.D‬ثًّْی سۆیبى ڕاگەیبًض‪ .‬ئەگەرچی کەضبًی‬ ‫ّرصە ثْڕژّا لە ضیبضەتەکبًی ثەڕێْەثەرایەتی ئەم یەکێتیەصا ًفْزیبى کرصثّْ‪ ،‬ئەم یەکێتیە‬ ‫کرێکبریە لە ضەرصەهی غەڕی ڕزگبری سْازی صا کەّتە الیەًگری ّ پػتیْاًی کرصًی‬ ‫{‪ .}F.L.N‬ثەاڵم صّای ضەرثەسۆیی یەکێک لە ُێسە گەّرەکبًی صژی {‪ }F.L.N‬ثّْ‪.‬‬ ‫ثەر ًبهە ّ پرۆگراهی ضیبضی ئەم یەکێتی یە صاهەزراًضًی ضەًضیکب کرێکبریەکبى‪،‬‬ ‫ّەرگرتٌی هبف ّ دمْلی عبصاڵًە ّ پێگەی ئیٌطبًی ّ ڕزگبر ثّْى لە ئیطتیعوبری‬ ‫تباڵًچیبًی ثێگبًە ثّْ‪( .‬دیسثی کۆهۆًیطتی جەزائیر) لە پێْەًضی لە گەڵ دیسثی‬ ‫کۆهۆًیطتی فەڕاًطەصا جْاڵًەّەیەکی ئەّەًضە گریٌگ لە ًبسی جْاڵًەّە کرێکبریەکبى صا‬ ‫ًەثّْ ّ پێگەی کۆهەاڵیەتیػی لە ًبّ سەڵک صا ًەثّْ‪ُ .‬ەرّەُب چەًض ڕێکشراّێکی چەپی‬ ‫ّەکّْ {‪ }F.F.S{ ّ }P.R.S‬صّای ضەرثەسۆیی‪ ,‬ثًّْی سۆیبى ڕاگەیبًض کە ثەّ ُۆیبًەی‬ ‫ثبضیبى کرا گەغە ّ پەرەیبى ًەضتبًض‪.‬‬

‫~ ‪~ 38‬‬

‫پرضە لە ضەر گڵکۆی ئیطتیعوبری فەڕاًطە‬ ‫ثەرە زەًگی هەرگی ئیطتیعوبری لێضا‪ .‬ئیتر لەهەّصّا هەضەلەی ئبزاصی هرۆڤ ّ‬ ‫ثەرپرضبیەتی لە دبضت ئەرکەکبًی کۆهەڵەگبی‪ ،‬غەڕافەتی کۆهەاڵیەتی ّ ثبیەر ّ رێسی‬ ‫هرۆیی لەثەر چبّە‪ .‬ئێوە صەثێ لە ّێراى کرصًی ثیٌبیەی ئیطتیعوبر صا غْێي ّ ُەڵکەّتی‬ ‫سۆهبى صەرسەییي‪ .‬ثێگْهبى صرێژە کێػبًی ئەم غەڕە ڕزگبری سْازاًەیە ثیر ّ ڕای گػتی‬ ‫جیِبًی صەسبتە ژێر کبریگەری سۆیەّە‪.‬‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى ثە تەّاّی پبضبّە ًیساهی ّ ضیبضیەکبًیبى ثۆ ثە کەم ّ ُیچ صاًبًی ئێوە‪،‬‬ ‫لە ژهبرەیەک غۆڕغگێر زیبتر ًبهبًٌبضي ّ ثبش لە ئبضبیػی ًبّچە صەکەى‪ .‬ئەّاى صەضت‬ ‫ثۆ ُەڵفریْاًضًی ئێوە صەثەى‪ .‬ئەّاى ّەکّْ ُەهیػە لەّل ّ ثەڵێٌی ثە صرۆ صەصەى ّ‬ ‫زۆر ثەڵێٌی ثە ًبّ صڵپەضەًض ّ پێػکەّتْاًە صێٌ​ٌە گۆڕێ‪ .‬تەّاّی ُێسە صێوْکڕاتیکەکبًی‬ ‫جیِبى پػتیْاًی لە ثەرەی ئێوە صەکەى‪ .‬هەضەلەی جەزائیر پێ ثە پێ لە غۆڕای ئەهٌیەت‬ ‫صا صێتە ثەر ثبش‪ ،‬ثەاڵم ّەکّْ جبراى ثە ضیلەی چبّ لێی صەڕّاًي‪ .‬چۆًکّْ‬ ‫ئیطتیعوبرگەراى ئبگبیبى لە یەکترە‪ .‬ضەرەڕای ًبکۆکی ّ صژایەتی ًێْاًیبى‪ ،‬لە صاثەظ‬ ‫کرصًی ثبزارەکبًی جیِبًی صا‪ ،‬ثە تبیجەتی لە پێْەًضی لە گەڵ هبًبی ئیطتیعوبرصا‬ ‫ُبُّەڵْێطتي‪ .‬ثە ضەرًج صاى ثەم هەضەالًەی ثبش کراى‪ ،‬لە ضبڵەکبًی ثەر لە غۆڕغەّە‬ ‫لە ّاڵتەکەهبى صا زۆر ڕێکشراّی ثێ الیەى ُەثّْى کە لە ڕاضتی صا کۆضپی ضەر ڕێی‬ ‫سەثبت ّ غۆڕغە ڕەّاکبًی گەل ثّْى‪ .‬یەکەم ئەرکی ئێوە لە ًبّ ثرصًی ئەم جۆرە‬ ‫ثۆچًّْە صۆگوبتیطتیبًەی ڕێکشراّە ڕیفۆرهشْازەکبى ثّْى‪ .‬ثۆ ًوًّْە (هطبلی دبج) لە‬ ‫ضبڵی ‪ 1925‬صا ثە ڕێکشطتٌی دیسثی گەلی جەزائیر کە ثە ُەثًّْی ُەڵکەّت ّ پێگەی‬ ‫ضیبضی لە زۆرثەی ُەڵجژارصًەکبى صا صەًگی زۆریٌەی ّەصەضت صێٌب‪ .‬ثەاڵم کبتێک زۆریٌە‬ ‫غکڵ ّ غێْەی ضیبضیبًەی سۆی ّەرصەگرت ُەر ثۆ سۆی ثە کرصەّە لە الیەى‬ ‫ئیطتیعوبری فەڕاًطەّە صەضەاڵتی ضیبضی لێ صەضتێٌضرایەّە‪ .‬لە ضبڵی ‪ 1953‬صا ئەم‬ ‫ڕێکشراّە ثّْ ثە صّ ثبڵ کە ثبڵی یەکەهیبى ثە الی ڕێ ّ غْێٌی ضًٌّْەتیبًەی (هطبلی‬ ‫دبج) صاثّْ‪ .‬کە ًبضیۆًبلیطتی ڕیفۆرهیطت ّ سْازیبری رێکەّتي لە گەڵ فەڕاًطەّی‬ ‫یەکبى ثّْ‪ .‬ثەاڵم ثبڵەکەی تر سْاز یبری تًّْض ّ تیژی زیبتر ثّْ ّ ثە کرصەّە کەّتە‬ ‫ُەّڵی صاهەزراًضًی رێکشراّی ًِێٌی {‪ ّ }O.S‬زۆرثەی ئەًضاهبًی ئەم ڕێکشراّە لە‬

‫~ ‪~ 39‬‬

‫کەضبًی کۆهیتەی ًبّەًضی دیسثی گەل پێک ُبتجّْى‪ .‬لە ًْاهجری ‪ 1954‬صا ثەرەی‬ ‫ڕزگبری سْازی جەزائیر صّای زۆر چبالکی ًیساهی ثە ثاڵّکرصًەّەی ڕاگەیبًضراّێک‬ ‫ُەثّْى ّ ئبهبًجەکبًی سۆی ثە گەلی جەزائیر ڕاگەیبًض‪ .‬ئەًضاهبًی پێک ُێٌەری ئەم‬ ‫ڕیکشراّە ًسیک ثە ضێطەص کەش ثّْى کە لە کێْەکبًی 'ئبزاًس' جێگیر ثجْى ّ دەّضەص‬ ‫ًەفەری تریػیبى ثە پێک ُێٌبًی (ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی) لە ضٌّْرەکبًی‬ ‫تًّْص صا صاهەزراثّْى‪ .‬ئەم ڕێکشراّە ثە ڕاصەیەک پەرەی ضتبًض کە تەًبًەت تْاًی‬ ‫چبالکیە چەکضاریەکبًی تبکّْ پبیتەست ثگەیەًێ‪ .‬ئەم رێکشراّە ّەکّْ پێػّْ سەڵکی‬ ‫ّەصّای سۆی صاّە ّ ًیػبًی صا کە ضەرەڕای ئەّەی رێکشراّە جۆراّجۆرەکبى چەًضیي‬ ‫ضبڵ لەهەّثەرەّە کبر ّ ئەرکی ثە کۆهەڵ ّ ثەرثاڵّیبى صەضت پێ کرصثّْ‪ ،‬ثەاڵم تْاًب ّ‬ ‫لێِبتّْییبى ًەثّْ ّ ًەیبًتْاًی ضەرکەّتّْ ثي‪ .‬چۆًکّْ تەًیب ثە کبری ضیبضیبًە کبرەکبى‬ ‫ڕاًبپەرێٌضرێي‪ .‬ئەّیع لە ّاڵتێکضا کە سەڵکەکەی ثە تًّْضتریي غێْە صەچەّضێٌضرێتەّە‬ ‫ّ صاگیر صەکرێت ّ گەغەی ُەهّْ غْێٌیکی ّاڵت لە ثْاری ئبثّْری ّ ضیبضیەّە ّەکّْ‬ ‫یەک ًەثّْە ّ جیبّازی ثەرچبّیبى لە گەڵ یەکضا ُەیە ّ ضەرەڕای ئەهبًەظ هەضەلەی‬ ‫ثًّْی صّژهي لە ًبّهبڵضا لە گۆڕێ صا یە‪ .‬ثەرە تْاًی ثە پێک ُێٌبًی غبًەی ثچّْک‬ ‫ّرصە ّرصە ثجێ ثە رێکشراّێکی ضیبضی ّ ًیساهی ّ ضەرکەّتّْ ثێت‪ .‬صّای ئەّەی کە‬ ‫ئەم ڕێکشراّە ًِێٌی یە ثە ڕاصەی پێْیطت پێگەی کۆهەاڵیەتی صاهەزراًض‪ ،‬ثۆ تێکەڵ کرصًی‬ ‫کبری ًِیٌی ّ ُبّکبری کرصى لە گەڵ ڕێکشراّە یبضبیی ّ ئبغکراکبى ُەًگبّ ُەڵگرێ‪.‬‬ ‫{‪ }F.L.N‬لە ُەر ًبّچەیەک صا ًْێٌەرێکی ضیبضی ّ جْغرافیبیی ثە ضەر ًبّچە‬ ‫جۆراّجۆرەکبى صا صاثەظ کرصثّْ‪ .‬صەضەاڵتی ضیبضی لە صەضت ڕێکشراّە سەثبتگێڕەکبى‬ ‫صاثّْ‪ ،‬تەّاّی کبر ّ ثبری سەڵکی لە الیەى ئەّاًەّە جێ ثە جێ صەکراى‪.‬‬

‫~ ‪~ 40‬‬

‫ئیطتیعوبری فەڕاًطە ئەثێ لە ًبّ ثچێ‬ ‫چۆى چۆًی صەکرێ لە ضەر سبکی جەزائیر صا ئیطتیعوبری فەڕاًطە ثٌێژرێ‪ .‬ثەرە لەّ‬ ‫ث ڕّایە صایە کە ثە تەغکیالتی ًِێٌی ّ سەثبتی چەکضاری ثەرصەّام صەکرێ گۆڕ ثۆ‬ ‫کۆچپەرەکبى ُەڵجکەًضرێ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ثە ثڕّا ثّْى ثە ُێسە گەلی ّ ًەتەّەییەکبى صەکرێ لە دبضت ُێرغەکبًی ئەرتەغی‬ ‫ڕێک ّ پێک صا سۆراگری ثکرێ ّ ضەریع کەّیي‪.‬‬ ‫‪ُ .2‬ەل ّهەرجی ئبغکرای غۆڕظ صەثێ پێک ثِیٌضرێ ًەک چبّەڕّاًی ڕەسطبًی سۆ‬ ‫کرصی ئەم ُەل ّ هەرجە ثیي‪.‬‬ ‫‪ .3‬سەثبتی چەکضاراًە تەًیب ڕیگبی گًْجبّ لە دبضت ثبزرگبًی ڕّ​ّ لە گەغەی ئیطتیعوبرە‪.‬‬ ‫ُەضتی غۆڕغگێڕیەتی ثە ُۆی چًّْە ضەری ًبڕەدەتی ڕۆژاًەی کۆهەاڵًی سەڵک لە‬ ‫صەضتی ئبڵمە ثە گْێکبًی ًبّسۆیی ّ صەرەکی کە سْڵمێٌەری ُەل ّ هەرجی ًبسۆغی‬ ‫کۆهەاڵیەتی ّ کێػە چیٌبیەتیەکبًي‪ ،‬سەڵکی ثەرەّ سەثبتی ئبغکرا لە گەڵ چیٌی صەضەاڵتضار‬ ‫ُبى صەصا‪ .‬ئێوە صەتْاًیي ثە ُێرغی لە ًبکبّ ّ ثەرصەّام صّژهي ثتبضێٌیي ّ ثە چبالکی‬ ‫کت ّ پڕی غەّاًەی یەک لە صّای یەک زەثری کبریگەر ّ ثەرچبّ لە ُەثًّْی‬ ‫ثطرەّێٌیي ّ ثە صەضت ثە ضەرا گرتٌی چەک ّ چۆڵی ًیساهی پێػکەّتّْی ئەّاى‬ ‫ُێسەکبًی سۆهبى ثە ُێس ثکەییي‪ .‬ئیوە صەثێ ثێ پطبًەّە لە غەڕ صاثیي‪ُ .‬ەر یەک لە‬ ‫ئەًضاهبًی ڕێکشراّی ئێوە ثە جْاًی صەزاًێ ثۆ غەڕ صەکبت‪ُ .‬ەر ثۆیە ُبُّەًگبّ لە گەڵ‬ ‫ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی‪ ،‬ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەییػوبى صاهەزراًض ّ‬ ‫{الوجبُض} ئۆرگبى ّ زهبى دبڵی ڕێکشراّەکەهبى ثّْ‪ .‬تەّاّی ُێسەکبًی ئێوە چ ضیبضی‬ ‫یبى ًیساهی لە ًبسی کۆهەڵضا ُەڵجژێراثّْى‪ .‬تەّاّی سەڵکی ئبضبیی کۆاڵى ّ ثبزار ثە ثێ‬ ‫ثڕّایی ّ غک ّ گّْهبًەّە لە ئێوەیبى صەپرضی کە چۆى ضەرەڕای ئەم ُەهّْ کەم ّ‬ ‫کۆڕیەی چەک ّ ًەفەراتی کەم صەتْاًیي لە دبضت ُێرغی تۆڵە کرصًەّەی ضپب ّ‬ ‫ڕێکشراّە ئەهٌیەتیەکبًی صاگیرکەراى سۆ ڕاثگریي‪ .‬ئبهبًجی ثەرچبّی سەثبتی تەغکیالتیوبى‬ ‫تەًیب لەم سبڵە گریٌگە صا کۆ صەثێتەّە‪.‬‬

‫~ ‪~ 41‬‬

‫چۆى ئیوپریبلیسهی فەڕاًطە صەًێژیي؟‬ ‫ڕێکشراّی ًِێٌی {‪ }O.S‬ثە ُۆی صّ​ّر ثّْى لە گەل ّ ثڕّا ًەثّْى ثە سەڵک یبًی ثە‬ ‫ًرستریي ضەرهبیەی غۆڕظ لە دبضت کێْێک لە گیر ّ گرفتی کۆهەاڵیەتی لێِبتّْیی ّ‬ ‫کبراهەیی سۆی لە صەضت صا ّ ثەم جۆرە ثۆ سۆی ُەڵْەغب‪ .‬پێک ُبتٌی {کۆهیتەی‬ ‫غۆڕغگێری یەکێتی ّ کرصەّە لە الیەى ‪ 22‬کەش لە سەثبتگێڕاًی ڕاضتەلیٌەی کۆى کە‬ ‫ضباڵًێک ثە ُەّڵ ّتێکۆغبًی سۆیبى ُبّکبری جّْاڵًەّەی غۆڕغگێڕیبى کرصثّْ‪ .‬ئەم‬ ‫کۆهەڵە لە یەکێک لە ثباڵسبًەکبًی صەّرّثەری جەزائیر پێک ُبت‪ .‬ئەم کۆهیتەی‬ ‫غۆڕغگێڕیە ثە ُەضت کرصى ثە پێْیطتی غۆڕغگێڕیەتی ّ ثە ًبضیٌی پێْەًضی یە‬ ‫ئبغکراکبى لە صاًی ُەل ّ هەرجی کرصاری هەّجّْص ثۆ پێک ُێٌبًی ثەرەی ڕزگبری‬ ‫سْازی ًەتەّەیی ضەرکەّتّْ ثّْ‪.‬‬ ‫ثە ضەرًج صاى ثە کرصەّەی ڕێکشراّە لیجڕاڵ ّ ڕاصیکبڵی دیسثی کۆهۆًیطتی جەزائیر کە‬ ‫ثە ًبّ ضبزغکبر ّ ثەرژەّەًض سْاز ثّْى لّْتکەی سەثبتی ثە کرصەّەیبى تەًیب لە‬ ‫چبکطبزی یە ڕّاڵەتیەکبًضا صەُێػتەّە ّ لە ڕیفۆرهیطت زیبتر ًەثّْى‪ .‬ئەّاى ثڕّایبى ثە‬ ‫غۆڕغی لّْڵی کۆهەاڵیەتی ًەثّْ ّ ثە سطتٌە ڕّ​ّی ئەّ جۆرە ثیر ّ ثبّەڕاًە‬ ‫سەثبتگێڕاًیبى صڵطبرص صەکرصەّە‪ .‬ئەزهًّْی هێژّ​ّیی صەری سطتجّْ کە ُێس ّ صەضەاڵتی‬ ‫ضیبضی لە لّْلەی چەک صایە‪ .‬تًّْض ّ تیژی چەکضاراًە یەکێک لە الیەًە گػتی یەکبًی‬ ‫غۆڕغی کۆهەاڵیەتی یە‪ .‬گەالًی ژێر چەپۆکە تەًیب ثە ُۆی چەک ّ ضپبی چەکضاری گەل‬ ‫صەتْاًي صەضەاڵتی ضیبضی ّ ضەرکەّتي لە غۆڕغضا ثە صەضتەّە ثگرى‪ .‬ئێوە صەثێ‬ ‫ضەرکەّتي لە هەیضاًی ثەرثەرەکبًی صا ّەصەضت ثێٌیي‪ .‬هێژّ​ّ ًیػبًی صاّە ئەّ کبتەی‬ ‫کە ڕێکشراّە ضیبضیەکبى سۆیبى لە چەکضار کرصًی گەل ّ ُەثًّْی ڕێکشراّەی ًیساهی‬ ‫ثْارصّ​ّە‪ ،‬غۆڕظ ّ ڕاپەڕیي تّْغی الڕێیی ّ غکبى ُبتّْە‪ .‬ثۆرژّاکبى ّ صاگیرکەراًی‬ ‫ئیوپریبلیطتی لە ُەهّْ غتێ زیبتر لە کۆهەاڵًی سەڵکی چەکضار صەترضي‪ .‬ئێوە صەثێ ثۆ‬ ‫گەیػتي ثە ئبزاصی ّ ضەرثەضتی پەًب ثەریٌە ثەر تًّْض ّ تیژی چەکضاری ّ صەضەاڵتی‬ ‫صەّڵ ەتی ئیطتیعوبری تێک ثػکێٌیي ّ ثە ضەر پبغوبّەی ّێراى کراّی ئەّصا صەّڵەتێکی‬ ‫ضەرصەهیبًەی گەلی ثٌیبت ثٌێیي‪ .‬صەّڵەتێک کە لە کۆهەڵێکی ثەرثاڵّی پبرلوبًی پێک‬ ‫ًەُبتجێ ثەڵکّْ لە یەک کبت صا صەثێ ُەم یبضب صاًەر ّ ُەم ثەڕێْە ثەری یبضب ثە‬

‫~ ‪~ 42‬‬

‫لبزاًجی زەدوەتکێػبى ثێ‪ .‬زۆرثەی سەڵکی صەضتەّیەسەی گەلێک گیر ّ گرفتی جیبّاز‬ ‫ثّْى کە لە ئبکبهی ضیبضەتە ئبثّْری ّ ضیبضیەکبًی صاگیرکەراى ّ صەضت ّ پێْەًضە‬ ‫صّاکەّتّْەکبًیبًەّە ثّْ‪ .‬هەضەلەی ثرضێتی ّ کەم ثًّْی سْارصەهەًی ثبّتریي‬ ‫هەضەلەی ڕۆژ ثّْ‪.‬‬ ‫زۆر ئبفرەت ثۆ صاثیي کرصًی ثژێْی تّْغی فەضبص ّ لەظ فرۆغی ُبتجّْى‪ .‬هەیشبًە ّ‬ ‫کبثبرەکبًی کۆچجەراى پڕ ثّْى لە ئبفرەتبًی جەزائیری چ ئەّاًەی عەرەة ثّْى ّ چ ئی‬ ‫تبیفەکبى جیبّازی ًەثّْ‪ .‬ثێ صەًگی لە دبضت ئەم ُەهّْ ڕاضتیە تباڵًەی صەّرّثەرهبى‬ ‫ئەّ کبتە کە صەتْاًیي الًی کەم ُەًگبّێک ثۆ لە ًبّ ثرصًیبى ُەڵجگریي‪ ،‬سیبًەتێکی تەّاّە‪.‬‬ ‫(جْاڵًەّەی ضەرکەّتٌی ئبزاصیە صێوۆکراتیەکبى)‪( ،‬دیسثی کۆهۆًیطتی جەزائیر)‪ُ ،‬ەًگبّی‬ ‫ئبزایبًەی ئێوە ضەثبرەت ثە سەثبتی چەکضاری لە صژی فەڕاًطەّی یەکبى ثە کرصەّەی‬ ‫ئبًبرغیطتیبًە ّ هٌباڵًە لە لەڵەم صەصەى‪ .‬ئەّاًەی کە جیب لە ضەری لّْتی سۆیبى‬ ‫ئەّالتریبى ًەصەصی ّ لەّ صیْ غْغەکبًەّە ثۆ غۆڕظ ّ ڕاپەڕیي ثەرًبهەیبى صەچٌی‬ ‫چبالکی ئێوەیبى ثە چبالکی سۆکْژی غێتبًە لە ًبّ ثاڵّ کراّەکبًیبًضا ثاڵّ صەکرصەّە‪ .‬ثە‬ ‫تەلبًضًی یەکەم فیػەکەکبًی تیرثبرەکبًوبى‪ ،‬ثیر ّ ڕای گػتی جیِبًی صەئبڵۆزکب‪ .‬سۆڕاگری‬ ‫ّ ثەرگری ّ پێگەی کۆهەاڵیەتی گػتی هْژصەی ضەرکەّتٌی پێیە‪ .‬زەًگی هەترضی ثۆ‬ ‫صاگیرکەراى ّ ًۆکەراًی ًبّسۆیی لێضراّە‪ .‬ئەّاى ثۆ لەثەر یەک ترازاًضًی ئێوە صەضت‬ ‫ثۆ فێڵ ّ تەڵەکە صەثەى‪ .‬لە ًێْاى عەرەثەکبى ّ تبیفە ّ عەغیرەتەکبى صا صّثەرەکی‬ ‫صەًێٌەّە ّ هبفی ُبّاڵتی فەڕاًطەّی ثّْى صەصەى ثە جّْلەکەکبًی جەزائیر‪ .‬ڕۆژًبهە‬ ‫ًّْش ّ ئبژاًطەکبًی ُەّاڵ لە ضەر سەرجی سۆیبى ثبًگِێػتی جەزائیر صەکەى‪ .‬ثە‬ ‫پڕّپبگەًضە ّ‬

‫ثاڵّکرصًەّەکبًی‬

‫ضەرثەسۆیبى‬

‫صەیبًەّێ ّا‬

‫ًیػبى‬

‫ثضەى‬

‫کە‬

‫ضەلبهگیرثًّْیبى ُەهیػەییە ّ ُیچ ًبگۆڕێ‪ .‬ڕّ​ّصاّی گریٌگ ثەڕێْەى‪ ،‬لە هبّەی چەًض‬ ‫هبًگ صا صەضت صەکەى ثە ثەُێس کرصًی ُێسە ًیساهی ّ پۆلیطیەکبًیبى‪ .‬ضەرهبیەصاراى‪،‬‬ ‫ثبًکضاراى ّ سبّەى کبرگەکبى کە ئبضبیع ثە زاهي ّ پبرێسەری تباڵى کرصًەکبًیبى صەزاًي‪،‬‬ ‫لە هەترضی صا صەثیٌي‪ .‬ئبڵۆزی ّ ثػێْی ڕۆژ ثە رۆژ زیبتر پەرە صەضتێٌێ ّ کبرەضبتی‬ ‫گەّرەی ضەصە‪ ،‬یبًی لە ثەر یەک ُەڵْەغبًی ًیساهی سۆضەپێٌبًە صەضت پێ صەکبت‪.‬‬ ‫فەڕاًطەّی یەکبى ثۆ ثەرگری کرصى لە صەضت کەّتەکبًیبى ثە ُەر ًرسێک کە ثێ‬ ‫ئبهبصەى ثەرگری ثکەى‪.‬‬

‫~ ‪~ 43‬‬

‫گرتّْسبًەکبًی جەزائیر لە سەثبتگێڕاًی ڕاضتەلیٌە پڕ صەکرێي‪ .‬ثۆ پێػگیری کرصى لە‬ ‫ًفّْزی ڕێکشرا ّەکبى لە ًبّ کۆهەاڵًی سەڵک صا صّ​ّ هیلیۆى کەضیبى لە چْارچێْەی‬ ‫ئْرصّگب زۆرە هلیەکبًیبى صا کۆ کرصۆتەّە‪ً .‬ەُێػتٌێ ثیر ّ ڕای جیبّاز صەضت پێ‬ ‫صەکبت‪ .‬زۆرثەی ڕێکشراّەکبًی یبضبیی کە ثە الی ئەّ جۆرە گۆڕاًکبریبًەصاى‪ ،‬هبفی‬ ‫تێکۆغبًیبى لێ صەضتێٌضرێتەّە ّ ثە ًبیبضبیی لە لەڵەم صەصرێي‪ .‬پبرەی ئەرزی ًبّ‬ ‫ثبًکەکبًی جەزائیر ثە غێْەیەکی ثەرثاڵّ لە ّاڵت صەثرصرێتە صەرەّە ّ صەسرێتە ًبّ‬ ‫ثبًکەکبًی پبریص‪ .‬ئەّاًەی کە سۆیبى ثە غتێک صەزاًي ّ لە سۆیبى صەترضي‪ ،‬کۆچ ثەرەّ‬ ‫ّاڵتی هیترۆپۆل صەضت پێ صەکەى‪ .‬سەثبتی چەکضاراًە‪ ،‬ئبگبیی غۆڕغگێڕاًە ّ ڕێکشراّی‬ ‫غۆڕغگێڕ پێک صێٌێ ّ ثەّەصەضت ُێٌبًی ثڕّا ّ هتوبًەی ُەهیػەیی کۆهەاڵًی سەڵک‬ ‫ئیوکبًی پێْەًضی گرتي لە گەڵیبى صەسْڵمێ‪ .‬ثە صەضت پێ کرصًی چبالکی چەکضاراًە‪،‬‬ ‫چۆًیەتی ّ ئبهبًجی سەثبت ثۆ کۆهەاڵًی سەڵک ڕّ​ّى صەثێتەّە ّ ثە ئیعضاهی‬ ‫غۆڕغگێڕاًەی ضەر زلەکبى ثڕّای کۆهەاڵًی سەڵک ضەثبرەت ثە ئێوە صەچێتە ضەر‪.‬‬

‫~ ‪~ 44‬‬

‫ئێوە ضەرصەکەّیي‬ ‫ُیچ صەضەاڵتێک لە ضەرّ​ّی صەضەاڵتی سەڵکەّە ًی یە‪ .‬ئێوە ثە ئیلِبم ّەرگرتي لە‬ ‫ئەزهًّْی غۆڕغگێڕی جیِبى ثە تبیجەت لە صەضتکەّتەکبًی تًّْضّ تیژی چەکضاراًە ّ‬ ‫ثڕّا ُەثّْى ثە گەّرەیی لە سۆ ثرصّ​ّییەکبًی گەلی غبًبزی سْڵمێٌی جەزائیر پێوبى ّایە‬ ‫کە صەضەاڵتی ئیوپریبلیطتیبًەی فەڕاًطە ضەرەڕای ثًّْی هبغێٌی گەّرەی غەڕی ّ‬ ‫ًیساهیەکەی تێک صەغکێٌیي ّ ّرص ّ سبغی صەکەییي‪ .‬لە جیِبى صا ُیچ صەضەاڵتێک ًی یە‬ ‫کە ثتْاًێ گەلێکی ضّْر ّ پێ صاگر لە ضەر ضەرکەّتي ثە چۆک صاثێٌێ‪ .‬ثۆ ّێٌە‬ ‫صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی لە هبّەی غەڕی ڕزگبری سْازاًەی ّیەتٌبم لە صژی‬ ‫ئیوپریبلیطتەکبًی فەڕاًطەّی تّْغی ئەم زیبًبًەی سْارەّە ثّْى‪.‬‬ ‫‪ُ 92 .1‬ەزار کْژراّ ّ ثێ ضەر ّ غْێي‪.‬‬ ‫‪ُ 110 .2‬ەزار ثریٌضار ّ کەم ئەًضام‪.‬‬ ‫‪ُ 28 .3‬ەزار صیل‪.‬‬ ‫‪ .4‬سەرجی چەک ّ چۆڵ ّتەلەهەًی لە ًبّچّْی فەڕاًطەّیەکبى ًسیک ثە ‪ 93‬هیلیبرص‬ ‫فراًک ثّْە‪.‬‬ ‫ثۆ پێػبًضاًی ڕّ​ّی ئیطتیعوبری فەڕاًطە ئەّەًضە ثەضە ثۆ ّێٌە ضەرًج ثضەیٌە پێک‬ ‫ُبتەی ضپبی صاگیر کەر‪ .‬لەّ ‪ُ 92‬ەزار ضەرثبزە کْژراّە‪ ،‬تەًیب ‪ُ 19‬ەزاریبى فەڕاًطەّی‬ ‫ثّْى‪ُ 43 .‬ەزارکەضیبى لە سۆفرۆغبًی ًبّسۆیی ثّْى ّ ‪ُ 30‬ەزار کەضیػیبى لە سبکە‬ ‫صاگیرکراّەکبًی ئەفریمبیی ّاتب لە ثرایبًی تًْطی ّ هەغریجی ّ ثە تبیجەت جەزائیریەکبى‬ ‫پێک ُبتجّْى‪.‬‬ ‫ُەر ثەّ پێْاًە ڕێژەییەی ضەرەّە صەثێ ثریٌضارەکبًیع چبّ لێ ثکرێي‪ .‬ئیوپریبلیطوی‬ ‫فەراًطە ثۆ صر ێژەی غەری صەضت صرێژی کبراًەی کەڵکی لە یبرهەتی یە ثێ‬ ‫ثەراهجەرەکبًی ّاڵتە یەکگرتْەکبًی ئەهریکب ّەرگرتّْە‪ .‬یبًی ًسیک ثە ‪ 20‬هیلیبرص فڕاًک‪.‬‬

‫~ ‪~ 45‬‬

‫ّاڵتە یەکگرتّْەکبى ثە ُۆی تبیجەتوەًضیەکی صەرّ​ًّی کە ُەیەتی لە ثیری ئەّەصایە کە‬ ‫ئەگەر ُبتّْ فەڕاًطە لەّ سبکبًەی کە لە ژێر صەضتی صا ّەصەر ًرا جێگبی ثگرێتەّە‪ .‬ثەم‬ ‫جۆرە زۆر جبر صەثیٌضرێ کە کبرثەصەضتبًی ضیبضی لە ُەًضێک ثْارەّە یبرهەتی ثێ‬ ‫ثەراهجەری ًیساهی صەصەًە ثەغێک لە ڕێکشراّەکبى‪ .‬هەثەضت ڕّ​ًّە‪ّ .‬اڵتە یەکگرتْەکبى‬ ‫ضّْرەکە ئەگەر پێْیطت ثّْ صەضت ثگەیەًێتە ضەرچبّە ّ کبًگب صەّڵەهەًضەکبًی‬ ‫ّاڵتەکەهبى ثە تبیجەت کبًگب صەّڵەتیەکبًی ًەّتی ثیبثبى ثضۆزێتەّە‪ .‬کە گریٌگی زۆریبى‬ ‫ُەیە‪ .‬ئەزهًّْی ّیەتٌبم‪ُ( ،‬یٌض ّ چیي) ثۆ فەراًطە ئەزهًّْێکی ثە ئبزارە‪.‬‬ ‫فەراًطەّیەکبى لە هبّەی ضبڵەکبًی ‪ 1946-1954‬غێْاز ّکەرەضەی جۆراّجۆریبى ثۆ‬ ‫هبًەّە ّ ضەلبهگیر ثًّْی سۆیبى‪ ،‬لە ُیٌض ّ چیي‪ً ،‬یػبى صا‪ .‬ضەرەڕای ُەڵطەًگبًضًە ّرص‬ ‫ّ صەلیمە ًیساهیەکبًیبى ئەم جبرە ضەریبى لە ثەرصی صا‪ .‬ئەّاى ئەزهًّْی ثریتبًیبیبى‬ ‫ضەثبرەت ثە تًّْص ّ هەغریت ثە کبر ُێٌب‪ .‬ثەاڵم ضەثبرەت ثە جەزائیر ئەّاى ثڕّایبى‬ ‫ثە تبکتیک ّ فۆرهۆڵەکبًی سۆیبى ُەیە‪.‬‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى لەّ ثرّایە صاى کە فەرُەًگ ّ کلتْری جەزائیری لە هبّەی ضباڵًێکی‬ ‫صّ​ّر ّ صرێژ لە صەضەاڵتی ئەّاى صا ًبّەڕۆک ّ ثبیەسی سۆی لە صەضت صاّە ّ ضیوبی‬ ‫فەراًطەّی یبًەی ثە سۆّە گرتّْە‪ .‬ئەّاى ثە ثبّەی سۆیبى پێیبى ّایە کە جەزائیری‬ ‫فەراًطە یبًی سبکی جەزائیر ّەکّْ پبرێسگبیەک لە ّاڵتی فەراًطە ئەضڵێکی ڕّ​ّى ّ‬ ‫ئبغکرایە‪ .‬ژًێڕال ضبالى فەرهبًضەی گػتی ضپبی فەڕاًطە‬

‫لە (ُیٌض ّ چیي)‬

‫ضەرفەرهبًضەی ُێس ّ چەکضارەکبًی فەڕاًطەّی ّ صەّڵەتی صاگیرکەری لە جەزائیر صا‬ ‫ّە ئەضتۆ گرتّْە‪ .‬ڕێجەرایەتی فبغیطتەکبًیع ُەر ثە صەضتی ئەّە‪ .‬جەًبثی ثەڕێسی کە‬ ‫کەراهەتی ضیبضی ّ ًیساهی سۆی صّای تێک غکبًی لە ُیٌض ّ چیي لە صەضت صاّە‪،‬‬ ‫ّەکّْ صەڵێي کەپۆی ضّْتبّە‪ ،‬ثۆ هبًەّەی سۆی ثە ُەر جۆرێک ثۆی کراثێ ڕێکشراّی‬ ‫تیرۆریطتی ّ فبغیطتی {‪}O.A.S‬ی صاهەزراًضّ​ّە‪.‬‬ ‫ئەّ زۆر ثە ّرصی ئبگبی لە ڕّ​ّصاّەکبًە‪ .‬کە ًەکب غۆڕغگێڕاى ّ یبى ثە گّْهبًی پڕ ّ پب‬ ‫گەًضە ُەڵشەڵەتێٌەکبًی کۆهۆًیطتەکبى ثە صەضەاڵت ثگەى‪ .‬ئەگەر ئێوە ُەزاراى ضبڵیع‬ ‫تێک ثػکێیي صیطبى صرێژە ثە سەثبت صەصەییي‪ .‬چۆًکّْ ُیچ غتێک ثە ًرستر لە‬ ‫ضەرثەسۆیی ّ ئبزاصی ًی یە‪ .‬ڕۆژێک لە ڕۆژاى ُەر ضەرصەکەّیي‪ .‬یەکەم صەضتکەّتی‬ ‫ئەزهًّْی غۆڕغی ئێوە صەثێ ثڕیٌی ضیطتەهی ّاثەضتە ثّْى ثێت‪ .‬ئێوە فەرُەًگ ّ‬

‫~ ‪~ 46‬‬

‫کەلتّْری ژاراّی ثّْی فەراًطەّی لە کۆهەڵگبکەهبى صّ​ّر صەسەیٌەّە‪ .‬ئەزهًّْی‬ ‫فەرُەًگی سۆهبى ثە پێک ُێٌبًی فەرُەًگێکی صەّڵەهەًضی سۆهبًە ثە کەڵک ّەرگرتي‬ ‫لە تەکٌەلۆژیبی ڕۆژئبّا پەرە پێ صەصەییي‪.‬‬ ‫گبزیٌۆی غەّاًە‪ ،‬غْێٌەکبًی سْارصًەّە ّ ڕاثْارصى(صاصۆغیي) ّ لْهبرسبًەکبى لە الیەى‬ ‫غۆڕغگێڕاًەّە صاصەسرێي‪ .‬ئەسالق ّ ڕەّغتی ثێسراّ ّ گەًضەڵی فەراًطەّی لە‬ ‫کۆهەڵگبکەهبى ڕیػەکێع صەکەییي‪ .‬سەثبتی ئێوە ُەرّەکْ ُەڵص ّ کەّتی غۆڕغگێڕیە‬ ‫ًە ّەکّْ سەثبتی ثە ًبّ صێوْکڕاتیکی ڕۆژ ئبّا‪ .‬فەرُەًگی صاضەپبّ ئێوەی هەضوّْم‬ ‫کرصّ​ّە ّ تێکۆغبّە کە سەڵکێکی ثێ ثٌەچە ّ ڕەگەز لە ئێوە پێک ثێٌێ‪ .‬ئێوە صّای‬ ‫ضەرکەّتي ثە ڕێٌْێٌی ّ ڕێجەرایەتی گەل ُەًگبّی کبریگەر ثۆ لە ضەرڕا ثٌیبت ًبًەّەی‬ ‫کۆهەڵگب ُەڵضەگریي‪.‬‬ ‫پێْیطتە ضەصاى ُەزار ئبفرەتی لەغفرۆظ ‪ ،‬پیبّاًی ثەرەڵاڵ ّ ًەسۆظ ّ الت ّ هْعتبص‬ ‫ثەرەّ الی ژیبى ثگێڕیٌەّە‪ .‬صەثێ ڕێژەی زۆر ّ ثەرچبّی هٌباڵًی ُەتیْ ّ ًبغەرعی‬ ‫(صیبری ضەرثبزە فەراًطەّی یەکبى) ثشرێٌە ژێر ُبّکبری یەّە‪ .‬ئێوە ثۆ لە ًبّ ثرصًی‬ ‫تەّاّی ًیػبًە سۆرکەییەکبى لە ڕێک سطتٌی کۆهەاڵًی گەل کە ثٌبغەکبًی غۆڕغیبى لە‬ ‫ضەرغبًە‪ ،‬صاّای ُبّکبری صەکەییي‪ .‬صەثێ هرۆڤی جەزائیری ثە ضەر ّاڵتی سۆیضا‬ ‫صەضەاڵتضار ثێت‪.‬‬

‫~ ‪~ 47‬‬

‫چبالکیە غۆڕغگێڕیە ضەرەتبییەکبى‬ ‫چًّْی ئێوە ثۆ ًبّ جّْاڵًەّەی غۆڕغگێری جەزائیر ثەّ فەلطەفەی کە لە ضەر ثٌبغەی‬ ‫تًّْض ّ تیژی غۆڕغگێڕی ّ کبری چەکضاراًە لە سەثبت صژی صاگیرکەراًی فەراًطەّی ّ‬ ‫ثەکرێ گیراّاًی ًبّسۆییبى صاهەزراثّْ‪ً ،‬ەکەّتە ثەر صڵی تەغکیالتی ضًٌّْەتی الیەًە‬ ‫چەپی ّ ڕاضتی یە ًبّسۆیی ّ صەرەکیەکبى ّ کەّتە ثەر ڕەسٌە ّ ڕەص صاًەّەی زۆر لە‬ ‫کۆڕ ّ کۆهەڵەکبًی ضەر ثەّاى ّ ثەرًبهە ّ ڕێجبزی ئێوە هەدکّْم کرا‪.‬‬ ‫لە ًبّ فەراًطە صا ثاڵّ کراّەکبًی ئۆهبًیتە‪ ،‬فیگبرۆ‪ ،‬لۆهۆًض ّ ثاڵّ کراّەی رێکشراّە‬ ‫ًیػتیوبًیەکبى ثە ُبت ّ ُّْ ّیطتیبى کە کەراهەت ّ پێگەی کۆهەاڵیەتی ئێوە سەّظ‬ ‫صار ثکەى‪ُ .‬ەّڵی ئەّاى ئەّە ثّْ کە پبضب ّ ثۆ ترضٌۆکی ّ سیبڵ پاڵّی سۆیبى لەم جۆرە‬ ‫لێکضاًەّەیبى صا ثێٌ​ٌەّە ّ لە ثەر چبّی سەڵکی کرصەّەی سۆیبى ثە ًبّ ئبراضتە کراّ‬ ‫ثٌْێٌي‪ .‬گریٌگتریي ڕەسٌەکبًیبى ثەم غێْەی سْارەّە ثّْى‪:‬‬ ‫‪ .1‬ثە پێی ثۆچًّْی ئەّاى ڕێجبزی پبرتیساًی ئێوە صەرّ​ّى گەرا ثّْە ّ پێگەی کۆهەاڵیەتی‬ ‫ًەثّْە‪.‬‬ ‫‪ .2‬ئێوە ثڕّاهبى ثە تەغکیالت ّ دیسة ًەثّْە‪.‬‬ ‫‪ .3‬لە هبّەی سەثبت صا تەک ڕەّ ثّْییي ّ ثەرەی یەکگرتّْی گەلوبى لە ثەر چبّ‬ ‫ًەگرتّْە‪.‬‬ ‫‪ .4‬تێکۆغبًی ثە صّ​ّر لە کۆهەاڵًی گەل ئێوەی تەریک صەسطتەّە‪ .‬ثێ ثًّْی پێگە ُەّڵی‬ ‫تەّاّی ئەّاى ثۆ پبضبّ صاى ّ ثاڵّ کرصًەّەی ئەم هەضەلە ثّْ کە ئێوە تەًیب تبلوێکی‬ ‫ئبًبرغیطتیي ّ ًبکرێ ئێوە ثە ڕێکشراّێکی غۆڕغگێر صاثٌێي‪ .‬کبتێک لطەکبًوبى لە‬ ‫کرصەّە صا صەرکەّت‪ ،‬هػتێکی پۆاڵییٌوبى لە صەهی ّڕێٌە چیەکبًی ڕەًگبّڕەًگی ثە ًبّ‬ ‫غۆڕغگێڕ ضرەّاًض‪.‬‬ ‫کرصەّەی غۆڕغگێڕاًەی ئێوە لە ژێر ثەرًبهەیەکی ضتراتیژی صارێژراّ صا ّەکّْ‬ ‫ڕّ​ّثبرێکی لە جۆظ ّ ثە سّْڕ ثەرەّ ئبهبًجی ثەرزی سۆی ڕێگبی صەثڕی‪ .‬ثەرًبهەی‬

‫~ ‪~ 48‬‬

‫تبکتیکی ّ ضتراتیژیکی صیبری کراّ کە لە ڕاگەیبًضراّ ّ ژهبرەکبًی ئۆرگبًی ڕێکشراّ صا‬ ‫(الوجبُض) ثە ڕّ​ًّی صەگّْتراى ّ صەضت ًیػبى صەکراى‪ .‬پرۆگراهی گػتی ئێوە لە‬ ‫سەثبتوبى صا ثّْ‪ .‬سەثبتی چەکضاراًەی پبرتیساًی تەًیب ضتراتیژی غۆڕغی جەزائیرە‪ .‬کە ثە‬ ‫ّرصی پێْەًضی ثەم ضێ لۆًبغەی سْارەّە ُەثّْ‪.‬‬ ‫‪ .1‬سۆ ڕێکشطتي ّ ئبهبصە کرصًی ثەرًبهەیەکی ڕّ​ّى ّ صیبری کراّ ثۆ غەڕی پبرتیساًی‪.‬‬ ‫‪ .2‬صەضت کرصى ثە چبالکی چریکی ّ پەرە پێضاى ثەم جۆرە سەثبتە تب صاهەزراًضًی ضپبی‬ ‫گەل‪.‬‬ ‫‪ .3‬ئبّێتە کرصًی چبالکی غبر لە گەڵ غەڕی چریکی ًبّ گًّْضەکبى‪.‬‬ ‫سەثبتی چەکضاراًە ّەکّْ ثەغێک لە غەڕی غۆڕغگێڕاًە لە پێٌبّ جێگیر کرصًی صەضەاڵتی‬ ‫گەلضایە‪ .‬ئەم سەثبتە لە راضتی صا ثۆ ًەُێػتٌی ئەّ ڕێگب چبرە ئبغتی سْازاًەیەی کە‬ ‫ًبّەڕۆکی لیجراڵیبًەی ُەیە ثەڕێْە صەچێ‪ .‬جێگیر کرصًی ًبّەًضە پبرتیساًیەکبى لە جەزاییر‬ ‫صا غەڕێکی ثەرثاڵّ لە صژی فەڕاًطەّی یەکبى ڕێک صەسبت‪.‬‬ ‫ئەرکی ضەرەکی ئەم غەڕە ڕزگبری سْازاًەیە‪ ،‬ثۆ ّەصەر ًبًی صاگیرکەراًی فەراًطەّی‬ ‫ثّْ‪ .‬ڕّ​ًّە کە ئێوە تەًیب ئەّ کبتە سْاضتەکبًی سۆهبى ثە ّەصی ُبتّْ صەثیٌیي کە‬ ‫ضەرهبیە صارەکبى‪ ،‬فیۆصاڵە سبّەى زەّی یە ًبّسۆییەکبى ّ ثێگبًە پەرضتبى ُیچ چەغٌە‬ ‫صەضەاڵتێکیبى ًەثێ‪ .‬ئەّ کبتە کە گەلی چەکضار ّ دکّْهەتی غۆڕغگێڕی گەل صەضەاڵتی‬ ‫ضیبضی ثە صەضتەّە ثگرێ ئێوە ثە ئبّاتی سۆهبى گەیػتّْییي‪ .‬ئەّ کبتە جّْاڵًەّەی‬ ‫گەلی صەتْاًێ صرێژە ثە ژیبًی سۆی ثضات‪ .‬کە پػتیْاًی ثە تْاًبی ئبگری غۆڕغگێڕاًی لە‬ ‫گەڵ صاثێ‪.‬‬ ‫چبالکی پبرتیساًی لە ضەر ئەضبضی ضتراتیژی ضیبضی ّ ڕەّاًی ثە پێی ئبهبًجێکی ڕّ​ّى‬ ‫ثەڕێْە صەچّْ‪ .‬ثۆ ّێٌە تەلبًضًەّەی ثۆهجێک لە ًبّ کبثبرەیەک کە پڕ ثّْ لە کۆچجەراى ّ‬ ‫ًیساهیبًی فەڕاًطەّی ثە ثبری ڕەّاًیەّە زەثرێکی کبریگەری لە صاگیرکەراى صەصا ّ‬ ‫ئبڵۆزی ّ ثػێْی ڕّ​ّی صەصا‪.‬‬ ‫ّاتب ئەّ غتەی کە صّژهي لێی ثێسار ثّْ‪ .‬ئێوە لە ُەر رێکشراّ ّ تبلن ّ کەضێکی صژی‬ ‫ئیطتیعوبری پػتیْاًیوبى صەکرص‪ .‬تبلوە زەرثەتیەکبى ڕۆڵی کبریگەر ّ ثەرچبّیبى لە‬

‫~ ‪~ 49‬‬

‫غۆڕغی جەزائیر صا لە ئەضتۆ ثّْ‪ .‬ئەًضام ّەرگرتي ثە پێی غێْاز ّ ثەرًبهەیەکی ّرص ّ‬ ‫صەلیك ثەرێْە صەچّْ‪ .‬ثۆ ّێٌە کەضی صەضت ًیػبى کراّ صەثّْ لە ثْاری ضیبضی‪،‬‬ ‫ئەساللی ّ ثەصەًیەّە‪ ،‬پەضەًض کراثب‪ .‬ثێ ُیچ چەغٌە ُەضتێکی ڕۆهبًطیبًە لەّ ثڕّایە‬ ‫صاثّْییي کە تەًیب ئەّ کەضبًە صەتْاًي ثجٌە ئەًضاهی ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە‬ ‫ئەرکی هەترضی صار لە غبرەکەی سۆیبى صا ثەڕێْە ثجەى‪ .‬زۆر کەش لە هٌباڵًی غبری لە‬ ‫کێْەکبى ڕاضتەّسۆ پێْەًضیبى ثە ئێوەّە گرتّْە ّ سْازیبری ئەًضاهەتی لە ًبّ ثەرە‬ ‫صاثّْى‪ ،‬ثەاڵم لەثّْڵ ًەکراّى ّ ثە ًبچبری گەڕاًّەتەّە غْێٌی ژیبًیبى‪ُ .‬ەرّەُب‬ ‫ُبُّەًگبّ لە گەڵ چبالکی چریکی لە ًبّ غبرصا‪ ،‬سەثبتێکی ثێ ئبهبًوبى لە صژی لۆهپێٌیطن‬ ‫صەضت پێ کرص‪ .‬ئبهبًج لەهە پبک کرصًەّەی ًبسی کۆهەڵ لە ثْاری ضیبضیەّە ثّْ‪.‬‬ ‫لۆهپێٌەکبى لە هبّەی ضباڵًێکی صّ​ّر ّ صرێژ صا ثە سۆغشسهەتی ثە صاگیر کەراى زۆر‬ ‫زەثری ثەرچبّیبى لە جّْاڵًەّە غۆڕغگێڕیەکبى صاثّْ‪.‬‬ ‫صەضت پێ کرصًی کبر ّ کرصەّەی غۆڕغگێڕی لە الیەى تبلن ّ صەضتە زەرثەتیەکبًەّە‬ ‫ًیػبًی صا کە ضەرەڕای ثۆچًّْی صّگوبتیطتەکبى کە ُەل ّ هەرج ثۆ غۆڕظ لەثبر ًی‬ ‫یە‪:‬‬ ‫‪ .1‬ئیوە گەغە ّ پەرە ضتبًضًێکی ثەرچبّهبى ثە سۆهبًەّە ثیٌی‪.‬‬ ‫‪ .2‬صەضەاڵتی ًیساهی ثەرچبّهبى ثۆ سۆهبى پێک ُێٌب‪.‬‬ ‫‪ُ .3‬یرغی ئێوە ثۆ ضەر ًبّەًض ّ پێگە ًیساهی ّ ژاًضارهەریەکبى ثۆ صەضت ثە ضەرا‬ ‫گرتٌی چەک ّ تەلەهەًی ثّْ ثە جێگبی ضەرضْڕهبى‪.‬‬ ‫‪ .4‬ثە جێی غەڕی پبرتیساًی کێْ ّ ثەًضەًەکبى کە صەثّْ ثە ُۆی کۆثًّْەّەی ُێسەکبًی‬ ‫صّژهي ُبّکبت لە گەڵ ئەّە غبًەی چبالکی غبریوبى صاهەزراًض ّ ثە ُۆی غەڕی‬ ‫ڕەّاًی یەّە زەثری کبریگەر ّ ثەرچبّهبى لە صاگیرکەراى صا‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئێوە ثە تبلوێکی ‪ 22‬کەضی صەضتوبى پێ کرص ّ صّای ئەهە ثّْییٌە رێکشراّ‪ .‬هبُیەت‬ ‫ّ ًبّەڕۆکی گەلیوبى ئەّەی صەسْاضت کە ثە ًبّی سۆهبى ثجْڵێیي ّ ثەرپرضبیەتی‬ ‫چبالکیوبى ّە ئەضتۆ ثگریي‪.‬‬

‫~ ‪~ 50‬‬

‫جّْاڵًەّە سْێٌض کبریەکبى کە صەرکەّتي ّ ضەریبى ُەڵضا‪ ،‬ئبهبًج ّ هەثەضتەکبًیبى لە‬ ‫صرێژە کێػبًی چبالکی ئێوە صا صەصی‪ .‬لە پێٌبّ یەکێتی لە گەڵ ئێوە صا ُەّڵیبى صا‪ .‬ثەّ‬ ‫جۆرە پبًتبیی چّْارچێْەی سەثبتی چەکضاریوبى ثەریٌتر ثۆّە‪.‬‬ ‫تًّْض ّ تیژی ّ ثێ ثەزەیی پۆلیص ّ کبرثەصەضتە ئبضبیػیەکبى ثە لبزاًجی جْاڵًەّەی‬ ‫غۆڕغگێڕی تەّاّ ثّْ ّ ثەغێکی ثەرچبّتر لە سەڵکی کەّتٌە صژایەتی کرصًی ًیساهیبًی‬ ‫فەراًطەّی‪.‬‬ ‫ثێساری سەڵکی‪ ،‬سۆغەّیطتی ئێوەی زیبت صەکرص‪ .‬ئێوە لەّ ثڕّایە صاثّْییي کە تەًیب ثە‬ ‫کەڵک ّەرگرتي لە کبری غۆڕغگێڕی صەتْاًیي ًیػتیوبى ّ گەلەکەهبى ڕزگبر ثکەییي‪ .‬ئەّ‬ ‫سەثبتگێڕاًەی کە صێٌە ًبّ ڕیسەکبًوبى لە ًبّ ئێوە صا غتێک جگە لە سەثبتی ڕاضتەلیٌە‬ ‫ًبثیٌ​ٌي‪ .‬ثبیەر ّ گریٌگی کرصەّەی غۆڕغگێڕاًەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ‬ ‫ڕۆڵی کرصەّە ّ کرصار ّەکّْ ثەڵگە ّ پێْصاًگ لە ثەر چبّە‪.‬‬

‫~ ‪~ 51‬‬

‫صیطبى جەزائیری فەڕاًطە‬ ‫کبتێک زەدوەتکێػبى ثۆ ئبزاصی ُەّڵ صەصەى زەًگی هەرگی ئیطتیعوبرگەراى لێ صەصا‪.‬‬ ‫(ئیجٌی هەُضی سەثبتگێڕی غەُیض)‬ ‫غبری جەزیرە کە ثە ُۆی ثًّْی کبثبرە‪ ،‬ضەیراًگب‪ ،‬گبزیٌۆی غەّاًەی ثە پبریطی ثچّْک‬ ‫ثە ًبّثبًگە‪ ،‬غبری جیبّازیەکبى ّ ًبتەثبییەکبًە‪ً .‬بتەثبیی ثە صّ​ّر لە هرۆییبًە ثە هەّصا ّ‬ ‫ًێْاًی چیٌبیەتی ثەرچبّ‪ .‬کۆچجەراًی فەڕاًطەّی ثەُەغتی لێ ّى ثّْی سۆیبى لە سبکی‬ ‫جەزائیرصا صۆزیْەتەّە‪ .‬ئبّ ّ ُەّای ضبزگبر‪ ،‬هیْە ثە تبهەکبى‪ ،‬ثەُبری صڵگر‪ُ ،‬بّیٌی‬ ‫صرێژ‪ ،‬پبئیسی جْاًی ّ لە ُەهّْی گریٌگتر گبزیٌۆکبًی پێػْازیکبری ُەًگبّی گاڵّیبى لە‬ ‫ژێر ضێجەری سۆغشسهەتی لۆهپێٌەکبى‪ .‬غەّ ًػێٌی ّ چًّْی فەڕاًطەّیە کبى ثۆ‬ ‫ضەیراًگبکبى ّ هبًەّەیبى لە صارضتبى ّ کەغتی لێ سْڕیي لە ًبّ صەریبکبى تبم ّ جێژی لە‬ ‫ڕاصەثەصەریبى ُەیە‪ .‬لە ّاڵتی پڕ لە ًبتەثبیی صا سسهەتکبرێکی فەڕاًطەّی یبى تەًبًەت‬ ‫ضەگەکەی ثبیەسی زیبترە لە چەًضیي ُەزار جەزائیری‪ .‬جەزائیریەکبى هبفی ُبتْچۆیبى ثۆ‬ ‫گەڕەک ّ غْیٌی کۆچجەرەکبى ًی یە‪.‬‬ ‫جیبّازی ڕەگەزایەتی لەّپەڕی سۆی صایە‪ .‬پۆلیطەکبى سەڵکی تباڵى صەکەى‪ .‬ثبزاری کبری‬ ‫ّرگ زلەکبى زێڕیٌە‪ .‬گەًضەڵکبری‪ ،‬کێػبًی هبصصە ضڕکەرەکبى‪ ،‬لْهبرسبًەکبى‪،‬‬ ‫کْغتبرگەی ئەّ پیبّاًەیە کە هەدکْهی چبرەًّْضي‪ .‬صاتەپیٌی کەضبیەتی هرۆیی ّێٌەی‬ ‫زۆرثەی گەلی ُەژارە‪ .‬ئەّ کبتەی کە غەڕافەتی ًەتەّەیی سەڵکێک لێیبى صەضتێٌضرێتەّە‬ ‫ّ ّەکّْ هۆرەیەک ُەڵیبى صەضْڕێٌي‪ ،‬غیرکەتە فەڕاًطەّیەکبى لە ژێر ضبیەی ئەّەی‬ ‫صەضتیبى ثە ضەر صاگرتّْە‪ ،‬گەل ّ ضەرچبّە ًیػتیوبًیکبًیبى ثە تباڵى صەثەى‪ .‬کەغتیە‬ ‫ثبرُەڵگرە گەّرەکبى کەرەضە ّ پێضاّیطتی سْارصەهەًی ّ ثەرُەهە ًەتەّەییەکبى ثەرەّ‬ ‫ثەًضەری هبرضەی ثبر صەکەى ّ صیبری کەغتی فەڕاًطەّیەکبًیع ثۆ جەزائیریەکبى چەک‬ ‫ّ تەلەهەًی یە‪ .‬ئەهریکبییەکبى ّەکّْ یبرهەتی چەک ّ چۆڵێکی زۆر صەصەًە‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى‪.‬‬ ‫ئەّ کبتە کە ُەژاری ُەهە الیەًە ثبڵی ثە ضەر ًبّچەکەصا کێػبّە ّ چەّضبًضًەّە ّ ئبزار‬ ‫ّ ئەغکەًجە ُەیە ڕێکشراّە ضیبضیەکبى کە لە ًبّەًض ّ کۆڕە ضیبضیەکبى صا صرّغوی‬

‫~ ‪~ 52‬‬

‫پػتیْاًبًی گەلیبى ُەڵگرتّْە‪ ،‬چًّْەتەّە ًبّ کبژەڵەی سۆیبى ّ ثە ثێ غەرهبًە چبّ لە‬ ‫ڕّسطبری سەڵکەّە صەثڕى ّ لە گەّجی ّ ًەزاًی سۆیبًضا ّى صەثي‪ .‬غێْازێک لە ترش‬ ‫لە ًبّ چبّی سەڵکی صا غەپۆل صەصا‪ُ .‬ەهّْ ًیػتیوبى پەرەضتبى ئەّە صەزاًي کە‬ ‫صّ​ّثەرەکبیەتی ثە لبزاًجی صاگیرکەرە ّ ُەرّەُب صەزاًي کە رێکشراّە ضیبضیەکبى جگە‬ ‫لە لطە چیبى ثە صیبری ثۆ ًەُێٌبّى‪.‬‬ ‫ئەگەر ڕێگبت ث کەّێتە گەرەکەکبًی کبًسا ّ لە گەڵ سەڵک ثضّێی ئبزارەکبى صەًبضیەّە‪ .‬لە‬ ‫ًبسی صەرّ​ًّت صا ُەضت ثە ئبزار صەکەی ّ ئیٌجب هەّصای فەرُەًگی صّ​ّ ًبّچەی‬ ‫جیبّازی غبری جەزیرە ت ثۆ صەرصەکەّێ‪ .‬ئەگەر ڕێگبت ثکەّێتە گًّْضەکبى ّ یبى ثچیە‬ ‫ًبّ صەغت ّ صەرەکبى ّ تەًیب ثەریٌبیی سبکی صاگیرکراّ لە الیەى کۆچجەرەکبًەّە ثە‬ ‫ژهبرە الی سۆت ثە ئەضپبیی ثژهێری ثۆ ئەّەی ًەکب ئبلیبرەکبى ثیجیطي‪ ،‬تّْغی‬ ‫ضەرضْڕهبى صەثی ّ صیطبى صەرص ّ ئبزار صەرّ​ًّت صاصەگرێتەّە‪ .‬ثێ ئەّەی ثتەّێ‬ ‫صڵت ّێک صێ ّ ًبتْاًی فێڵ لە سۆت ثکەی ّ ضەثبرەت ثەم ُەهّْ ڕاضتیە تباڵًەی‬ ‫صەّرّثەرت ثێ ُەڵْێطت ثی‪ .‬صەتْاًی ثە جٌێْ صاى ثە پۆلیطێک غەُبصەت ثە صڵ ثکڕی‬ ‫ثەاڵم‪...‬‬ ‫ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثە ئبگبصارثًّْی فراّاى لە ثەرپرضبیەتیەکەی لە دبضت‬ ‫چبرەًّْضی ًیػتیوبًەکەی صا پێ لە ضەر یەکێتی تەّاّی ًەتەّەییەکبى صاصەگرێ‪ .‬ئێوە ثۆ‬ ‫گەیػتي ثە ئبزاصی ّ ضەرثەضتی ّ لە ژێر ضّْڵتە ّ صەضەاڵتی صاگیرکەراى ّ ڕزگبری‬ ‫زەدوەتکێػبى لە ُەهّْ چیي ّ تْێژەکبًی ًەتەّە ُەّڵ صەصەییي‪ .‬ئێوە لەّ ثڕّایە صاییي‬ ‫کە صّای گەیػ تي ثەّ لۆًبغە‪ ،‬یەکەم کرصەّەی غۆڕغگێڕیوبى ُەهبى غۆڕغی ئەرزی‬ ‫صەثێت‪ُ .‬ەر جّْتیبرێک صەثێ پبرچە زەّیەکی ثۆ کػت ّ کبڵ ّ هبڵیکی ثۆ ژیبى ُەثێت‪.‬‬ ‫ثە ثێ گّْهبى کّْرت کرصًەّەی صەضتی سبّەى هڵکە گەّرەکبى ّ (کۆڵٌەکبى) ّ‬ ‫صەضت ّ پێْەًضەکبًیبى ّ لە ًبّ ثرصًی ضیطتوی ًیْە فیۆصاڵی لە ُەًگبّە ضەرەتبییەکبًی‬ ‫غۆڕغی ئێوە صەثێ‪ .‬ئێوە تەًیب ثۆ ًەتەّە ّ ًیػتیوبًەکەهبى ڕاپەڕیْیي ّ ُەرچەغٌە ثیر‬ ‫ّ ڕایەک ی غۆّیٌیطتیبًە ّ ڕەگەزپەرەضتبًە ثە صّا کەّتْاًە لە لەڵەم صەصەییي‪ .‬ئێوە تەًیب‬ ‫لە ثْاری پێػکەّتي سْازیەّە‪ ،‬پێ لە ضەر ضًٌّْەتگەرایی صاصەگریي ّ فەرُەًگی‬ ‫ًەتەّەیی ّ ئیطالهیوبى ثە ڕێٌیػبًضەری صاُبتّْهبى صەزاًیي ّ ئێوە ثۆ پەرە پێضاًی‬ ‫زهبًی عەرەثی ّ سْڵمبًضًی غۆڕغێکی فەرُەًگی ُەًگبّ ُەڵضەگریي‪.‬‬

‫~ ‪~ 53‬‬

‫جەزائیر ُەر جەزائیرە‬ ‫جەزائیر صەثێ سۆی چبرەًّْضی صیبری ثکبت‪ .‬غۆڕغی جەزائیر ثە صاًی هلیۆًێک غەُیض‬ ‫پێی گرت ّ پێگەیی‪ .‬فەڕاًطەّیەکبى ثە پێی ثۆچًّْی غبرەزایبًی ًیساهی‪ ،‬زیبتر لە ‪100‬‬ ‫ُەزار کْژراّیبى صاّە ّ ڕۆژاًە ًسیک ثە ‪ُ 30‬ەزار صۆالر سەرجی ئەم غەڕە‬ ‫هبڵْێراًکبریەی کرصّ​ّە‪ .‬ثۆچی فەڕاًطەّیەکبى لەم پێْەًضیە صا ضەرەڕای ئەزهًّْێک کە‬ ‫لە تێکػکبًی ئبثڕّ​ّ ثەراًەیبى لە غەڕی (ُیٌض ّ چیي) صا ُەیبًە ّ ضتًّْی صّ​ّی‬ ‫ڕێکشراّە ضیشْریەکەیبى ثە ثبغی لەهە ئبگبصارە کە جْاڵًەّە غۆڕغگێڕیەکبًی جیِبى‬ ‫ثەرەّ گەغە کرصى ّ ضەرکەّتي صەچي‪ُ ،‬ەر ضّْر ّ پێضاگرە؟‬ ‫ڕّ​ًّە کە فەڕاًطەّیەکبى لەّ یبرهەتیبًەی کە ثە غبًبزیەّە لە الیەى ئیوپریبلیطتەکبًی‬ ‫ترەّە ثۆ لبین کرصًی ُەرچی زیبتری صەضەاڵتە ئیطتیعوبریەکەیبى کەڵک ّەرصەگرى‪.‬‬ ‫ضێاڵّی یبرهەتی ّاڵتبًی ئەًضاهی پەیوبًی ًبتۆ ّ لە ضەرّ​ّی ُەهّْیبًەّە ّاڵتە‬ ‫یەکگرتّْەکبًی ئەهریکب ثۆ ّاڵتی فەڕاًطە ثەڵگەی ئەم ڕاضتیەیە‪ .‬لە دبڵێکضا ئەم ّاڵتبًە لە‬ ‫ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ثبضی ئبغتی ّ ئبغتەّایی صەکەى ثە کرصەّە ُبّڕێ ّ‬ ‫پػتیْاًی صەضت صرێژی فەڕاًطەّیەکبًي ثۆ ضەر گەلی ُەژار ّ صاهبّی جەزائیر‪ .‬ئەّ‬ ‫ًەتەّە غۆڕغگێڕەی کە ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی هبفی چبرەًّْضی سۆی ڕاپەڕیْە‪ ،‬گەلێک کە‬ ‫ضّْرە لە ضەر ئەّەی ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ضەرثەسۆیی سەضبرەتی گیبًی ّ هبڵی‬ ‫گەّرەظ ثضات‪.‬‬ ‫پێْەری ئێوە ثۆ ُەڵطەًگبًضى ّ لێکضاًەّەی پێکِبتەی ضێ لەغکەری فەڕاًطەّی لە‬ ‫یەکێک لە ثەرەکبًی غەڕصا کە پێضاّیطتی پبغەکەّت کراّی ئەم چەک ّ چۆاڵًە‬ ‫ُەهّْی صرّ​ّضت کراّی ئەهریکبیە‪ .‬تەدْیل صاًی ‪ 25‬کۆپتەری ضیکۆریطکی ثە ّاڵتی‬ ‫فەڕاًطە ‪ً ،‬یػبًەی ّاثەضتە ثًّْی ثْاری ًیساهی فەڕاًطە ثە پیٌتبگۆًە‪ُ .‬ەرّەُب لە الیەى‬ ‫ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکبّە ڕاصەی ‪ 60‬فڕۆکەی غەڕکەری (تی‪ ) 28.‬لە ژاًْیەی‬ ‫‪ 1960‬صا صراًّە فەڕاًطە‪.‬‬ ‫ئیوپریبلیسهی ئەهریکب پػتیْاًی ئیطتیعوبرگەراًی فەڕاًطەّی یە‪ُ .‬ەر صّ​ّالیبى ّەکّْ‬ ‫یەک ثۆ گەلی ئێوە هەترضی صارى‪ .‬ثۆ ّێٌە لە ُێرغی فرۆکە غەڕکەرەکبًی فەڕاًطەّی‬

‫~ ‪~ 54‬‬

‫صا کە صرّ​ّضت کراّی ئەهریکب ثّْى‪ ،‬ئبکبهەکەی ثّْ ثە ُۆی ّێراى ثًّْی غْێٌە‬ ‫هەصەًیەکبى‪ .‬سەرجی ًیساهی فەڕاًطە ثۆ غەڕی جەزائیر لە ثڕە پبرەی ًبتۆ ّە صاثیي‬ ‫صەکرێ‪ .‬ئەهریکبییەکبى لە ضبڵی ‪ 1958‬صا ثڕی ‪ 625‬هلیۆى صۆالریبى ثێ گەڕاًەّە تەًیب‬ ‫ثۆ غەڕی جەزائیر صاّەتە فەڕاًطەّیەکبى‪ .‬یەکێتی ئەًضاهبًی پەیوبًی ًبتۆ لە غەڕی‬ ‫ئیطتیعوبری جەزائیرصا ًیػبًەی پێک ُێٌبًی ثەرەی ضەرهبیەصاری لە دبضت غۆڕغە‬ ‫ڕزگبری سْازەکبًە‪ .‬ئێوە لە صرێژەی پەرە ضتبًضًی غەڕ صا ًیػبًوبى صا کە ئبهبًجی‬ ‫ڕاضتەلیٌەی پەیوبًی ًبتۆ چی یە‪ .‬ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ثۆتە گبڵتە جبڕی‬ ‫زلِێسەکبى ّ ئبغتی ّ ُێوٌیەک کە لە کتێجە پیرۆزەکبى صا ثبضی صەکەى‪ ،‬صیطبًیع لە ًبّ‬ ‫الپەڕەی کتێجەکبى صا صەگەًێي‪.‬‬ ‫ئەّ تبکتیکە پێْیطتبًەی کە لە ضتراتیژیەتی سۆهبى لە ًبّەڕۆکی (کەش جگە لە سۆهبى‬ ‫یبرهەتیوبى ًبصات) ثەرچبّ ثّْ‪ ،‬صاهبًڕغت‪ .‬ڕّ​ًّە کە ّەضتبًەّەی صاگیرکەرە‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى لە دبضت صاّا ڕەّاکبًی گەلی جەزائیر‪ُ ،‬ەل ّ هەرجی ضیبضی ئبڵۆز ّ‬ ‫تەًگەثەر تر کرص‪( .‬لبثیلیەکبى) ًسیک ثە ‪ 3/1‬دەغیوەتی سۆجێی ّاڵتیبى پێک صێٌب ّ‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى پێیبى ّاثّْ کە ثە ُبًضاى ّ پۆغتە کرصًیبى صەتْاًي سۆراگری ثەرەی‬ ‫ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی تێک ثػکێٌي‪ .‬ئەهجبر ضەریبى لە ثەرصی صرا‪ .‬چۆًکّْ ثە ُبتٌە‬ ‫ًبّەّەی سەثبتگێڕاًی لبثیلی ثۆ ًبّ ثەرەّە‪ ،‬ثەرەّ ُیْا ثڕاّی چّْ‪ُ .‬ەرثۆیە کەّتٌە ثە‬ ‫ُێس کرصًی ًیساهیەکبًیبى‪ .‬ئەم غەڕە ًیساهیە کە لە ضبڵی ‪ 1957‬صا زیبتر لە ‪ُ 450‬ەزار‬ ‫ضەرثبزی فەڕاًطەّی تێضا ثەغضار ثّْى‪ ،‬تب کۆتبیی ضبڵی ‪ 1959‬گەیػتە ‪ُ 700‬ەزار‬ ‫کەش‪ .‬ئەگەر چی هەضەلەی جەزائیر زۆر جبر لە کۆڕی گػتی ڕێکشراّی ًەتەّە‬ ‫یەکگرتّْەکبى صا ثبش کراّە‪ ،‬ثەاڵم ُەر ّەکّْ پێػبى یبى صّا سرا‪ ،‬یبى ثە ثیبًّْ‬ ‫ُێٌبًەّەی جۆراّجۆر پێیبى لە ضەر ثۆچًّْی فەڕاًطە صاصەگرتەّە‪ .‬لە ضبڵی ‪ 1957‬صا‪،‬‬ ‫ژًێڕاڵ ژاک هبضۆ ّ چەتر ثبزە سۆ فرۆغەکبًی ثە زۆری ّ ثە ئبزار ّ ئەغکەًجە صاى‬ ‫ُەّڵیبى صا کە تبلوە چریکەکبًی {‪ }F.L.N‬ثفەّتێٌي‪.‬‬ ‫پێک ُێٌبًی ترش ّ سۆفی ًیساهی چەتر ثبزەکبى ًەیتْاًی ثە تەّاّی جْاڵًەّە کپ‬ ‫کبتەّە‪ .‬ئەگەر چی ُەڵطْڕاًی ثەرەی تّْغی ُێْر ثًّْەّە ّ ًبڕێکی کرص‪ .‬ئەم غەڕە‬ ‫ًبثەراثەرە زۆرجبر لە کۆڕی گػتی ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ّ ثیر ّ ڕای گػتی‬ ‫جیِبًی صا صەًگی صایەّە‪ .‬ڕێکشراّ ّ ثبلی جْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبى پػتیْاًیبى لە‬ ‫جّْاڵًەّە کرص‪ .‬ثەاڵم صاگیرکەراًی ضەرەڕۆی کۆچجەر ثە ڕێجەرایەتی ژًێڕاڵ هبضۆ‪،‬‬

‫~ ‪~ 55‬‬

‫ژًێڕاڵ ڕائۆل ضبالى ّ ژۆئْا‪ ،‬لە ‪13‬ی هبًگی هەی ‪ 1958‬صا ڕێپێْاًێکی چەکضاراًەیبى لە‬ ‫ضەر ئەضبضی صرّغوی جەزائیری فەڕاًطە لە ُەهّْ جێیەکی ّاڵت ثە پػتیْاًی‬ ‫ًیساهیەکبى ڕێکشطت‪ .‬ئەم کرصەّە ثە غێْەی ًبڕاضتەّسۆ ثّْ ثە ُۆی ڕّ​ّسبًی کۆهبری‬ ‫چْارەهی فەڕاًطە‪ .‬ثە ثێ گّْهبى ژًێڕال هبضۆ یەکێک لە ثەُێس تریي پیبّاًی فەڕاًطە‬ ‫ثّْ‪.‬‬ ‫پبریص کەّتۆتە جّْڵە‪ .‬ضیبضەتوەصاراى سەثبتی ضیبضی ًْێیبى‪ ،‬ثۆ صاًبًی صەّڵەت صەضت‬ ‫پێ کرصّ​ّە‪ .‬غبرێل صۆگۆل ضیبضەهەصاری کۆًە کبر لەثّْڵی کرصّ​ّە کە ضەرەتبی‬ ‫هبًگی ژّ​ّئەى پۆضتی ضەرەک ّەزیراى ّەرثگرێ‪ .‬صۆگۆل صێتە جەزائیر ّ ّتەیەکی صّ‬ ‫الیەًەی ُەیە‪ .‬صەترضێ لەّە کە ئەضڵی هەضەلەکە ضەثبرەت ثە جەزائیر ثبش ثکبت‪.‬‬ ‫چۆًکّْ زیبى ثە ُەل ّ هەرجە ضیبضیەکەی سۆی صەگەیەًێ‪ .‬ثە ثەرصەّاهی ڕضتەی‬ ‫جەزائیر ئی فەڕاًطەیە صّ​ّثبرە صەکبتەّە‪ .‬صۆگۆل لە ُەڵجژارصًی ضەرەک کۆهبری صا لە‬ ‫فە ڕاًطە ّ جەزائیر ثە ‪ 97‬لە ضەصی صەًگەکبى ضەرکەّت‪.‬‬ ‫صۆگۆل ثەڵێٌی ثّْژاًەّەی ئبثّْری جەزائیر صەصات ّ ثە ُێٌبًە گۆڕی پرۆژەی‬ ‫کۆًطتبًتێي ثەڵێٌی پێک ُێٌبًی ًیْ هلیۆى پیػەی ًْێ صەصات‪ .‬صۆگۆل ّەکّْ‬ ‫ضیبضەتوەصارێکی گەّرە ثبظ صەزاًێ کە ئیتر تەهەًی ئیطتیعوبر ثە ضەر چّْە‪ .‬ئەّ ئێطتب‬ ‫ثۆی صەرکەّتّْە کە ثە ًەزاى ّ گێل ضەیر کرصى ّ ثەڵیٌی ثە صرۆ ًبتْاًضرێ گەلێکی‬ ‫سەثبتگێر ُێْر ثکرێتەّە ّ ڕّ​ّی پێ لە ضبزاى ثٌضرێ‪.‬‬ ‫ئیتر ضیبضەتی لە ڕّ​ّی صەضەاڵتەّە ثە تەًیبیی ثێ ئبکبهە‪ُ .‬ەر ثۆیە ثۆ تبلی کرصًەّە‬ ‫صەضت ثۆ کرصەّەیەکی هەترضی صاری گەّرە صەثبت‪ .‬ثەم جۆرە ڕاگەیبًضراّی ژێرەّە‬ ‫لە ژێر ضەرصێڕی (ئبغتی ثۆ صلێراى) لە ڕۆژی ‪ 16‬ی ضێپتبهجری ‪ 1959‬لە الیەى‬ ‫صۆگۆلەّە صەرصەچێ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ئبیب جەزائیریەکبى سْازیبری ّەضەر سطتي ّ تێکەڵ کرصًەّەی سبکەکەیبى ثە تەّاّی‬ ‫ثۆ ضەر فەڕاًطەى؟‬ ‫‪ .2‬ئبیب سْازیبری پێک ُێٌبًی ّاڵتێکی سبّەى سْصهْستبری ًبّسۆییي لە چْارچێْەی‬ ‫ضیبضەتی ّاڵتی فەڕاًطەصا؟‬ ‫‪ .3‬ئبیب سْازیبری ضەرثەسۆییي؟‬

‫~ ‪~ 56‬‬

‫لە ڕاضتی صا پێػکەظ کرصًی ئەم گەاڵڵە ًیػبًی صاى پێضاًبًی فەڕاًطە لە پبضبّصاًی‬ ‫غکەضتی ضیبضەتەکەیبى صاثّْ‪ .‬دکّْهەتی کبتی کۆهبری جەزائیر ( کە ثە ضەرۆکبیبتی‬ ‫فەردەت عجبش لە صەرەّەی ّاڵت پێک ُبتجّْ) ئەم گەاڵڵە ّغیبراًەیەی صۆگۆلی ثە‬ ‫تەڵەکەیەک ثۆ ّاصار کرصًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەی ّ ئەرتەغی ڕزگبری سْازی‬ ‫ًەتەّەیی‪ ،‬ثە تەضلین ثّْى‪ ،‬زاًی‪.‬‬ ‫ئەگەر چی غبرەزایبًی ثْاری ضیبضی ثە ضەرەتبیەک ثۆ تەضلین ثًّْی صۆگۆلیبى لێک‬ ‫صایەّە‪ُ .‬ەر ثۆیە ُیچ ّتّْێژێک لە ًێْاى دکّْهەتی فەڕاًطە ّ دکّْهەتی کبتی‬ ‫جەزائیر ًەکرا‪ .‬ڕاگەیبًضراّی ثبش کراّ ًەکەّتە ثەر صڵی کۆچجەراى ّ صاگیرکبراًی تًّْض‬ ‫ئبژۆ ّ ثّْ ثە ُۆی ًبڕەزایەتیەکی زۆر‪ُ .‬ەّڵی ثەرچبّی صۆگۆل پێضا گرتي لە ضەر صاًی‬ ‫سْصهْستبری ثە جەزائیریەکبى ثّْ‪ .‬صۆگۆل کە ثە ئەزهًّْی ثەرچبّی (هطتعوراتی )‬ ‫ئیٌگلیطی ثە صاًی سْصهْستبری ثە غێْەی ّاڵتبًی ُبّثەرژەّەًض پێ ثبغتر ثّْ‪.‬‬ ‫صۆگۆل‪( ،‬پۆل صۆ لۆریە)ی ئبثّْری زاًی ثۆ ثەڕێْە ثرصًی چْارچێْەی ضیبضەتی صاًی‬ ‫سْصهْستبری ڕەّاًەی جەزائیر کرص‪ً .‬بڕەزایەتی تًّْض رەّەکبى لە ثەرًبهەکبًی صۆگۆل‬ ‫ّای لێ کرصى کە ثەر ثە ثەڕێْە ثرصًی ضیبضەتی صۆلۆریە ثگرى‪ .‬ئیضارەی صژی زاًیبری‬ ‫فەڕاًطە پیالى ّ ئیذتیوبلی کْصەتبی ثە هەلەڕی فەرهبًضەری ڕاگەیبًض‪ .‬ژًێراڵ هبضۆ ثە‬ ‫زّ​ّیی لە صەضەاڵت الصرا‪ .‬ضپبی ثە ُێسی ‪ُ 400‬ەزار کەضی فەڕاًطەی سبّەى چەک ّ‬ ‫چۆڵی ثە ُێس هبیەی ترش ّ سۆفی صۆگۆل ثّْ‪ .‬ئەّاى صڵ سۆظ ًەثّْى ثە ثڕیبری‬ ‫صەّڵەت ضەثبرەت ثە ّتّْێژ لە گەڵ غۆڕغگێڕاى‪ .‬چْار ژًێڕاڵی فەڕاًطەّی صەضتیبى‬ ‫صایە کْصەتبیەکی ثە ُێس‪ .‬ضەعبت دەّتی ثەیبًی ڕۆژی ‪22‬ی ئبّڕیلی ضبڵی ‪1959‬‬ ‫ڕاصیۆی جەزیرە دکْهەت ًیساهی ڕاگەیبًض‪ .‬ثێ ئەّەی فیػەکێک ثتەلێٌضرێ ُەهّْ‬ ‫غْێٌێک کەّتە ژێر صەضەاڵتی ضپبّە‪ .‬ژًێڕاڵ ''زۆلێر''‪ ،‬ژًێرال ''زۆُض''‪ ،‬ژًێراڵ ''ضبالى'' ّ‬ ‫ژًێرال ''غبڵ'' ضەرفەرهبًضەری پێػّْی جەزائیر ثەڕێْە ثەراًی کْصەتب ثّْى ثۆ‬ ‫ُێػتٌەّەی جەزائیری فەڕاًطەی ضْێٌض سْارصّ​ّ‪ُ .‬ەر ثۆیە پۆلیص ّ ئەّ پػکێٌەرە‬ ‫ًیساهیبًەی ًێرصراثّْى گیراى ّ چەک کراى‪ .‬ژًێڕاڵ ثیگۆ فەرهبًضەی ُێسی ُەّایی ثە‬ ‫ئبهبصەیی ُێسەکبًی ثبضی ُێرغی ُەّایی ثۆ ضەر پبریص کرص‪ .‬ثەاڵم تۆفبًی (غي)‬ ‫کۆضپی ضەر ڕێی ثەڕێْە ثرصًی پیالًی چەترثبزەکبى ثّْ‪ .‬فەرهبًضەی ُێسی صەریبیع‬ ‫کەّتە پبڵ کْصەتب چیەکبى‪.‬‬

‫~ ‪~ 57‬‬

‫ثە ُۆی ئەّەی کە صۆگۆل لە فەڕاًطەصا الیەًگرێکی زۆری ُەثّْ‪ ،‬لە غەثەکەی ڕاصیۆ‬ ‫تەلەفسیۆى ڕای گەیبًض کە ثە پێی هبصصەی ‪ 16‬ی یبضبی ثٌەڕەتی صەضەاڵتی ثە صەضتەّە‬ ‫گرتّْە ّ تەّاّی کۆصەتب چیەکبى ثە ُۆی ژێر پێٌبًی یبضب لە صاصگب ًیساهیەکبى صا‬ ‫هەدکّْم صەکرێي‪ُ .‬ەًضێک لە فەرهبًضەراى لە چًّْە ًبّ کّْصەتب چیەکبى سۆیبى‬ ‫پبراضت‪ .‬کْصەتب ثە ئبکبم ًەگەیػت‪ .‬ژًێر ''غبل'' لە ضەعبت ‪ 2‬ی ثەیبًی سۆی ثە‬ ‫صەضتەّە صا ّ ثە فرۆکە ثە تبّاًی غۆڕغی چەکضاراًە ثرایە پبریص ثۆ ئەّەی لە صاصگبی‬ ‫ًیساهی صا صاصگبیی ثکرێ‪.‬‬ ‫ثەاڵم ژًێڕاڵ ''ضبالى'' ّ جێگرە لێِبتّْەکەی ثەغی زاًیبری ضەرُەًگ ''گۆصار''‪ ،‬ثە ُۆی‬ ‫ترش لە ئیعضام ثە چەک ّ چۆڵی ًیساهیەّە کەّتٌە ژیبًی ًِێٌوی ّ ضپبی ًِێٌی {‪}O.A.S‬‬ ‫یبى ڕێک سطتەّە‪ .‬ئەم ڕێکشراّە صەضتە ڕاضتیە تًّْض ڕۆیە زۆر سەضبرەتی گیبًی ّ هبڵی‬ ‫تّْغی جەزائیر کرص‪( .‬گْلیطتەکبى) ثۆ پێک ُێٌبًی ئبغتی لە جەزائیرصا لە ڕێگبی ّتّْ‬ ‫ّێژەّە ُەّڵیبى صا‪ .‬لە ‪ 14‬ی ژّئەًی ‪ 1960‬صا صۆگۆل لە ڕاگەیبًضراّێکضا هبفی صیبری‬ ‫کرصًی چبرەًّْضی ثۆ جەزائیر پەضەًض کرص ّ ڕای گەیبًض کە لە گەڵ ڕێجەری ثەرەی‬ ‫ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ضەثبرەت ثە ئبگر ثڕ ّتّْ ّێژ صەکبت‪ .‬لە کۆتبیی هبًگی‬ ‫ژّئەًی ‪ 1960‬صا لە ''هێلۆى'' ّتّْ ّێژە ضەرەتبییەکبى صەضتی پێ کرص‪ .‬ئەم ّتّْ ّێژاًە‬ ‫ثە سۆ پبراضتٌی تەّاّ‪ ،‬فەڕاًطەّیەکبى کە سْازیبری صاضەپبًضًی ُەل ّ هەرجی تبزەی‬ ‫ئیطتیعوبر ثّْى‪ ،‬ثە غێْەیەکی جیضصیبًە ثەڕێْە ًەچّْى ّ لە ‪15‬ی صێطبهجری ‪ 1960‬صا‬ ‫کۆهیتەی ضیبضی ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ثە ‪ 63‬صەًگی ڕازی‪ 8 ،‬صەًگی ًبرازی‬ ‫ّ ‪ 27‬صەًگی ثێ الیەى هبفی سْصهْستبری ّ ضەرثەسۆیی گەلی جەزائیری ثە ڕەضوی‬ ‫ًبضی‪.‬‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى ثیر ّ رای گػتی جیِبًیبى لە پێٌبّ صەضەاڵتی سۆیبى صا صەسطتە ژێر پێ‪.‬‬ ‫ضەرەًجبم لە ‪8‬ی ژاًْیەی ‪ 1961‬لە ئبکبهی پێضاگری ثیر ّ ڕای گػتی ّ ڕێکشراّە ًێْ‬ ‫ًەتەّەییەکبى ًبچبر ثّْ پەًب ثجبتە ثەر ڕاپرضی گػتی ضەثبرەت ثە هبفی سْصهْستبری ثۆ‬ ‫سەڵکی جەزائیر‪ .‬ئبهبًجی ضەرەکی پێک ُێٌبًی صەّڵەتێک ثّْ کە پػتیْاًی صاگیرکەراى‬ ‫ثکبت‪ .‬ئەم ڕاپرضیە لە الیەى ڕێکشراّە ًەتەّەییە جیِبًیەکبًەّە ئبغکرا کرا‪ .‬ثّْ ثە ُۆی‬ ‫ئەّەی سەڵکی ًبڕازی هػتێکی پۆالییي لە صەهی صاگیر کەراى ثضەى‪ .‬فەڕاًطەّیەکبى ثە‬ ‫کرصاری تًّْض ّ تیژی ّ ُەڕەغە لێ کرصى‪ ،‬ثەغی زۆری سەڵکیبى ّاصار ثە پەضەًض‬ ‫کرصًی ڕاپرضیەکە کرص‪.‬‬

‫~ ‪~ 58‬‬

‫فەڕاًطەّیەکبى ضەثبرەت ثە ُێػتٌەّەی پێگەکبًیبى لە ضەدرا صا کە پڕە لە کبًگب ژێر‬ ‫زەّیٌیەکبى ّ ًەفت‪ ،‬کە ئەهە ثەغێکی ثەرچبّ لە سبکی جەزائیری لە سۆی صەگرت‪.‬‬ ‫هەضەلەی ُەل ّ هەرجی ضیبضی سۆیبى لە هطۆ گەر کرصًی ئیوتیبزی صاًیػتّْە‬ ‫کۆچەرە فەڕاًطەّیەکبى صا صەصی‪ .‬کۆًفراًطی ئبغتی ''ئێڤیبى'' لە ‪ 20‬هبًگی هبی صا‬ ‫صەضتی پێ کرص‪ .‬لە یەکەم صەّری ّتّْ ّێژەکبًضا ثە ُۆی ثیبًّْ ُێٌبًەّەی‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى ضەثبرەت ثە پێْەًضی ''هیطیۆ لۆئی'' ثەرپرضی ّەفضی ًْێٌەرایەتی‬ ‫فەڕاًطە لە گەڵ جّْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر ّەکّْ ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی‬ ‫کۆثًّْەّە ثە ڕەضوی ثەڕێْە ًەچّْ‪ّ .‬ەفضی ًْێٌەرایەتی جەزائیری صاّا ًب عبصاڵًەکبًی‬ ‫فەڕاًطەّیەکبًی ڕەت کرصەّە‪ .‬کۆًفراًطی ئبغتی ئێڤیبى لە ڕاضتی صا ڕێگب چبرەی‬ ‫ئیطتیعوبری ًْێ ثۆ کێػەکە ثّْ‪ .‬فەڕاًطەّیەکبى ثە ُێٌبًە گۆڕی ئەم گەاڵڵەیە ئەم هبفە‬ ‫تبیجەتیبًەی سْارەّەیبى ّەصەضت ُێٌب‪.‬‬ ‫‪ .1‬پبراضتٌی ثەرژەّەًضی فەڕاًطەّیەکبى لە ًبّەًضە ًەفتیەکبًی ضبراصا‪ ( .‬کبًگبکبًی ژێر‬ ‫صەضەاڵتی جەزائیر ّ فەڕاًطە ُەڵ صەُێٌجرێي ّ کەڵک لە ڕێئبکتۆرە ُەضتەییەکبى ثۆ‬ ‫هبّەی ‪ 15‬ضبڵ لە ضەدرا ّەرثگرێ)‬ ‫‪ .2‬پبراضتٌی ضەر ّ هبڵی فەراًطەّیەکبى ّاتب (کۆچەرەکبى لە هبّەی ‪ 3‬ضبڵضا صەثێ‬ ‫صیبری ثکەى کە ُبّ​ّاڵتی کْێي)‪.‬‬ ‫‪ .3‬جێگیر کرصًی پێگەی ًیساهی ( فەراًطە ثۆ هبّەی ‪ 15‬ضبڵ پێگەی صەریبیی (هرش‬ ‫الکجیر) ی لە ژێر صەضت صا ثێت‪ُ .‬ەرّەُب لە هبّەی ‪ 3‬ضبڵضا ّاڵت ثە جێ ثێڵێ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ثەرژەّەًضی ئبثّْری فەڕاًطە‪ ،‬صاثیي ثکرێ ّ جەزائیر لە چْارچێْەی صراّی فڕاًک‬ ‫صا ثوێٌێتەّە‪.‬‬ ‫لە ژّئەًی ‪ 1962‬صا ضەرەًجبم رێکەّتٌ​ٌبهەی ''ئیڤیبى'' هۆر کرا‪ .‬ئەگەرچی ئەم‬ ‫رێکەّتٌ​ٌبهە ئیطتیعوبری ًْێی لە گەڵ صژکرصەّەی تًّْض ثەڕەّڕّ​ّ ثّْ‪ ،‬لە الیەى ُێسە‬ ‫چەپی ّ ًبضیۆًبلیطتە ّرصە ثۆرژّاکبًی ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی‪ ،‬لیجرالەکبى‪،‬‬ ‫سبّەى هڵکە گەّرەکبى ّ ئەّ ضبزغکبراًەی کە لە ضەرکەّتٌی جْاڵًەّەی غۆڕغگێڕی‬ ‫زەدوەتکێػبى ترضیبى ُەثّْ‪ ،‬پێػْازیبى لە کۆًفراًطی ئێڤیبى صەکرص‪ .‬ثە پێی ئەّ سباڵًەی‬ ‫کە لە ڕێکەّتٌ​ٌبهەکەی ئێڤیبى صا لە ضەری پێک ُبتجّْى فەڕاًطە یبرهەتیەکی ثەرچبّی‬

‫~ ‪~ 59‬‬

‫صەکرص ثۆ چبکرصًەّەی ّێراًیەکبًی غەڕی ڕزگبری سْازاًەی جەزائیر ّ صەیضایە صەضت‬ ‫ّاڵتی ضەرثەسۆی جەزائیر‪ُ .‬ەرّەُب فەڕاًطەّیەکبى ثەڵێٌی ئەّەغیبى صاثّْ کە لە ڕێگبی‬ ‫یبرهەتیە ًُْەری ّ ئبثّْریەکبًی سۆیبًەّە لە ثەرەّ پێع ثرصًی ّاڵتضا تێ ثکۆغي‪.‬‬ ‫صەضتکەّتی غەڕی ضەرثەسۆیی ثە ثێ گّْهبى زۆر گرفتی ئبثّْری ّ ضیبضی لێ‬ ‫کەّتەّە‪.‬‬ ‫ثە پێی ثیر ّ ڕای لیجراڵەکبى ًەجبتضاًی ئبثّْری تێکػکبّ ّ ّاثەضتەی جەزائیر ّ گرًگتریي‬ ‫ئەرکی پێْەًضی ثە صەّڵەتی فەڕاًطەّە ثّْ‪ .‬ثەاڵم سەثبتگێڕاًی صەضتە چەپی ثەرە ثە‬ ‫ُێٌبًە گۆڕی ثەرًبهەی ''تراثلۆش'' کە لە هبًگی هەی ‪ 1962‬صا لە غبری تراثلۆش‬ ‫ُەڵکەّتّْ لە لیجی ثۆ ُێٌبًە گۆڕی ضیبضەتەکبًی ثەڕێْە ثرصى ثە صّای ضەرثەسۆییضا‬ ‫ثەڕێْە چّْ‪ ،‬لە گەڵ ًبّەڕۆکی کۆًفراًطی ئێڤیبى صژایەتی ُەثّْ‪.‬‬ ‫لە گەاڵڵەی تراثلۆش صا ثە ُێٌبًە گۆڕی ّێٌەیەکی چیٌبیەتی لە ُەل ّ هەرجی ضیبضی ّ‬ ‫کۆهەاڵیەتی صّای ضەرثەسۆیی ُەڵْەغبًضًەّەی پیْەًضیە ئیطتیعوبری ّ ّاثەضتەییەکبى‪،‬‬ ‫گەاڵڵە صارغتي ضەثبرەت ثە گەغە کرصى ّ ثرەّ پێضاى لە ضەر ثٌبغەی غێْازی غەیرە‬ ‫ضەرهبیەصاری ّ لێ ضتبًضًەّەی صەضەاڵت لە ئیطتیعوبرچیبى صارێژراثّْ‪ُ .‬ەرّەُب ثبش‬ ‫لە غۆڕغی فەرُەًگی ّ ئەرزی ّ ضڕیٌەّەی تەّاّی پبغوبّەکبًی فیۆصالیطن کراثّْ‪.‬‬ ‫ثە پێی ئەم گەاڵڵە پێک ُێٌبًی چْارچێْەی کۆهەڵگبیەکی صارێژراّ لە ضەر ضیطتەهی‬ ‫ضۆضیبلیطتی ثبش کراثّْ‪ .‬ئەم گەاڵڵە ثە کرصەّە ًیػبًەی ئەّپەڕی ئبّات ّ ُیْاکبًی‬ ‫ّرصە ثۆرژّا ڕاصیکبڵ ّ پێػکەّتّْەکبى ثّْ‪ .‬ئەم کۆًفراًطە ضەرەڕای ثًّْی‬ ‫ثەرًبهەیەکی ئیضەئبڵیبًە ثە کرصەّە ثەڕێْە ثرصًی ئەّ گەاڵاڵًەی ثبضوبى کرص کبرێکی‬ ‫گراى ثّْ‪ .‬لەکۆهەڵگبی جەزائیرصا پیبصە کرصًی پێک ُبتەی ضْضیبلیطتی ثە ُۆی پێگەی‬ ‫ئبییٌی کۆهەڵگب ّاتب غەرعیەت صاى ثە سبّەًضارێتی تبیجەتی ًەصەگًْجب ّ ثبش کرصًیػی ثە‬ ‫ڕاغکبّی تبّاًێکی ًەثەسػراّثّْ کە لە الیەى زاًبیبًی ئبییٌیەّە هۆری ثێضیٌی ثە‬ ‫ثەڕێْەثەراًی ضیطتەهی ضْضیبلیطتیەّە صەًرا‪.‬‬ ‫''ئەدوەص ثي ثێلال'' سەثبتگێڕی سۆغەّیطت کە ضباڵًێکی صّ​ّر ّ صرێژ لە تەهەًی لە پێٌبّ‬ ‫گەل ّ ًیػتیوبًەکەی صا لە زیٌضاًەکبى صا تێپەڕاًض ثّْ ّ یەکێک لە ثٌبغە صاًەراًی ثەرەی‬ ‫ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثّْ‪ ،‬ثە ُۆی ئەّ سۆغەّیطتیەی کە لە ًبّ کۆهەاڵًی سەڵک صا‬ ‫ُەیجّْ ثە ضەرۆک کۆهبری جەزائیر صیبری کرا‪ .‬صّای ّەصەضت ُێٌبًی صەضەاڵت ثە‬

‫~ ‪~ 60‬‬

‫یەکگرتٌی ُێسە چەپیەکبى ّ ڕاگەیبًضًی ڕێکەّتٌ​ٌبهەی (هبرضەی) ّ ثڕیبری (جەزیرە) ثە‬ ‫ڕاغکبّی ثبضی پێْەًضی ُێٌبًە گۆڕ ّ کەڵک لێ ّەرگرتٌی ضیطتەهی ضْضیبلیطتی کرص‪.‬‬ ‫هەًػّْری جەزیرە (لێکضاًەّەیەکی زاًطتیبًەیە لە هێژّ​ّی جەزائیر ّ کۆهەڵگبی‬ ‫ُبّچەرر صا) ثە پێی ئەم هەًػّْرە سْازیبری ئەّە ثّْ کە لە تەّاّی ثْارەکبى صا‬ ‫ثەرُەم ُێٌبى ضەرثەسۆ ثێت‪.‬‬ ‫ُەرّەُب سْازیبری سۆهبڵی کرصًی غیرکەتە تبیجەتیەکبى‪ ،‬صاهەزراّە صەرەکیەکبى ّ‬ ‫سۆهبڵی کرصًی پیػە ضبزی ًەّت ثّْ‪ .‬ضەرثەسۆیی ثّْ ثە ُۆی پێک ُبتٌی چیٌە ثۆرژّا‬ ‫ّ پرۆلیتبریەکبى‪ً .‬بر ّ ًبّەرۆکی ثبضەکە ُەر لە سەثبتی چیٌبیەتی صا ثەرتەضک‬ ‫صەکرایەّە‪ .‬سەثبتێک کە لە الیەک سْازیبری چبرەضەری گرفتەکبًی ّاڵت ثە غێْازی‬ ‫هبرکطیطتیبًە ثّْى ّ لە الیەکی صیکەّە لەّ ثڕّایە صاثّْى کە ثە ُێٌبًە گۆڕی ڕێگب‬ ‫چبرەی هیللی ثە پێ صا گرتي لە ضەر ًبضٌبهەی عەرەثی ّ ئیطالهی ّ پێک ُێٌبًی‬ ‫ئبثّْریەکی ڕیٌْێٌی کبراًە کێػە ّ گرفتی ّاڵت چبرەضەر صەکرێ‪ .‬ضەرەڕای ئەم‬ ‫الیەًبًەی ضەرەّە کە ضبیەتی ''ئەدوەص ثي ثێلال'' صەرکەّتەیەکی صیبر ّ ثەرچبّ ثّْ کە‬ ‫صەیْیطت رێگبی الّ ّ ًیْ ثجڕێ‪ .‬ئەّ ڕێگبیەی کە تبکّْ ئێطتب ُیچ یەک لە ئەزهًّْی‬ ‫غۆڕغگێڕیەتی جیِبى لە پێک ُێٌبًی صا ضەرکەّتّْ ًەثّْە‪ .‬گەاڵڵە صارێژی ًەکرصًی ڕێک‬ ‫ّ پێک ّ ّرص ثە پێی پێْاًەی زاًطتی گرفتە کۆهەاڵیەتی ّ ضیبضی ّ ئبثّْریەکبى‪،‬‬ ‫ًەُێٌبًە گۆڕی ثەرًبهەی غۆڕغگێری ّ ًبڕێکی ُبّڕێژە‪ ،‬ثّْ ثە ُۆی کْصەتبی ًیساهی‬ ‫(ُْاری ثْهضیي) ثەرپرضی ضتبصی ضپب ّ صەضتگیر کرصًی ثي ثێلال کە لە ژێر پػتیْاًی‬ ‫ثْهضیي صا ثە صەضەاڵت گەیػتجّْ‪ ،‬لە ضبڵی ‪ 1962‬تب ‪ ّ 1965‬ئەرتەغی ڕزگبری سْاز‬ ‫پبرێسەر ّ پػتیْاًی ثّْ‪ ،‬لە دبضت ڕێکشراّ ّ تبلوە غێْە کۆهۆًیطت ّ صژە غۆڕغەکبى‪.‬‬ ‫ثەاڵم لەیراًی ئبثّْری تێک ڕهبّ ّ ثە ڕێْە ثرصًی گەاڵڵەی هیللی کرصًی زەّی ّ‬ ‫کبرگەکبى ثە غێْەی ُبّڕێژە ًەثّْى ّ چْارچێْەیەکی ئبڵۆز ثّْ ثە ُۆی کۆصەتبی‬ ‫ضەرُەًگ ُْاری ثّْهضیي ّ صەضتگیر کرصًی ثي ثێلال ‪.‬‬ ‫ثە ثێ گّْهبى صرێژە کێػبًی ضەرۆک کۆهبری ثە ُۆی ڕّاًگەی ڕۆغٌجیراًەیەّە‬ ‫ضەثبرەت ثە هەضەلە جیِبًی ّ پێْیطتی گرتٌە پێػی ضیبضەتەکبًی ئبثّْری ضْضیبلیطتی‬ ‫ثە کرصەّە پێچەّاًەی الیەًی ثەرژەّەًضی ّرصە ثْرژّا ثۆرۆکراتەکبى‪ ،‬ثّْ‪ُ .‬ەر ثۆیە‬ ‫ثْهضیي ثە ُەثًّْی ثیر ّ ڕا ًبضیۆًبلیطتەکەی ثە پێ صاگرتي لە ضەر پێْیطتی پەرە‬

‫~ ‪~ 61‬‬

‫پێضاًی فەرُەًگی ئیطالهی ّ ًبضٌبهەی عەرەثی ّ صاًبًی ضیبضەتی ئبثّْری ّ ضیبضی‬ ‫کۆًترۆڵی ًبّەًضی پەرەضەًضًی ّاڵتی ثە هطۆگەر صەزاًی‪.‬‬ ‫ثْهضیي صّای ثە صەضەاڵت گەیػتٌی‪ ،‬گەاڵڵەیەکی صیبری کراّی ثۆ گەغە ّ پەرە‬ ‫ضتبًضًی ّاڵت ثە صەضتەّە ًەثّْ‪ُ .‬ەر ثۆیە ثە کەڵک ّەرگرتي لە ثۆرۆکراتە صەّڵەتی ّ‬ ‫ضبر کرصًەّەی‪ ،‬کەّتە گەاڵڵە کرصًی ضیبضەتە ئبثّْریەکبًی سۆی‪ .‬سبفڵ لەّەی کە‬ ‫صەثّْ ثۆ ثەڕێْە ثرصًی ضبیطەتێکی صیبری کراّ‪ ،‬پێک ُبتە ّ ًبّەًضە ثًّْیبصیەکبًی‬ ‫پێْیطت ثۆ ئەّ گەاڵڵەی لە ژێر صەضت صایە‪.‬‬ ‫ثۆرۆکراضی صەّڵەتی لە ضەر ئەضبضی دکْهەتی ئیطتیعوبری پێػّْ رێکشراثّْ ّ‬ ‫ثێگّْهبى جگە لە الیەًی ثەرژەّەًضی ئیطتیعوبری‪ ،‬کبرتێکەری سۆی ًبهێٌێ‪ .‬ثەاڵم ثۆهضیي‬ ‫لە ضەر ئە ّ ثڕّایە ثّْ کە ڕّ​ّکٌی صّ​ّی ضپب ثۆ پبراضتٌی ثەرژەّەًضی گەل ‪ -‬صەّڵەت‪،‬‬ ‫صەسبتە ژێر کۆًترۆڵی سۆیەّە‪ .‬ئیضارەی ئبضبیػی ًیساهی‪ ،‬کۆهۆًیطتە هْسبلیفەکبى ّ صژە‬ ‫غۆڕغەکبًی صەگرت ّ تەًیب ثە هەثەضتی پێک ُێٌبًی ًبّچەیەکی ئبرام ّ ثێ ئبڵۆزی‪،‬‬ ‫صەیشطتٌە زیٌضاًەّە‪ .‬ئەرتەظ ثە ُۆی سسهەتە کۆهەالیەتیەکبًی ّ راثرصّ​ّی‬ ‫سەثبتگێڕیەّە پێگەی کۆهەاڵیەتی ُەثّْ‪ُ .‬ەر ثۆیە ثۆهضیي لە لە ًبّثرصًی هْسبلیفبًی صا‬ ‫ضەرکەّت‪.‬‬ ‫ثۆهضیي ثۆ لە ًبّ ثرصًی صەضەاڵتی ضەرهبیەصاری فەراًطە صەضتی کرص ثە هیللی کرصًی‬ ‫ئبثّْری ّ کۆًترۆڵی صەّڵەتیەکەی‪ .‬ئەّ پێی ّاثّْ کە گەغە ضەًضًی پیػە ضبزی صەثێ‬ ‫ثە پێک ُێٌبًی پیػە ضبزی گەّرە ّ ثەرچبّ صەضت پێ ثکرێ‪ .‬ثە ثڕّای ئەّ جێگیر‬ ‫کرصًی پیػە ضبزی گەّرە ئیوکبًی گەغە کرصًی ّەرزێری پێػکەّتّْ ّ هیکبًیسە کراّی‬ ‫صەڕەسطبًض‪ .‬پێضاگرتٌەّە لە ضەر ّەرزێڕی ضًٌّْەتیبًە ّ گەغە کرصًی ثە ثێ غک‬ ‫صەثّْ ثە ُۆی ّاثەضتە ثًّْی ُەرچی زیبتر‪ .‬گەغە کرصًی ّەرزێڕی لە هبّەی‬ ‫ضبڵەکبًی ‪ 1965‬تب ‪ 1974‬پێْیطتی گرتٌە پێػی جۆرێک لە ضیطتەهی گەغە پێضاى ّاتب‬ ‫ثەڕێْە ثرصًی ضەرهبیەصاری صەّڵەتی‪ ،‬ثە پێْیطت صەزاًضرا‪ .‬ئەّ ثەرًبهبًەی کە ثە ًیبز‬ ‫ثّْ ثەڕێْەیبى ثجب ثەم غێْەی سْارەّە ثّْى‪:‬‬ ‫‪ .1‬چْارچێْەی ثبزرگبًی ّ غێْازی پێْەًضی صّالیەًە ّ ّاثەضتە ثّْى ثە فەراًطە کەم‬ ‫ثکرێتەّە ّ ّاثەضتە ثّْى ثە ثبزارەکبًی صیکە ثە ضەرًج صاى ثە پێک ُبتەی جیِبًی‬ ‫ثگۆڕی‪ُ .‬ەڵجەتب کۆًترۆڵ کرصًی ثبزرگبًی صەرەکی لە الیەى صەّڵەتەّە صەثّْ ّ لە ژێر‬

‫~ ‪~ 62‬‬

‫صەضەاڵتی ثەغی تبیجەتی صەُبتە صەر‪ُ .‬ەر ثۆیە پێْەًضی ًێْاى ضْضیبلیطتی ّ ثبزاری‬ ‫ُبّثەغی ئْرّپب ّ ثبلی ّاڵتەکبى صەضتی پێ کرص‪ .‬جەزائیر ًرسی ًەفتی ثەرز کرصەّە‪.‬‬ ‫لەم ڕێگبیەّە تْاًی صاُبتی ثْاری ًەّت فراّاى ثکبت ّ گەغە ثە سۆی ثضات‪.‬‬ ‫‪ .2‬ضەرچبّەی ثەرُەم ّ ئبهێرەکبًی ثەرُەم ثکەًّە ژێر کۆًترۆڵی صەّڵەتەّە ّ لە ژێر‬ ‫ثەڕێْەثەرایەتی صەّڵەت صا کبری ثەرُەم ثکبت‪ .‬هیللی کرصًی پیػە ضبزی ًەفت لە‬ ‫ُەًگبّە ضەرەکیەکبًی ضەرصەهی دکّْهەتی ثْهضیي ثّْى‪ُ .‬ەرّەُب پیػە ضبزی پۆاڵ‪،‬‬ ‫کیویبیی‪ ،‬کەل ّ پەلی سْارصەهەًی‪ ...ّ ،‬کەّتٌە ژێر کۆًترۆلی صەّڵەتەّە ّ صەّڵەت‬ ‫تێضەکۆغب کە لە پیػەضبزیە ثٌەرەتیەکبى صا ضەرهبیە گْزاری ثکبت ّ لە ثە فیڕۆ صاًی‬ ‫ضەرهبیە ثۆ گەغە پێضاًی کباڵ جْاًکبریەکبى ّ هەضرەفیەکبى سۆ ثپبرێسێ‪.‬‬ ‫‪ .3‬کۆًترۆڵ ّ ثەرًبهە ڕێژی ئبثّْری ّاڵت لە ضەر ثٌبغەی کبرایی گەغە ّ پەرە‬ ‫ضەًضًی ّاڵت تەًیب ثە هەثەضتی دەضبّەیی ئبثّْری ڕیک ثشرێت‪ .‬هەثەضت ّ سبڵی‬ ‫ضەرەکی صەّڵەت‪ ،‬الًی زۆری لبزاًج ثۆ گػت گیری گەغە ضەًضًی ًبّسۆیی ّ‬ ‫ئەزهًّْی صەرەکی ثّْ‪.‬‬ ‫‪ .4‬غۆڕغی ئیضاری لە ڕێکشطتٌی ًیساهی ثۆرۆکراضی کە هیراتی صاگیرکەراى ثّْ‪،‬‬ ‫هەثەضت پێک ُێٌبًی رێکشراّە صەّڵەتیەکبى ثۆ دەضبّەیی زەدوەتکێػبى ثّْ‪ .‬ئەم ثەغە‬ ‫کە لە صاُبتی هیللی زەدوەتکێػبى صاثیي صەکرێ صەثێ ثۆ ًەُێػتٌی ًبثەراثەریەکبى ّ‬ ‫یبرهەتی کرصى ثە گەل ثێت‪ .‬لە راضتی صا ئبهبًج لە پێک ُێٌبًی ئەم جۆرە ڕێکشراّە‬ ‫صەّڵەتیبًە تەًیب ثە هەثەضتی ُبّکبری کرصًی صاهەزراّە صەّڵەتیەکبًە‪.‬‬ ‫‪ .5‬ثەرًبهە ڕێژی پێػکەّتْاًەی هبّەی ضێ ضبڵی یەکەم (‪ُ ّ )1969-1967‬ەرّەُب‬ ‫ثەرًبهە صاڕێژی چْار ضبڵەی صّ​ُّەم (‪ )1973 -1970‬ثە کەڵک ّەرگرتي ّ پەرە‬ ‫پێضاًی ڕێک ّ پێکی ثْاری ئبثّْری پیػە ضبزی ضەرصەهیبًە ّ ُەرّەُب کەڵک ّەرگرتي‬ ‫لە تێکەاڵّێ ک لە ُەرصّ​ّکیبى ثە هەثەضتی پیػە ضبزی زًجیرەیی ثۆ ثەرُەم ُێٌبًی‬ ‫زیبتر‪.‬‬ ‫ضەرەڕای ئەهەظ ثْهضیٌیع ّەکّْ ثي ثێلال ضەڕای هیللی کرصًی پیػەضبزی لە گەڵ‬ ‫زۆر گرفتی گەّرە ثەرەّڕّ​ّ ثّْ‪ .‬پیػە ضبزیە هیللی کراّەکبى صەثّْ لە ًْێْە لە الیەى‬ ‫غبرەزایبًەّە ّەگەڕ کەّتجبى‪ُ .‬ەرثۆیە پێْیطتی فێرثًّْی پێرضۆًێلی پیػە ضبزی ئەم‬

‫~ ‪~ 63‬‬

‫ثەغە پێْیطت ثّْ‪ .‬کبرهەًضاًی ئەّ ثەغە زۆرثەیبى فەڕاًطەّی ثّْى‪ .‬کە ثە پێی‬ ‫ڕێکەّتٌ​ٌبهەی ئێڤیبى ثۆ پەرە ضەًضًی ّاڵت‪ ،‬ئەرکیبى لە جەزائیر پێ ضپێراثّْ‪ .‬پێرضۆلێٌی‬ ‫جەزائیریع لە پێْەًضی لە گەڵ صەزگبی ئیطتیعوبری صاثّْى‪ .‬ئەم تْێژە صەیتْاًی لە‬ ‫صاُبتّْصا ڕۆڵی سراپکبری لە غۆڕظ صا ثگێڕى‪ .‬ثّْهضیي ثە غێْەیەکی ًبصیبر گەاڵڵە‬ ‫ڕێژی ئبثّْری ضْضیبلیطتی ثۆ گەغە کرصًی صاُبتّْی ّاڵت صەکێػب‪ .‬ثەم جۆرە ڕژیوی‬ ‫ثْهضیي ثۆ الثرصًی ئبڵۆزی ّ ثػێْی صّای کْصەتب صەضتی کرص ثە ُەڵێٌبًەّەی ُەًضێک‬ ‫ُەًگبّی ضیبضی‪ .‬لە گریٌگتریي ُەًگبّە غۆڕغگێڕیەکبًی ثْهضیي صەکرێ ثبضی ئەهبًە‬ ‫ثکەییي‪.‬‬ ‫‪ .1‬پێک ُێٌبًی ضپبی ًەتەّەیی ّ صاًبًی لە جێی ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی‪ .‬ضپب‬ ‫ڕۆڵی گریٌگی لە ئبڵ ّ گۆڕە کۆهەاڵیەتی ّ ضیبضیەکبًی ّاڵت صا لە ضەر غبى ثّْە‪ .‬پێک‬ ‫ُبتەی چیٌبیەتی ضپب ّەکّْ زۆرثەی ّاڵتبًی لە دبڵی گەغە ضەًضى صا لە گًْض ًػیٌەکبًە‪.‬‬ ‫‪ .2‬دیسة ّ رێکشراّە ضیبضیە ضەرثەسۆکبًی صەرەّەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی‬ ‫ّرصە ّرصە لە گۆڕە پبًەکە ّەال ًراى‪ُ .‬ۆی صەرکرصًی ئەم ثڕیبرە تەًیب ثە هەثەضتی‬ ‫پێع گیری کرصى لە ئبڵۆزی ّ ثػێْیەکبى ثّْ کە لە ضەرصەهی ثي ثێلال صا ڕّیبى صا‪ .‬ئەم‬ ‫رێکشراّاًە صەیبًتْاًی ثجٌە ُۆی ڕّ​ّسبًی صەّڵەت ّ گەغە کرصًی صژی غۆڕظ‪ .‬صّای‬ ‫ضەرًەگرتٌی کْصەتبی ‪ُ ،1967‬ێسە چەپیەکبى لە ثەرە صەرکراى ّ ئبزاصی پێک ُێٌبًی‬ ‫ضەًضیکبی کرێکبراى لە ًبّ پیػە ضبزیە هیللیەکبى صا ثە ًبیبضبیی صاًضرا‪ .‬صەثّْ تەّاّی‬ ‫ضەًضیکب ّ رێکشراّەکبى ضەر ثە ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثي ّ لە ژێر‬ ‫چبّەصێری ئەّصا تێکۆغبًیبى ُەثێ‪ .‬کۆهۆًیطت ّ هْسبلیفبًی صەّڵەت لە هبّەی ضبڵەکبًی‬ ‫‪ 1969‬تب ‪ 1970‬گیراى ّ سراًە زیٌضاًەّە‪ .‬ثەم جۆرە زۆر لە ڕێکشراّە چەپیەکبى‬ ‫صەضتیبى ثە تێکۆغبًی ًِێٌی کرص‪.‬‬ ‫‪ .3‬گەغە ضەًضًی پیػە ضبزی ثّْ ثە ُۆی صرّ​ّضت ثًّْی ریکشراّە سێر سْازیەکبى ّ‬ ‫ثۆرۆکراضیەکبى‪ .‬ثۆ ضەرپەرەضتی کرصى ّ ثەڕێْە ثرصًی ئەّ ڕێکشراّاًە کەڵک لە‬ ‫تێکٌۆکراتەکبى ّەرگیرا‪ .‬کە ئەم چیٌە تبیجەتە ثێگْهبى لە ثْاری صەضەاڵتەّە ثًّْە ُۆی‬ ‫صّ​ّر راگرتٌی کرێکبراى ّ زەدوەتکێػبى لە الیەًی ثڕیبرصاًەّە ّ لە ڕۆڵی غۆڕا ّ کۆهیتە‬ ‫ضەر ثەسۆکبى ّ ئەًجّْهەًەکبًی هْچە سۆراى کە لە ضەرصەهی غۆڕغضا پێ لە ضەر‬ ‫پێْیطتی ّ زەهبًەتی ثەڕێْە ثەریبى صاصەگیرا کەم کرایەّە‪ .‬چۆًکّْ لە ًیساهی‬

‫~ ‪~ 64‬‬

‫ضەرهبیەص اری صەّڵەتی صا پێضا گرتي لە ضەر پێْاًە ًیساهیە ضەرهبیەصاریەکبى ثەرتەضک‬ ‫صەکرێتەّە ّ ئبهبًجیع لبزاًج ّ ثەُرە ّەرگرتٌە‪ .‬ئەگەر چی لەم ثْارەغضا زۆر لە‬ ‫ثبیەکبى صەثٌە لْرثبًی گەغە کرصًەّە‪ .‬ئەهە الیەًیکی ثٌەرەتی گػتی یە ّ لە تەّاّی‬ ‫ّاڵتی ئێوەصا ضەرەڕای پڕ ّ پبگەًضەی ثیر ّ ثبّەریبى ڕّ​ّصەصا‪ .‬ضیبضەتی صەرەّەی‬ ‫جەزائیر لە پێْەًضی لە گەڵ ضیبضەتی ًبّسۆی صا تبیجەتوەًضی ّ صژی ئیوپریبلیطتیبًە ّ‬ ‫صژی ضەُیۆًیطتیبًەی ثە سۆّە گرتّْە ّ سبّەًی ثبیەر ّ پرضتیژی جیِبًی تبیجەتە‪.‬‬ ‫جەزائیر یەکێک لەّ ّاڵتە ثێالیەًبًەیە کە ثۆ جێگیر کرصًی پێْەًضی عبصاڵًەی ًێْ ًەتەّەی‬ ‫لە ڕێگبی ئبغتی جیِبًی ّ پێػکەّتٌی ًەتەّەکبًی جیِبًی ضێِەم صا تێکۆغبًی ثەرچبّی‬ ‫ُەیە‪ .‬ثەم ُۆیە لە الیەى صژی ضیبضەتەکبًی صاگیرکەراًەی ئیوپریبلیطتەکبى صا ثە‬ ‫ضەرۆکبیەتی ئەهریکب ّ ُبّپەیوبًبًی ُەڵکەّتّْە‪.‬‬ ‫تەًیب ثە هەثەضتی ًیػبًضاًی تبیجەتوەًضیەکبًی غۆرغی جەزائیر پێػەکی یبضبی ثٌەرەتی‬ ‫کۆهبری صێوۆکراتیکی گەلی جەزائیر لێرەصا پێػکەظ صەکەییي‪ .‬ئەم یبضبیە ثە صّای‬ ‫ڕاپرضی ڕۆژی ‪27‬ی ژّئەًی ‪ 1976‬ثۆ ثە ُێس کرصًی غۆڕغی جەزائیر پەضەًض کرا‪.‬‬ ‫گەلی جەزائیر ضەرثەسۆی سۆی ثە ًرسی سەثبتی ضەص ضبڵە ّ غەڕێکی ڕزگبری سْازاًە‬ ‫ّەصەضت ُێٌبّە‪ .‬ئەم سەثبتە کە لە ژێر پػتیْاًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەی ّ‬ ‫ئەرتەغی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثەڕێْە چّْە‪ّ ،‬ەکّْ یەکێک لە گەّرەتریي پػتیْاًی‬ ‫یە جّْاڵًەّەییەکبًی گەالًی جیِبًی ضێِەم لە هێژّ​ّصا صەهێٌێتەّە‪ .‬گەلی جەزائیر ثە‬ ‫صّای ضەرثەسۆ یی سۆیضا‪ ،‬لێجڕاّاًە کەّتۆتە ڕێکشطتٌەّەی ًیساهی دکّْهەتی ّ‬ ‫کۆهەڵگبیەکی ضەرصەهیبًە‪ .‬ئبهبًجی ئەم کۆهەڵگبیە کە لە ضەر ثٌبسەی لە ًبّ ثرصى ّ‬ ‫ًەُێػتٌی چەّضبًضًەّەی هرۆڤ ثە صەضتی هرۆڤ صاهەزراّە‪ ،‬گەغە کرصًی هرۆڤ ّ‬ ‫ثەرەّ پێع چًّْی کۆهەاڵًی گەل لە چْارچێْەی ضْضیبلین صایە‪ .‬لەثّْڵ کرصًی‬ ‫هەًػّْری ًەتەّەیی لە ڕاپرضی ‪27‬ی ژّئەى لە الیەى سەڵکەّە صەرفەتێکی ًْێی‬ ‫سطتۆتە ثەرصەم غۆڕغی جەزائیر ثۆ ئەّەی هەراهی سۆیبى ثبش ثکەى ّ ضتراتیژی‬ ‫سۆیبى لە ضەر ئەضبضی صیبری کرصًی ًەگۆڕی ضْضیبلیطن صەضت ًیػبى ثکەى‪ .‬لە‬ ‫هەّصّا گەلی جەزائیر لە رێگبی ثەرەّپێع چًّْی سۆیضا ثە لێ ّرصثًّْەّەیەکی ڕّ​ّى‬ ‫تر لەّ کۆهەڵگبیەی کە صەیِەّێ ثٌیبتی ثٌێ‪ ،‬ثەرەّ پێع صەچی‪ .‬یبضبی ثٌەرەتری ثە‬ ‫یەکێک لە ئبهبًجە گەّرەکبًی هەًػْری ًەتەّەیی صاصەًرێ‪ .‬ئبهبصە ّ جێگیر کرصًی‬ ‫ًیػبًە ّ ئبکبهی ُەّڵی هبًضّ​ّیی ًەًبضبًەیە کە لە هبّەی صەیەیەک لە جْاڵًەّەی‬

‫~ ‪~ 65‬‬

‫هێژّ​ّیی ‪ 19‬ژّئەًی ‪ 1965‬ثە صّاّە‬

‫ثە صەضت ُبتّْە‪ .‬ئەم ُەّڵە ثە هەثەضتی ثە‬

‫سبّەى کرصًی گەل لە ًیساهی دکّْهەتێک لە ضەر ثٌبسەی ًْێ ّ صێوۆکراتیک گۆڕیٌی‬ ‫ثیر ّ ڕای پێػ کەّتْاًەی گەل ثە ثەرُەهی عەیٌی ّ ڕاضتەلیٌەی کبریگەر لە ژیبًی‬ ‫ڕۆژاًەصا ّ ثەم جۆر ە تەّاّ کرصًی ًبّەڕۆکی غۆڕغی گەلی لە ڕێگبی چًّْە ًبّی‬ ‫تەّاّی ضّْضیبلیط ن ثە ُبّکبری ّەرگرتي لە ثیر ّ ڕای پێگەیػتْاًە ّ ًەتەّە صا ثّْە‪.‬‬ ‫صەّڵەتی جەزائیر کە جبرێکی تر ثە تەّاّی صەضەاڵتی سۆی ثە صەضتەّە گرتّْە پػت‬ ‫لبیوە ثە کۆڵەکەکبًی ثەغضاری کۆهەاڵًی گەل لە کبر ّ ثبری ضّْصهەًضی گػتی ّ‬ ‫ثەڵێٌی ئەّاى لە سەثبت ثۆ گەغە کرصى ّ پەرە پێضاى‪ .‬ئبهبًجی ئەم گەغە ضەًضًە پێک‬ ‫ُێٌبًی پبیەی هبصیبًەًەی ضْضیبلیطن ثە صّای ڕزگبر کرصًی ئبثّْری ًەتەّەیی لە‬ ‫صەضت تێْەرصاًی ئیوپریبلیطتەکبى‪ .‬گەلی جەزائیر لە تەّاّی ثْارەکبى صا ُەر ڕۆژەی‬ ‫زیبت ر لە پێػّْ ثەرەی تێکۆغبى ّ ڕیگبی سۆیبى ثەرەّ گەغە کرصًی ئبثّْری‪،‬‬ ‫کۆهەاڵیەتی ّ فەرُەًگی پەرە پێ صەصەى ّ لبیوتری صەکەى‪ .‬جەزائیر ئەهرۆ لە ڕاصەی‬ ‫ًێًْەتەّەیع صا‪ ،‬ثە ُۆی صەرکەّتٌی الیەًە جْاًەکبًی غۆڕغی ضەرەتبی ًْاهجری‬ ‫‪ ّ 1954‬ئەّ ُەًگبّاًەی کە ثە ُۆی ثەڵێٌی ضپبرصى لە تەّاّی غۆڕغە ڕەّاکبى لە‬ ‫جیِبى صا‪ ،‬ثۆسۆی ّەصەضتی ُێٌبّە‪ ،‬لە ڕیسی پێػەّە صایە‪ُ .‬ەرّەُب جەزائیر ثە ُۆی‬ ‫ضّْر ثّْى ّ ُەّڵێک کە لە پێٌبّ ڕێکشطتٌەّە ّ گەغە کرصًی ًبّسۆیی صاّیەتی‪ ،‬رێس ّ‬ ‫ئیذتراهی زۆری ثۆ سۆی ّەصەضت ُێٌبّە‪ .‬ئەم ڕێکشطتي ّ گەغە ضەًضًە ُبّکبت ثّْە‬ ‫لە گەڵ عەصاڵەت سْازی ثە ُۆی ثە کبر ُێٌبى ّ صاثەظ کرصًی صاُبتی ًەتەّەیی ّ‬ ‫زیبصکرصًی پێضاّیطتیەکبًی ئەّ کۆهەاڵًەی کە زۆرتریي ڕەًجیبى لە ضیطتەهی‬ ‫چەّضبًضًەی ئیطتیعوبریضا ّ ثێ عەصاڵەتیەکبًی ضیطتەهی پبغوبّەیی ڕاثرصّ​ّ‪،‬کێػبّە‪.‬‬ ‫ڕیکشطتٌی کۆًگرەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە صەثێ ئبهجەکبًی دیسة ّ‬ ‫سْاضتە ضەرەکیەکبًی صیبری ثکبت‪ ،‬کۆتبیی پێِێٌەری ئەرکێکە کە لە پێٌبّ سبّەًضارکرصًی‬ ‫ًەتەّە لەّ ًبّەًضاًەی کە ثە پێی ًبّەڕۆکی ڕاگەیبًضراّی ‪ُ 1965‬بتّْە کە صەڵێ '' لە‬ ‫دبضت ڕّ​ّصاّەکبى ّ هرۆڤەکبى صا سۆڕاگر ثێ '' صەثێت‪ .‬ثەم جۆرە ئەّ ثەڵێٌی یە ثە‬ ‫غکۆیەی کە لە ژّ​ّئەًی ‪ 1965‬صا ثە گەلی جەزائیر صرا‪ ،‬ثە تەّاّی لە پێْەًضی ّ لبین ّ‬ ‫جێگیر کرصًی ئەّ ثیر ّ ڕا ثەرزاًەی کە لە ضەرەتبی غۆڕغی گەّرەی ضەرەتبی‬ ‫ًْاهجری ‪ ،1954‬ثە زیٌضّ​ّیی ُێػتۆتەّە ّەصی ُبتّْە‪.‬‬

‫~ ‪~ 66‬‬

‫سەثبتی جەهیلە ثْپبغب‬ ‫هي ئەًضاهی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیین ّ لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ًیػتیوبًن صا گیبًن‬ ‫صەثەسػن‪.‬‬ ‫'' جەهیلە ثْپبغب ''‬ ‫جەهیلە ثْپبغب لە ‪3‬ی فێْریەی ‪1938‬صا لە (ضەى لۆژەى)ی غبری جەزیرە لە صایک‬ ‫ثّْە‪ُ .‬ەر لە ضەرەتبی هٌبڵیەّە ئبغٌبی صەرص ّ هەیٌەتی ثّْ‪ .‬ئەّ هبًبی ئبزار ّ صەرصی‬ ‫ئەّ کبتە ثە گیبًەّە ُەضت پی صەکبت کە لە لْتبثشبًە ّ لە ّاًەی جْغرافی صا ‪،‬‬ ‫هبهۆضتب فەراًطەّی یەکەی ّغەکبًی جەزائیری فەڕاًطە‪ ،‬یبى فراًطێس ‪ ،‬یبى فسێٌػێسی‬ ‫صەًْضی‪ .‬لیي ّ ثێساری لە ًبثەراثەریەکبى ّ ًبتەثبیی کۆهەاڵیەتی لە گەرّ​ّی صا کپ کرا‪.‬‬ ‫لە گەڵ ئبزار صەژیب‪ّ .‬یطتیبى فێری ثکەى کە ُەهّْ غتێک ّەکّْ سۆی ضەیر ثکبت‪.‬‬ ‫ُەل ّ هەرجی ًەگجەتی ّ غپرزەیی سەڵکی ّاڵتەکەی ثە ثەراّرص کرصى لە گەڵ ژیبًی‬ ‫سۆظ ّ ئبضّْصەیی کۆچجەرەکبى ئەّ ثیرۆکەی لەّ صا سْڵمبًض کە ثۆچی صەثێ ئەّ‬ ‫ًبتەثبییبًە ثوێٌي‪ُ .‬ەر لەّ ثیر ّ ثۆچًّْەصا ثّْ کە صەرکەّتٌی ثیر ّ ڕاکەی لە چبالکی‬ ‫پبرتیساًەکبى ّ تبلوە زەرثەتیەکبى صا ُەضت پێ کرص‪ .‬ئەّ ڕاگەیبًضراّ​ّ تراکتبًەی کە لە‬ ‫لْتبثشبًە ّ لە ًبّ غبرصا ضەرەڕای کۆًترۆڵی تًّْضی پۆلیص ثاڵّ صەکراًەّە‪ ،‬ڕاضتەّسۆ‬ ‫ئەّیبى سطتە ضەر غبڕێگبی غۆڕغەّە‪ .‬لەّ ضەرصەهەصا ڕێکشراّەکبى ثە ًِێٌی کبریبى‬ ‫صەکرص ّ ثە ُۆی ثەرتەضک ثًّْی تەغکیالتی ریکشراّەییبى کەهتر تراکتیبى ثاڵّ‬ ‫صەکرصەّە‪ُ .‬بّکبت لە گەڵ سۆ صەرسطتٌی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ ثاڵّ‬ ‫کرصًەّەی ڕاگەیبًضراّی ُەثًّْیبى ُبّصەم لە گەل چبالکی ثْێراًەی پبرتیساًی ثۆ‬ ‫ّەصەضت سطتٌی چەک ّ ُێرظ ثرصًە ضەر ضەرثبزگبکبى‪ ،‬غەپۆلی ُەضتی ًبضیۆًبلیطی‬ ‫گەغەی ضەًض‪ .‬زەًگی هەرگی صاگیرکەراى لێ صراثّْ‪ .‬پێػڕەّاًی غۆڕظ ثە سْڵمبًضًی‬ ‫ُەل ّ هەرجی غۆڕغگێڕی سەثبتێکی ثێ ئبهبًیبى لە صژی صاگیرکەراى ڕێک سطت‪.‬‬

‫~ ‪~ 67‬‬

‫ثەغێکی زۆر لە پبرتیساى ّ تێکۆغەراى لە الیەى پۆلیطی ضیبضی ّ چەترثبزە سۆفرۆغە‬ ‫فەڕاًطەّیەکبًەّە غەُیض کراى‪ .‬زۆر پیبّ ّ ئبفرەت لە چبڵە ڕەغەکبًی ڕژیوضا کەّتٌە‬ ‫ژێر ئبزار ّ ئەغکەًجەّە‪ .‬ئەغکەًجە کبراًی سۆ فرۆغی فەڕاًطەّی تەًبًەت ڕّ​ّی‬ ‫''گەغتبپۆ''غیبى ضپی کرصەّە‪ .‬ئبهبًج سەثبت ّ غۆڕظ ثّْ‪ .‬ثڕّا ثّْى ثە تێکضاًی‬ ‫هبغێٌی صەّڵەتی صاگیرکەراى لە پێػەّەی چبالکیەکبى صاثّْ‪ .‬گەلی جەزائیر ثە ئیوبى‬ ‫ثّْى ثەّ ئەضڵە کە کەش جیب لە سۆیبى ُیچیبى ثۆ ًبکبت‪ ،‬صەضتیبى صایە ڕاپەڕیي‪ .‬لە‬ ‫هەیضاًی ثە کرصەّەصا ُەر ضبتێک ئیوکبًی تێکػکبى‪ ،‬گرتي‪ ،‬ئبزار ّ ئەغکەًجە ّ ئیعضام‬ ‫کرصى لە چبّەڕّاًیبى صاثّْ‪.‬‬ ‫ئەّاى زۆر ثبظ صەیبًساًی کە غۆڕظ ّاتب سەثبت ّاتب تێکػکبى ّ صیطبى تێکػکبى ّ ئیٌجب‬ ‫ضەرکەّتي‪ .‬ئەّاى ثۆیبى صەرکەّت کە ضەرەڕای ثۆچًّْی ثەرچبّتەًگبًەی ڕێکشراّەکبى‬ ‫دیسثە لیجڕاڵە ضبزغکبرەکبى ّ ڕّ​ًّبکجیراًی یەستە کراّ کە چًّْەتەّە ًبّ کبژەڵەی‬ ‫پیػەیی سۆیبى ّ ُەرچەغٌە ثسّ​ّتٌەّەیەکی غۆڕغگێڕی ڕەت صەکەًەّە ّ سەثبت کرصى‬ ‫لە صژی صەضەاڵتی صەّڵەتی صاگیرکەراى ثە هەدبڵ صەزاًي‪ ،‬ئبسرەکەی ُەًگبّێکی‬ ‫ُەرچەًض ثچّْکیع لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ّاڵتضا ُەڵضەگیرێ‪ .‬پبرتیساًەکبًی ثەرە‬ ‫ُەًگبّی یەکەهیبى ُەڵگرت‪.‬‬ ‫ئەّاى ثبظ صەیبًساًی کەضێک کە لە تێکػکبى صەترضێ‪ ،‬کەضێک کە لطەیەکی ثۆ گْتي پێ‬ ‫ًی یە‪ ،‬کەضێک کە ًْلوی ثێ ُیْایی ثّْە ّ ّەکّْ سۆ ثە چریک زاًەکبًی'' هطبلی‬ ‫هێئبة'' ُەرچەغٌە کرصەّەیەکی غۆڕغگێڕی هەدکّْم صەکب هبفی ًی یە ثبضی غۆڕظ ّ‬ ‫ئبزاصی گەلەکەی ثکبت‪ .‬ثەم جۆرە ُەهّْ ئەّ کەضەی کە سْازیبری سەثبت لە صژی‬ ‫صیکتبتۆری ّ کرصەّە فبغیطتەکبًی فەڕاًطەّیەکبى ثّْى ّ صەیبًْیطت ثێٌە ًبّ‬ ‫جّْاڵًەّەی غۆڕغگێڕی ّ ثە تەدەهْل کرصًی ُەر چەغٌە ُەل ّهەرجێک لە پێٌبّ‬ ‫گەغە صاى ثە غۆڕظ تێ ثکۆغي‪ ،‬سْازیبری چًّْە ًبّ ڕێکشراّە پبرتیساًیەکبى ثّْى‪.‬‬ ‫ثەم جۆرە تەّاّی ضەستیەکبًیبى ثەڕّ​ّیەکی کراّە تەًیب لە پێٌبّ گەلەکەیبى صا لەثْڵ‬ ‫صەکرص‪ .‬ثەثێ غک صیوەًی ًبپەضەًض ّ ًبڕێکی ئْرصّگب ضیبضیەکبى کە غْێٌی‬ ‫دەّاًەّەیبى لە تەًەکە ّ چْارچێْەی صار صرّ​ّضت کراثّْ ّ سەڵکێکی زۆر تێیضا صەژیب‪.‬‬ ‫پەًجب ُ ەزار هرۆڤی هطْڵوبًی جەزائیری کە لەم غْێٌەصا لە گەڵ ًەسۆغیە ثۆ‬ ‫هبّەییەکبى ّ تبعْى صا صەژیبى ّ ثە ُۆی ًەثًّْی تەًضرّ​ّضتی ضبلن ُەر ڕۆژە ّ‬

‫~ ‪~ 68‬‬

‫ثٌەهبڵەیەک هٌباڵًی لە صەضت صەصا‪ُ .‬ەژاری ّ لەظ فرۆغی ّ هبصصە ضڕ کەرەکبى ّ‬ ‫ڕق ّ ثێساری کە ثەرُەم ّ صیبری فەڕاًطەّیەکبى ثّْ‪ ،‬لەم ًبّچەیە لەّپەڕی سۆیضا ثّْ‪.‬‬ ‫ئەهە ئبکبهی صاگیرکبری ّ چەّضبًضًەّە ثّْ‪.‬‬ ‫ئەم غبرۆچکە لە ًبّەًضی غبری جەزیرەصا لە ًێْاى گۆڕپبًی ' هبًۆرثلکۆر' ّ ثْڵْاری‬ ‫'ثۆرۆ ' ُەڵکەّتجّْ‪ً ،‬ەصەکرا سەڵکی لە دبضت صیتٌی ئەم صیوەًبًە ّ ًبتەثبیی چیٌبیەتی ثێ‬ ‫صەًگ ثي‪ .‬گەّرە ّ ئەغرافەکبى کە لە کۆاڵًی 'هیػلە' ّ جبصصەی ' ڤۆًتي ثلۆ' ًیػتەجێ‬ ‫ثّْى ّ جبر ّ ثبر ّ لە تێڕیبى عیػمیبى صەجّْڵێ ّ پێیبى سۆغە کە ئەم غبرّچکە ثە‬ ‫ُۆی ثۆهجبی فرۆکەّە لە ضەر زەّی ثطڕیتەّە ّئیتر چبّەصێری ثًّْی ئەم ًبّچە‬ ‫ًفرەت لێ کراّە ًەثي‪ .‬ئەهە ڕاضتە کە لێرەصا ئەم لۆهپێٌبًە ُەى کە ئیطکۆرتی پیبّاًی‬ ‫ڕژیوي ّ کۆڕ ّ کۆثًّْەّەکبًیبى ثە ُبّکبری ئەّاى صەڕازێٌ​ٌەّە‪ ،‬ثەاڵم لە ثبغتریي‬ ‫کْڕاًی گەلیع لەم ًبّچەیە ُەى‪ .‬لەیراًی ُەهەالیەًە‪ ،‬ثۆتە ُۆی گراًی ڕۆژ لە گەڵ‬ ‫رۆژ زیبتری سْارصەهەًی‪ ،‬ثێکبری ّ زۆر غتی صیکە‪.‬‬ ‫گەل ثە تەّاّی ثۆی صەرکەّتّْە کە تەًیب رێگبی چبرەضەری ڕزگبر ثّْى لە ژێر‬ ‫صەضەاڵتی ئیوپریبلیطتەکبى ّ پیبّەکبًیبًە‪ .‬ثەم جۆرە ًبّەًضی چبالکی پبرتیساًەکبى لەم‬ ‫جۆرە غْێٌبًەصا‪ ،‬صاصەهەزرێ‪ .‬ثەثێ گّْهبى چبالکی گەلیبًەی ئەّاى سەڵکی ثەرەّ‬ ‫پػتیْاًی لێکرصًیبى ُبى صەصا‪ .‬زەهیٌەی غەڕی ڕزگبری سْازی گًْجبّە‪ُ .‬ەر ثۆیە‬ ‫چبالکی پبرتیساًی ُبّڕی لە گەڵ پڕّپبگەًضەی ضیبضی ّ پێک ُێٌبًی ُەل ّ هەرجی‬ ‫ترش ّ صڵە ڕاّکە زەثرێکی کبریگەی لە صاگیرکەراى صەصا‪ .‬ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًە‪،‬‬ ‫تەلبًضًەّەی ثۆهت ّ صەضت ثەضەرا گرتٌی تەلەهەًی ّ چەک ّ چۆڵ لە چبالکیە‬ ‫ضەرەتبییەکبًی پبرتیساًی ثّْى‪.‬‬ ‫صاگیرکەراى ّ ًۆکەراًی ڕژین تەًیب ثە سْێٌی سۆیبى صەتْاًي لەرەثّْی ئەّ ُەهّْ‬ ‫جیٌبیەتبًەیبى لە صژی گەلی جەزایر ثضەًەّە کە لە ڕاثرصّ​ّصا کرصّ​ّیبًە‪ .‬ئیعضاهی‬ ‫غۆڕغگێڕاًەی ' ثۆت ئبثۆت' لۆهپێٌی ثە ًبّثبًگ ّ پیبّی پۆلیطی صاگیرکەر ّەکّْ‬ ‫ضەرکەّتٌێ کی گەّرە ثّْ ثۆ پبرتیساًەکبى ّ غەپۆلی ُەضتی سەڵکی جّْاڵًض‪ .‬ئەگەرچی‬ ‫ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی ' ئبغیبری' سۆ فرۆظ ضەری ًەگرت‪ ،‬ثەاڵم چبالکی هْجبُیضاى‬ ‫ُەرّا پەرەی صەضتبًض‪ .‬ترش ّ تۆلبى تب ًێْ جەرگەی کۆاڵًی 'هیػلە' ّاتب گەڕەکی‬ ‫فبغیطتەکبًیع پەرەی ضتبًضّ​ّە‪ .‬گەاڵڵەی تیرۆر کرصًی 'ژًێراڵ هبضۆ'‪' ،‬ضّْضتێل'‪،‬‬

‫~ ‪~ 69‬‬

‫'فرۆژە'‪' ،‬صۆضەریٌی' ّ ‪ ...‬لە پێػەّەی چبالکی پبرتیساًەکبى صاثّْ‪ُ .‬ەهّْ ڕۆژێ لبّەسبًە‬ ‫ّ ئبرەق فرۆغیەکبى کە غْیٌی کۆثًّْەّەی فبغیطتەکبى ّ صژی عەرەثەکبًە لە الیەى‬ ‫سْغک ّ ثرایبًی هْجبُیضەّە ثە ثۆهت صەتەلێٌضرێٌەّە‪ .‬ثەرە تۆڵەی سْێٌی ئەّ ثرا‬ ‫غەُیضاًەیبى ّەرصەگرێتەّە کە لە الیەى صّژهٌبًی گەل‪ ،‬کە لە ثێ صاصگبکبى ّ‬ ‫هْدبکەهەی ضەدرایی صا ئیعضام کراّى‪.‬‬ ‫چبالکی پبرتیساًی ثە غێْەیەکی ثەرثاڵّ لە غبرەکبى صا پەرەی ضتبًضّ​ّە‪ .‬ڕۆژاًە سەڵک‬ ‫ئبگبصاری ُێرغی پبرتیساًەکبى ّ تبلوە چەکضارەکبًي ثۆ ضەر پێگەکبًی پۆلیص ثۆ صەضت‬ ‫ثە ضەرا گرتٌی چەک ّ تەلەهەًی ‪ .‬ڕق ّ ثێساری لە ڕاصەثەصەری سەڵک ضەثبرەت ثە‬ ‫غەڕی ًبثەراثەری پبرتیساًەکبى لە گەڵ صاگیرکەراى صەثێتە ُۆی پػتیْاًی کرصى لە‬ ‫تێکۆغەراى‪ .‬چبالکی کت ّ پڕ ّ لە ًبکبّی پبرتیساًەکبى ثە کەڵک ّەرگرتي لە تبکتیکی‬ ‫جۆراّجۆر‬

‫گەاڵڵە‬

‫ًیساهیەکبًی‬

‫ضتبصی‬

‫ئەرتەغی‬

‫فەڕاًطە‬

‫پّْچەڵ‬

‫صەکەًەّە‪.‬‬

‫صەضەاڵتضاراًی ئەرتەظ ثە ڕاصەیەک ترضیبى لە چبالکی سەثبتگێڕاى ُەیە کە تەّاّی‬ ‫سبکی جەزائیریبى ثە ًبّچەی غەڕ ڕاگەیبًضّ​ّە‪.‬‬ ‫ثەرپرضە ًیساهی ّ ئیٌتیساهیەکبى ثە ثەڕێْە ثرصًی یبضب ّ لبًًّْەکبًی ضەرصەهی غەڕ ّ‬ ‫جێگبی پێْیطت ّ هّْچەی زیبصە ّەکّْ پبصاظ ّ صیبری ّەرصەگرى‪ .‬ڕاگەیبًضراّەکبًی‬ ‫ثەرە ضەثبرەت ثە تۆڵە کرصًەّەی سْێٌی ُبّڕێیبًیبى 'زەثبًە' ّ 'فەرەج' ‪ ،‬ئەًضاهبًی‬ ‫ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە لە جل ّ ثەرگی ًیساهی صا گیراى ّ ثەاڵم ثێ گْێ‬ ‫صاًە یبضب ًێْ ًەتەّەییەکبًی صیالًی غەڕ ثە گیۆتیي ئیعضام کراى‪ .‬لە ًبّەًضەکبًی صژی‬ ‫گەلیەکبى غەپۆلیک لە ترش ّ تۆلبًضًی پێک ُێٌبّە‪ُ .‬ەرّەُب فبغیطتەکبى ثە هەثەضتی‬ ‫تۆڵەی ُەًگبّەکبًی ثەرە لە گەڕەکە هەصەًیەکبى صەضتیبى صاّەتەّە تەلبًضًەّەی ثۆهت‪.‬‬ ‫رێکشراّە فبغیطتیەکبى کە لە ئەفراصی پۆلیطی ًِێٌی پێک ُبتّْى لە ُەّڵی لێضاًی زەثر‬ ‫لە ثەرە ّ ُێْر کرصًەّەی چبالکیەکبًیبًي‪ُ .‬بّکبت لە گەڵ پەرە ضتبًضًی ڕێکشراّە‬ ‫پبرتیساًیەکبى ّ تبلوە زەرثەتیەکبى لە ژێر ڕێجەرایەتی ثەرەصا‪ ،‬زۆر ئبفرەتیع ُبتًّْە ًبّ‬ ‫صەضتە ّ تبلوەکبًەّە‪ .‬ضەرصەهی غەڕ ثجّْ ثە ئەساللی غۆڕغگێڕی‪ .‬ضًٌّْەتەکبًی‬ ‫ڕاثرصّ​ّ ّەال‬

‫ًراثّْى ّ ُەهّْ تێکڕا ثە یەکێتی سۆیبى ثۆ تێکڕهبًضًی ثٌبسەکبًی‬

‫ئیطتیعوبر صەضتیبى لە صەضتی یەک ًبثّْ‪.‬‬

‫~ ‪~ 70‬‬

‫ئبفرەتبى ثە ُۆی تبیجەتوەًضی پێگەی سۆیبى لە ًبّ کۆهەڵگبصا‪ ،‬صەیبًتْاًی ُبّکبری ثەرچبّ‬ ‫ّ کبریگەر ثە جْاڵًەّە ثکەى‪ .‬زۆر کچ ّەک ثۆهت صاًەرەّە لە پێٌبّ ثەرەّ پێع چًّْی‬ ‫غۆڕغی جەزائیر صا ‪ ،‬لە ضەر سْاضتی سۆیبى ثە پێػْازی هەرگەّە چّْى‪ُ .‬ەرّەُب‬ ‫ئبفرەتبى ثە ّەرگرتٌی زاًیبری‪ ،‬صۆزیٌەّە ّ لیکۆڵیٌەّەی غْێٌی چبلکیەکبى‪ ،‬ثە ثەڕێْە‬ ‫ث رصًی چبالکی ّ پػتیْاًی کرصى لە پبرتیساًەکبى لە غبًە ّ ُەضتەکبًی چبالکی صا زۆر‬ ‫ُبّکبری کبریگەریبى ثەم غێْە تێکۆغبًبًە کرص‪ .‬سْغکە جەهیلە ضەرەتبی چبالکیەکبًی ثە‬ ‫ثاڵّ کرصًەّەی ڕاگەیبًضراّ لە ًبّەًضە گػتیەکبى ّ ّەرگرتٌی زاًیبری لە ضەریبى‪،‬‬ ‫صەضت پێ کرص‪.‬‬ ‫زۆر ئبفرەت ثە لە سۆثرصّ​ّیی ّ ُەّڵی ثێ صرێشیبى صەضتیبى صایە چبالکی زۆر گەّرە ّ‬ ‫ثە ُێس‪ ،‬کە سەثبتی سْغکە 'ضەدیە'‪ ،‬سْغکە 'دەضیجە ‪ -‬ثٌت ثْ عەلی'‪ ،‬سْغکە ' ئْریض‬ ‫ئیوضاص '‪ ،‬سْغکە ' ثەُیە ' ّ سْغکە ' جەهیلە ثْ دەریض ' ‪ ،‬لە هێژّ​ّی سەثبتی گەلی‬ ‫جەزائیرصا غْیٌی تبیجەتیبى ُەیە‪ .‬ئەم سْغکبًە یبى لە سەثبتی ًبثەریبى لە گەڵ ڕژیوی‬ ‫صاگیرکەراى چەک لە غبى گیبًیبى ثەست کرص‪ ،‬یبى صّای صیتٌی زۆر ئبزار ّ ئەغکەًجە‬ ‫غەُیض ثّْى‪ .‬صاگیرکەراى سْغکە ' ئْریض ئیوضاص ' یبى لە ًِۆهی صُّەهی ُۆصەی‬ ‫ئەغکەًجە صاى ُەڵکەّتّْ لە هەکتەثی ضبرۆئی سطتە سْارەّە ّ غەُیضیبى کرص‪ .‬یبى‬ ‫سْغکە هْجبُیض ' ثەُیە ' یبى صّای زۆر ئەغکەًجەی ثەرصەّام‪ ،‬ثبضکیبى غکبًض ّ‬ ‫ئەژًۆکبًیبى ثە پەراهێس ضّْتبًض‪ .‬سْغکە 'ضەدیە' چەک لە صەضت لە پەًب ُبّڕێ ' ڕاهیل‬ ‫' لە غْێٌێکی ثەرثەضت کراّ ثە ًبّی ' ضەى ّەًطبى صۆپۆل ' ‪ ،‬گیبًی فیضای ًەتەّە ّ‬ ‫سبکەکەی کرص‪.‬‬ ‫جەهیلە ثْپبغب ثە ئبگبصار ثّْى لە ئەگەری گیراًی ّ ئەغکەًجە کرصًی ثەرپرضبیەتی‬ ‫الیەًگری کرصى لە ثەرەی ثە ثاڵّ کرصًەّەی ڕاگەیبًضراّ ّ تراکتەکبًی ثە گیبى کڕی‪.‬‬ ‫زۆر جبر کەّتە ژێر چبّەصێری ّ ثە صّا صا گەڕاًی تیوە گەڕیضەکبًی پۆلیطی ًِێٌی ثە‬ ‫ثەغضاری کرصى لە ئەًجّْهەى ّ کۆثًّْەّە جۆراّجۆرەکبى لە ُەڵطەًگبًضى ّ‬ ‫ًبّەرۆکی کبر ّ کرصەّەکبًی ثەرەصا سەڵکی ڕّ​ّى صەکرصەّە‪.‬‬ ‫جەهیلە لە ثیرەّەریەکبًی سۆی صا صەًّْضێ کە یەکەم ئەرکی پێ ضپێرصراّی هي‬ ‫غٌبضبیی ّ صاًەّەی ڕاپۆرتی ًبّچەیەک ثەّ کەضە ثّْ کە ّەکّْ ئبڵمەی پێْەًضی ًێْاى‬ ‫سۆم ّ ثەرە ثّْ ّ ُەر ئەّیع هٌی ثە ّاى ًبضبًضثّْ‪ً .‬بّثراّ صّای صّ ضبڵ صۆضتبیەتی‬

‫~ ‪~ 71‬‬

‫ّ تبلیکبری ئەّ ئەرکەی پێ ضپبرصم‪ .‬پێن ّایە تب ئەّکبت ًەهتْاًیجّْ ضەرًج ّ ثڕّای‬ ‫ڕاثکێػن‪ .‬چۆًکّْ لەّ ُەل ّ هەرجەصا ثەرە تێکۆغبًی ًِێٌی ُەثّْ ّ ثە ڕێکشطتٌی هبى‬ ‫گرتٌەکبى‪ ،‬ڕێپێْاًەکبًی سْێٌضکبراى ّ لْتبثیبى ّ کرێکبراى لە کبرگە ّ کبًگبکبًضا‪ ،‬ثًّْی‬ ‫سۆی ڕاصەگبًض‪.‬‬ ‫چْارچێْەی ترش ّ تۆلبى‪ ،‬ثەضیج کرصًی ُێسەکبًی پۆلیص ّ ڕاضپێراّە ئەهٌیەتیەکبى ّ‬ ‫ژاًضارهەکبى کە ُەّڵیبى صەصا ثۆ کۆًتڕۆڵ کرصًی گػت غْێٌێکی غبرەکبى ّ ُەر‬ ‫چەغٌە پێْەًضی ًێْاى غبرەکبى ّ تەًبًەت لە ًبّ غبرەکبى صا ثە ّرصی کۆًترۆل صەکرا‪.‬‬ ‫گرتّْسبًەکبًی جەزائیر ّاتب ' ثبرثرۆش '‪ ' ،‬فێرى '‪ ' ،‬ثەرّاعیض ' ّ ' دێي صی ' لە‬ ‫تێکۆغەراى جوەیبى صەُبت‪ .‬تەًبًەت زۆر لە سەثبتگێڕاًی جەزائیریبى ثۆ فەڕاًطە ّ ثبلی‬ ‫ًبّچە صەضت ثە ضەر صاگیراّەکبًی لە ّاڵت ثرصثّْیبًٌە صەرەّ​ّە‪ .‬زیٌضاًی ثەًضەری‬ ‫'هبرضێ ' ثە ڕاصەیەک لە عەرەثەکبى پڕ ثجّْ کە ثەرپرضبًی زیٌضاى لە زۆر ثًّْیبى‬ ‫گبزًضەیبى ُەثّْ ّ جگە لە ًبّ زیٌضاًەکبى زۆر کەضیبى لە پػتەّەی تێل صڕّەکبى‬ ‫زیٌضاًی کرصثّْ‪ .‬گرتّْسبًەکبًی ' لۆصی '‪ ' ،‬پۆل کبزێل '‪ ' ،‬ثەرّالیە ' ثە صرێژایی چەًضیي‬ ‫ضبڵ سبًەسْێی هْجبُیضاى ثّْى ّ ئبهبًجی ضەرەکی صاگیرکەراًیع ثەرگری کرصى لە‬ ‫پەرە ضتبًضًی غبًە چبالکیەکبًی پبرتیساًی ثّْ‪ً .‬یساهیەکبى ثە صّای صۆزیٌەّەی غبًە‬ ‫تیویەکبًی هْجبُیضاى ضەریبى لە تەّاّی هبڵەکبى صەصا‪ .‬ثەاڵم ‪ 130‬ضبڵ سەثبت لە صژی‬ ‫صاگیرکبری صڕًضاًەی فەڕاًطەّیەکبى سەثبتگێڕاًی کرصۆتە پۆاڵی ئبّصراّ‪ّ .‬اڵتی فەڕاًطە‬ ‫ضەرەڕای ضْضیبلیطت ثًّْی لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی ضەرهبیەصاراى صەجّْڵێتەّە ّ ضپب‬ ‫پػتیْاًی لە کۆچجەرەکبى صەکبت ّ تێکػکبًی کۆهبری چْارەهی فەڕاًطە لە ئبکبهی ئەم‬ ‫سباڵًەی سْارەّە صاثّْ‪:‬‬ ‫ڕاگەیبًضًی سۆهبڵی کرصًی کبًبڵی 'ضْئێس' لە الیەى ضەرُەًگ 'جەهبڵ عجضالٌبصر ' لە‬ ‫هیطر صا کە صەّڵەتە ئیوپریبلیطتیەکبًی تّْغی ترضێکی گەّرە کرص‪.‬‬ ‫' ئیضى '‪ ' ،‬گیوۆڵە ' ّ ' صاڵص ' ثە ثەغضاری کرصى لە کۆثًّْەّەیەکی ًِێٌی صا گەاڵڵەی‬ ‫ڕّ​ّسبًضًی ڕژیوی ' عجضالٌبصر ' یبى صاًبثّْ‪ .‬چًّْە ضەری غەپۆلی ُەضتی ضْضیبلیطتی‬ ‫ُبّکبت لە گەڵ ُبتٌە ضەرکبری ' عجضالٌبصر ' کیػْەری ئەفریمب ّ جّْاڵًەّە جیِبًیەکبًی‬ ‫سطتە ژێر کبریگەری سۆیەّە‪ .‬ثەرە ثە ئیلِبم ّەرگرتي لە ُەّڵەکبًی ' عجضالٌبصر '‬ ‫ثەرصەّام لە ڕاگەیبًضراّەکبًیبى صا هسگێٌی ضەرکەّتٌی جّْاڵًەّە جیِبًیەکبًیبى صەصا‪.‬‬

‫~ ‪~ 72‬‬

‫دکّْهەتی ضّْضیبلیطتی فەڕاًطە ضەرەڕای پڕّپبگەًضە ئیضۆلۆژیەکەی‪ ،‬ثە کرصەّە لە‬ ‫پێٌبّ ثەرژەّەًضی ئیٌگلیص صا ‪ ،‬ثە ّەژێر پێ ًبًی رێ ّ غْێٌە ًێْ ًەتەّەییەکبى ُێرظ‬ ‫صەکبتە ضەر هیطر ّ ئەم هەضەلە ًبّەڕۆکی ڕۆژًبهەی ئۆهبًیتە ئۆرگبًی ضْضیبلیطتەکبى‬ ‫صەسبتە ژێر غک ّ گّْهبًی سەثبتگێڕاًەّە‪' .‬دریت' ئۆرگبًی عەلیضەتی دیسثی‬ ‫کۆهۆًیطتی جەزائیر کە لە ڕاضتی صا لمێکە لە دیسثی کۆهۆًیطتی فەڕاًطە لە پبضبّ‬ ‫صاًەّەی ُێرغی صەّڵەتی فەڕاًطە ّ الّاز کرصًی ثەرە صەضت صەکب ثە پڕّپبگەًضە‪.‬‬ ‫جّْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر ثە کرصەّە ثە ُبّکبری کرصى لە گەڵ پۆلیطی ًِێٌی‬ ‫ُەّڵ صەصا سەثبتگێڕاى ئبغکرا ثکبت‪ُ .‬ەل ّ هەرجی غۆڕغگێڕی زۆر پیضاّیطتی ًْێی‬ ‫ُێٌبّەتە گۆڕ‪ .‬غێْازی ًِێٌ ی کبری ّ چبالکی ژێر زەهیٌی لە پێٌبّ ڕاچڵەکبًضًی ثە تەّاّی‬ ‫کۆهەڵگب‪ ،‬لە الیەى ثەرە ثەڕێْە صەچێ‪ .‬ثەرە ثە کەڵک ّەرگرتي لە ئەزهًّْی 'ڕێکشراّی‬ ‫ًِێٌی' ّ 'کۆهیتەی غۆڕغگێڕی یەکێتی ّ کرصەّە' ثۆ لە یەک ُەاڵّارصًی صۆضت ّ‬ ‫صّژهي تێجیٌی ّ ضەرًجی تەّاّی سۆی ثە کبر صێٌێ‪ .‬ئەهە ّای کرصّ​ّە کە ثەغێکی‬ ‫ثەرچبّ لە کۆهەالًی گەل ثۆ ًبّ سەثبت ڕاثکێػرێي‪ .‬پێػڕەّە غۆڕغگێڕەکبى ثە ُۆی‬ ‫ثًّْی ئەزهًّْی ضەرەتبییبى صەثێ ثۆ گەیػتي ثە ضەرکەّتٌی تەّاّ ثە یەکڕیسی ّ‬ ‫یەکپبرچەیی سۆیبى ّ کەڵک ّەرگرتي لە غێْازی تبکتیکی لە ثْاری ثە کرصەّە صا‬ ‫ضەرکەّتّْ ثي‪ .‬ثە پێْەری کرصاریبًەی پێْەًضی ًێْاى تیۆری ّ پراکتیکی غۆڕغگێڕی ثە‬ ‫ثەغضاری کرصى لە ًبّەڕۆکی ڕەّتی غۆڕغگێڕاًە صەضت ثە ڕێکشطتي ّ تەغکیالت‬ ‫صەکبت‪ .‬سەثبتی چەکضاراًە ثە پەرە صاى ثە ُێسە غۆڕغگێڕەکبى لە تەّاّی ئبضت ّ ثْارە‬ ‫ًەزەری ّ عەهەلیەکبى صا پێْیطتە‪ .‬ثەم جۆرە تێکۆغەراًی گەل ثە تێپەڕاًضًی صەّرە‬ ‫ئیضۆلۆژی ّ ًیساهیەکبى لە پێٌبّ ئبهبًجەکبًی جّْالًەّە صا صەکەًّە سسهەت کرصى ثە‬ ‫گەلەّە‪ .‬ثەم جۆرە جەهیلەظ ّەکّْ ئەّاًی صیکە لە گػت الیەًەکبى صا تبلی کرایەّە ّ‬ ‫ُەضت ّ لێِبتّْیی ثۆ چبالکی ثەڕێْە ثرصى‪ ،‬ثە کرصەّە صەرکەّت‪ .‬لێِبتّْیی ُەر‬ ‫سەثبتگێڕیک ثۆ ثّْى ثە ئەًضام لە ًبّ ثەرەصا ثەڵگەی سەثبتگێڕەکە ثّْ‪.‬‬

‫زۆر ئبفرەت ثًّْە ئەًضاهی ثەرە کە سبّەًی چْار هٌبڵ ثّْى‪ .‬لە ًبّ غبًە ّ سبًە‬ ‫تیویەکبًی ثەرەصا‪ ،‬ثرایبى ّ سّْغکبى ّەکّْ ثرا ّ سْغکی ڕاضتەلیٌە صەژیبى‪ .‬ڕەفتبر ّ‬ ‫صیطیپلیٌی تەّاّ لە ًبّ صەضتە ّ تبلوەکبى صا ُەثّْ‪.‬‬

‫~ ‪~ 73‬‬

‫ضەرەڕای ئەًضام ثًّْی لە ًبّ تیوی ئبگرصا لە صەرەجەی یەکەم صا ثەرًبهەکەی ضیبضی‬ ‫ثّْ کە لە پەًب کبری ضیبضی صا‬

‫فێری پەرّەرصە ًیساهیەکبًی ّەک ئبغٌب ثًّْی‬

‫ضەرەتبیی لە گەڵ کەرەضەی تەلیٌەّەی ّەک 'کۆکتۆل هۆلۆتۆف' ثۆهجە صەضتکرصەکبى‪،‬‬ ‫ئەًْاعی ًبرًجۆکی غەری ّ کبر ّ ثبری تری ّەک کبری چبپ ّ لەثەر گرتٌەّە‪ ،‬ضبستە‬ ‫کرصًی ئیجبزەی ضەیبرە لێشْریي ّ صرّ​ّضت کرصًی ژهبرەی هبتۆر ّ‪ ...‬ثّْ ّ فێری‬ ‫کرصى‪.‬‬ ‫ُەڵجەتب زاًیبری لە ضەر ئەم کبراًە ثۆ ثەڕێْەثرصًی چبالکی ثەش ًەثّْ‪ُ ،‬ەر ثۆیە صەثّْ‬ ‫فێری ئبگبصارثًّْی پێْیطت ضەثبرەت ثە غەڕی پبرتیساًی ًبّغبرەکبى ثێت‪ .‬جەهیلە لە‬ ‫ضەرەتبی ئەرکەکەیضا ُیچ یەک لە کبر ّ ثبری ڕێکشراّەیی لە هبڵەّە لە گەڵ کەش ثبش‬ ‫ًەکرص ّ ثە ثەڕێْە ثرصًی غێْازی جۆراّجۆر ُەّڵیضا کە ُەڵص ّ کەّت ّ‬ ‫ُبتّْچۆکبًی لە هبڵەّە ثە ًِێٌی ڕاگرێ ّ ًەکەّێتە ژێر غک ّ گّْهبى ّ ّرصثیٌی‬ ‫ئەًضاهبًی ثٌەهبڵەّە‪.‬‬ ‫ثەم جۆرە ًەفیطە ی سْغکە ثچّْکی غّْی کرص ّ ثەاڵم ئەّ ثە ُۆی ُەل ّ هەرجی‬ ‫ضیبضی سۆیەّە ًەیتْاًی غّْ ثکبت‪ .‬ئەّ ثۆ چەًضیي هبًگ هبڵی ثە جێ ُێػت ّ لە گەڵ‬ ‫ئەّ کەضەی کە ئبڵمەی پێْەًضی ًێْاًی سۆی ّ ثەرپرضبًی ضەرّ​ّتر ثّْ‪ ،‬ثۆ فێر ثًّْی‬ ‫ڕاُێٌبًی ًیساهی ڕّ​ّی لە کێْەکبى کرص‪ .‬ئەّ لە الیەى ضەرثبزاًی ئەرتەغی ڕزگبری سْاز‬ ‫فێری چبالکی ًیساهی ثّْ‪.‬‬ ‫صاثیي کرصًی صاّ ّ صەرهبى ّ ثرصًی ثۆ ًبّ صەضتەکبًی ئەرتەغی ڕزگبری سْاز‪ ،‬ثێ غک‬ ‫کبرێکی صژّار ثّْ‪ .‬چۆًکّْ زۆر ثە تًّْضی لە الیەى ًیساهیەکبًەّە کۆًترۆڵ صەکرا‪ُ .‬ەر‬ ‫ثۆیە ڕاُێٌبى ّ تبکتیکە پێْیطتەکبًی ثۆ ثەڕێْە ثرصًی چبالکی ًێْ غبرەکبى فێر ثّْ‪.‬‬ ‫گریٌگتریي هەضەلەی پبراضتٌی ئەهٌیەتی ئەّ ثەم جۆرە ثّْ‪ُ .‬ەر ثۆیە تەّاّی پێْەًضی‬ ‫ّ ُەڵص ّ کەّتی یەکە یەکەی ًەفەرەکبى ثە هەثەضتی پبراضتٌی گیبًی کبصرەکبى لە‬ ‫الیەى رێکشراّە ّە کۆًترۆڵ صەکرا‪ .‬چۆًکّْ ثچّْکتریي ُەڵەی کەضێک صەیتْاًی زەثری‬ ‫لەرەثّْ ًەکراّە لە صەضتە ُەڵطّْر ّ چبالکەکبى ّ غبًەکبى ثضات‪.‬‬

‫~ ‪~ 74‬‬

‫لە زۆر ثْارصا ثە ُۆی کەهتەرسەهی ثەغێک لە ئەًضاهبًەّە ثەرە زۆر زەثری ّێ‬ ‫کەّتجّْ‪.‬‬ ‫غەڕی ڕزگبری سْازی ضًٌّْەتە کۆًەکبى تێک صەصات‪ .‬کچبى ّ کْڕاًی سْازیبری‬ ‫ئەًضاهەتی لە ثەرە ّ ئەرتەغی ڕزگبری سْازصا صەثێ ضًٌّْەتە ثٌەهبڵەییەکبى ّەژێر پێ‬ ‫ثٌێي‪ .‬ئەّ کبتە کەضێک صەتْاًێ کەضبیەتی سۆی ثە تەّاّی ُەضت پێ ثکبت کە ئەًضام‬ ‫یبى الًی کەم الیەًگری ثەرە ثێت‪ .‬ثەم غێْە پێْیطت صەکبت کە ُەهّْ صاة ّ ًەریتە‬ ‫ثٌەهبڵەییەکبى لە ژێر پێ ثٌرێي‪ُ .‬ەهّْ تێکڕا گْێ لە صەًگی ضەرثەضتی جەزائیر لە راصیۆ‬ ‫صەگرى‪ .‬پێْەًضیەکی تبزە لە ًێْاى گەلضا صاصەهەزرێ‪ .‬صۆضتبیەتی ّ یەکگرتّْیی جێی ڕق‬ ‫ّ ثێساری صەگرێتەّە‪.‬‬

‫ئەگەرچی ُەًضێک کەش ثە غک ّ گّْهبًەّە سۆیبى ثە الّە صەگرى ّ جبرجبرە لە گەڵ‬ ‫ئەفراصی ًیساهی فەراًطەّی ثۆ ئبغکرا کرصى ّ ثە گرت صاًی سەثبتگێڕاى ُبّکبری‬ ‫صەکەى‪ .‬ضەرەڕای ثیر ّ ثۆچًّْی فەڕاًطەّیەکبى ثەغێکی زۆر لە لۆهپێٌەکبى صّای‬ ‫ئەّەی ڕاُێٌبًە ضەرەتبییەکبًیبى ّەرگرت ّ ئبگبصاری ُەل ّ هەرجە چیٌبیەتیەکبى ثّْى‬ ‫صە ضتیبى کرص ثە ُبّکبری کرصى لە گەڵ ثەرە ّ زۆر غەُیضیبى لە پێٌبّ سبکەکەیبى صا‬ ‫صا‪.‬‬ ‫ثە پێک ُبتٌی ئبڵْگۆڕ لە پێْەًضی ثٌەهبڵەیی صا لە دبڵەتی هبڵضاری ُبتٌە صەر ّ ثەغضاری‬ ‫چبالکی غۆڕغگێڕاًەیبى کرص‪.‬‬ ‫ثە ُبتٌی ئبفرەتبى ثۆ ًبّ ثەرە ئبزاصی ئبفرەت ّ پیبّ صەثێ ثە یەک‪ .‬ئبفرەتبى لە ژێر‬ ‫دەثبکبًیبى صا چەکی صەضتی یبى ڕۆهبًە ُەڵضەگرى‪ .‬جیِبًی هٌباڵًەی پێػّْ جێگبی سۆی‬ ‫لە گەڵ ًبضیٌی ڕاضتی یە کۆهەاڵتیەکبى صەگۆڕێتەّە‪ً .‬بضیي ثەرپرضبیەتی ًْێ صەسْڵمێٌێ‪.‬‬ ‫ثەم جۆرە ّەکّْ پبرتیساًێک لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ًیػتیوبًەکەی صا‪ ،‬چەک صەکبتە غبى لە‬ ‫ثری ًّْلن ثّْى لە ًبّ ُەضتە ڕۆهبًطیەکبًی ضەرصەهی الّێتی صا‪ ،‬صەثێتە کچێکی‬ ‫سەثبتگێڕ ّ ًبزًبّی 'سْغک' ی پێ صەصرێ‪.‬‬ ‫جەهیلەظ صّای تێپەڕاًضًی صەّرەی ضەرەتبیی ثە ُۆی سبّەى ثًّْی لێِبتّْی ضیبضی ّ‬ ‫ئەساللی ّ لەغطبسی صەچێتە ًبّ تیوەّە ّ کبتی ئەرک ثەڕێْە ثرصى لە الیەى تەغکیالتەّە‬

‫~ ‪~ 75‬‬

‫کبراهەی ّ تْاًبی ًیساهی فێر کرا‪ .‬ثەرپرضبیەتیەکەی صیطبى پێْەًضی لە گەڵ ئەفراصی‬ ‫ثەرە ُەثّْ‪ُ .‬ەرّەُب گریٌگتریي ئەرکە ڕێکشراّەییەکبًی ثەم غێْەیە ثّْ‪.‬‬ ‫‪ً .1‬ەفەری گیراّ لە کبتی گیراى صا لە ُەًضێ ثْاری تبیجەتەّە هبفی ّاڵم صاًەّەی‬ ‫ُەثّْ‪ .‬لە ڕاضتی صا ثەرە ضەرەڕای ُەًگبّی کبریگەری ئەهٌیەتی زۆرکەضی لە ثە یەک‬ ‫گەیػتي لە صەضت صاّە‪ُ .‬ەرّەُب پبرتیساًێک صەثێ ئبگبصاری تەّاّی لە گەرەکەکبًی‬ ‫غبری ُەثێ ثۆ ئەّەی ئەگەر ُبتّْ ثە ُۆی سراًە ژێر چبّەصێری یبى ّەصّا کەّتي‪،‬‬ ‫ثتْاًێ ثە ئبضبًی جێ گۆڕکە ثکبت‪ّ .‬اتب ّا چبکترە لەّ غْێٌبًەی کە پۆلیطی تێضا ثەرچبّە‬ ‫ُبت ّ چۆ ًەکبت‪ً .‬بضیٌی کۆاڵى ّ صّا کۆاڵًەکبى گریٌگی ثەرچبّی ُەیە‪ .‬ثە تبیجەت لە‬ ‫کبتێکضا کە دکّْهەت ًیساهی ڕاگەیبًضراّە‪ .‬لە کبتی ثەڕێْە ثرصًی چبالکی صا‪ ،‬صەثێ ڕەًگ‬ ‫ّ ڕّ​ّ ّ ڕّ​ّسطبر ئبضبیی ّ ثێ سەیبڵ ثێ‪.‬‬ ‫‪ .2‬غێْ ازی جل ّ ثەرگ پۆغیي‪ُ ،‬ەڵص ّ کەّت ّ غێْەی گۆڕیٌی ضیوب ّ غێْە‬ ‫ضەرەتبییەکبًی هیکیبج کرصًیبى فێر کرص‪ .‬ئەّ صەثّْ غێْازێک ثۆ سۆی صیبری ثکبت لە‬ ‫ُەڵجژارصًی جل ّ ثەرگ ّ ‪ ، ...‬کە ًەًبضرێتەّە‪.‬‬ ‫‪ .3‬صەثێ ثە پێی ُەًضێک ڕێ ّ غْێٌی جۆری هبڵە تیویەکبى ثە غێْەیەک صیبری ثکرێت‬ ‫کە لە کبتی ڕّ​ّصاّێک صا ثتْاًضرێ ئەّێ ثە جێ ثِێڵضرێ ّ ُیچ چەغٌە ضەًض ّ‬ ‫ثەڵگەیەک کە ئەّاًی پێ غٌبضبیی ثکرێ لە کبتی پێْیطت صا‪ ،‬لەّێ جێ ًەهێٌی‪ .‬پبرتیساى‬ ‫ثە پێی لێکضاًەّەیەکی گػتی صەثێ لە ُەهّْ غْێٌێک ثێ ّ لە ُیچ غْێٌێکیع ًەثێ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ثە پێی گەاڵڵەی کۆهیتەی ًبّەًضی ثەرە‪ ،‬صەثێ ئەًضاهبًی ڕیکشراّ سبّەًی تْاًبیی‬ ‫ثەصەًی ّ کبراهەیی ثي‪ .‬ثە ّەرزظ کرصى ّ کەژەّاًی لەغی هرۆڤ ڕێک صەسرێ ّ‬ ‫ئبهبصە ثًّْی چبالکی تێضا پێک صێ‪.‬‬ ‫ُەرّەُب ُەر کەضێک صەثێ ثە ڕاکرصًی ثەرصەّام‪ ،‬ثجێتە ڕاکەرێکی ثبظ ّ ثە ڕاکرصًی‬ ‫سێرا ّ لە ضەرەسۆ ثجێتە سبّەى لەغێکی پتەّ ّ صارێژراّ‪ .‬غێْازی فێرثًّْی ًُْەری‬ ‫ثەرگری لە سۆ کرصى‪ّ ،‬ەک کەڵک ّەرگرتٌی صەضت ثەجێ لە چەک چ چەکی ضبرص یبى‬ ‫گەرم گریٌگی زۆری ُەیە لە زیٌضّ​ّ هبًەّەی چریکێک صا‪.‬‬ ‫الف‪ً -‬ەفەر صەثێ سۆ ثجْێرێ لە صەرصی صڵ کرصى لە الی سەڵکی جۆراّجۆر ّ تەًبًەت‬ ‫سۆغەّیطتەکبًی ثۆ ئەّەی زاًیبریەکبى لە چْارچێْەی سۆیبى صەرًەچي‪.‬‬

‫~ ‪~ 76‬‬

‫ة ‪ -‬لە ئْضْڵە ضەرەتبیی ّ پێْیطتیەکبًی ثًّْی ئەساللی غۆڕغگێڕی‪ ،‬سۆڕاگرتي ّ ثڕّا‬ ‫ثە سۆ ثًّْە‪.‬‬ ‫ج ‪ -‬ثەڵگە ّ زاًیبری لە کبتی پێْیطت صا‪ ،‬صەثێ لە غْێٌێک ثػبرصرێتەّە کە لە کبتی‬ ‫هەترضی صا‪ ،‬ئیوکبًی لە ًبّ ثرصًی هەترضیەکبى ُەثێت‪.‬‬ ‫ص ‪ -‬زاًیبری ُەرکەضێک لە ضەر ثەرە ثە غێْەی پێْیطت لە چْارچێْەی چبالکیە ثە‬ ‫کرصەّەکبًی صا صیبری صەکرێ ّ ُیچ پێْیطت ثە ّەرگرتٌی ثبلی زاًیبریەکبى ًبکبت‪.‬‬ ‫ٍ ‪ -‬فیضاکبری ّ لە سۆثرصّ​ّیی یبًی ثە زیٌضّ​ّیی صەضتگیر ًەکراى‪ ،‬لە ئەرکە گریٌگەکبًی‬ ‫ُەر سەثبتگێڕێکە‪ .‬لە کبتی ڕّ​ّثەڕّ​ّ ثًّْەّە لە گەڵ صّ​ّژهي صا‪ ،‬صەثێ ثە کەڵک‬ ‫ّەرگرتي لە ُەهّْ ئیوکبًبتێک ثەرگری لە سۆی ثکبت ّ سۆی ثە صەضتەّە ًەصات کە‬ ‫ثجێتە هبیەی ئبثڕّ​ّ چّْى‪ .‬صەثێ یبى ثە دەثی ضیبًّْر یبى تەلبًضًەّەی ًبرًجۆک یبى‬ ‫کەڵک ّەرگرتي لە صەهبًچە سۆی ثکْژێت‪.‬‬

‫~ ‪~ 77‬‬

‫چبالکی پبرتیساًی ًبّغبر‬ ‫لە گەڵ ثەرەّپێع چّْى ّ گەغە کرصًی جْاڵًەّەی غۆڕغگێڕاًەی سەڵک‪ ،‬ثبضی‬ ‫ثەڕێْەثرصًی ُەًضێک ُەًگبّی ًْێ لە الیەى ڕێجەراًی ثەرەّە ُبتە گۆڕێ‪ .‬تەدرین‬ ‫کرصى ّ ًەکڕیٌی ثاڵّکراّەکبًی ّاثەضتەیی لە جەزائیر ثۆ ّێٌە (ًەصای جەزیرە) کە ثە‬ ‫سسهەت کرصى ثە صاگیرکەراى ًبضراثّْ ّ ثبثەتی تەثلیغبتی ثبزرگبًی ثاڵّصەکرصەّە ّ‬ ‫ُەرّەُب لە ثْاری ضیبضیع صا ثە ًّْضیٌی ثبثەتگەلێک لە چەغٌی ڕەت صاًەّەی‬ ‫ًبّەڕۆکی غۆڕغگێڕاًەی ثەرە ّ ثبلی ڕێکشراّە پێػکەّتي سْازە ضیبضی ّ ًیساهیەکبى ّ‬ ‫لە الیەکی صیکەظ ثاڵّ کرصًەّەی ثبثەتی صژی غۆڕغگێڕاًە‪ ،‬زیبًی لە جّْاڵًەّە صەصا‪.‬‬ ‫ُەرّەُب لە ضەر ثۆچًّْی ڕێکشراّ لە کۆتبیی ضبڵی ‪ 1956‬صا ثە هەثەضتی گەغە کرصًی‬ ‫جّْاڵًەّە ّ زاًیبری سەڵک لە هەضەلەکبًی پػت پەرصە ّ ُەرّەُب ثە ُۆی ثًّْی‬ ‫ضبًطۆر ّ تەپڵەضەری زۆر‪ ،‬ڕاصیۆی ''صەًگی جەزائیری ئبزاص'' صاهەزرا‪ .‬ئەم ڕاصیۆیە ثە‬ ‫ُۆی صەّڵەهەًضی ّ صرّ​ّضتی ُەّاڵەکبًی پێگەی کۆهەاڵیەتی پتەّی ّەصەضت ُێٌب‪ .‬ئەم‬ ‫ّەضیلەی پێْەًضیە لە صەرّ​ًّی غۆڕغگێڕاًەی سەڵکضا‪ ،‬ڕۆڵی غبیبى ّ ثەرچبّی صەگێڕا‪.‬‬ ‫ئەم ڕاصیۆیە یەکێتی ًبّڕیسەکبًی سەڵکی ثەُێس کرص‪.‬‬ ‫ثەم جۆرە کبرثەصەضتبًی ئەهٌیەتی فەڕاًطەّی‪ ،‬کڕیي ّ فرۆغتٌی ڕاصیۆ لەصەغە‬ ‫ڕاصەگەیەًي ّ ثەم غێْە ئۆگری ّ عەاللەی سەڵک ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ڕاصیۆ صەچێتە‬ ‫ضەر‪ .‬ثۆچی سەڵک ئبّا ثە صڵگەرهی ّ ئۆگری ُەّڵ صەصەى‪ .‬ثە ثێ گّْهبى گەغە کرصى‬ ‫ّ ُەڵکػبًی ئیراصەی ًەتەّەیەک ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ئبزاصی‪ ،‬ضیوبی زیبتر ثە سۆیەّە‬ ‫صەگرێ‪ .‬فەڕاًطەّیەکبى کە لە صرێژە کێػبًی ئیطتیعوبر لە جەزائیرصا ثێ ُیْا ثّْى ّ‬ ‫صەزاًي کە صەضەاڵتی ًیساهی ئیتر کبرکرصی جبراًی ًەهبّە‪ ،‬ثە ّەڕێ سطتٌی ّتّْێژ ّ‬ ‫چبّپێکەّتٌی ثەرصەّام ُەّڵی صاًبًی ئیطتیعوبری ًْێ صەصەى‪ .‬ئەّاى ُەّڵ صەصەى‬ ‫کۆهەڵگبیەکی هەضرەفی ّ ثە کبرثەر صاهەزرێٌي‪ .‬ثەاڵم جّْاڵًەّە ثە ثیر ّ ڕا ّ‬ ‫ئیضئۆلۆژی ئیطالهیبًە لە ُەّڵی ُێٌبًەصی کۆهەڵگبیەکی یەکپبرچە لە ضەر ئەضبضی‬ ‫دەلبًیەت ّ صاصپەرّەری تێکەڵ ثە ئبهبًجە ثەرزە هرۆییەکبًي‪ .‬ثە پێ صاگرتي لە ضەر‬

‫~ ‪~ 78‬‬

‫ًبضٌبهەی عەرەثی ّ ئبییٌی ثۆ صرێژەصاى ثە غۆڕظ ّ صّ​ّرسطتٌەّەی دکْهەتی‬ ‫ئیطتیعوبری‪ ،‬ثێ گْهبى ئەّ ًەتەّەیە ڕێگبی ثەستەّەری سۆی ُەڵضەثژێرێ‪.‬‬ ‫ئێطتب صّای تێپەڕثًّْی غەظ ضبڵ ثە ضەر ُەڵگیرضبًی سەثبت‪ ،‬فەڕاًطەّیەکبى ُەرّا ثۆ‬ ‫صرێژە صاى ثە صەضەاڵتی سۆیبى پێضا صەگرى ّ ثە ُیچ غێْەیەک ئبهبصە ًیي گۆڕاًکبری‬ ‫لە ضیبضەتیبى صا پێک ثێٌي‪ .‬ثە ثەرصەّاهی صەضتەّاژەی ( جەزائیری فەڕاًطە ) لە ًبّ‬ ‫کۆڕ ّ کۆهەڵە ًێًْەتەّەییەکبى صا‪ّ ،‬ەکّْ ڕاثرصّ​ّ صەڵێٌەّە‪.‬‬ ‫گەلی جەزائیر ثە ڕێجەرایەتی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی غەڕی گەّرە ّ ڕزگبری‬ ‫سْازاًەیبى ثە ّەثەر چبّگرتٌی یبضب ًێًْەتەّەییەکبًی غەڕ صرێژە صەصەى‪ .‬جّْاڵًەّە‬ ‫زیبتر ثەرەّ پێع چّْە‪ .‬گەل ثە ثڕّا ُەثًّْی ثە ُێسی سەثبتگێڕاًەی تْاًبیی ّ‬ ‫لێِبتّْیی سۆی ثۆ صاهەزراًضًی دکّْهەت ّ ًەتەّەیەکی ضەرثەسۆ ڕاصەگەیەًێ‪ .‬لە‬ ‫ًبّچەیەک ثە ًبّی ( هعطکر ) ژهبرەی ‪ 30‬کەش لە پبرتیساًەکبًی ثەرە تب صّاییي فیػەک‬ ‫لە دبضت صّژهي صا سۆراگری صەکەى ّ صّژهٌیع پبظ ثە صیل گرتٌیبى‪ُ ،‬ەهّْیبى لە‬ ‫ئبّایی ئیعضام صەکبت‪.‬‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى ثۆ الّاز کرصًی ثەرە‪ ،‬ثە کڕیٌی ثەغێک لە عێل ّ عەغیرەتەکبى ّ صاًی‬ ‫چەک ّ چۆڵ پێیبى ّ ئبڵۆز کرصًی ًبّچەکە‪ُ ،‬ەّڵی ضەرکّْت کرصًوبى صەصەى‪ .‬سەثبتی‬ ‫ئەّ ًەتەّەیەی کە پبظ ‪ 130‬ضبڵ لە صەضەاڵتی صاگیرکەراى ثە تەّاّی ّەسۆی کەّتّْە‬ ‫ّ ُەضت ّ ضۆزی غۆڕغگێڕاًەی ضەثبرەت ثە صّژهي ّەجۆظ ُبتّْە‪ّ ،‬ا ثە ئبضبًی‬ ‫تێک ًبغکێ ّ تەًیب ئبّات ّ ُیْای گەل ئەّەیە کە چەکیبى ُەثێ ّ ثچٌە ًبّ ثەرەّە‪.‬‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى ڕاصەگەیەًي کە لەت ( ضەدرا ) ّ ضەرچبّە ّ کبًگب ژێر زەهیٌیەکبًی‬ ‫ًبصەًەّە عەرەثە صڕًضەکبى ّ ئبهبصەی ڕێکەّتي لە گەڵ صەّڵەتی کبتی جەزائیر ًیي‪.‬‬ ‫هلیۆًێک هرۆڤ لە پػت تێل صڕّەکبًەّە زیٌضاًی کراّى‪ .‬صاگیرکەر ضەرکەّتٌی سۆی‬ ‫لەُەثًّْی چەک ّ چۆڵی زیبتر ّ ثەڕێْەثرصًی صەضەاڵتی ًیساهی صا صەثیٌێتەّە‪ .‬لە‬ ‫دبڵێکضا ّرە ّ ئەساللی غۆڕغگێڕاًە ّەکّْ سبڵێکی گریٌگ لە غەڕی ڕزگبری سْازی صا‪،‬‬ ‫ڕۆڵی ضەرەکی صەگێڕێ‪ .‬ضەرکەّتٌی گەل تەًیب لە ڕێگبی زۆر ّ تًّْض ّ تیژی‬ ‫چەکضاراًەّە هطۆگەر صەکرێ ّ ُێسە چەکضارەکبًی ثەرە ثە تْاًبیی ّ لێِبتّْیی سۆیبى‬ ‫صەتْاًي ضەرکەّتي ّەصەضت ثێٌي‪ .‬ضەرکەّتٌی ڕاضتەلیٌە لە ئبکبهی سەثبتێکی ثەرصەّام‬ ‫صا ّەصەضت صێت‪ .‬صاگیرکەراى لە ًبّ غەلبهەکبى صا تەلە لە سەڵکی ثێ چەک صەکەى‪.‬‬

‫~ ‪~ 79‬‬

‫جۆسەکبًی ئیعضام‪ ،‬ئەغکەًجە ّ ئبزار لە چبّەڕّاًی سەثبتگێڕاى صایە‪ .‬فەڕاًطەّیەکبى‬ ‫صّاییي تْاًبییبى ثۆ ضەلبهگیر ثًّْی ُەرچی زیبتریبى ّەگەڕ صەسەى‪ .‬ڕێکشراّی ژێر‬ ‫زەهیٌی ّ صەضتەڕاضتی (‪ )O . A . S‬کە لە الیەى ًیساهیەکبًەّە پێک ُبتّْە صەضت ثۆ‬ ‫زۆر کبری ًبغبیطت ّ سراپەکبری صەثب ّ لە غْێٌە گػتیەکبى صا تەلیٌەّە صەکب‪ .‬ثەاڵم‬ ‫ئێوە ثە صڵێکی پڕ لە ُیْا ّ ئیوبى ثە ضەرکەّتٌەّە‪ ،‬چبالکیەکبًوبى صرێژە صەصەییي‪.‬‬

‫~ ‪~ 80‬‬

‫گیراى ّ ئەغکەًجەکراًی جەهیلە ثْپبغب‬ ‫ثە ضەرًجضاى لەّ زاًیبریبًەی کە لە ُەّاڵٌێراًی ًِێٌیەّە ّەصەضت کەّتّْە‪ً ،‬یْەغەّی‬ ‫صەی فێْریە ڕاضپێراّە ئەهٌیەتیەکبى ثۆ صۆزیٌەّەی صّ کەش لە ئەًضاهبًی کبصری‬ ‫ًبّەًضی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە ڕەًگە لە هبڵی ثْپبغب صا سۆیبى دەغبر‬ ‫صاثێ‪ ،‬گەهبرۆی هبڵی ًبّثراّ صەصەى‪ .‬ثە ُۆی ّغیبری ّ زیرەکی ُبّڕێ ( ضی هراص ) ّ‬ ‫ُبّڕێ ( ضی جوبل ) ضەریبى لە ثەرص صەصرێ ّ جگە لە ئەًضاهبًی ثٌەهبڵە کەضی صیکە‬ ‫لەّ هبڵە ًبثیٌي‪ .‬ثۆ صۆزیٌەّەی ثەڵگەیەکی ُەرچەًض چّْکیع‪ ،‬هبڵەکە ئەم صیْ ئەّ صیْ‬ ‫صەکەى‪.‬‬ ‫ئبهبًجی ضەرەکیبى صۆزیٌەّەی چەکە‪ .‬گەڕاى لەّ هبڵەصا چەًضیي کبتژهێر صەسبیەًێ‪ .‬ئەّ‬ ‫صزاًەی کە ثە ًبّ ثەڕێْەثەری صاصپەرّەریي‪ ،‬کەل ّ پەلی ثە کەڵک تباڵى صەکەى‪ .‬تب‬ ‫کبتژهێر صەی ثەیبًی ڕەًگە زیبتر ثە هەثەضتی تۆلبًضًی سەڵکی گەڕەکەکە ثێت‪ ،‬لەّ هبڵە‬ ‫صەهێٌ​ٌەّە ّ پبغبى ئەًضاهبًی ثٌەهبڵەکە لە گەڵ سۆیبى صەثەًە گرتّْسبًە‪.‬‬ ‫لە گرتّْسبًەی ( ئەلجیبر ) صا جەهیلە زۆر ثە تًّْضی صەکەّێتە ژێر لێکۆڵیٌەّەی‬ ‫ئەفطەراًی ثەغی زاًیبری ّ ُەّاڵگری‪ .‬ضەرّاى ' ص ' ئەفطەری ثەغی ُەّاڵگری ضّْرە‬ ‫لە ضەر ئەّەی ثە ُەر غێْەیەک ثێت جەهیلە ّە لطە ثێٌێ ّ دەغبرگەی هْجبُیضاى‬ ‫(ضی هراص) ّ (ضی جوبل) ثضۆزێتەّە‪ .‬جەهیلە ثە پێی ُەل ّ هەرج ّ سبڵە ئەهٌیەتیەکبى‬ ‫دەغبرگەی ئەّاى پێ ًبزاًێ‪ .‬ئەگەر ثػساًێ‪ ،‬ئەّە ثە ًرسی صاًبًی گیبًیػی ثێت هبفی‬ ‫ئبغکرا کرصًی ئەّاى ثە سۆی ًبصات‪ .‬ثە هطت ّ پێاللە صەکەًّە گیبًی ثۆ ئەّەی ّە‬ ‫لطەی ثێٌي‪ .‬لە گەڵ ئەًضاهبًی ثٌەهبڵەکەی لە ثەراهجەر یەکتریبى صاصەًێي ّ ثە‬ ‫ئەغکەًجە کرصًیبى ّ ئبزاری هٌبڵە ثچْکەکبى ُەّڵ صەصەى سۆ ثشەًە ًبّ صەرّ​ًّی‬ ‫غۆڕغگێڕاًەی ّ ئەّیع ُەر ثێ صەًگە‪ .‬ئەّ ثێ صەًگیە صّ​ّر ّ صرێژەی کە ُەر ضبتێکی‬ ‫ئەغکەًجە ثە ضبهەکبًی ئەغکەًجەگەراًی ثە صّاّەیە‪ .‬لێکۆڵیٌەّەکەی چەًضیي ڕۆژ‬ ‫صرێژە صەکێػێ‪ُ .‬ەر لە ضەرەتبی لۆًبغی گرتٌیەّە ثۆ پێ لێٌبى ّ ئیعتراف کرصى‬ ‫صەکەّێتە ژێر ئەغکەًجەّە‪.‬‬

‫~ ‪~ 81‬‬

‫لە ڕاضتی صا لە کبتی پێْیطت ثە ُۆی زۆری پەرّەًضەکبًەّە‪ ،‬لێکۆڵیٌەّە ثۆ تەّاّکرصًی‬ ‫پەرّەًضە ّ ًبرصًی ثۆ صاصگبی صّایی ُێسە چەکضارەکبًی جەزائیر‪ ،‬صّ ضێ دەّتّْ‬ ‫صەسبیەًێ‪ُ .‬ەهّْ ُەّڵی ئەّاى ثۆ ّە لطە سطتي ّ ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری ضەثبرەت‬ ‫ثە دەغبرگەی ُبّڕێیبى (ضی هراص) ّ (ضی جوبل) ثّْ کە لە ئەًضاهبًی چبالکی ثەرە‬ ‫ثّْى‪ .‬صۆزیٌەّەی ئەّ صّ کەضە ثۆ صاگیرکەراى ثبیەسێکی زۆر ّ گریٌگی ُەثّْ‪ُ .‬ەر‬ ‫ثۆیە ثە ُەر ًرسێک ُەّڵیبى صەصا ثێ صەًگی جەهیلە ثػکێٌي ّ زاًیبری ّەصەضت ثێٌي‪.‬‬ ‫سۆڕاگری جەهیلە لە گەڵ صژکرصەّەی تًّْضی ئەّاى ثەرەّ ڕّ​ّ ثّْ‪.‬‬ ‫ئەّاى صەیبًْیطت ثە زۆری یبى تەهبع ّەثەرًبى جەهیلە ّاصار ثکەى کە ُەرچۆًێک ثّْە‬ ‫دەغبرگەی ئەّ صّ ئەًضاهە ئبغکرا ثکەى‪ .‬تەًیب ّاڵهی جەهیلە ئەهە ثّْ کە هي تەًیب‬ ‫جەزائیریەکی ئ بضبیین ّ ُیچ زاًیبریەکن ضەثبرەت ثەّ صّ کەضە ًی یە‪ .‬لێکۆڵەرەّەکە‬ ‫پػّْیەکی لێ سْارصەّە ّ پێی گْت ‪'' :‬تۆ پێت ّایە گرتّْسبًە یبًی چی؟ ثۆیە‬ ‫ًەهبًگرتّْی کە لێرە ًبزت ثکێػیي‪ُ .‬ەرچۆًێک ثێ تۆ ًبچبری ّاڵم ثضەیەّە‪ .‬ئەگەر لطە‬ ‫ًەکەی سۆم ًبچبر ثە لطە کرصًت صەکەم‪ ''.‬لێکۆڵەر لێکضا لێکضا جْێٌی پێضەصا ّ‬ ‫ضّْکبیەتی پێ صەکب‪.‬‬ ‫سۆڕاگری جەهیلە لە دبضت لێضاى ّ ئەغکەًجە پڕ هەترضیەکبًی ئەغکەًجە کبرەکە‪ ،‬ثە‬ ‫تەّاّی لێکۆڵەری تّْرە کرصثّْ‪ .‬جەهیلە ثێضەًگ صەثّْ‪ .‬لە چبّەکبًی لێکۆلەر ڕاصەهب‪.‬‬ ‫صەیْیطت ثە زهبًی ثێ زهبًی تێی ثگەیەًێ ئەّ کەضەی صێتە ًبّ سەثبتەّە‪ ،‬ثە ثێ گّْهبى‬ ‫ثە ئبگبصار ثّْى لە ضەستی ّ ًبسۆغیەکبًی ثە ئیوبى ّ ثڕّا ثّْى ثە ڕزگبری ًەتەّەکەی‪،‬‬ ‫لە ُەر چەغٌە صاگیرکرصى ّ چەّضبًضًەّەیەک ڕاپەڕیْە‪ .‬ئەگەر سْازیبری ژیبًێکی‬ ‫لۆهپێٌبًە ّ ثێ سەیبڵ ّ صەرصە ضەری ثبیە‪ ،‬سۆ سۆی ًەصەسطتە ئەم ڕێگبیەّە‪.‬‬ ‫صّای لێکۆڵیٌەّە ضەرەتبییەکبى ثرصیبًە زیٌضاًی تەک ضلّْلیەّە کە گەلێک تبریک ثّْ‪.‬‬ ‫ُۆصەکەی پڕ ثّْ لە ئەضپێ ّ صەعجبی جۆراّجۆر‪ .‬ثۆ ئەّەی لە صەرّ​ًّەّە ثیرّسێٌي‪،‬‬ ‫چەًض ضەعبت جبرێک لە ُۆصەکە صەیبى ُێٌب صەر ّ لێکۆڵیٌەّە صەضتی پێ صەکرص‪.‬‬ ‫پرضیبرەکبى ُەر ّەکّْ پێػبى ضەثبرەت ثە ُبّڕێیبى ثّْ‪ .‬ثێ صەًگی ّ سۆڕاگری جەهیلە‬ ‫ّای لە ئەغکەًجە گەراى صەکرص‪ ،‬کە صەضت ثۆ زۆر ئەغکەًجەی جۆراّجۆر ثەرى‪ .‬ثەاڵم‬ ‫ئبکبهەکەی ڕّ​ّى ثّْ‪ .‬تەّژهی لێضاًی هطت ّ پێ ُەر زیبص صەثّْ‪ّ .‬رگ ّ تەًیػت ّ‬ ‫کەلەکەی جەهیلە کەّتجًّْە ثەر هطت ّ پێاللەی گەّرە لێکۆلەرەکبًەّە‪ .‬کبتێ ئەّ‬

‫~ ‪~ 82‬‬

‫ئەغکەًجە ضەرەتبییبًە ُیچیبى پی ًەکرا‪ ،‬جۆر ّ غێْازی ئەغکەًجە صەرّ​ًّیەکبى ثۆ‬ ‫صرکبًضًی ڕاضتیەکبى صەضتی پێ کرص‪.‬‬ ‫(عجضالعسیس ثْپبغب)ی ثبّکی ّ ُەرّەُب (عجضلی ادوض) ی زاّای ثۆ لێکۆڵیٌەّە صێٌ​ٌە‬ ‫ژّ​ّری ئەغکەًجەّە‪( .‬عجضلی ئەدوەص ) ی هێرصی سْغکی لە ثەر چبّی سۆی ڕّ​ّت ّ‬ ‫لّْتیبى کرصەّە ّ ثبتّْهیبى لە صّاّە تێڕاکرص‪ُ .‬بّار ّ ًبڵەی پڕ لە ئبزاری ضبڵۆًی‬ ‫ئەغکەًجەی صاگرتجّْ‪ .‬چبّەکبًی ثە ُۆی ئێع ّ ئبزارەّە سەریک صەثّْ صەرثێي‪ .‬ثە‬ ‫ثبّکی ُەڵضەهیسى ّ ثە ثەر چبّی ثبّکیەّە ئبزاری صەصەى ّ ثەرصەّام صەیضەًە ثەر‬ ‫جْێي ّ ضّْکبیەتی‪ً .‬ەفیطەی سّْغکیػی لە هەردەهەتی ئەغکەًجەگەراى ثێ ثەظ‬ ‫ًبثێ‪ُ .‬ەرثۆیە ئەّیع صەصەًە ثەر غەپ ّ پێاللە‪.‬‬ ‫لەّکبتەصا جەهیلە ّەلطە صێ ّ صەڵێ‪'' :‬هي ئەًضاهی پێْەًضی ثەرەم ّ ئەرک ّ پیػەی‬ ‫هي لەّ ڕێکشراّەصا صاثیي کرصًی صاّ ّ صەرهبى ّ ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری ّ پێْەًضی‬ ‫ًێْاى صەضتە ّ ًەفەرەکبًە‪ .‬هي ثۆ هبّەی چەًض ڕۆژێک ثێ ئەّەی کەش لە ئەًضاهبًی‬ ‫ثٌەهبڵە ئبگبصار ثێ‪ ،‬ئەّ ُبّڕێیبًەم لە صیْەکەم صا دەغبر صاثّْ‪ .‬ثەاڵم ثە دەغبرگەی‬ ‫ئێطتبیبى ًبزاًن‪ .‬ثە صڵٌیبییەّە پێتبى ثڵێن ئەگەر ثػوساًیجبیە ًەهضەتْاًی پێتبى ثڵێن‪ .‬ثبّکن ّ‬ ‫زا ّاکەهبى تّْغی ُیچ تبّاًێک ًەثّْى ّ لەم ثبرەّە ُەڵەیەکیبى ًەکرصّ​ّە‪ .‬صەضت‬ ‫ثەرصاری ئەّاى ثي‪ .‬هي لەثەر صەضتی ئێْە صام‪''.‬‬ ‫لێکۆڵەر ّاتب ضەرّاًەکە ثسەیەکی صێتێ ّ ضەثبرەت ثەّەی کە ّرصە ّرصە لە ّەلطە‬ ‫ُێٌبًی صا ضەرکەّتّْ صەثێ‪ُ ،‬ەضت ثە لەسۆثبیی ثّْى صەکبت ّ صەضت صەکب ثە‬ ‫ئبهۆژگبری کرصًی‪:‬‬ ‫'' ئەگەر غْێٌی ئەّاًوبى پێ ثڵێی ًەک ُەر ثٌەهبڵەکەت‪ ،‬ثەڵکّْ سۆغت ڕێگب پێ صەصەییي‬ ‫ثچیەّە‪ ...‬سەاڵتێکیػت صەصەیٌێ‪ .‬تەًیب ثە صاًی غْێي ّ ئیوسا کرصًی لێ ثّْرصى ًبهە‬ ‫صەتْاًی گیبًی سۆت ثکریەّە‪''.‬‬ ‫جەهیلە تف صەکبتە صەم ّ چبّی لێکۆڵەرە جەلالصەکە ّ لبلب پێضەکەًێ‪ .‬جەلالصەکە ثە‬ ‫جۆرێک لێی صەصا کە صصاًەکبًی صەغکێ ّ جەضتەی ثێ گیبًی صاّێٌەّە ًبّ ضلّْلەکەّە‪.‬‬ ‫ئەّ ثە هەثەضتی ًبڕەزایەتی صەرثڕیي لە کرصەّەی ًبیبضبییبًەی جەلالصەکبى‪ ،‬هبى لە‬ ‫سْارصى صەگرێ‪ُ .‬ێس ّ تْاًبی ثە ُۆی ئێع ّ ئبزار ّ ئەغکەًجە ّ ًەسْارصى‪ ،‬تّْغی‬

‫~ ‪~ 83‬‬

‫الّاز ثّْى ّ صاڕهبى ُبتّْە‪ .‬ثەاڵم لە صەرّ​ًّەّە ُەضت ثەّە صەکبت کە ثە ئبغکرا‬ ‫ًەکرصًی ُبّڕێیبًی کەضبیەتی غۆڕغگێڕاًەی سۆی ثرصۆتە ضەر‪ .‬ثەاڵم صّژهي صەضت‬ ‫ُەڵگر ًی یە ّ ثە صّای ئەّ ّى ثّْاًەصا سطتّْیبًەتە ژێر ئەغکەًجەّە ثۆ ئەّەی‬ ‫ثەڵکّْ ضەرکەّتّْ ثي‪ .‬جەهیلەظ زۆر ثبظ صەزاًێ کە چەًضیي جبر ثە ُۆی‬ ‫ئەغکەًجەّە لە ُۆظ سۆی چّْە ّ کەچی صیطبى ّەُۆظ سۆیبى ُێٌبّەتەّە ثۆ ئەّەی‬ ‫جبرێکی صیکە لیکۆڵیٌەّەی لە گەڵضا ثکەى‪ُ .‬ەرّەُب لە ًبّ زیٌضاى صا ثۆ پبضبّ ُێٌبًەّەی‬ ‫ئەغکەًجەکبًیبى تۆهەتی ثۆهت صاًبًەّەی لە هەی فرۆغیەک صەصەًە پبڵ‪ .‬لە دبڵێکضا صڵ‬ ‫ّ صەرّ​ًّی ئبگبی لەهە ًی یە‪ .‬چۆًکّْ ئەرکی ڕێکشراّەیی ئەّ جیبّازە‪ .‬ثۆ صرێژەی‬ ‫لێکۆڵیٌەّە ّ ضپبرصًی ثە صەضتی کبرًبضبًی لێِبتّْی ڕّکٌی صّ‪ ،‬صەیگْازًەّە‬ ‫گرتّْسبًەی (دطێي صی)‪ .‬لەّێضا ّەک ضەرصەهی لە صایک ثّْى‪ ،‬ثە تۆپسی ڕّ​ّت ّ‬ ‫لّْتی صەکەًەّە‪ّ .‬ایەری کبرەثبی لە صەّری هەهکەکبًی صەثەضتي‪ .‬ثۆ ئەّەی‬ ‫ُبتُْبّاری ًەڕّا‪ ،‬پەڕۆیەکی لە صەهی صەئبسٌي‪ .‬ضیوی کبرەثب ثە ضەر گػت ثەغەکبًی‬ ‫لەغی صا صێٌي‪ .‬تەّژهی کبرەثب ُێسی سۆی لە ًبّ لەغی صا ثاڵّ صەکبتەّە ّ لەغی‬ ‫صەلەرزێٌێ‪ .‬گیبًی ّەلەرزیي صەکەّێ ّ ًبتْاًێ ُبّار ثکبت ّ صەًگ ُەڵجڕێ‪ .‬صەًگ ّ‬ ‫ُبّار لە گەرّ​ّی صا کپ صەثێ‪ .‬جەلالصەکبى لە چبّەڕّاًی تێکػکبًضًی سۆراگری ئەّصا‪،‬‬ ‫لە صەّرەی ُباڵّى‪ .‬ثەرصەّام جْێٌی پێ صەصەى ّ ئبگری لًّْکە جگەرەی صەسەًە ضەر‬ ‫ضیٌگ ّ ڕاًەکبًی‪ .‬ئەغکەًجەگەراى ثێ گّْهبى لە ئبزار ّ ُبّاری جەرگجڕی ئەم‬ ‫سەثبتگێڕە ثە ّرە چبًّەترضە‪ ،‬کەیفیبى ضبزە‪ .‬ئەّیع ُەرّا لە سۆراگری صا ضّْر ّ‬ ‫ڕاضتە‪ .‬ثیر ّ ثڕّا ّ ڕاضتگۆیی غۆڕغگێڕاًەی کەضبیەتی ًۆکەرەکبى تێک صەغکێٌێ ّ ثۆ‬ ‫ثەڕێْە ثرصًی ًیەت ّ هەثەضتی گاڵّیبى زیبتر ُبًیبى صەصا‪.‬‬

‫چەًضیي ڕۆژ ئەم ئەغکەًجە صاًە صەسبیەًێ‪ .‬ثەاڵم ُەر ّەکّْ پێػّْ ُیچ ئبکبهێکی ثۆ‬ ‫لێکۆڵەراى ًی یە‪ُ .‬ەر ثۆیە جۆری ئەغکەًجە صەگۆڕى‪ .‬لە ّاًی دەهبم صا ئەزهًّْی‬ ‫سۆیبًی لە ضەر تبلی صەکەًەّە‪ .‬ضەری صەثەًە ثەر ئبّ ّ پێی صەڵێي کە ئەگەر ُەرّا ثێ‬ ‫گْێی ثکبت صەیشٌکێٌي‪ .‬ثەاڵم جەهیلە ئەهە صەزاًێ کە ثەم زّاًە ًبیکْژى‪ .‬ثە زللە لێی‬ ‫صەصەى ّ ثە ُۆی ئەّە کە تیرۆریطتێکی هرۆڤ کّْژە ضەرکۆًەی صەکەى ّ تبًەی لێ‬ ‫صەصەى‪ .‬ئەّ ثۆ غْێٌە ًّکە‪ ،‬ثەڕێْە ثرصًی ثەغێک لە چبالکیەکبى ّەئەضتۆ صەگرێ‪ .‬ثەاڵم‬ ‫سۆ ًبتْاًرێ ئەّاى فریْ ثضەی‪ُ .‬ەر ثۆیە ئەغکەًجە گەراى ثە صەضت ثرصى ثۆ صّاییي‬

‫~ ‪~ 84‬‬

‫کبری ضەرضّْڕ ُێٌەریبى سْازیبری ثە چۆک صاُێٌبًی صەثي‪ .‬زۆر ثێػەرهبًە لە‬ ‫پێػەّەڕا ثتڵێکی لێ صەصەى‪ُ .‬بّار ّ صەًگضاًەّە ترضٌبکەکبًی ئێع ّ ئبزارەکبى‪ ،‬ضبڵۆى‬ ‫صاصەگرێ‪ .‬لە ُۆظ سۆی صەچێ ّ لەغی ثێ گیبًی صاّێٌەّە ًبّ ضلّْلەکەّە‪.‬‬ ‫غێْازە فبغیطتەکبًی ئەغکەًجەگەراى کبریگەر ًەثّْە ّ ئەهە لە ثْاری صەرّ​ًّیەّە‬ ‫زیبًیکی زۆری ثە سۆیبى گەیبًضّ​ّە‪ .‬جەلالصەکبى سەریکی پێک ُێٌبًی پەرّەًضە ّ ڕەّاًە‬ ‫کرصًی ثۆ صاصگبى‪ .‬صیطبى ثۆ زیٌضاًی (ثبرثرّش) صەیگْێسًەّە‪ .‬صەکەّێتە ًبّ ثەغی‬ ‫ژًبًەّە‪ .‬پێػتر پەرّەرصەی پێْیطتی ّەرگرتّْە‪ .‬لەّ ًێْەصا ئەًضاهێکی پێْەًضیضار لە‬ ‫الیەى ثەرەّە پێْەًضی پێْە صەکبت‪ّ .‬ەک ڕێس ّ ضپبش ّ پێساًیي ضەثبرەت ثە سۆڕاگری‬ ‫ّ لە سۆثرصّ​ّیی‪ ،‬ثەرە ثۆ صەضت ًیػبى کرصًی پبرێس ثۆی‪ُ ،‬ەًگبّی ُەڵگرتّْە‪ُ .‬ەڵجەتب‬ ‫ئەم صاّایە ثە ُۆی پبراضتٌی رێ ّ غْێٌی ئەهٌی لە الیەى ثٌەهبڵەی ثْپبغبّە ثەڕێْە‬ ‫صەچێ‪.‬‬ ‫سبًوی (ژیسێل دەلیوی) ّەکّْ پبرێسەرێکی پێػکەّتّْی فەڕاًطەّی ڕەًگە ثتْاًێ کبر‬ ‫ثکبتە ضەر ئەّ ُەهّْ ًبتەثبییبًەّە‪ُ .‬ەًگبّە ضەرەتبییەکبًی پبرێسەر ثە کەڵک ّەرگرتي‬ ‫لە ڕێگبی یبضبییەّە‪ ،‬ڕاگرتٌی پەرّەًضەکەی ّ ُەرّەُب غکبیەت کرصًی جەهیلە صەثێت‬ ‫لەّ ئەغکەًجەی لە زیٌضاى صا ثۆ لطە لێ صەرکێػبًی‪ ،‬تّْغی ُبت‪.‬‬ ‫ضەرەڕای سبڵە ڕّ​ّى ّ ڕاغکبّەکبًی یبضبی ثٌەڕەتی فەڕاًطە ضەثبرەت ثە لەصەغە ثًّْی‬ ‫ئەغکەًجە‪ ،‬ثەاڵم صیطبًیع ثەڕێْە صەچێ‪ .‬لە ًبّ گرتّْسبًەصا ُیچ گْێ ثە ئْضْڵی‬ ‫زیٌضاًی ضیبضی ًبصرێ‪ُ .‬ەّڵ صەصەى زیٌضاًیەکبى لە هەضبیلی جّْاڵًەّە صّ​ّر ڕاثگرى‪.‬‬ ‫ثەاڵم صیْارە ثەرزەکبًی زیٌضاى تْاًبی ثەرگری کرصى لە گەغە ضەًضًی غۆڕغیبى ًیە‪.‬‬ ‫ًیػبًەی ترضی ڕژیوی صاگیرکەر لە ئیعضام کرصًی زیٌضاًیە ضیبضیەکبى صا‪ ،‬صەرصەکەّێ‪.‬‬ ‫لە کبتی ئیعضام کرصًی تێکۆغەرێک صا‪ ،‬ثبلی تێکۆغەراى لە زیٌضاى صا ڕۆژّ​ّی ضیبضی‬ ‫صەگرى ّ ثە سْێٌضًەّەی ضرّ​ّصە ًیػتیوبًیەکبى یبص ّ ثیرەّەری غەُیضاى ّ ڕۆژە‬ ‫تبیجەتیەکبى ثەرز ڕاصەگرى‪.‬‬ ‫گرتّْسبًەی ''ثبرثرۆش'' تبکّْ ئێطتب زۆر لە سەثبتگێڕە ًیػتیوبى پەرّەرەکبًی لە سۆی صا‬ ‫جێ کرصۆتەّە‪'' .‬عْهەر ڕاضن'' ی ڕۆژًبهە ًّْضی ًەتەّەیی جەزائیریع کە ثە زهبًی‬ ‫عەرەثی گۆڤبری ''زّلفمبر'' صەرصەکبت‪ ،‬گیراّە ّ لە زیٌضاى صایە‪ .‬ثەغێک لەّ‬ ‫سەثبتگێڕاًەی کە تْاًبی سۆڕاگریبى لە دبضت ئەغکەًجە کرصى صا ًەثّْ‪ ،‬لە ژێر‬

‫~ ‪~ 85‬‬

‫ئەغکەًجە صا ئبهبصە ثّْى ُبّکبری لە گەڵ پۆلیطی ًیساهی ثکەى ّ ثە ئبغکرا کرصًی‬ ‫غْێٌی چبّپێ کەّتٌەکبى‪ ،‬پێْەًضیەکبى ّ ُبّڕێیبى ثجًّْە ُۆی لە صاّ کەّتٌی ئەّاى‪.‬‬ ‫ثە ڕەظ ثگیری ڕۆژ لە گەڵ ڕۆژ زیبتر ّ زۆرثًّْی ضیشْڕەکبى‪ ،‬زیٌضاًەکبى پڕ ثجّْى لە‬ ‫سەڵکی گیراّ‪ .‬ز ۆرثًّْی زیٌضاًی ثەڕاصەیەک ثّْ کە تەًبًەت جێی تەّاّ ثۆ ًّْضتٌیع‬ ‫ًەصەثّْ‪ .‬زۆری پەرّەًضەکبى ّای کرصثّْ کە هبّەی لێ پرضیٌەّە زۆر ثشبیەًێ‪ُ .‬ەل ّ‬ ‫هەرجی صەرەّەی گرتّْسبًە پێْەری تەّاّ ثّْ لە صیبری کرصًی دْکوی زیٌضاًیەکبى‪.‬‬ ‫لە صاصگب ًیساهیەکبًی جەزائیر ثە تبیجەت ئەّ پبرێسەراًەی کە فەڕاًطەّی ثًّْبیە‪ ،‬کەهتر‬ ‫لەثّْڵ صەکراى ّ صەثّْى ثە کۆضپی ضەر ڕێگبی‪ .‬چۆًکّْ تبلەتی لێک جیب کرصًەّەی‬ ‫غێْازی ّرص ّ صەلیمی کبرّ ثبری صاصگبکبًیبى ًەثّْ ّ ثێساری سۆیبى لەّ کەضبًە‬ ‫صەرصەثڕی کە پێیبى ّاثّْ صەثێ ضیطتەم گۆڕاًکبری ثە ضەر صاثێ‪.‬‬ ‫ئەّاى ثە کبّێژ کرصًەّەی ُەل ّ هەرجی ژاراّی ثًّْی ئیطتیعوبر گەریبًە ّ ّەژێر پێ‬ ‫ًبًی ضەرەتبیی تریٌي هبفەکبًی هرۆڤ‪ ،‬صەیبًەّێ ئەّ لّْە کێوبّی یەی ثێضاصگب‬ ‫ًیساهیەکبى کە غەڕەف ّ ًبهّْضی ًەتەّەیەکیبى سەضبًضّ​ّە‪ ،‬صاپۆغي‪.‬‬

‫~ ‪~ 86‬‬

‫صاصپەرّەری فەڕاًطەّی‬ ‫ّغەی صاصپەرّەری ُەهّْصەم هبًبیەکی ُەڵفریْێٌەراًەی پێػبى صاّە‪ .‬جیٌبیەتکبراى لە‬ ‫ژێر پەرصەی ئەم ّغە پیرۆزەصا‪ ،‬چ جیٌبیەتێک هبّە صەضتی ثۆ ًەثەى‪ُ .‬ەتب ئێطتب‬ ‫لێکضاًەّەیەکی تەّاّ ّ ُەهە الیەًە لە ُەڵطەًگبًضًی ًبّەڕۆکی ڕاضتەلیٌەی هبًبی‬ ‫صاصپەرّەری ثەصەضتەّە ًەصراّە‪ .‬ئەگەرچی ّاڵتی فەڕاًطە ثە الًکی هبفی لەزایی ّ‬ ‫ضیبضی ّ صاصگبکبى ثە ًبّثبًگە ّ زۆرثەی زاًبیبى ّ ًّْضەراًی ثْاری هبف سەڵکی‬ ‫فەڕاًطەى‪ .‬صیبری ّ صەضتکەّتی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطە کە ئبزاصی ّ صاصپەرّەری‬ ‫کۆهەاڵیەتی ثۆ تەّاّی هرۆڤەکبًە‪ ،‬ثەاڵم لە سبک ّ ضەرزەهیٌە صاگیرکراّەکبًی صەضتی‬ ‫فەڕاًطە صا‪ ،‬ثەڕێْە ًبچێ‪ .‬ضیطتەهی لەزایی لە ّاڵتە ثە کۆلۆًی کراّەکبى صا لە ضەر‬ ‫ئەضبضی ثەرژەّەًضی ضەرهبیە صاراى ّ ًیساهیبًی فەڕاًطەّی ثەڕێْە صەچێت ّ لە‬ ‫ڕاضتیضا هبفی صاًیػتْاًی سۆجێی ُیچ ثبیەسێکی ًیە ّ لبزیەکبى ثە کرصەّە یبضبکبى ژێر‬ ‫پێ صەًێي‪ .‬ئ ەّاى ئەّ ضْێٌضەی کە لە کۆتبیی سْێٌضًیبى صا سْارصّ​ّیبًە ثە ثێ ثبیەر‬ ‫ضەیری صەکەى ّ لە پێٌبّ سۆ غیریي کرصى ّ هبضتبّچێتی ثۆ گەّرە ّ ئەرثبثەکبًیبى‪،‬‬ ‫صاهبّی ّ زەثًّْیبى ثە ڕاصەیەک صەگەیەًي کە صەچٌە ڕاصەی فبغیطتەکبى ّ گبڵتەیبى ثە‬ ‫ثەڕێْەچًّْی الیەًی یبضبییەّە صێ کە لە الیەى تۆهەتجبراًەّە پێػٌیبر صەکری ّ پێی‬ ‫پێضەکەًي‪.‬‬ ‫جبرجبرە ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی لبزیەکی ًبپبکی سۆفرۆظ‪ ،‬لەغیبى ّەلەرزە صەسبت‪.‬‬ ‫ثەاڵم تێضا ًەثًّْی غەڕافەت ّ ّیژصاًی هرۆیی ّایبى لێ صەکبت کە ُەرّا صەضت ثۆ‬ ‫ُەهّْ کرصەّەیەک ثجەى‪ّ .‬اثبغترە صیوەًێکی ُەرچەًض ًبڕّ​ّى لە ّەزع ّ ُەل ّ‬ ‫هەرجی ًبّ صاصگبکبًی جەزائیر ّ زیٌضاًەکبى ّ ئەّ ئەغکەًجبًەی ثەڕێْە صەچي‪ ،‬پێػبى‬ ‫ثضەییي‪ .‬ئەًضاهبًی صاصگب جەزائیریەکبى کە لە پێْەًضی لە گەڵ صەزگبی لەزایی فەڕاًطەصا‬ ‫ئەرکەکبًیبى ثەڕێْە صەثەى ُەهّْیبى لە کۆچجەراًي ّ ثە کرصەّە لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی‬ ‫سبّەى کبرگب غەسطیەکبى‪ ،‬پیػە ضبزی ّ ثبزرگبًی‪ ،‬هڵکضارەکبى ّ ًیساهیەکبى صا‬ ‫تێضەکۆغي‪ .‬ثە ًبّ ثۆ پێک ُێٌبًی ُبّضەًگی یبضبیی‪ ،‬گەلی جەزائیر تباڵى صەکەى‪.‬‬ ‫ڕێکەّتي ّ ُبّصەًگ ثًّْی صەزگبی ثەڕێْەثەری ّ لەزایی‪ ،‬ضەرەڕای ئەّەی ثە ڕّ​ًّی‬ ‫لە یبضبی ثٌەڕەتیضا ثبش کراّە‪ ،‬یەکێتی ًبپیرۆزاًەی زاڵن ّ لبزی لە هەدکْهکرصًی‬ ‫ًبیبضبییبًەی زّڵن لێکراّ‪ ،‬ثەغێکە لە ضیطتەهی لەزایی جەزائیر‪ .‬لطە ّ ّتەی ثەرپرضبًی‬

‫~ ‪~ 87‬‬

‫فەڕاًطەّی ضەثبرەت ثە ڕۆڵی یبضب تەًیب ثە هەثەضتی پبراضتٌی ئەهٌیەت ّ ثەرگری‬ ‫کرصى لە ئبڵۆزی ّ ثػێْی‪ ،‬صەکرێ‪ .‬لە دبڵێکضا کرصەّەی ثەرپرضەکبى سۆیبى صەثێتە‬ ‫ُۆی ًبًەّەی ئبڵۆزی ّ ثػێْی‪ .‬ثەرتیل ّ ڕیػْە سۆری ثە زۆرە هلی‪ ،‬صزی‪ ،‬صەضت‬ ‫ثەضەرا گرتي ّ تباڵى کرصًی هبڵی سەڵک لە الیەى ثەرپرضە پبیە ثەرزەکبًەّە‪ ،‬صەثێتە‬ ‫ُۆی پێک ُێٌبًی ُەل ّ هەرجی ثێ ثڕّایی‪ ،‬تًّْض ّ تیژی ًبهرۆییبًە‪.‬‬ ‫پۆلیص ّ ئەرتەغی صاگیرکەر لە پێٌبّ پبراضتٌی ثەرژەّەًضی ضەرهبیەصاراى صەضت ثۆ‬ ‫تًّْض ّ تیژی ّ تۆلبًضًی سەڵک صەثەى‪.‬‬ ‫ئەّەی جێی ضەرضْڕهبًە ئەّەیە کە جیبّازی یبضبیی ثۆ ئەم کرصەّە صژی غۆڕغی یە‬ ‫صەتبغي‪ .‬ثەرپرضبى ثێ صّصڵی ّ زۆر ئبضبیی ثەرپرضبیەتی ئەغکەًجە‪ ،‬کْغتبر ّ ثێ ضەر‬ ‫ّ غْێي ثًّْی سەثبتگێڕاى لە سۆیبى صّ​ّر صەسەًەّە‪ .‬جیٌبیەتکبراى ّ ئەغکەًجەگەراًی‬ ‫گەلی جەزائیر ُەهّْ صەم ثە ّەرگرتٌی ًیػبًەی ''لۆژیۆى صۆًەر'' ّ چەضپبًضًی ثەضەر‬ ‫ضٌگیبًەّە ّ لە سۆثبیی ثًّْی ضەرغۆڕاًەی ضەرصەهی هٌبڵیبى ّەکْڵ صێٌي ّ ثە‬ ‫غبًبزیەّە ثە ًبّ غەلبهەکبًی غبری پبریص صا پیبضە صەکەى‪ .‬جەزائیریەکبى ثە ثێ‬ ‫گْزەرًبهە تەًیب صەتْاًي ثچٌە پبریص ّ صەرچًّْیبى لەّ غبرە لەصەغەیە‪ ،‬چۆًکّْ ڕەًگە‬ ‫ڕاثکەى‪.‬‬ ‫ئەغکەًجە ثبّتریي کرصاری ًبّ زیٌضاًەکبًی جەزائیرە‪ .‬ثۆ ّێٌە ُەًضێک لە کرصەّەی‬ ‫ثەصرەّغتە فەڕاًطەّیەکبى ثبش صەکەییي‪ .‬صەّڵەتی فەڕاًطە لە ڕاگەیبًضراّەکبًی سۆیضا‬ ‫ثە ثەرصەّاهی ثەڕێْە چًّْی ئەغکەًجە لە ضەرزەهیٌە کۆڵۆًی کراّەکبى ڕەت صەکبتەّە‬ ‫ّ جەًبثی صۆگۆل ئەغکەًجەی لەصەغە کرصّ​ّە‪ .‬یبضبکبًی دبکن ثە ضەر جەزائیر صا ثە‬ ‫غێْەیەکی ضەرثەسۆ لە پبریص ثەڕێْە صەچي ّ ژًێڕاڵەکبًی ُێسە چەکضارەکبًی جەزائیر‬ ‫صەضەاڵتضاراًی‬

‫ڕاضتەلیٌەی‬

‫جەزائیرى‪.‬‬

‫ُەڵجەتب‬

‫صەضت‬

‫ڕۆیػتّْیی‬

‫کۆچجەرە‬

‫تًّْضرەّەکبى لە سْڵمبًضًی ًبصاصپەرّەریەکبى صا کبریگەرە‪.‬‬ ‫صەرزی ڕۆکرص ى لە ژێر ًیٌۆک‪ ،‬ضەر سطتٌە ًبّ ئبّی گەرهی دەهبهەّە تب ڕاصەی هەرگ‬ ‫ثە هەثەضتی صاى پێضاًبى‪ ،‬لێضاًی تەزّ​ّی کبرەثبیی لە غْێٌە جیبجیبکبًی لەغی سەثبتگێڕاى‪،‬‬ ‫صەضتضرێژی کرصًە ضەر ّ ثەکبر ُێٌبًی ثتڵ ّ ُێلکەی گەرم‪ُ ،‬ەاڵّەضیي ثە ثي هیچی‬ ‫ژّ​ّرەّە‪ ،‬پێضا ثرصًی هّْی یبڵی ئەضپ ثە صّاّەی هرۆڤ‪ ،‬ضّْتبًضًی پػتە صەضت‪،‬‬ ‫ًێْچبّاى ّ ثژۆڵک ثە ئبگری جگەرە ّ ڕێگرتي لە سەّتٌی زیٌضاًی ثە ُۆی ُێٌبى ّ‬

‫~ ‪~ 88‬‬

‫ثرصًی ثەرصەّاهی ثۆ لێپرضیٌەّە‪ .‬ئەهبًە ّ زۆر ئەغکەًجەی تری صەرّ​ًّی ثۆ صاى‬ ‫پێضاُێٌبًی ُەزاراى سەثبتگێڕی جەزائیری لە الیەى ًبپبکە فەڕاًطەّیەکبًەّە ثە‬ ‫صڕًضاًەتریي غێْەی ڕەفتبری ئەّاى صاصەًضرێي‪.‬‬ ‫ثاڵّثًّْەّەی ثبثەتێکی سبًن (ضیویي صۆثْار) ثۆ پػتگیری کرصى لە جەهیلە ثْپبغب لە‬ ‫ثاڵّکراّەی هیللی گەرای ''لۆهۆًض'' صا‪ ،‬ثیر ّ ڕای گػتی غڵەژاًض‪ .‬ئەم ثبثەتە کە‬ ‫ثەرپرضبیەتی صەّڵەتی لە دبضت کرصەّەی ًیساهیەکبى لە جەزائیر صێٌبیە گۆڕ ّ زۆر ثە‬ ‫ڕاغکبّاًە ثۆ ثەرگری کرصى لە غەڕافەتی هرۆیی ًّْضراثّْ‪ ،‬تێیضا سبًوی (ضیویي‬ ‫صۆثْار) سْازیبری صاصگبیی کرصًی ثە ئبغکرای ئەغکەًجە گەراًی جەهیلە ثّْ‪.‬‬ ‫ثاڵّثًّْەّەی ئەم ثبثەتە ُەر زّ​ّ لە گەڵ صژکرصەّەی رەئیطی صەّڵەت ئبغبی ''هیػێل‬ ‫صۆثرە'' ثەرەّڕّ​ّ ثّْ ّ ثڕیبری کۆکرصًەّەی ئەم ژهبرەیەی 'لۆهۆًض' صەرچّْ‪.‬‬ ‫ڕەًگضاًەّەی ئەم هەضەلە لەڕاصەی جیِبًی صا ثە ُۆی ڕاگەیەًەرە گػتیەکبًەّە ّ‬ ‫صژکرصەّەی ثیر ّ ڕای گػتی جیِبًی لە دبضت ئەم هەضەلەصا ّ پػتیْاًی جّْاڵًەّە‬ ‫ڕزگبریشْازەکبًی ّاڵتبى‪ ،‬غێْاز ّ ثبیەسی جیِبًی ثە هەضەلەکە ّ ُەرّەُب پێک ُبتٌی‬ ‫''ئەًجّْهەًی پػتیْاًی لە جەهیلە ثْپبغب'' لە الیەى کۆهەڵێک لە ڕّ​ًّبکجیراًەّە ثە‬ ‫هەثەضتی لەلبّصاى ّ ثە صّا صا چًّْی غێْەی صاصگبیی کرصًی جەهیلە‪ُ ،‬ەهّْی ئەهبًە‬ ‫ثە کرصەّە لە گەڵ صژایەتی صەّڵەت ثەرەّ ڕّ​ّ ثّْ‪ُ .‬ەّڵی صەّڵەت ئەّە ثّْ کە ثە‬ ‫کەڵک ّەرگرتي ّ پػت ثەضتي ثە یبضب ثێ ثٌبغەکبى‪ ،‬زهبًی پػتیْاًبًی جەهیلە ثجەضتي‪.‬‬ ‫صاصگەری پبریص ثە کرصەّە ڕّ​ّسطبری صزێْی سۆی ًیػبى صا‪ .‬کبتێک ُبت لۆهپێٌە‬ ‫ثەرەاڵکبًی ثۆ ًبّەًض ّ کۆڕە ڕۆغەًجیریەکبى ًبرص ّ ُەّڵی سْڵمبًضًی ضبًطۆر ّ زەثر ّ‬ ‫زەًگی ثە ضەر ثاڵّکراّەکبًی پبریص صا صاصا‪ .‬لە الیەکی صیکە ُەّڵی صا پێػی‬ ‫ثاڵّثًّْەّەی ثەرگری ًبهەی جەهیلە ثگرێت کە لە ڕاضتیضا ئی ثەرەی ڕزگبری سْازی‬ ‫ًەتەّەیی ثّْ‪ ،‬لە ئبضتی جیِبًی ّ ثە تبیجەت لە ًبّ ضەرزەهیٌە صاگیرکراّەکبى ّ پبضبّ‬ ‫ُێٌبًەّە ثۆ کرصەّەی ًیساهیەکبى ثە ثیبًّْی ئەرک ّ پػتیْاًی لە ضەرچبّەکبًی ّاڵت‪.‬‬ ‫پػتیْاًی کەضبیەتیە تێکۆغەرە ئەصەثی‪ ،‬ضیبضی ّ ًبضراّەکبى لە جەهیلە‪ ،‬لە ضەر ئبضتی‬ ‫فەڕاًطە ّ جیِبى ّ ثە صّاصا چّْى ّ ثاڵّکرصًەّەی ثبثەت لە ًبّ ثاڵّکراّەکبًضا لە ضەر‬ ‫چۆًیەتی صاصگبیی کرصًی جەهیلە ّ پێْیطتی صاصگبیی کرصًی ئەغکەًجەگەراى‪.‬‬ ‫صەًگضاًەّەی ئەم هەضەالًە لە ضەر ئبضتی جیِبًی صەثٌە ُۆی ضەرکەّتٌی جەهیلە‪.‬‬

‫~ ‪~ 89‬‬

‫ُەرّەُب ُبّکبت لە گەڵ ئەهە‪ ،‬چبالکی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە جیِبى صا‪،‬‬ ‫صەًگ صەصاتەّە‪ .‬پػتیْاًی کرصًی جّْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبًی جیِبى ّ ڕاگەیبًضًی‬ ‫ُبّپێْەًضیبى ّ پػتیْاًیبى لە ُەًگبّە ثەردەلەکبًی ثەرە‪ ،‬یبرهەتی گەغە کرصًی‬ ‫جّْاڵًەّە صەصەى‪ .‬لە الیەکی ترەّە صەّڵەتی فەڕاًطە کە لە ثیری گۆریٌی ئیطتیعوبری‬ ‫کۆى ّ جێگیر کرصًی ئیطتیعوبری ًْێ صایە ّ زەثرە گْرچک ثڕەکبًی ئەرتەغی ڕزگبری‬ ‫سْازی ًەتەّەیی لە ُێسە چەکضارەکبًی فەڕاًطەّی لە ًبّ جەزائیرصا‪ً ،‬یػبًەی تێکػکبًی‬ ‫ثێ ئەهال ّ ئەّالی صاگیرکەراًە‪'' .‬پییەر هۆضوە'' ّەزیری ثەرگری ّ '' ژًیڕاڵ ئبیرە''‬ ‫فەرهبًضەی یەکەهی ُێسە چەکضارەکبًی فەڕاًطە لە جەزائیر ثە ُێٌبًە گۆڕی پبراضتٌی‬ ‫ثەڵگە ًیساهی ّ ًِێٌیەکبًی ضپب‪ ،‬صەّڵەت ڕاصەضپێرى ثە ثەرگری کرصى لە ثاڵّثًّْەّەی‬ ‫هەضەلەی پێْەًضیضار ثە جەهیلەّە‪ .‬پۆلیص ثە ًبرصًی الّاًی فبغیطت ثۆ ًبّ کۆڕ ّ‬ ‫ئەًجّْهەًەکبًی پػتیْاًی لە جەهیلە ّ ئەّ ثاڵّکراّاًەی کە ضەثبرەت ثە هەضەلەی‬ ‫جەهیلە ثبثەت ثاڵّ صەکەًەّە ّ ُەرەغە لێ کرصى ّ لێضاى ّ پێضاصاًیبى‪ ،‬ثە کرصەّە‬ ‫صەثێتە ثەرثەضتێک ثۆ ثەرگری کرصى لە ثاڵّثًّْەّەی ثەرگری ًبهە ّ صاصگبیی‬ ‫کرصًەّەی جەهیلە‪.‬‬ ‫صەّڵەتی فەڕاًطە کە لە ًبّ کۆڕ ّ کۆهەڵە ًێًْەتەّەییەکبى صا ثبش لە ئبّەصاًی ّ ئبراهی‬ ‫ّ پبراضتٌی یبضب صەکب ّ لە ژێرەّە ُەّڵ صەصا لە گەڵ کبرثەصەضتبًی صەّڵەتی کبتی‬ ‫غۆڕغگێڕی جەزائیر ثە غێْەی ژێر ثە ژێر ّ ثە صّ​ّر لە ُبت ّ ُۆ لە غبری ''ئۆیبى''‬ ‫ّتّْێژ ثکبت‪ .‬ئەّە صەزاًێ کە ثاڵّثًّْەّە ّ صەًگضاًەّەی ُەّاڵەکبًی ضەثبرەت ثە‬ ‫جەهیلە ّ لە ڕاضتیضا پێْەًضیضار ثە ثەرە‪ ،‬صەثٌە ُۆی ثػێْی ّ ُەل ّ صەرفەت ثۆ ثە‬ ‫ُێسثًّْی ثەرە ّ ڕیطْا ثًّْی ضپب صاگیرکەر ّ جیٌبیەتکبرەکەی صەسْڵمێٌي‪ .‬صەّڵەت ثە‬ ‫ُێٌبًە گۆڕی هەضەلەی ئەهٌیەتی ّ پبراضتٌی ًِێٌیەکبًی ضپب‪ًّْ ،‬ضەراى ّ پػتیْاًبًی‬ ‫جەهیلە ثە پێػێلکبری یبضب تبّاًجبر صەکب‪ .‬لە ئبکبهی فػبری ثیر ّ ڕای گػتیضا‪ ،‬ثڕیبری لێ‬ ‫ضتبًضًەّەی صەضەاڵت ّ ضەالدیەتی صاصگبی ًیساهی جەزائیر صەصرێ ّ ڕەّاًەی فەڕاًطە‬ ‫صەکرێ‪ .‬صەّڵەت ضّْرە لە ضەر ڕزگبر کرصًی تبّاًجبر ّ ثە ّاتب صاتبغیٌی کۆضپی یبضبیی‬ ‫ّ ُێػ تٌەّەی پەرّەًضە لە ًبّ ضیطتەهی ثۆرۆکراضی لەزاییضا‪ ،‬ضەرپۆظ لە ضەر‬ ‫هەضەلەکە صاثٌێ‪ُ .‬ەرثۆیە لە فەڕاًطەظ ُەًگبّی ضەرەتبیی ّ ثێ ئبکبم لە ضەر‬ ‫ئەضبضی تۆهەتە ثێ ثٌبغەکبًی صاصگبی جەزائیر‪ ،‬ثەڕێْەچّْى‪ .‬ضەرەڕای ُەًگبّەکبًی‬ ‫لێکۆڵەر ''غۆضری الپڕە'' ثۆ صەرسطتٌی ڕاضتیەکبى ّ صاًی صەلیل ّ ثەڵگەی دبغب ُەڵٌەگر‬

‫~ ‪~ 90‬‬

‫کە سْازیبری صاصگبیی کرصًی ثە ئبغکرای ثەڕێْەثەراًی ئەغکەًجە ثّْ‪ ،‬صەّڵەت‬ ‫ڕاغکبّاًە ثە ڕاگەیبًضًی پبراضتٌی ًِێٌی یە ًیساهیەکبى‪ ،‬لە صاًی ثەڵگە پێْەًضی صارەکبى‬ ‫کە ڕاضتەّسۆ ڕّ​ّیبى لە ئبغبی ''پییەر هۆضوە'' ّ ''ژًێڕاڵ ئبیرە'' ثّْ‪ ،‬سۆی ثْارص‪ .‬چۆًکّْ‬ ‫ئەّاى ثەرپرضبیەتی چبالکیە ثەڕێْە چّْەکبى لە جەزائیریبى ثە ًبّی هیللەتی فەڕاًطەّە‬ ‫ُەثّْ‪ُ .‬ەًگبّەکبًی ثەرە‪ ،‬کۆهیتەی پػتیْاًی لە جەهیلە ّ ثاڵّکراّەکبى ثۆ لە لبّ صاًی‬ ‫ڕژین ّ تبّاًجبر کرصًی فەرهبًضەراًی ًیساهی پەرە صەضتێٌێ‪ .‬ئەغکەًجە گەراى ثە ئبزاصی‬ ‫لە ًبّ غەلبهەکبًی پبریص ثەّ هیضاڵە غبًبزیبًەی ثە ضەر ضیٌگیبًەّە‪ ،‬پیبضە صەکەى‪ .‬دەق‬ ‫ّ ڕاضتی لە ًبّەڕۆکی کتێجەکبى صا ثۆگەًیْ ثّْە‪ .‬ئبیب صەکرێ ُیْاصار ثیي ثەّ سباڵًەی لە‬ ‫یبضبی جەزایی ّ صەّڵەتبًی ثەڕێْەثەری صا‪ُ ،‬بتّْى؟‬ ‫چریکەکبًی ثەرە لە جەزائیر ًیػتیوبًی ئبگر ّ سْیي صا ثە ُێرظ ثرصًە ضەر ضتًّْە‬ ‫ئەرتەغیەکبى ّ لە ًبّ ثرصًیبى‪ ،‬ثۆهت صاًبًەّە لە ًبّەًضە گػتیەکبًی ضەرەڕۆیبى‪،‬‬ ‫ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی فبغیطتەکبى‪ ،‬ضەرهبیەصاراى‪ ،‬ثبًکضاراى ّ سبّەى پیػەضبزیەکبى‪ ،‬کە‬ ‫ثە صرێژایی ضباڵى سْێٌی گەلیبى هژیْە‪ ،‬تۆڵەی سْێٌی سْغک ّ ثرایبًی غەُیض ّ‬ ‫گرتّْیبى صەکەًەّە‪ .‬ثە صّای ضەرکەّتي صا تەّاّی گیراّە ضیبضیەکبى لە الیەى گەلەّە‬ ‫لە گرتّْسبًەکبى ڕزگبر صەکرێي‪.‬‬ ‫ڕیطْایی ثۆ صۆگۆل ّ پبریص‪ ،‬ڕیطْایی ثۆ صّژهي ّ ًەیبراًی غۆڕظ‪ ،‬غۆڕظ ّ سەثبت‬ ‫لّْتکەکبًی ئۆرۆش صاصەگرێ ّ صەیشْاتەّە ّ غۆڕظ ُەرّا ثەڕێْەیە ّ ثەضەر کەللە‬ ‫ضەری ثەصڕەّغتبى صا ڕێگب صەثڕێ‪ .‬ئەی ''ثێي ثلال'' چەًضە جْاًە ئەگەر هرۆڤ لە سەّ‬ ‫ُەضتێ ّ ثجیٌێ کە هێژّ​ّ ثێ تێل ّ صیْار ثێ ّ غۆڕظ ئباڵکبًی ئبزاصی لە گػت غْێٌێ‬ ‫ُەڵجضا‪ ،‬لە ًیػتیوبًن ‪ ،‬لە ئەفریمب‪.‬‬

‫~ ‪~ 91‬‬

‫ضەرثەسۆیی‪ ،‬ئبزاصی‬ ‫صّای هۆرکرصًی رێکەّتٌ​ٌبهەی ''ئۆیبى'' ّ ثە ضەرثەسۆیی گەیػتي‪ّ ،‬اڵت ثە ُۆی‬ ‫غەڕەّە تّْغی زۆر گیر ّ گرفت ُبت‪ .‬کبرًبضبًی فەڕاًطەّی کە ّاڵتیبى ثەجێ‬ ‫ُێػتجّْ‪ ،‬پیػە ضبزی ّ کبری ّەرزێری لە کبر کەّتجّْ ّ زۆر ثٌیبتی ثەرُەهِێٌبى‬ ‫صاسراثّْى‪ .‬غەڕ ثە سطتٌەّەی زیبًێکی زۆر کۆتبیی ُبتجّْ‪ .‬تەّاّی ثٌیبت ّ ًبّەًضەکبى‬ ‫ثە گػتی لە ثەر یەک ُەڵتەکبثّْى‪ .‬ثە صّای ّەصەضت ُێٌبًی ضەرثەسۆیی صا ضەثبرەت‬ ‫ثە ثەڕێْەثرصًی ُەًضێک ضیبضەتی گەغە ّ پەرەضەًضى ّ ثەرگری کرصى لە ّاثەضتە‬ ‫ثًّْەّەی صّ​ّثبرە‪ ،‬لە ًێْاى ڕێجەراًی ثەرە ّ ثبلی ڕێکشراّەکبى کە لە کبتی غۆڕغضا لە‬ ‫ًێْاًیبًضا یەکێتی ُەثّْ‪ً ،‬بکۆکیەکی تًّْض لە ضەر غێْاز ّ جۆری گرتٌە ثەری ضیبضەتی‬ ‫ثەڕێْەری‪ ،‬لە ًێْاًیبى صا ضەری ُەڵضا‪ .‬لیجڕاڵەکبى ّاثەضتە ثّْى ثە فەڕاًطەیبى ثە‬ ‫هەثەضتی گەغە کرصى ثە پێْیطت صەزاًی ّ ثە ُەًضێ گۆڕاًکبری ضەرەتبیی ڕازی‬ ‫ثّْى‪ .‬ثبڵی ڕاصیکبڵی ثەرە ''‪ ''F.L.N‬ثە پێی گەاڵڵەی پەضەًض کراّی ''تریپۆلی'' یبى‬ ‫تراثلۆش سْازیبری ثەڕێْەثرصًی ضیبضەتێک ثّْ لە ضەر ئەضبضی ضْضیبلیطتی‪ .‬ثە پێی‬ ‫ئەم گەاڵڵە ًبهە هیللی کرصًی ثبًکەکبى‪ ،‬گْاضتٌەّە ّ گەیبًضى‪ ،‬ثبزرگبًی صەرەکی‪،‬‬ ‫ضەرچبّە ژێر زەهیٌیەکبى ّ پیػەضبزی ّ‪ ...‬صەثّْ لە ضەرەتبی ثەرًبهەکبًی صەّڵەت‬ ‫صاًضراثبى‪ُ .‬ەرّەُب ُەًضێ گۆڕاًکبری ئەرزی کە لە ضەرصەهی غۆڕغضا ثەڵێٌیبى ثە‬ ‫گەلی جەزائیر صا ثّْ‪ ،‬پێْیطت ثّْ‪.‬‬ ‫ًبکۆکی ًێْاى لیجراڵ ّ ڕاصیکبڵەکبى‪ّ ،‬اڵتیبى تب لۆًبغی غەڕی ًبّسۆیی ثرص‪ .‬ثە پێک ُبتٌی‬ ‫هەجلیطی یبضب صاًبى (پبرلوبى) لە ضێپتبهجری ‪ 1962‬صا‪ ،‬جەزائیر ثە ''کۆهبری صێوۆکڕاتیکی‬ ‫گەل'' ڕاگەیبًضرا‪ .‬ثە پێی ئەّ ثڕیبرەی کە لە هبرضی ‪1963‬صا صرا‪ ،‬تەّاّی ضەرّەت ّ‬ ‫صارایی فەڕاًطەّیەکبى ثە هیللی ڕاگەیبًضرا ّ کریکبراى ثە ڕەضوی لە ًبّ کۆهیتەکبًی‬ ‫ثەڕێْەثەری سۆجێی صا‪ ،‬صەضتیبى ثە ُەڵطْڕاًی کبرّثبری ثٌیبتەکبى ّ ّەرزێڕی کرص‪.‬‬ ‫ًەثًّْی یەکێتی ّ ُبُّەًگبّی لە ًبّ دیسثەکبى صا ّ پێک ُەڵپرژاًە ضەرەتبییەکبى‪ّ ،‬ای‬ ‫پێْیطت صەکرص کە ثۆ پێػگیری لە ئەگەری ُەاڵیطبًی غەڕ‪ُ ،‬ەّڵی پێک ُێٌبًی‬ ‫ضیطتەهێکی تبک دیسثی ثضەى ثۆ صاهەزراًضًەّەی جەزائیرێکی ئبزاص ّ ضەرثەسۆ‪.‬‬

‫~ ‪~ 92‬‬

‫ّاڵتی چیي ّەکّْ یەکەم ّاڵت ضەرثەسۆیی جەزائیری ثە ڕەضوی ًبضی ّ صّای ئەّیع‬ ‫غۆڕەّی ثّْ‪ .‬پێْەًضی صۆضتبًەی ًێْاى کۆهبری تبزەی جەزائیر لە گەڵ ّاڵتبًی‬ ‫ضۆضیبلیطتی ثە ُبّکبری ئبثّْری ّ فەًٌی لە ًێْاى غۆڕەّی ّ جەزائیر لە صێطبهجری‬ ‫‪ 1963‬صا ئیوسا کرا‪ .‬صاهەزراًضًی کۆلێژی ًەّت ّ پترۆغیوی ثە ُبّکبری غۆڕەّی ّ‬ ‫ثٌیبت ًبًی چەًضیي فێرگەی فەًٌی ّ ثەًضاّضبزی لە ًبّچە کەم ثبراًەکبى صەضتی پێ‬ ‫کرص‪ُ .‬ەرّەُب لە صاًبًی کبرگەی ئبضي تْاًضًەّەی ''عٌبثە''‪ ،‬ڕّ​ّضەکبى ُبّکبری‬ ‫ثەرچبّیبى کرص‪ .‬ئێطتب ّاڵتی جەزائیر ثە ثەراّرص کرصى لە گەڵ ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەم‪،‬‬ ‫تبیجەتوەًضی غبیبى ّ جێگبی لێ ّرص ثًّْەّەی ُەیە‪ّ .‬اڵت گەغەی ثەرچبّی کرصّ​ّە‪،‬‬ ‫ُەڵجەتب لە ثْاری پەرە ضەًضى صا لە گەڵ زۆر تەًگ ّ چەڵەهە ثەرەّڕّ​ّیە کە‬ ‫غبڕێگبکەی لە ضەر ئەضبضی ثٌبغەی ضیطتەهی ئیوپریبلیطتی جیِبًی صاڕێژراّە کە لە‬ ‫ثەغەکبًی صیکەصا‪ ،‬پێْیطتی ضڕیٌەّە ّ الثرصًیبى صەکەّێتە ثەر ثبش‪.‬‬

‫~ ‪~ 93‬‬

‫ضرّ​ّصی ًەتەّایەتی جەزائیر‬ ‫ثەّ صّکەڵە ثبڕّ​ّتەی کە لە ًبّ صەچێ‬ ‫ثە غەپۆلی سْێٌی گەغی غەُیضاى‬ ‫کە لە گەڵ سْێٌی ًبپبکی صّژهٌبى صەڕژێ‬ ‫ثەّ ئباڵ پڕ غەکبّاًە‬ ‫کە ثەضەر لّْتکەی کێْە ضەرکەغەکبى‪ ،‬صەغەکێتەّە‬ ‫ضْێٌضهبى سْارصّ​ّە‬ ‫تب لە پێٌبّ ژیبى یب ًەژیبى صا ڕاپەڕیي‬ ‫ضْێٌضهبى سْارصّ​ّە ئەی جەزائیر‬ ‫کە گیبًوبى ثجەسػیي ثۆ ئەّەی تۆ ثوێٌی‬ ‫اغِض ! اغِض ! اغِض !‬ ‫ئێوەییي هْجبُیضاًی ڕێی یەکطبًی ّ ثرایەتی‬ ‫کە ڕاپەڕیْیي‬ ‫ئەهەظ سەثبتی ڕێجْاراًی رێگبی ضەرثەسۆییە‬ ‫کبتێ ڕاپەڕیي‬ ‫پێی ڕاضتیوبى ًب ثە ضەر صێْی جیبیی‬ ‫ُەتب ثرّ​ّضکەی ثبڕّ​ّتەکبى‬ ‫لە گەڵ لێضاًی صڵەکبًوبى تێکەڵ ثّْ‪.‬‬ ‫ئیتر زۆری ًەسبیبًض‬ ‫کە چکە چکی غوػێرەکبى ّ لّْرەی تۆپەکبى‬ ‫ثە ئبُەًگی صڵ ثالّێٌی سۆهبى‬ ‫ُەضت پێ کرص ّ‬ ‫ضْێٌضهبى سْارصّ​ّە‬ ‫گیبًوبى ثەست کەییي ّ‬ ‫ئەی جەزائیر تۆظ ثوێٌی‬ ‫اغِض ! اغِض ! اغِض !‬ ‫ئێوە کۆغکی غبًبزی‬ ‫لە ضەر ًبّ ّ ًبّثبًگی لبرەهبًبًوبى‬

‫~ ‪~ 94‬‬

‫ثٌیبت صەًێیي ّ‬ ‫لە ضەر جەًبزەی لە سْێي غەاڵڵ ثّْاى‬ ‫صەغت ّ ثیبثبًێک‬ ‫تب ُەتبیە صەکەیٌەّە‬ ‫ثە ضەر چڵی ڕّدوبى صا‬ ‫ضپبیەک صاصەهەزرێٌیي‬ ‫ئباڵی غۆڕظ ثە ئباڵی ئبّاتەکبًوبى‬ ‫ُەڵضەصەییي‬ ‫ضْێٌضهبى سْارصّ​ّە‬ ‫گیبًوبى ثەست کەییي‬ ‫ثۆ ئەّەی تۆ ثوێٌی ئەی جەزائیر‬ ‫اغِض ! اغِض ! اغِض !‬ ‫ُبّاری ًیػتیوبى‬ ‫ثەضەر هەیضاًی فیضاکبریضا‬ ‫صەًگ صەصاتەّە‬ ‫گْێ ڕاصێرى ّ (لجیک) ی ثۆ ثٌێرى‬ ‫ثە سْێٌی غەُیضاى ثیٌّْضٌەّە‬ ‫ثە چیٌەکبًی صاُبتّْ ثڵێي‬ ‫ئەی غبًبزی ئێوە‬ ‫صەضتەکبًوبى ثۆ الی تۆ ُەڵجڕیْە‬ ‫ضْێٌضهبى سْارصّ​ّە‬ ‫کە گیبًوبى ثەست کەییي‬ ‫ثۆ ئەّەی تۆ ثوێٌی ئەی جەزائیر‬ ‫اغِض ! اغِض ! اغِض !‬

‫~ ‪~ 95‬‬

‫فراًتص فبًّْى‬ ‫ثٌّْضە‬ ‫ثە گّْهبى هەثە ثٌّْضە‬ ‫ثٌّْضە‬ ‫چۆًکّْ زّڵوەت ّ تبریکی‬ ‫پەرە صەضتێٌێ‬ ‫ثٌّْضە‬ ‫چۆًکّْ ّغەکبى صەصرەّغێٌەّە‬ ‫'فبًّْى' غبُیض ّ چبّەصێری غۆڕغی جەزائیرە‪ .‬ڕۆڵی گریٌگی لە کبتی ثەڕێْەثەری‬ ‫''الوجبُض'' ئۆرگبًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ ُەرّەُب ضەرّتبرە ثەرچبّەکبًی‬ ‫لە ُەڵطەًگبًضى ّ لێکضاًەّەی ًبّەڕۆکی غەڕی ڕزگبری سْازی ًیػبًەی ڕّح ثەرزی‬ ‫تێکۆغەرێکی سەثبتگێڕە کە لە ثٌیبت ًبًی غۆڕغی جەزائیرصا ڕۆڵی کبریگەری گێڕاّە‪.‬‬ ‫فبًّْى غۆڕغگێڕێکی ضْضیبلیطت ثّْ کە ُەر چەغٌە ثیر ّ ثۆچًّْی ًەژاص پەرەضتیبًە‬ ‫ّ ئیطتیعوبر لە ُەر غکڵ ّ غێْەیەکی صا ّ چ کۆى ّ چ ًْێ‪ ،‬ڕەت صەکرصەّە ّ ثڕّای‬ ‫ثە ثبیەسەکبًی ضیطتەهی ضەرهبیەصاری ًەثّْ ّ لە پێٌبّ ُبتٌە صی ثبیەسە ثەرزە‬ ‫هرۆییەکبًی زەدوەتکێػبى تەهەًێکی صاًب‪ .‬ئەزهًّْە صیبرەکبًی ضەرصەهی هٌبڵی کە‬ ‫ڕەًگضاًەّەیەک ثّْى لە سۆ ثە کەم زاًیي‪ ،‬ئێع ّ ئبزاری صەرّ​ًّی‪ُ ،‬ەهّْیبى لە ًبّ‬ ‫ثەرُەهەکبًی صا‪ ،‬ڕەًگیبى صاّەتەّە‪ُ .‬ەّڵی ضەرەکی فبًّْى صۆزیٌەّەی ڕێگبیەکی ًْێ‬ ‫ثۆ ضڕیٌەّەی ئیطتیعوبر ّ ڕەت کرصًەّەی چەّضبًضًەّەی تبک لە الیەى تبکەّە ّ‬ ‫ئبگبصار کرصًەّەی کۆهەاڵًی زەدوەتکێع ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی هبفی ڕەّای هرۆییبى ثّْ‪.‬‬ ‫فبًّْى ثە ئبگبصارثّْى ّ ًبضیٌی ڕاضتیەکبًی تبڵی صەّرّثەری ّ لێکضاًەّەی ًبّەڕۆکی‬ ‫ثۆرژّازی ضًٌّْەتیبًەی غبرە ئیطتیعوبر کراّەکبى ثەم ئبکبهە گەیػتّْە کە ثۆرژّازی‬ ‫ئیطتیعوبری لە گەڵ ئەّصا کە ضیفەتی ثەرُەم ُێٌبًی ُەیە‪ّ ،‬ەکّْ سۆرکە ّایە‪ .‬ثەاڵم‬ ‫ثۆرژّازی سۆجێی سۆرکەیەکی تەّاّە‪ .‬چۆًکّْ جگە لە صەاڵڵی کرصى ئەرکێکی صیکەی ًیە‪.‬‬ ‫ڕۆڵی لە چەّضبًضًەّەی گەلضا تەًیب ثە لبزاًجی ئەرثبثەکبًیەتی‪ .‬ئەم سۆرکبًە لە‬

‫~ ‪~ 96‬‬

‫ّاڵتەکبًیبى صا ُیچ چەغٌە ئەرکێکی ثەرُەم ُێٌبًیبى ثەڕێْە ًەثرصّ​ّە ّ ثە لێکضاًی‬ ‫چیٌەکبى‪ ،‬جێگبی سۆیبى لە سسهەت چەّضبًضًەّەصا صەکەًەّە‪.‬‬ ‫فبًّْى ثە ُێٌبًە گۆڕی ئبهبرە جۆراّجۆرەکبى ڕاصەی غۆڕغگێڕێتی ئەّ چیٌبًە کە لە‬ ‫ڕاضتی صا پێک ُێٌەری زۆرثەی دیسة ّ ڕێکشراّەکبًی ثە ًبّ ًەتەّەییي لە الیەًی‬ ‫کرصەّەصا ُەڵضەضەًگێٌێ‪ .‬ئەّ تەغکیالت ّ ڕێکشراّاًەی کە ثەرژەّەًضی ًەتەّەیی ّ‬ ‫ًبّی گەلیبى ثە صّای سۆیبى صا ڕاکێػبّە ّ پڕّپبگەًضەی پێْە صەکەى‪ ،‬کەچی ثە کرصەّە‬ ‫لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی ئیوپریبلیطتەکبى صا‪ ،‬صەجّْڵێٌەّە‪.‬‬ ‫ئەگەرچی ئەم ڕێکشراّاًە ثە زهبًێکی ئبًبرغیطتیبًە ڕەسٌە لە ُەهّْ غتێک صەگرى‪ ،‬ثەاڵم‬ ‫لە کرصەّە صا ثە صاًی ثڕیبری ضبزغکبراًەی لیجڕاڵی ّ چبکطبزی سْاز ُەّڵ صەصەى کە‬ ‫صڵی ئبغبکبًیبى ًەڕەًجێٌي‪ .‬کبرتێکەری ّ ًفّْزی ثۆڕژّا ّ ّرصە ثۆرژّاکبى لە ًبّ دیسة‬ ‫ّ ڕێکشراّە ضیبضیەکبى صا صەثێتە ُۆی ئەّە کە لە سەثبتی صژی ئیوپریبلیطتیبى صا‬ ‫ضەرکەّتّْ ًەثي‪.‬‬ ‫فبًّْى لەّ ثڕّایە صا ثّْ کە کبتێک ڕێکشراّە ًەتەّەییەکبى ُێس ّ تْاًبی سەثبتگێڕاًەیبى‬ ‫لە صژی صاگیرکەراى صەثێ‪ ،‬کە پێگەی کۆهەاڵیەتیبى لە ضەر زەدوەتکێػبًی گًّْض ّ‬ ‫غبرەکبى ثێت‪ُ .‬ەڵجەتب لەّ ضەرصەهەصا ثە ُۆی ضیطتەهی ًیْە فیۆصاڵی لە ضەرزەهیٌە‬ ‫کۆڵۆًی کراّەکبى صا‪ ،‬زۆرثەی سەڵک گًّْض ًػیي ثّْى‪ .‬ثەم ُۆیەیە کە فبًّْى‬ ‫پێضاگرتٌی ضەرەکی لە ضەر گًْض ًػیٌبًە‪ .‬فبًّْى لەّ ثڕّایە صایە کە هەرگی صاگیرکەر‬ ‫لە ڕێگبی سەثبتی ئبزاصی سْازاًەّە هطۆگەرە‪ُ .‬ەرّەُب پێی ّایە کە ئەهڕۆ ضەرکەّتٌی‬ ‫غۆڕظ پێْەًضی ثەم ضێ سبڵەی سْارەّە ُەیە‪.‬‬ ‫‪ .1‬صڵگەرهی ّ غەڕافەتی غۆڕغگێڕاًەی کۆڵۆًی کراّ‪.‬‬ ‫‪ .2‬هەترضی ئیوپریبلیطتەکبى لە صێْی کۆهۆًیطن ّەکّْ ڕەلیجێک‪.‬‬ ‫‪ .3‬ثە ُۆی ئەّە کە ّاڵتی کۆڵۆًی کراّ ثبزاڕی ّرصکرصًەّەی کباڵی صاگیرکەراًە ُەر‬ ‫ثۆیە سۆیبى لە صرێژ ثًّْەّەی سەثبتی ڕزگبری سْازاًە کە ثە لبزاًجی (تراضت) ەکبى ًیە‬ ‫صەصزًەّە ّ لە ئبکبم صا لە پێٌبّ ڕێکەّتي ّ ّتّْ ّێژ ثە هەثەضتی ُەثًّْی صّ​ّثبرەی‬ ‫سۆیبى ُەًگبّ ُەڵضەگرى‪.‬‬ ‫صّژهي ثە ُۆی صەضەاڵتی ضتراتیژیبًەی چەکە پێػکەّتّْەکبًی‪ ،‬تەغکیالتی ًبڕێکی‬ ‫ًبّچەیی ُەر زّ​ّ صەفەّتێٌێ‪ُ .‬ەر ثۆیە صەثێ لە پێٌبّ صرێژە صاًی غۆڕظ تەغکیالتی‬ ‫ڕێک ّ پێک صاهەزرێٌیي‪ .‬تەّاّی صەضتە ّ ُەضتە غۆڕغگێڕیە ثەرثاڵّەکبى لە ژێر ئباڵی‬ ‫ضپبی ًەتەّەیی صەضت ثە چبالکی سۆیبى ثکەى‪ُ .‬ەرّەُب صەضتە ّ تبلوەکبًی ضپبی‬

‫~ ‪~ 97‬‬

‫ڕزگبری سْاز ثە چبالکی سۆیبى یبرهەتی صەکەى ثە ئبگبیی ّ ثێضار ثًّْەّەی کۆهەاڵًی‬ ‫سەڵک ّ ثە ُێسی لەثڕاى ًەُبتّْیبى تْاًبی زیبتر صەثەسػێ‪ .‬سەڵک ثە ئبگبصار ثّْى لە‬ ‫ڕاضتیە کۆهەاڵیەتیەکبى ّ پێْیطتی کەڵک ّەرگرتي لە تًّْض ّ تیژی غۆڕغگێڕاًە‬ ‫تێضەگەى کە تەًیب لەم ڕێگبیەّە صەتْاًي ئبزاصی ّەصەضت ثێٌي‪ .‬چۆًکّْ ُەژاری‪،‬‬ ‫چەّضبًضًەّە‪ً ،‬ەگجەتی‪ ،‬گەًضەڵی‪ ،‬تًّْض ّ تیژی لە زات ّ ًبسی ئیطتیعوبر صایە ّ ثۆ‬ ‫الثرصًی صەثێ ثە تًّْض ّ تیژی ّ ثە زهبًی سۆی لە گەڵی ثجّْڵێیەّە‪ .‬ثەرسْرصی‬ ‫غۆڕغگێڕاًە ثە هەضەلەکە یبرهەتیوبى صەصا کە ئیطتیعوبر لە ڕیػەّە صەرثێٌیي‪.‬‬ ‫فبًّْى کْڕی ڕاضتەلیٌەی گەلی ئەفریمب لە صێطبهجری ‪ 1961‬صا‪ ،‬لە تەهەًی ‪ 36‬ضبڵی ثە‬ ‫ُۆی ًەسۆغی غێرپەًجەی سْێي کۆچی صّایی کرص‪ .‬هەرگی ًبّەستی ڕێگبی ًەصا ئبّاتی‬ ‫لەهێژیٌەی کە ثیٌیٌی ضەرکەّتٌی غۆڕغی جەزائیر ثّْ‪ّ ،‬ەصی ثێ‪ .‬ئەگەر فبًّْى لە ژیبى‬ ‫صا هبثب ڕەًگ ثّْ ئەهڕۆ جیِبًی ضێِەم ُەل ّ هەرجی ثبغتری ُەثبیە‪ .‬هەسبثي کە‬ ‫سەڵکی ئبضبیی ئەفریمب ًبیٌبضي ّ ڕێجەراًی ضیبضی ئەفریمب لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ّ سەثبت‬ ‫لە گەڵ ئیطتیعوبرگەراًضا کەڵک لە گەاڵڵەکبًی ّەرًبگرى‪ .‬گەلی جەزائیر ُەهّْ ضبڵێک ثۆ‬ ‫ئەهەگٌبضی لە دبضت سەثبت ّ سسهەتە غۆڕغگێڕاًەکبًی لە پێٌبّ ًیػتیوبًی جەزائیر‪،‬‬ ‫یبصی ثەرز ڕاصەگرى‪.‬‬ ‫ئەّ ڕۆژە ُەرصێ کە تەّاّی زەدوەتکێػبًی جیِبًی ضێِەم ثە کەڵک ّەرگرتي لە ثیر ّ‬ ‫ثۆچًّْە ثەرزەکبًی ڕێگبی پڕ لە غبًبزی صرێژە پێضەصەى‪.‬‬

‫~ ‪~ 98‬‬

‫تًّْض ّ تیژی لە ُەل ّ هەرجی ًێًْەتەّەیی صا*‬ ‫‪--------------------------------------------------------------------‬‬‫* ئەم ثبثەتە لە الیەى هبهۆضتبی ''غەُیض'' (صّکتۆر عەلی غەریعەتی)یەّە لە کتێجی‬ ‫(صۆزەسیەکبًی ضەرزەّی) ّەرگیراّە ّ تەرجەهە کراّەتەّە کە یەکێکە لە ثەرُەهە ثە‬ ‫ًبّثبًگەکبًی ''فبًّْى''‪ .‬ثە ُۆی پبکی ّ ڕەّاًی ّەرگێڕاًەّە‪ ،‬لە صّ​ّثبرە ّەرگێڕاًیەّە‬ ‫سۆهبى پبراضت‪ّ( .‬ەرگێڕی فبرضی)‬ ‫لە الپەڕەکبًی پێػّْصا ثبضوبى کرص کە لە ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّ​ّصا‪ ،‬ثەرپرضە ضیبضیەکبى‬ ‫ثەرصەّام ًەتەّەکبًیبى ثۆ سەثبت ُبى صەصەى‪ .‬سەثبت لە صژی ثە کۆڵۆًی ثّْى‪ ،‬سەثبت‬ ‫لە صژی ُەژاری ّ صّاکەّتّْیی‪ ،‬سەثبت لە صژی ئەّ ضًٌّْەتبًەی کە ثەرثەضتی ڕێگبی‬ ‫ثەرەّ پێػەّە چًّْي‪ .‬ئەّ ّغە ّ صەضتە ّاژاًەی کە ثە کبری صەثەى ّغە ّ صەضتە‬ ‫ّاژەی ثەرپرضێکی ضتبصی ئەرتەغي‪'' .‬ثەضیج کرصًی کۆهەاڵًی گەل''‪'' ،‬ثەرەی‬ ‫ّەرزێڕی''‪'' ،‬ثەرەی ًەسْێٌضەّاری''‪'' ،‬تێکػکبًەکبى''‪ ،‬ضەرکەّتٌەکبى''‪.‬‬ ‫ًەتەّەیەکی تبزە لە ضبڵەکبًی ضەرەتبی ضەرثەسۆییضا‪ ،‬لە ''ئبتوۆضفۆر''ی گۆڕەپبًی غەڕصا‬ ‫گۆڕاًکبری ثەضەر صاصێ‪ .‬ئەهە ثەّ هەثەضتەیە کە ڕێجەری ضیبضی ثە ترضەّە ئەّ ڕێگب‬ ‫صّ​ّر ّ صرێژە ّ ضەستەی کە صەثێ ّاڵتە گەغە ًەکرصّ​ّەکەی پێیضا تێپەڕێ‪ ،‬صەپێْێ‪.‬‬ ‫ًەتەّەکەی ئبگبصار صەکبتەّە ّ پێیبى صەڵێ ''پػتێٌەکبًوبى تًّْتر ثجەضتیي ّ تێجکۆغیي''‪.‬‬ ‫ّاڵت ثە تەّاّی کەّتۆتە ضەرلێػێْاّی‪ ،‬سۆی صەسبتە ثەر ُەّڵێکی لە تبلەت صا ًەثّْ ّ‬ ‫ثەصەر لە تْاًب‪ .‬ئبهبًج ّ هەثەضت تەًیب صەرچّْى لە دبڵەتی صّاکەّتّْیی ًیە ثەڵکّْ‬ ‫پێْاًی هەّصا ّ گەیػتي ثە ّاڵتبًی صیکەیە‪ .‬ئەّیع تەًیب ثە کەڵک ّەرگرتي لەّ کەل ّ‬ ‫پەل ّ ئیوکبًبتەی کە سۆیبى لە ثەر صەضتیبى صایە‪ .‬پێیبى ّایە کە ئەگەر ًەتەّەکبًی‬ ‫ئْرّپبیی ثەم لۆًبغەی گەغە کرصى گەیػتّْى لە ئبکبهی ئەّ ُەّاڵًە صایە کە صاّیبًە‪.‬‬ ‫صەیبًەّێ ثۆ صًّیب ّ ثۆ سۆیبى ثیطەلوێٌي کە صەتْاًي ئەّ ُەّاڵًە ثضەى‪ .‬ثە ثڕّای ئێوە‬ ‫ُێٌبًە گۆڕی هەضەلەی گۆڕاًکبری ّاڵتبًی گەغە ًەضەًضّ​ّ ثەم غێْە ًە ڕاضتە ّ ًە لە‬ ‫جێی سۆی صایە‪ّ .‬اڵتبًی ئْرّپبیی کبتێک ثە یەکێتی ًەتەّەیی گەیػتي کە ثۆرژّازی‬ ‫ًەتەّەیی ئەم ّاڵتبًە زۆرثەی ضەرهبیەکبًی لە صەضتی سۆیضا تبپۆ کرصثّْ‪ .‬ثبزرگبى ّ‬ ‫سبّەى پیػەکبى‪ ،‬زاًبیبى ّ ثبًکضاراى‪ ،‬لە چْارچێْەی صەضەاڵتی ًەتەّەیی صا‪ ،‬ضەرهبیە ّ‬ ‫ثبزرگبًی ّ زاًطتیبى لە کۆًترۆڵ صا ثّْ‪ .‬ثۆرژّازی پێػکەّتّْ تریي ّ لە ُەڵطْڕتریي‬

‫~ ‪~ 99‬‬

‫چیٌەکبى ثّْ‪ .‬ثە صەضەاڵت گەیػتٌیػی ئەّ صەرفەتەی پێضا ثۆ ئەّەی صەضت ثە چبالکی‬ ‫لێجڕاّاًە ثکبت‪ .‬ثە پیػە ضبزی کرصى گەغە کرصًی ئبهڕازی پێْەًضی گرتي ّ ثە صّا صا‬ ‫گەڕاى ّ صۆزیٌەّەی ثە پەلەی ثبزاڕ‪.‬‬ ‫ئەگەر لە ئْرّپبصا چبّپۆغی لە چەًض جیبّازی ضەرەتبیی ثکەییي (ثۆ ّێٌە ثریتبًیب تب‬ ‫ڕاصەیەک لە پێػتر ثّْ)‪ّ .‬اڵت ە جۆراّجۆرەکبى ُەر لەّ کبتە صا کە ثە کرصەّە ُەًگبّیبى‬ ‫ثۆ یەکێتی ًەتەّەیی ُەڵضەگرت‪ ،‬تب ڕاصەیەک سبّەًی ُەل ّ هەرجی ئبثّْری کەم ّ‬ ‫زۆر ّەک یەک ثّْى‪ .‬لە ڕاضتی صا ُیچ ًەتەّەیەک ضەرەڕای تبیجەتوەًضیەکبًی ثْاری‬ ‫گەغە کرصى ّ گۆڕاًکبری‪ ،‬جیبّازیەکی ئەّتۆی لە گەڵ ئەّاًی صیکە ًەثّْ‪ .‬لەم‬ ‫ضەرصەهەصا لە ّاڵتبًی صّاکەّتّْ ضەرثەسۆیی ّ صاڕێژراًی لەّارەی ًەتەّەیی ًبّەڕۆکی‬ ‫ثە تەّاّ ًْێی ُەیە‪ .‬لەم ًبّچبًە صا ئەگەر چبّپۆغی لە ُەًضێک کرصەّەی ڕّاڵەتی‬ ‫ثکەییي‪ ،‬زۆر ّاڵت لە گەڵ ًەثًّْی ثٌبغە ّ پێگە ڕّ​ّثەڕّ​ّى‪ .‬کۆهەاڵًی سەڵک لە گەڵ‬ ‫جۆرێک لە ُەژاری ّ ًەصاری سەثبت صەکەى‪ُ .‬ەّڵەکبًیبى ّەکّْ یەکە‪ .‬ثە زگی ثرضی‬ ‫سۆیبى سەریتەی جْگرافیبیی ثرضێتی صەکێػي‪ .‬صًّیبی صّاکەّتّْ‪ ،‬صًّیبی ڕۆژ ڕەغی‪،‬‬ ‫صًّیبی ًبهرۆڤەکبًە‪ .‬ئەم صًّیبیە صًّیبی ثێ صّکتۆر‪ ،‬ثێ ئەًضازیبر ّ کبرًبش ّ غبرەزایە‪.‬‬ ‫لە ثەراهجەر ّ لە دبضتی ئەم جیِبًەظ صا ًەتەّە ئْرّپبییەکبى لە ًبز ّ ًیعوەتی‬ ‫ضەرضْڕُێٌەر صا ئەم صیْ ئەّ صیْ صەکەى‪ .‬ئەم ًبز ّ ًیعوەتە ُەر لەّ کبتەظ صا هبیەی‬ ‫ڕیطْا ثًّْە‪ .‬چۆًکّْ ئەم کۆغکبًەی ًبز ّ ًیعوەت ثە ضەر ثەرصە ّ کۆیلەکبى صا‬ ‫ُەڵچٌراّى ّ ضەرّەت ّ ضبهبًە لە ڕاصەثەصەرەکەغیبى لەّ سْێٌەیە کە لە گرتّْەکبًیبى‬ ‫هژیْە ّ یەکڕاضت لە ضەر زەّی ّاڵتبًی صّاکەّتّْ ضەری صەرُێٌبّە‪ .‬کۆغکی سۆغی ّ‬ ‫پێػکەّتّْیی ئْرّپبییەکبى ثە ئبرەلە ّ جەًبزەی ڕەظ پێطتەکبى‪ ،‬عەرەثەکبى‪ُ ،‬یٌضیەکبى‬ ‫ّ زەرص پێطتەکبى ثٌیبت ًراّى‪ .‬ئەهەظ ئەّ ڕاضتیەیە کە ثڕیبرهبى صاّە لە ثیری‬ ‫ًەکەییي‪.‬‬ ‫کبتێک صەّڵەتێکی صاگیرکەر لە سْاضتەکبًی ضەرثەسۆیی ئەّ سبکەی صاگیری کرصّ​ّە‬ ‫ّەزاڵە صێ‪ ،‬ڕّ​ّ لە ڕێجەراًی ًەتەّەیی صەڵێ‪ '' :‬ضەرثەسۆییتبى صەّێ؟ زۆر چبکە‬ ‫فەرهّْى ئەّە ضەرثەسۆیی ّ ثگەڕێٌەّە ضەصەکبًی ًبّەڕاضت''‪.‬‬ ‫ّاڵتی تبزە ثە ضەرثەسۆیی گەیػتّْ صەیەّێ کۆتبیی ثە غەڕسْازی ثێٌێ ّ ڕاثرصّ​ّ لە ثیر‬ ‫ثکبت‪ .‬ثەاڵ م لە ثەراهجەر صا صاگیرکەر ضەرهبیە ّ تێکٌێطێٌەکبًی صەثبتەّە ّ صەّڵەتە‬ ‫ًْێکەظ لە ئبڵمە ّ گەهبرۆی فػبری ئبثّْری صا صێڵێتەّە‪.‬‬

‫~ ‪~ 100‬‬

‫پێ ُەڵکْتي ثە ضەرثەسۆیی جێگبی سۆی صەصا ثە ڕق ّ ثێساری صەرثڕیي لە ضەرثەسۆیی‪.‬‬ ‫ئیطتیعوبر ثە ُێسی گەّرەی ئبّێتە ثە تًّْض ّ تیژی ًەتەّەی تبزە هەدکّْم صەکب‬ ‫لەّەی ثەرەّ صّاّە ثگەڕێتەّە‪ .‬صەضەاڵتی صاگیرکبری ثە غێْەیەکی ڕّ​ًّتر صەڵێ‪'' :‬ئێطتب‬ ‫کە ئێْە ضەرثەسۆییتبى صەّێ ّەری ثگرى ّ سۆتبى ڕیطْا ثکەى''‪ .‬ڕیجەراًی ًەتەّەیی جگە‬ ‫لەهە کە ڕّ​ّ لە سەڵکی سۆیبى ثٌێي ّ صاّای ئەًجبم صاًی کبرێکی گەّرە ّ گریٌگیبى لێ‬ ‫ثکەى‪ ،‬چبرەیەکی تریبى ًیە‪ .‬لەم هرۆڤە ثرضیبًە چبّەڕّاًی سۆڕاگری لە دبضت ئبزارەکبى‬ ‫صەکەى‪ .‬لەم هبضْلکە ثێ ُێساًە صاّای ثەڕێْە ثرصًی کبرێک صەکرێ کە لە تْاًب صا ًیە‪.‬‬ ‫ڕژیویک صاصەهەزرێ کە تەًیب پػت ثە ضەرچبّە ًیػتیوبًیەکبى صەثەضتێ‪ُ .‬ەر صەّڵەتێک‬ ‫ُەّڵ صەصا ثەّ کەرەضە کەهەی لە ثەر صەضتی صایە ثرضێتی ّ ڕۆژ ڕەغی لە‬ ‫ڕاصەثەصەری ًەتەّەکەی چبرەضەر ثکبت‪.‬‬ ‫صەضت صەکرێ ثە ڕێکشطتٌی کۆهەاڵًی گەل کە ُەر لە ضەرەتبکەی صا لە دبضت‬ ‫ئْرّپبی تێر ّ ثباڵ صەضت کەم ّ ثێ ُێسە‪ .‬ثەغێکی صیکە لە ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەم لەّ‬ ‫تبلی کبریبًە چبّپۆغی صەکەى ّ ثۆ ُەل ّ هەرجی ّاڵتی صاگیرکەر هل ڕاصەکێػي‪ .‬ثە‬ ‫کەڵک ّەرگرتي لە ُەل ّ هەرجی ًیساهیبًە صا کە سەثبتی جەهطەرەکبى پلە ّ صەرفەتی‬ ‫تبیجەتیبى ثۆ صەڕەسطێٌێ‪ُ ،‬ەًضێ ڕێکەّتي ًبهە هۆر صەکەى ّ ثەڵێٌی صەرصەثڕى‪ .‬ئەّ‬ ‫ّاڵتەی کە تب صّێٌێ ژێر چەپۆکە ثّْ‪ ،‬ئەهڕۆ ثّْە ثە ّاڵتێک کە لە ثْاری ئبثّْریەّە‬ ‫ّاثەضتەیە‪ .‬صەضەاڵتی ئیطتیعوبریبًەی ڕاثرصّ​ّ کە ثبزرگبًی کرصًی لە گەڵ ّاڵتی تبزە ثە‬ ‫ضەرثەسۆیی گەیػتّْ لە ضەر غێْازی ڕاثرصّ​ّ صرێژەی ُەیە ّ جبری ّایە ڕاصەی‬ ‫صەچێتە ضەر ّ لبزاًجی زۆرتری پێ صەگب‪ ،‬ئەّە لەثْڵ صەکبت کە ثۆ ثەُێسکرصًێکی‬ ‫ًبکبریگەر یبى کەم کبریگەر‪ ،‬صەرزیەک لە هیساًیەی ئەّ ّاڵتبًە ثضات‪.‬‬ ‫ُەر ّەکّْ صەثیٌي ثە ضەرثەسۆیی گەیػتٌی ّاڵتبًی کۆڵۆًی کراّ پەرصەکبى صەپچڕێ ّ‬ ‫ُەل ّ هەرجی تەدەهوْل ًەکراّیبى صەرصەسەى‪ .‬ثەرثەرەکبًی ئیطتیعوبر ّ صژی‬ ‫ئیطتیعوبر ّ تەًبًەت ضەرهبیەصاری ّ ضْضیبلیطن کە ثە گریٌگتریي ّ ثٌەڕەتی تریي‬ ‫کێػەکبى صاصەًراى‪ ،‬ثبیەسی سۆی لە صەضت صاّە ّ ئەّەی ئەهڕۆ گریٌگی پێ صەصرێ‬ ‫گرفتێک کە تەّاّی گرفت ّ ئبرێػەکبًی صیکە لەثیر صەثبتەّە ّ ئبضۆی تێڕاهبى ّ‬ ‫ّرصثًّْەّە صەثەضتێ‪ ،‬هەضەلەی پێْیطتی صاثەظ کرصًی ضەرلە ًْێی ضەرّەت ّ‬ ‫ضبهبًەکبًە‪ .‬ئەگەر ّاڵتێک ًبیەّێ لە صّاکەّتّْیی صا ثوێٌێتەّە صەثێ ّاڵهێک ثۆ ئەم‬ ‫گرفتە ثضۆزێتەّە‪ .‬لە ُەهّْ غْێٌێک ئەم ثۆچًّْە ُبتۆتە کبیەّە کە ثۆ جیِبى ّ ثە‬ ‫تبیجەت جیِبًی ضێِەم کبتی ئەّە ُبتّْە کە لە ًێْاى ًیساهی ضەرهبیەصاری ّ ًیساهی‬

‫~ ‪~ 101‬‬

‫ضْضیبلیطتی صا‪ ،‬الیەًێک ُەڵجژێرصرێ‪ّ .‬اڵتبًی صّاکەّتّْ کە ثۆ ضەرکەّتٌیبى لە سەثبتی‬ ‫ڕزگبری سْازی صا کەڵکیبى لە ثًّْی کێػە ّ ًبکۆکی سْێٌبّی ًێْاى ئەّ صّ ًیساهە‬ ‫ّەرگرتّْە صە ثێ چبّپۆغی لە ثەغضاری کرصى لەّ کێػە ّ ڕلەثەرایەتیە ثکەى‪ّ .‬اڵتبًی‬ ‫جیِبًی ضێِەم ًبثێ ثەهە لەًبعەت ثکەى کە ثە ُۆی ُەًضێ ثبیەر‪ ،‬لێک ُەاڵّێرصرێي ّ‬ ‫جیب ثکرێٌەّە کە لە پێػضا ُەثّْى‪ .‬ثە پێچەّاًە صەثێ تێ ثکۆغي غێْە ثبیەسێک صاثٌێي‬ ‫کە تبیجەتی سۆیبًە‪ .‬صەثێ ڕێ ّ غْێٌێک ثضۆزًەّە ّ ثە کبری ثێٌي کە ُی سۆیبًە‪.‬‬ ‫هەضەلەیەکی ڕّ​ّى کە ئێوە لە ثەر صەهوبى صایە ثەّ جۆرە کە ُەًضێ کەش صەڵێي‬ ‫ئەّە ًیە کە ثە ُەر ًرسێک ثێ لە ضْضیبلیطن ّ کبپیتبلیطن یەکیبى ُەڵجژێریي‪ُ .‬ەڵجەتب‬ ‫ئێوە ئەّە صەزاًیي کە صیبری کرصًی کبپیتبلیطن ّەکّْ ''رێ ّ غْێٌی ژیبى'' صەثێتە‬ ‫ثەرثەضتی ئەّ ُەّڵ ّ تێکۆغبًە ًەتەّەییبًەهبى‪ .‬ضەرهبیەصاری ثەُرە کێع‪ ،‬پبّاى ّ‬ ‫پبّاًکبری صّژهٌبًی ّاڵتبًی صّاکەّتّْى‪ .‬ثە پێچەّاًە صیبری کرصًی صەّڵەتێکی‬ ‫ضْضیبلیطتی ‪ ،‬صەّڵەتێک کە ثە گػتی ئی ُەهّْ گەلە ّ لە ضەر ئەضبضی ئەّە کە هرۆڤ‬ ‫ثە ًرستریي ضەرهبیەیە‪ ،‬صاهەزراّە‪ .‬ئەّ صەرفەتەهبى ثۆ صەرەسطێٌێ کە ثە پەلە ثەرەّ‬ ‫پێع ثچیي‪ ،‬ثە ڕێک ّ پێکی ُەًگبّ ُەڵجگریي‪ ،‬کۆهەڵگبی کۆى یبى ثبغتر ثڵێیي کبریکبتێری‬ ‫کۆهەڵگبیەک کە لەّێضا چەًض کەضێک تەّاّی صەضەاڵتی ئبثّْری ّ ضیبضیبى ضەرەڕای‬ ‫ثًّْی ًەتەّەیەک‪ ،‬لە ثەر صەضت صایە‪ُ ،‬ەڵتەکێٌیي ّ لە جێگبی کۆهەڵگبیەکی ڕاضتەلیٌە‬ ‫صاثٌێیي‪.‬‬ ‫ثەاڵم ثۆ ئەّەی کە صەّڵەتێکی ئەّتۆ ثە غێْەیەکی ڕاضت ّ صرّ​ّضت ثجّْڵێتەّە ثە‬ ‫جۆرێک کە ثتْاًیي ثەرصەّام ئەّ ئْضْڵەی صاهبًٌبّە ڕێسی لێ ثگریي‪ ،‬غتێکی صیکەهبى جیب‬ ‫لە ضەرهبیەی هرۆیی پێْیطتە‪.‬‬ ‫ثەغیک لە ّاڵتە صّاکەّتّْەکبى لەثْاری ضەرهبیەصاًبًی هرۆیی صەضتیبى صاّەتە ُەّڵ ّ‬ ‫تێکۆغبًێکی ثەرچبّ‪ .‬ژى ّ پیبّ‪ ،‬الّ ّ پیر‪ ،‬ثە صڵ ّ ئۆگریەّە ثۆ ئەرکێکی ضەرغبًیبى‬ ‫ڕاپەڕیْى ّ سۆیبى ثە سسهەتکبری ًەتەّە صاصەًێي‪ .‬سۆ تەرسبى کرصى ثۆ سسهەت ثە‬ ‫کۆهەڵگب‪ ،‬ثە ضّْکی ضەیر کرصًی ُەر ئەرکێک کە ثە کۆهەڵ ًەثێ‪ ،‬ئەّ ُێسە‬ ‫صەرّ​ًّیەی سْلمبًضّ​ّە کە تْاًب ثە هرۆڤ صەثەسػێ ّ لە دبضتی چبرەًّْضی جیِبى صا‬ ‫ثڕّا لبیوتری صەکب ّ پەرصەی ثەریٌی چبّصێراًیع صاصەصڕی‪.‬‬ ‫ضەرەڕای ئەهە ثە ثڕّای ئێوە ُەّڵیکی ئەّتۆ ثەّ ڕەّتە ئبڵۆز ّ ًبڕێکیە ًبتْاًێ‬ ‫هبّەیەکی صرێژ ّەهێٌێ‪ّ .‬اڵتە تبزەکبى ئەّەیبى لجْل کرصّ​ّە کە صّای الچًّْی ثێ‬ ‫هەرجی ّاڵتی صاگیرکەر صەضت لە ئبژاّە ُەڵگرى‪ .‬ثەڕێْەثرصًی ئەّ ّاڵتبًە ثەُەًضێ‬

‫~ ‪~ 102‬‬

‫ُێسی ًْێ صەضپێرصرێ ّ صەثێ صەضت ثە گػت ئەرکەکبى ثکەًەّە‪ .‬لە ڕاضتی صا ًیساهی‬ ‫ئیطتیعوبری چبّی ثڕیجۆّە ضەرچبّەکبًی صاُبتی صیبری کراّ ّ ڕّ​ًّتر ثڵێیي چبّی لەّ‬ ‫ثەرُەم ّ ضبهبًبًە ثّْ ّ ُەیە کە سۆراکی پیػە ضبزیەکەی صاثیي صەکەى‪ .‬تبکّْ ئێطتب ًە‬ ‫لە ضەر ضەرچبّە ژێر زەهیٌیەکبى ّ ًە ضەرّەت ّ ضبهبًە ژێر زەّیٌیەکبى ئبهبرێکی‬ ‫ڕاضت ّ ڕّ​ّى لە ثەر صەضت صا ًیە‪.‬‬ ‫ثەم جۆرە ّاڵتی تبزە ثە ضەرثەسۆیی گەیػتّْ سۆی ثە ًبچبر صەثیٌێ کە ڕەّتی ئبڵ ّ ّێر‬ ‫ّ ئبثّْریەک کە پبغوبّەی ئیطتیعوبرە لجْڵ ثکب ّ صرێژەی پێ ثضات‪ُ .‬ەڵجەتب صەغتْاًێ‬ ‫کباڵکبًی سۆی ثٌێرێتە ّاڵت ّ ڕێکشراّە صراّیەکبًی صیکە‪ ،‬ثەاڵم ُەضتی کبرەکە ًبگۆڕێ ّ‬ ‫ّەزعی ُەًبرصە کرصى ّ ُبّرصە کرصى‪ُ ،‬ەر ئەّەی کە ثّْ صەهێٌێتەّە‪.‬‬ ‫ڕژیوی ئیطتیعوبری ُەل ّ هەرجێکی ئبثّْری تبیجەتی سّْڵمبًضّ​ّە کە ُەر چەغٌە پێک‬ ‫ُێٌبًی گۆڕاًکبریەک تێیضا ثە هبًبی زیبًێکی گەّرەیە لە ّاڵتی تبزە ثە ضەرثەسۆیی‬ ‫گەیػتّْ ّ ثە ًبچبری صەثێ لە پێٌبّ پبراضتي ّ صرێژەصاًی صا تێ ثکۆغێ‪ .‬صەثێ ُەهّْ‬ ‫غتێ لە ضەرەتبّە ص ەضت پێ ثکرێتەّە ّ جیب لە گۆڕیٌی ّاڵتبًی جێگبی هەثەضت‪ً ،‬برصًە‬ ‫صەرەّەظ ثگۆڕصرێ‪ .‬ضەر زەّی ّ ژێر زەّی‪ ،‬ڕّ​ّثبرەکبى ّ تەًبًەت ُەتبّیع صەثێ‬ ‫صیطبى لێیبى ثکۆڵضرێتەّە‪ُ .‬ەر ثۆیە ئەم ئەرکبًە پێْیطتی ثە غتێکی جیب لە ضەرهبیەی‬ ‫هرۆیی ُەیە‪ .‬پێْیطتی ثە ضەرهبیەکبى‪ ،‬ثە تێکٌێطیەًەکبى‪ ،‬ثە ئەًضازیبراى ّ ثە‬ ‫هێکبًێطیەًەکبًە‪ .‬صەثێ ثڕّاهبى ثەّە ُەثێ کە ئەگەر ُەل ّ هەرجەکبى ًەگۆڕێي ُەّڵی‬ ‫کبریگەر ّ ثەرصەّاهی ثەغێک لەّ ّاڵتە صّاکەّتْاًە کە ثە ڕێجەرایەتی ضەرکرصەکبًیبى‬ ‫ّەڕێیبى سطتّْە ئبکبهێکی ثبغی ًبثێ‪ .‬صەثێ ئەّ صًّیبیە کە لە الیەى ئیوپریبلیطتەکبًەّە‬ ‫ثّْە ثە جیِبًی چْارەم‪ ،‬پێیبى ثگێڕیٌەّە ثۆ جیِبًی هرۆڤەکبى‪ .‬ڕاضتیەکەی ئەّەیە کە‬ ‫ئێوە ًبثێ ئەّ ُەل ّ هەرجە لجْڵ ثکەییي‪ .‬ئێوە صەثێ لە لجْڵ کرصًی ئەّ ُەل ّ‬ ‫هەرجە کە رۆژئبّاییەکبى صەیبًەّێ ثە ضەرهبى صا ثطەپێٌي‪ ،‬سۆ ثجْێریي‪.‬‬ ‫ئیطتیعوبر ّ ئیوپریبلیطن ئەّ کبتەظ کە ئباڵکبًیبى ُەڵضەگرًەّە ّ ُێسە پۆلیطیەکبًیبى‬ ‫صەثەًە صەرەّە‪ ،‬یەکڕاضت صڵشۆظ ًیي‪ .‬ضەرهبیەصاراى لە ّاڵتە صّاکەّتّْەکبى صا لە‬ ‫هبّەی ضەصەکبى صا ُەڵص ّ کەّتێکی جیٌبیەتکبراًەیبى ُەثّْە ّ ّەکّْ جیٌبیەتکبراًی‬ ‫ڕاضتەلیٌەی غەڕەکبى جّْاڵًّەتەّە‪.‬‬ ‫کْغتبر‪ ،‬صّ​ّرسطتٌەّە‪ ،‬کبری ئیججبری ّ کۆیلەصاری ّەضیلەیەکی ثەرچبّ ثّْە کە‬ ‫ضەرهبیەصاری ثۆ زیبص کرصًی پبغەکەّتی زێڕ ّ ئبڵوبش ّ ثبلی ضبهبًەکبى ّ پەرەپێضاى‬ ‫ّ چەضپبًضًی صەضەاڵتی سۆیبى کەڵکیبى لێْەرگرتّْە‪ .‬سۆ ئێطتب زۆر لەّ ضەرصەهە‬

‫~ ‪~ 103‬‬

‫تێٌەپەڕیْە کە ًبزیطن تەّاّی ئْرّپبی ثە کۆڵۆًی کرصثّْ‪ .‬صەّڵەتبًی ّاڵتە‬ ‫جۆراّجۆرەکبًی ئْرّپب صاّای چبک کرصًەّە ّ گێڕاًەّەی پْڵ ّ ئەّ ضەرّەتە‬ ‫ضرّ​ّغیبًەیبى صەکرص کە لێیبى ثە تباڵى ثراثّْ‪ .‬ئبضەّارە کەلەپْریەکبى‪ ،‬تبثڵۆ ّ ًیگبرە‬ ‫کەًضەکبری کراّەکبى ّ ‪...‬‬ ‫لە کۆتبیی غەڕی ضبڵی ‪1945‬صا‪ّ ،‬ێرصی ضەرزاری ئْرّپبییەکبى ئەّە ثّْ کە ''ئبڵوبًیب‬ ‫صەیضاتەّە''‪.‬‬ ‫ئبغبی ''ئبصًب ئێر'' لە کبتی صاصگبیی کرصًی '' ئبیػوەى''صا جبرێکی تر صاّای لێجّْرصًی لە‬ ‫ًەتەّەی یەُّْص کرص‪ .‬ئبغبی ئبصًب ئێر ثەڵێٌی ّاڵتەکەی ثۆ صاًی ضەرّەتێکی زۆر ّ‬ ‫ثەرچبّ ّەک لەرەثّْ کراًەّە لە ثری جیٌبیەتی ًبزیەکبى جبرێکی صیکە صّ​ّپبت کرصەّە‪.‬‬ ‫ُەرّەُب ئێوە لەّ ثڕّایە صاییي کە صەّڵەتە ئیوپریبلیطتەکبى ئەگەر ثەم ڕاصەظ ڕازی ثي‬ ‫کە ُێسە ًیساهی ّ ضرّیطە ئیضاری ّ ثەڕێْەثەریەکبًی سۆیبى کە ئەرکیبى صۆزیٌەّە ّ‬ ‫صەرُیٌبًی ضەرّەتەکبًی ئێوە ّ ًبرصًیبًە ثۆ هێترۆپۆلەکبى‪ ،‬ثکێػٌەّە‪ ،‬تّْغی ُەڵەیەکی‬ ‫گەّرە صەثي ّ ثە کرصەّەیەکی زاڵوبًە صاصەًضرێ‪.‬‬ ‫تەًیب ضەرثەسۆیی ّغک ّ ڕّ​ّت ّ لّْت‪ ،‬چبّ ّ گْێوبى ًبئبسٌێ ّ ثۆهبى ًبثێتە ًبى ّ‬ ‫پێشۆر‪ .‬ضەرّەت ّ ضبهبًی ّاڵتبًی ئیوپریبلیطتی لە پێْاًەی جیِبًی صا‪ ،‬ثەغی ئێوەغی‬ ‫پێْەیە‪ .‬ثێ غک ئەم پێضا گرتٌە ڕاغکبّاًەیە‪ ،‬ثەم هبًبیە ًیە کە تکٌیک ّ صۆزیٌەّەکبًی‬ ‫ڕۆژ ئبّاظ ُی ئێوەیە‪ .‬زۆر ثە ڕّ​ًّی‪ ،‬ئْرّپب زیبص لە ڕاصەی سۆی کەڵکی لە زێڕ ّ‬ ‫کەرەضەی سبّی ّاڵتە صاگیرکراّەکبى ّەرگرتّْە‪ .‬ئەهریکبی التیي‪ ،‬چیي‪ ،‬ئەفریمب ّ‬ ‫تەّاّی ئەّ لبڕاًەی کە ئەهڕۆ تبّێری ضەرّەت ّ ضبهبًەکبًیبى ثە ثەرچبّیبى صا صە‬ ‫ئبضوبى ُەڵچّْە‪ ،‬چەًض ضەصەیەکە کە ئبڵوبش‪ً ،‬ەفت‪ ،‬ئبّرێػن‪ ،‬پەهۆ‪ ،‬جۆرەکبًی صار ّ‬ ‫ثەرُەهە ثٌەڕەتی ّ ئەضبضیەکبًیبى‪ ،‬ثەرەّ ئەم ئْرّپبیە ُەڵضاغتّْە‪ .‬ثێ ئەم ال ّ ئەّ ال‪،‬‬ ‫ئْرّپب سْڵمبّی صەضتی ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەهە‪ .‬ئەّ ضەرّەت ّ ضبهبًبًەی کە ّا سەریکە‬ ‫ئْرّپب صەسٌکێٌي‪ ،‬ئەّ ضەرّەتبًەى کە لە ّاڵتە گەغە ًەکرصّ​ّەکبى ثە تباڵى ثراّى‪.‬‬ ‫ثەًضەرەکبًی ُْلەًض‪ ،‬لیۆرپۆل‪ ،‬ثبرصاگرەکبًی ثرصۆ ّ لیۆرپۆل کە لە چەّضبًضًەّەی‬ ‫ڕەظ پێطتەکبى غبرەزاى‪ ،‬ئەّ ًبّ ّ ًبّثبًگەی پێی گەیػتّْى لەرزصاری هیلیۆًبى کۆیلەیە‬ ‫کە لە ًیػتیوبًیبى صّ​ّر سراًّەّە یبى ئبّارە ثّْى‪ .‬کبتێ صەثیطیي کە ضەرۆکی‬ ‫صەّڵەتێکی ئْرّپبیی صەضت لە ضەر ضیٌگ صەڵێ صەثێ ئێوە ُبّکبری ّاڵتبًی گەغە‬ ‫ًەکرصّ​ّ ثکەییي‪ ،‬ئێوە لە سۆغیبى غبگەغکە ًبثیي ّ کڕًۆغی ضپبضگْزاری ًبثەییي‪ .‬ثە‬ ‫پێچەّاًە ثە سۆهبى صەڵێیي کە '' لەرەثّْ کرصًەّەی ڕاثرصّ​ّیە ''‪ُ .‬ەرّەُب ئەّە لجْڵ‬

‫~ ‪~ 104‬‬

‫ًبکەییي کە ُبّکبری کرصى لە گەڵ ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّ​ّ ثە کبری سێرسْازاًە ّەکّْ‬ ‫پیرۆزیەک ّاثێ ّ لە ڕّاًگەی ڕەدن ّ ثەزەییەّە ثکرێ‪ .‬ئەم ُبّکبریە صەثێ صەرسەری‬ ‫ّیژصاًی ّەسەثەر ُبتّْ ثێ‪ّ .‬یژصاًی ئیطتیعوبر کراّ صەثێ ئەّە ثساًێ کە ئەّ ُبّکبریە‬ ‫هبفی سۆیەتی کە ثۆی صەگەڕێتەّە ّ ّیژصاًی صەضەاڵتە ضەرهبیەصارەکبًیع صەثێ‬ ‫ّەسەثەر ثێ ّ ثساًێ کە ئەهە لەرزێکە لە الیەتی ّ صەثێ ثیضاتەّە‪.‬‬ ‫ئەگەر لە سۆثبیی ثّْى ّ سۆ ثە زل زاًیٌی ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری لە گۆڕی ثێ ‪ -‬هبف‬ ‫ًەًبضیي ثە الّە ثٌێیي ‪ ّ -‬ل ە صاًەّەی هبف سۆ ثجْێرى‪ً ،‬یساهە تبیجەتەکەیبى ُەر سۆی ثە‬ ‫پێی هەًتمی ًیساهەکەیبى صەثێتە ُۆی لە ًبّ ثرصًیبى‪ .‬ئەهە ڕاضتیەکە کە ًەتەّە تبزەکبى‪،‬‬ ‫صەتْاًي ضەرهبیەیەکی کەهی تبیجەتی ڕاکێػي‪ .‬زۆر ُۆکبر صەثٌە ُۆی پبضبّ صاًی‬ ‫ضەرهبیە گْزاری لەم ّاڵتبًە صا‪ .‬لە گەڵ ئەّەصا کە ضەرهبیەصاراى ُەضتیبى کرص (صیبرە‬ ‫ئەّاى لە یەکەم کەضەکبًي کە پێ صەزاًي) کە ّاڵتەکەیبى سەریکە سبکێکی صاگیرکراّ‬ ‫ثەجێ صێڵی‪ ،‬ثە پەلە ضەرهبیەکبًیبى لەّ ّاڵتە صەثەًە صەر‪ .‬ثرصًە صەرەّەی ضەرهبیەکبى‬ ‫یەکێک لە کۆًتریي صیبرصەکبًی پێک ُبتّْ لە ضڕیٌەّەی ئیطتیعوبرە‪.‬‬ ‫غ یرکەتە تبیجەتیەکبى ُەل ّ هەرجیک ثۆ ضەرهبیە صاًبى لە ّاڵتبًی ضەرثەسۆصا صێٌ​ٌە گۆڕ‬ ‫کە ثە کرصەّە ًە لجْل صەکرێ ّ ًە ثەڕێْە صەثرێ‪ .‬ضەرهبیەصاراى لە گەڵ چًّْە ًبّ‬ ‫''هبّراء الجذبر'' ئەّصیْ صەریبکبى‪ ،‬کە صڵڕەلبًە سْازیبری لبزاًجی زیبتر ّ ثەرُەهی‬ ‫زۆرترى‪ ،‬سۆیبى لە ضەرهبیەگْزاری صرێژ سبیەى صەثْێرى‪ .‬لە گەڵ ثەرًبهەی ئەّ‬ ‫تبلوبًەی کە صەضەاڵتێکیبى ثە صەضتەّە ثە ئبغکرا صّژهٌبیەتی صەکەى‪ .‬ئەگەر پبرە ثە‬ ‫لەرز صەصەًە ّاڵتە تبزە صاهەزراّەکبى ئەّە لە ڕّ​ّی ًبچبریە ّ ثەّ غەرتەیە کە ئەّ‬ ‫صراّەی صەیضەى کباڵی ثەرُەم ُبتّْی سۆیبًی پێ ثکڕًەّە‪ ،‬کە لە کبرگەکبًیبى صا لە‬ ‫هێترۆپۆل لە کبر ًەکەّى‪.‬‬ ‫لە ڕاضتیضا ُۆی ثێ ثڕّایی گرّ​ّپە هبڵیەکبًی ڕۆژئبّا‪ً ،‬یگەراًی لە هەترضی ّ صڵە‬ ‫ڕاّکەیبًە‪ .‬ئەّ گرّ​ّپبًە سْازیبری ضەلبهگیری ضیبضی ّ ئبّ ّ ُەّای کۆهەاڵیەتی‬ ‫گًّْجبّ ّ لەثبرى‪ .‬کە ثە ضەرًج صاى ثە ُەل ّ هەرجی ًبلەثبری کۆهەڵگب لە صّای‬ ‫ضەرثەسۆیی کبرێکی هەدبڵە‪ .‬ثەڵێ ئەّاى ثۆ ئەّەی کە سبکە صاگیرکراّەکەی پێػّْ‬ ‫تْاًبی صاثیي کرصًی ُەل ّ هەرجی ضیبضی ُەثێ صاّای لێ صەکەى کە یبى ضپبیەک‬ ‫صاهەزرێٌێ ّ ثیپبرێسێ یبى ثێتە ًبّ ریکەّتٌ​ٌبهە ًیساهی ّ ئبثْریەکبى‪ .‬کۆهپبًیبکبى فػبر ّ‬ ‫زەست صەسەًە ضەر ّاڵتەکبًیبى ثۆ ئەّەی لەم ّاڵتبًەصا ثۆ پبراضتٌی ثەرژەّەًضیەکبًیبى‬

‫~ ‪~ 105‬‬

‫پێگەی ًیساهی صاهەزرێٌي ّ ثە کْرتی ئەّ ضەرهبیەی کە صەیبًەّێ لەم یبى لەّ ّاڵتە‬ ‫گەغە ًەکرصّ​ّەصا ّەگەڕی ثشەى‪ ،‬ثیپبرێسى‪.‬‬ ‫ئەّ ّاڵتبًەی کە ثتْاًي ضەر ثۆ هەرجەکبًی تراضت ّ پبّاى سْازاى ًەّی ثکەى ّ‬ ‫صاّاکبًیبى ثەجێ ثگەیەًي‪ ،‬زۆر کەهي‪ُ .‬ەر ثۆیە ثە ًبچبری ضەرهبیەکبى ثە ُۆی ثێ ثەظ‬ ‫ثًّْیبى لە ثبزارەکبًی جێی هتوبًە لە ئْرّپبصا لە ضەر یەک کەڵەکە صەثي ّ لە جّْڵە‬ ‫صەکەّى‪ّ .‬ەض تبى ّ لە جّْڵە کەّتٌی ضەرهبیە ثەّ ڕاصەیە صەگب کە ضەرهبیەصارەکبى‬ ‫تەًبًەت لە ضەرهبیە گْزاری لە ّاڵتبًی سۆغیبًضا سۆ صەثْێرى‪ .‬ثەرُەم ّ لبزاًجی‬ ‫ضەرهبیە تب ڕاصەی ّەپێکەًیي سطتي صێتە سْار ّ هبڵیبت ًەترضتریي ضەرهبیەصارەکبى‬ ‫ُیْا ثڕ صەکبت‪ .‬لە صرێژ سبیەى صا ُەل ّ هەرج تب صێ ثەرەّ سراپی صەچێ‪ .‬کبرەضبت‬ ‫صەلەّهێ‪ .‬ضەرهبیەکبى ئیتر لە گەڕ صا ًیي یبى لە تەّژهی لە گەڕ صا ثًّْیبى زۆر کەم‬ ‫ثۆتەّە‪ .‬ثبًکەکبًی ضْیطرا ئیتر ضەرهبیە ّەرًبگرى ّ ئْرّپب ُەًبضەی لێ صەثڕی‪.‬‬ ‫ضەرەڕای ثڕێکی زۆر سەرجی کە ثۆ ثْارە ًیساهیەکبى تەرسبى صەکرێ‪ ،‬تْاًبی‬ ‫ضەرهبیەصاری جیِبًی سەریکە ثە کۆتبیی صێت‪ .‬ثەاڵم هەترضیەکی صیکەظ ُەڕەغە لە‬ ‫ئْرّپب صەکبت‪ .‬لە ڕاضتی صا ثە ڕاصەیەکە کە سۆ ثە زل زاًی ّ پبّاى سْازی ّ گْێ‬ ‫ًەصاى ثە ثبیەسە ئەساللیەکبى جیِبًی ضێِەم ثەجێ صێڵێ ّ ڕۆژئبّا ثەرەّ صّا صەگەرێتەّە‬ ‫ّ ثە ُەر دبڵ صەّەضتێ ّ لە جّْڵە صەکەّێ‪.‬‬ ‫ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّ​ّ ثڕیبر صەصەى کە لە ثْاری ئبثّْریەّە لە ضەر پێی سۆیبى‬ ‫ثْەضتي‪ .‬پیػە ّ ضٌعەتە ڕۆژئبّاییەکبى ُەر زّ​ّ ثبزاڕەکبًی ئەّ صیْ صەریبکبى لە صەضت‬ ‫صەصەى‪ .‬ضەیبرە ّ هبغێٌەکبى لە هەسسەى ّ ثبزاڕەکبًی ئْرّپبییضا لە ضەر یەک کەڵەکە‬ ‫صەثي ّ لە ًێْاى تراضتەکبى ّ گرّ​ّپە هبڵیەکبى غەڕ ّ ُەرایەکی ثێ ئبهبى صەکەّێتەّە‪.‬‬ ‫صاسراًی کبرگەکبى ّ ثێکبری کرێکبراى‪ ،‬کرێکبراًی ئْرّپبیی ثۆ سەثبتێکی لێجڕاّاًە لە صژی‬ ‫ڕژیوی ضەرهبیەصاری ُبى صەصا‪ .‬لبزاًجی غْێي ّ جێگە پبّاى کراّەکبًیبى لەّە صایە کە‬ ‫ُبّکبری ّ یبرهەتی گەّرە ّ ثەرچبّ ثە کۆهەڵە هەرجی ضەرەتبیی ثشەًە ثەر صەضتی‬ ‫ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّ​ّ‪ .‬کەّا ثّْ صەثیٌي ئەّ ًەتەّە تبزە ثە ضەر ثەسۆیی گەیػتْاًەی‬ ‫جیِبًی ضیِەم ضەثبرەت ثەّ ثێ صەضەاڵتیەی کە لە دبضت ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری پێػبًی‬ ‫صەصەى‪ ،‬سەتب ثبرى‪ .‬ئێوە ثە ُۆی ئەّ هبفەی کە ُەهبًە ّ ئەّ ُەل ّ هەرجەی کە‬ ‫ُەهبًە ثەُێسیي‪ .‬ئێوە صەثێ ثە پێچەّاًەی ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری ثڵێیي ّ ثۆیبى ثبش‬ ‫ثکەییي کە گریٌگتریي هەضەلەی ئەم ضەرصەهە غەڕی ئەّاى ّ ڕژیوە ضْضیبلیطتەکبى‬ ‫ًیە‪ .‬صەثێ کۆتبیی ثەم غەڕە ضبرصە ثێٌیي کە جگە لە ثەصثەستی ّ هبڵْێراًی ّ چبرەڕەغی‬

‫~ ‪~ 106‬‬

‫ثەرُەهێکی صیکەی لێ ًبکەّێتەّە‪ .‬صەثێ لە ثّْى ثە سبّەى چەکی ئەتۆهی لە جیِبى‪،‬‬ ‫چبّپۆغی ثکرێ ّ ثە صەضت ئبّاڵەیی زیبتر لە ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّ​ّ ّ ُەژارصا‬ ‫ضەرهبیە گْزاری ثکرێ ّ لە ثْارە فەًٌی ّ تیکٌیکیەکبى صا ُبّکبریبى ثکرێ‪ .‬چبرەًّْضی‬ ‫جیِبى ثەضتراّەتەّە ثە ّاڵهێک کە ثەم پرضیبرە صەصرێتەّە‪.‬‬ ‫ڕژیوە ضەرهبیەصارەکبى لە ُەّڵی ئەّە صاى ّاڵتبًی ضْضیبلیطتی ثە چبرەًّْضی ئەّرّپب‬ ‫ئۆگری پەیضا ثکەى ًەک ثەّ جیِبًەی کە پڕە لە ڕەگەزی جۆراّجۆر ّ هرۆڤی ثرضی‪.‬‬ ‫ضەرکەّتٌی گبگبریي ثە پێچەّاًەی ثۆچًّْی صۆگۆل ضەرکەّتٌی ئْرّپب ًیە‪ .‬هبّەیەکە‬ ‫ضەراًی ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری ّ کەضبًی ئەصیت ّ رۆغٌجیر لە دبضت یەکێتی غۆڕەّی‬ ‫ُەڵص ّ کەّتێکی صّ ڕّ​ّیبًەیبى گرتۆتە ثەر‪ .‬صّای ئەّەی تەّاّی ُێس ّ تْاًبی سۆیبى‬ ‫ّەگەڕ سطت ثۆ ئەّەی ڕژیوی ضْضیبلیطتی ثڕّسێٌي‪ ،‬ئێطتب ُبتًّْە ضەر ئەّ ثڕّایە کە‬ ‫صەثێ دیطبثی ثۆ ثکرێ ّ ئێطتب سۆیبى ثە سۆغەّیطت ّ ًسیکی صەزاًي ّ ثە ًبزەّە‬ ‫صڵضاری لە گەڵ صا صەکەى ّ ثە ثەرصەّاهی ّەثیر ًەتەّەی ڕّ​ّش صێٌ​ٌەّە کە‬ ‫''ئْرّپب''ییي ّ ضەر ثە ''ئْرّپب''ى‪.‬‬ ‫ثە پێک ُێٌبًی ئبژاّە لە جیِبًی ضێِەم صا ثە ثیبًّْی ئەّەی کە غەپۆلێکە سەریکە‬ ‫ُەڵضەضتێ‪ ،‬غەپۆلێکە کە ُەڕەغە لە ئْرّپب صەکب‪ً ،‬بتْاًي لە ًێْاى ُێسە پێػکەّتي‬ ‫سْازەکبى کە صەیبًەّێ هرۆڤبیەتی ثەرەّ ثەستەّەری ثجەى‪ً ،‬بکۆکی ّ لێک صاثڕاى پێک‬ ‫ثێٌي‪ .‬جیِبًی ضێِەم ًبیەّێ لە صژی ئْرّپب غەڕی گەّرەی ثرضێتی ّەڕێ ثشبت‪.‬‬ ‫چبّەڕّاًی جیِبًی ضێِەم لە ئْرّپب کە ڕژین چەًضیي ضەصە کۆیالیەتی ثە ضەر صا ضەپبًض‬ ‫ئەّەیە کە لە پێٌبّ ّەصەضت ُێٌبًەّەی هبف ّ کەراهەتی هرۆییبًەی سۆی صا ُبّکبری‬ ‫ثکبت ّ هرۆڤبیەتی لە گػت غْێٌێک ّ ضەراضەری جیِبى ضەرکەّێت‪.‬‬ ‫ڕّ​ًّە کە لە ًەزاًی ّ ضبصەیی صا ًبگەیٌە ئەّ جێگبیەکە پێوبى ّاثێ ئەم کبرە ثە ُبّکبری‬ ‫ّ یبرهەتی صاًی تێکەڵ لە گەڵ ًیبزپبکی دکّْهەت ّ صەضەاڵتە ئْرّپبییەکبى جێجەجێ‬ ‫صەکرێ‪ .‬ئەم ُەًگبّە گەّرە یبًی ضەرلە ًْێ ُێٌبًەّەی هرۆڤ ثۆ ًبّ جیِبى ّەکّْ‬ ‫هرۆڤێکی کبهڵ‪ ،‬صەثێ ثە پێضا گری کۆهەاڵًی ئْرّپبیی ثکرێ‪ .‬ئەّ کۆهەاڵًەی ئەّ ڕاضتیە‬ ‫صەرک ثکەى کە زۆرجبر لە دبضت هەضەلە ئیطتیعوبریەکبى صا پػتیْاًیبى لە ئەرثبة ّ‬ ‫گەّرەی ُبّثەغوبى کرصّ​ّە‪ .‬ثۆ ئەم کبرە صەثێ ضەرەتب چیي ّ تْێژە ئْرّپبییەکبى‬ ‫ّەسەثەر ثێي‪ .‬صەثێ هێػکیبى ثتەکێٌي ّ صەضت لە گەهە کرصى لە ڕۆڵی ''ثّْکی‬ ‫ًّْضتّْی ًبّ صارضتبى'' * ُەڵگرى‪.‬‬ ‫* '' ثّْکی ًّْضتّْی ًبّ صارضتبى '' ثەرُەهی ( کێٌت صۆپرۆ ) یە‪.‬‬

‫~ ‪~ 107‬‬

‫جەزائیر‬ ‫ئەم ثەغە چەًضیي ضبڵ لەهەّثەر لە الیەى ''صێِمبى ثێرّزی'' لە صەرەّەی ّاڵت ثاڵّ‬ ‫کرایەّە‪ُ .‬ەر ثۆیە ثە ُۆی تبیجەتوەًضی ّ لێکضاًەّەی زاًطتیبًەی ئەم ثبثەتە ضەثبرەت‬ ‫ثە غۆڕغی جەزائیر‪ ،‬صّ​ّثبرە ثاڵّی صەکەیٌەّە‪.‬‬ ‫‪----------------------------------------------------------‬‬‫لە هبّەیەکی کْرت صا فەڕاًطەی کۆهبری چْارەم ًبچبر ثّْ کە پێگە ئیطتیعوبریەکبًی‬ ‫سۆی لە 'ُیٌض ّ چیي'‪ ،‬تًْص ّ هەغریت ثەجێ ثێڵێ‪ .‬ضپبی فەڕاًطە ثە تێکػکبًی لە‬ ‫''صیي ثیي فْ '' ثە تەّاّی ضّْک ّ چرّ​ّک ثجْ ّ ئەفطەرەکبًی ضّْر ثّْى لە ضەر‬ ‫ئەّە کە کۆتبیی ثەم پبغە کػە ثێٌي‪ .‬جەزائیر ّەکّْ صّاییي سبڵی پبغەکػەکبى صیبری‬ ‫کراثّْ‪ .‬لە ضبڵی ‪ّ 1830‬ە جەزائیر ضەر ثە فەڕاًطە ثّْ ّ ئیطتیعوبر تب ًبسی ئەم ّاڵتە‬ ‫کبریگەری ُەثّْ‪.‬‬ ‫ثە چبّپۆغی کرصى ّ ّەثەر چبّ ًەگرتٌی چٌگ صاکْتبًی تًّْضی فەڕاًطە ثە ضەر‬ ‫ئبثّْری ئەّ ّاڵتەصا ّ ثۆ ّێٌە‬

‫ثە ضەر ثەغی ًەّتی ضەدراصا‪ ،‬زیبتر لە هلیۆًێک‬

‫هْضتەعوەرە ًػیي کە ''پێ ڕەظ'' یبى پێ صەگْترا‪ ،‬لە ًبّ سبکی جەزائیر صەژیبى کە ثە‬ ‫کبری کػت ّ کبڵ ّ ّەرزێڕیەّە سەریک ثّْى‪ .‬جەزایر ثە ''ثەغێکی جیب ًەکراّە'' لە‬ ‫سبکی فەڕاًطە صاصەًرا‪.‬‬

‫(‪)1‬‬

‫غۆڕظ لە ضبڵی ‪ 1954‬صەضتی پێ کرص‪ .‬ضەرەک ّەزیراًی ئەّ کبتی فەڕاًطە ثە ًبّی‬ ‫''هٌضش فراًص'' ڕایگەیبًض کە ئەم غۆڕظ ّ ڕاپەڕیٌبًە ثە زّ​ّیی تێک صەغکێٌضرێ‪.‬‬ ‫ضەرکەّتٌی دیسثە چەپیەکبى لە ُەڵجژارصًەکبًی ‪ 1956‬صا‪ّ ،‬ەکّْ ترّ​ّضکبییەکی ُیْا لە‬ ‫ثْاری ضبزاى یبى ڕێکەّتي سۆی صەرسطت‪ .‬ثەاڵم لە ضەرەتبی ضبڵی ‪1957‬صا‪'' ،‬گی هْلە''‬ ‫ی ضەرەک ّەزیری ضْضیبلیطتەکبى لە ژێر فػبری ضەرەّەی تًّْضرەّەکبًی جەزائیری‬ ‫فەڕاًطە‪ ،‬ثە تەّاّی صرێژەی ثە غەڕصا‪ --- .‬ثە پێػْازی لێ کرصى لە تًّْض ّ تیژیەکبى‪،‬‬ ‫جیٌبیەتەکبى‪ ،‬ئبزار ّ ئەغکەًجەکبى کە ثەغێکی زۆر ّ ثەرچبّ لە سەڵکی جەزائیر لە‬

‫~ ‪~ 108‬‬

‫لْرثبًیەکبًی ثّْى ّ ثە جۆرێک تەغەًەی کرص کە تب سبکی فەڕاًطە چّْ ‪ُ ---‬ەر ئەّ‬ ‫غەڕەظ ثّْ کە گۆڕی کۆهبری چْارەهی ُەڵتەکبًض ّ ُێٌضەی ًەهبثّْ کە ڕژیوێکی‬ ‫صیکتبتۆری ًیساهی یبى فبغیطتی ثبڵ ثە ضەر ّاڵتی فەڕاًطەصا ثکێػێ‪.‬‬ ‫ثەم غێْە ثّْ کە فبًّْى لە گەڵ تًّْض ّ تیژی ئبغٌب ثّْ‪ .‬لێضّاًەکبًی ضەثبرەت ثە‬ ‫غەڕ‪ ،‬لە صّ ثەرگ صا ثاڵّ کراّەتەّە‪ .‬یەکیبى ''ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیر'' ّ ئەّی‬ ‫تریبى ''لە پێٌبّ غۆڕغی ئەفریمبصا'' یە‪.‬‬ ‫لە ژّئەًی ‪ 1957‬صا ''الکۆضت'' ّەزیری ًیػتەجێی جەزائیر ّاتب ئەّ کەضەی کە فبًّْى‬ ‫صەضت لە کبر کێػبًەّەکەی ثۆ ئەّ ًبرصّ​ّە‪ ،‬صەضتّْری صا‬

‫ثە ُەًگی صەیەهی‬

‫چەترثبزەکبًی ضەرُەًگ هبضۆ کە ئەرکی پبراضتٌی ئەهٌیەت ّ ئبضبیع لە جەزائیر‬ ‫ّەئەضتۆ ثگرى‪ .‬چەترثبزەکبى کەضبًێکیبى ڕاصەضپبرص کە کرێکبراًی الیەًگری (ثەرەی‬ ‫ڕزگبریشْازی ًەتەّەیی) ثشەًە ژێر چبّەصێری ئەّ کبتەی لە ''لصجە''‬

‫(‪)2‬‬

‫ثۆ چًّْە ضەر‬

‫کبر ّەصەر صەکەّتي لە الیەى چەترثبزەکبًەّە صەضتگیر صەکراى‪.‬‬ ‫ئەم غێْازەظ ّەکّْ ثبلی ضەرکْت کرصًەکبى کبریگەر ثّْ ّ ثەرەی ڕزگبری سْازی‬ ‫ًەتەّەیی ًبچبر ثّْ کە ڕّ​ّ ثکبتە گًْضەکبى ّ ُەّڵی سۆی لە پێٌبّ غەڕی پبرتیساًی‬ ‫ّەگەڕ ثشب‪ .‬ثە پێی ئەم ًبّەڕۆکە ّ ُەل ّ هەرجی ڕّ​ّصاّەکبى ڕّ​ّى ّ ئبغکرایە کە‬ ‫فبًّْى ئەّ ثۆچًّْە تیْریکیبًەی کە لە ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەرزەّی'' صا ُبتّْە‪،‬‬ ‫رێک ّ پێکی کرصّ​ّى‪ .‬فبًّْى ثە گبڵتەّە ثۆی صەرصەکەّێ کە فەڕاًطەّیەکبى زۆر زّ​ّ‬ ‫ثە کەغفێکی گەّرە صەگەى‪ .‬ثٌبغەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە صەرەّە‬ ‫صارێژراّە ّ لە الیەى ثێگبًەکبًەّە ّ ثە تبیجەتی لە الیەى غۆڕەّی ّ هیطریەکبى‬ ‫سەرجیەکەغی صاثیي صەکرێ‪' .‬ئبلجێر کبهۆ' لە ضبڵی ‪ 1958‬صا ڕایگەیبًض کە ًبثێ ڕێگب ثضرێ‬ ‫جەزائیر ثکەّێتە صەضت ئیوپریبلیطوی ًْێ‪ .‬ئەّ پێی ّاثّْ کە ثەرەی ڕزگبری سْازی‬ ‫ًەتەّەیی لە ُەّڵی لە ًبّ ثرصًی هیلیۆًێک ّ صّ ضەص ُەزار ئْرّپبیی (هەثەضت‬ ‫ئْرّپبییەکبًی صاًیػتّْی جەزائیر) ّ ضّْک کرصًی هیلیۆًبى فەڕاًطەّی صیکە صایە‪.‬‬ ‫ئەگەر ُەڵْێطتی ئەفطەرە غبرەزاکبى لە جەزائیر ثشەیٌە ژێر ضەرًج‪ ،‬ئەّ ڕاگەیبًضًەی‬ ‫کبهۆ صەکرێ ًیْ ثەًضی سۆی ثٌْێٌێ‪ .‬زۆرثەی ئەم ئەفطەراًە پێیبى ّاثّْ کە ثەغضاری‬ ‫غەڕێکی پیرۆز صەکەى‪ .‬لە ثەگژصاچًّْەّەیەکی ًْێ لە صژی پیالًە هبتریبلیطتەکبى‪ ،‬گػتی‬ ‫گیر ّ ثێسراّ کە لێ ضاى ّ لە ًبّ ثرصًی غبرضتبًیەتی ڕۆژئبّای کرصۆتە ًیػبًە‪ ،‬تبکتیکە‬ ‫ئبغتی سْازاًەکەیبى کەهتر لە ثیر ّ ثبّەڕەکەیبى زاڵوبًە ًەثّْ‪ُ .‬ەر ثەّ جۆرە کە‬

‫~ ‪~ 109‬‬

‫فبًّْى صەری صەسب لە ضەرەتبصا ُەّڵیبى ئەّە ثّْ کە ثەغی سەثبتگێڕ لە ثەغی ضبغ یبى‬ ‫ثێ ئبزاری کۆهەڵ جیب ثکەًەّە‪ُ .‬ەر ئەّ ضتراتیژیەی کە ئەهریکبییەکبى لە ّیەتٌبم‬ ‫ثەڕێْەیبى صەثرص‪ُ .‬ەرّەُب ثەڵێٌیبى صەصا کە لە صاُبتّْصا گەاڵڵەیەکی چبکطبزی ئبثّْری‬ ‫ّ کۆهەاڵیەتی جێجەجێ ثکەى ّ ُیچ گْهبًیػی تێضا ًیە کە ثەغیک لەّاى زۆر ثە صڵطۆزاًە‬ ‫لە ُەّڵی صۆزیٌەّەی ڕێگبیەک ثّْى ثۆ ثەڕێْە ثرصًی ئەم ثەرًبهە‪ .‬ثەاڵم ضیبضەتی‬ ‫ئبثّْری لە جەزائیرصا لە ژێر صەضەاڵتی ًیساهیەکبى صا ًەثّْ ثەڵکّْ لە ژێر صەضتی‬ ‫صەضەاڵتضاراًی فەڕاًطەّی ‪ -‬جەزائیریەکبى صاثّْ‪ُ .‬ەرّەُب ثە ُەًضێک ضەرکەّتي ضپب‬ ‫ُەّڵی صا‪ ،‬کە لە ڕکەثەرایەتی ًێْاى ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ ''ضبزغکبراى''‬ ‫(‪ (M.N.A‬کەڵک ّەرگرێ‪.‬‬ ‫ضپبی فەڕاًطە صەضتی ثرص ثۆ زۆر کْغت ّ کْغتبر ّ ثەرپرضبیەتیەکەی سطتە‬ ‫ضەرغبًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی‪ .‬فبًّْى ئیػبرە ثە چەًض ّێٌەیەک لە‬ ‫کْغتبری ''هلْضە'' ّ ''ّاگرام'' صەکب‪{ .‬لە '' هلْضە '' تەّاّی دەغیوەتی پیبّی ضەرّ​ّی‬ ‫‪ 15‬ضبڵی ئەّ ئبّاییە کە ًسیک ثە ‪ 300‬کەش صەثّْى‪ ،‬کۆهەڵکْژی کراى‪ .‬لە ڕاضتیضا ئەم‬ ‫ئبّاییە لە ژێر صەضەاڵتی ( ‪ّ (M.N.A‬اتب(جْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر) صاثّْ‪ .‬ثەرەی‬ ‫ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە الیەى (جْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر) ّ ُەرّەُب لە الیەى‬ ‫فەڕاًطەّیەکبًەّە ّەکّْ ئەًجبم صەراًی ئەّ کْغتبرە ثە کۆهەڵە صەًبضێٌضراى‪}.‬‬ ‫ُەرّەُب ثۆ صّ​ّر سطتٌەّەی کۆهەڵگب لە ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی‪ ،‬ئەّاًیبى ثە‬ ‫کۆهەڵ صّ​ّر صەسطتەّە‪ .‬لە ضبڵی ‪ً 1959‬سیک ثە صّ هیلیۆى عەرەة ّاتب یەک لە ضەر‬ ‫چْاری تەّاّی دەغیوەت ًبچبر کراى کە ثۆ صّ​ّر ثّْى لە کبرتێکەری پبرتیساًەکبى ّ‬ ‫ُەرّەُب ثە صّ​ّر ثّْى لە کرصاری تۆڵە ضتبًضًەّەیبى ‪ -‬کە لە ڕاضتی صا ثبّک‪ ،‬کْڕ‪ ،‬ثرا‪،‬‬ ‫یبى ُبّضەراًیبى ثّْى‪ -‬ئبّاییەکبًیبى ثەجێ ثێڵي ّ لەّ ضەرصەهەصا فەزایەکی ثێ ثەظ‬ ‫کرصى لە هبف ّ ترش ّ سۆف ثبڵی ثە ضەر گػت غْێٌێک صا کێػبثّْ‪.‬‬ ‫ثێ لێک ُەاڵّارصى ّ جیبّازی ّغک ّ تەڕ صەثًّْە لْرثبًی ''ڕێگب سۆظ کەرەکبى''‪.‬‬ ‫پیبّکْژاًیبى ثۆ ئەّ ئبّاییبًە صەًبرص کە پێیبى ّاثّْ پێگەی سەثبتگێڕاًی لێیە‪ .‬یبى تەًیب ثەّ‬ ‫هبًبیەی کە صاًیػتْاًەکەی جەزائیری ثّْى‪ .‬ئەم غێْازە فبغیطتیبًەی ترش ّ تۆلبًضى‬ ‫کە لە الیەى یەکە ًیساهیەکبًی ضپی پێطتەکبًەّە ثەڕێْە صەچّْ‪ ،‬کبرێکی ئبغکرا ّ صیبر‬ ‫ثّْ‪ .‬لە ثٌکەکبًی پۆلیطی غبر ّ لە ًبّەًضی زیٌضاًە ًیساهیەکبى‪ ،‬تۆّی ثە هیرات هبّی‬ ‫ئەغکەًجە ًْێکبى ّەکّْ ڕۆهبًی ''طبعْى'' ی کبهۆ کە غْێٌەکەی لە ''ئۆراى'' ە‬ ‫هػکەکبى لە زێڕاثەکبى صێٌە صەر‪ّ ،‬ەکّْ کّْللە ّ هێرّ​ّلە تێکیبى صاّیػت ّ زیبصیبى‬

‫~ ‪~ 110‬‬

‫صەکرص‪ .‬زۆرثەی لْرثبًیەکبى عەرەثەکبى ثّْى‪ .‬ثەاڵم ئەّ ئْرّپبییبًەی کە الیەًگری‬ ‫ضەرثەسۆیی جەزائیر ثّْى‪ ،‬لەم کبرە ثێ ثەظ ًەثّْى‪.‬‬ ‫''هۆریص ئۆصێي'' هبهۆضتبی ثیرکبری لە زاًکۆی جەزیرە‪ ،‬تەهەى ‪ 25‬ضبڵە لە ''ئەلجیبر'' لە‬ ‫ئبکبهی ئەغکەًجە صا گیبًی لە صەضت صا‪ .‬کۆهۆًیطتێکی صیکەی فەڕاًطەّی صاًیػتّْی‬ ‫جەزائیر ''ُبًری ئەلەک'' لە کتێجەکەی صا ثە ًبّ ّ ًیػبًی ''پرضیبر'' لە ضبڵی ‪ 1958‬ثبش‬ ‫لە زۆر ثەڵگەی ترضٌبک صەکبت ضەثبرەت ثە ئەغکەًجە کە سۆی ثە ضەری ُبتّْە‪ُ .‬یچ‬ ‫کەضێک گیبًی پبرێسراّ ًەثّْ‪ .‬زهبًی صەفتەرصاری صاصگەی غەڕعی جەزیرە کە ًبّی‬ ‫''هذوض ضفتە'' ثّْ‪ ،‬ثە ئبگر ضّْتبًضیبى‪ .‬ثڕێکی زۆر لە کەفبّی ضبثًّْیبى ثە زەثر ّ‬ ‫زۆری صایە کچێکی تبزە الّ ثە ًبّی جەهیلە ثّْپبغب‪ً .‬بّثراّ ثە ّە تبّاًجبر ثّْ کە لە ًبّ‬ ‫هیْاًشبًەیەکی زاًکۆ ثۆهجی صاًبّە‪ .‬پبغبى ثە ُۆی ثتڵێک صەضتضرێژیبى کرصە ضەری‪.‬‬ ‫ثبّکی ‪ 71‬ضبڵەی ثە جیبزی کبرەثبیی ئەغکەًجە صەکرا‪ُ .‬ەرکبتێک صەضتیبى صەصایە‬ ‫ئەغکەًجە‪ ،‬جەلالصەکبى پێیبى صەگْتن ''ًبثێ ثەزەییتبى ثە عەرەثەکبى صا ثێتەّە''‪ُ .‬ەر لەّ‬ ‫ضەرصەهەصا ئەّ سْێٌضکبرە جەزائیریبًەی کە لە پبریص صا سەریکی سْێٌضى ثّْى‪،‬‬ ‫صەکەّتٌە ژێر چبّەصێری ّ لێکۆڵیٌەّە‪ .‬ئەّاًیبى صەثرصە کۆاڵًی ''ضّْضە'' یبى ًبّ‬ ‫ًبّەًضەکبًی صیکەی پۆلیص لە گەڕەکەکبًی صیکە ّ ثە غێْەیەکی صڕًضاًە ئەغکەًجە‬ ‫صەکراى‪ .‬پبرێسەراى زۆر ثە ضەستی ڕازی صەثّْى کە پبرێسگبری ّ پػتیْاًی لە‬ ‫جەزائیریەکبى ثکەى ّ ئەّ کەضبًەظ کە گْێیبى ثە ُەڕەغەکبى ًەصەصا‪ ،‬صەکەّتٌە ثەر‬ ‫لێضاًی تۆڵە ضتێٌبًەّە‪.‬‬ ‫فەرهبًضەری ثەرزی ًیساهی ّ ەزارەتی غەڕ لە پبریص ثە غێْەیەکی ڕێک ّ پێک ُەر‬ ‫چەغٌە ڕێگبیەکی صەگرت کە ُەّڵی لێکۆڵیٌەّەی لێْە ثضرایە‪ .‬لە دبڵێکضا ئەّ‬ ‫کۆهیطیۆًبًەی کە ثۆ لێکۆڵیٌەّە لە الیەى دکّْهەتی فەڕاًطەّە پێک صەُبتي‪ ،‬لە ڕّاًگەی‬ ‫عەرەثەکبًەّە ُیچ چەغٌە ثبیەر ّ هبًبیەکیبى ًەثّْ‪ .‬صّای دەّت ضبڵ کبری صڕًضاًە‪،‬‬ ‫تەًبًەت ثۆ یەک جبریع فەڕاًطەّیەک ضەثبرەت ثە کْغتٌی جەزائیریەک لە الیەى‬ ‫صاصگبکبًی فەڕاًطەّە ثە تبّاًجبر ًەًبضێٌضراى‪.‬‬ ‫فبًّْى زۆر ثە ّرص ثیٌی ئەم غتبًەی صەًّْضیەّە ّ ُەر لێرەغەّەیە کە ّرصە ّرصە‬ ‫ُەضت ثەّ ُۆیبًەی فەرق ّ جیبّازی صەکەییي کە فبًًّْی صەّرەی یەکەم لە فبًًّْی‬ ‫صەّرەی صُّەم جیب صەکبتەّە‪.‬‬

‫~ ‪~ 111‬‬

‫یبضبی ''صێئۆًتۆلۆژی''‬

‫(‪)3‬‬

‫کە لە فەڕاًطە فێری فبًّْى صەکرا ّ ئەّ پێی ّاثّْ کە لە‬

‫الیەى ُەهّْ پس غکە فەڕاًطەّیەکبى ڕێسی لێ صەگیرێ‪ ،‬لە چْارچێْەیەکی ثەریٌتر صا‬ ‫صەکەّتە ثەر صەضتضرێژی ّ پەالهبر‪ .‬چۆًکّْ لە گرهەی ئەّضبر پچڕاّی ئیطتیعوبری صا‬ ‫ثبیەسەکبًی غبرضتبًی هبًب ّ ًبّەڕۆکی سۆیبى لە صەضت صەصەى‪'' .‬ضیوۆى صۆثْار'' ّ‬ ‫پبرێسەری تًْطی سبًوی ''ژیسل دلیوی''‬

‫(‪)4‬‬

‫‪ُ -‬ەرصّکیبى ضەثبرەت ثەّە کە پسغکە‬

‫فەڕاًطەّیەکبى صّای ئەّەی کە سۆیبى لە کبتەکبًی ئەغکەًجە کرصى صا ثەغضار صەثّْى‪،‬‬ ‫کەڵک ّەرگرتي لە ئەغکەًجەیبى ڕەت صەکرصەّە‪ -‬تەئیضی فبًًّْیبى صەکرص‪ُ .‬ەرّەُب‬ ‫لە کتێجی ''ُبًری ئبلیک'' صا ئەّەی فبًّْى ثبضی کرصّ​ّە ضەثبرەت ثەّە کە صّکتۆر‬ ‫ُبهیساى صەرزی ''دەلیمی ّ ڕاضتی'' صیبری صەکرص‪ ،‬ثە تەّاّی پػراضت کرصۆتەّە‪ .‬ئەّ‬ ‫صەرزیە کە تبیجەتوەًضی ُیپٌۆتیسهی ُەیە‪ُ ،‬ەر لەّ کبتەغضا صەتْاًێ ثۆ هبّەیەکی صرێژ‬ ‫سبیەى ُبّضەًگی صەرّ​ًّی کەضەکە تێک ثضات‪ .‬صّکتۆرەکبى صەثّْ لە ًێْاى صّ کبتی‬ ‫جیبّازی ئەغکەًجە کراى‪ ،‬ئەغکەًجە کراّ ّەُۆظ سۆی ثێٌ​ٌەّە‪ .‬پسغکە صەرّ​ّى‬ ‫ًبضەکبى ئەرکە ضەرەتبییەکبًی سطتٌە ًبّ لە ُۆظ سۆچًّْی ئبهێری کبرەثبییبى ئبهبصە‬ ‫صەکرص‪.‬‬ ‫'' کبتێک لە تکٌیک ّ غێْازە ئْرّپبییەکبى ثە صّای هرۆڤ صا صەگەڕێن‪ ،‬ثەرصەّاهیەک لە‬ ‫ڕەتضاًەّەی هرۆڤ ثە ئەًضازەی کێْێک صەثیٌن''‪.‬‬

‫(‪)5‬‬

‫فبًّْى ثۆ ئەّەی کە کبری گەری ئەغکەًجە ثە ضەر ضیطتەهی هێػک ّ ثیری صا ‪ -‬چ‬ ‫ئەغکەًجە کبراى ّ چ ئەغکەًجە کراّاى ‪ -‬صەرثشبت چەًضیي ًوًّْەی تبیجەتی ثبش‬ ‫صەکبت‪ .‬لێکۆڵەرێکی پۆلیطی کە لە کبتە جۆراّجۆرەکبًی ئەغکەًجەصا ثەغضاری کرصثّْ‬ ‫زۆر تّْڕە ّ صڵڕەق ثبر ُبتجّْ‪ .‬ثەّ جۆرە کە ژى ّ هٌضاڵەکبًی سۆیػی صەصایە ثەر‬ ‫کْتەک ّ لێضاى‪ .‬لەّ صەهەصا ضەرصاًی ًەسۆغشبًەیەکی کرص کە فبًّْى ثەرپرضی ثّْ‪.‬‬ ‫'' لە ثەر ئەّە کە ئەّ ًەیضەّیطت ّاز لە ئەغکەًجە کرصى ثێٌێ‪ ،‬تەًبًەت پێی ّاثّْ ًبثێ‬ ‫ُەر ثیریػی لێ ثکرێتەّە‪ ،‬ثێ پێچ ّ پەًب صاّای لێ کرصم کە ُبّکبری ثکەم ثۆ ئەّەی‬ ‫ثتْاًێ ثێ ئەّەی تْغی ًبڕەدەتی ّیژصاى ثێت ّ ئبڵۆزکبّی ثە ُەڵص ّ کەّت ّ‬ ‫ڕەفتبریەّە صیبر ثێت‪ ،‬ثە ثیر ّ سەیبڵێکی ئبضّْصەّە ثتْاًێ ًیػتیوبى پەرّەراًی جەزائیری‬ ‫ئەغکەًجە ثکبت‪.‬‬

‫(‪)6‬‬

‫'ضبرتەر' لەّ پێػەکیەصا کە ثۆ کتێجی ''پرضیبر'' ی ئبلیک ًّْضیْیەتی صەڵێ ‪ '' :‬ئەهە ّەک‬ ‫ضێسێف جەلالصە (‪ ،)7‬کبتێک لێکۆڵیٌەّەی صەضت پێ کرص صەثێ تب کۆتبیی ثەرصەّام ثێت‪'' .‬‬

‫~ ‪~ 112‬‬

‫فبًّْى ئبّای لێک صەصایەّە کە چیٌە جیبّازەکبًی لْرثبًی صەضتی ئەغکەًجە کە ثۆ‬ ‫چبرەضەری ّ صەرهبى ڕّ​ّیبى تێ کرصّ​ّە‪ ،‬یبى ضەثبرەت ثە ّەزع ّ ُەل ّ هەرجی‬ ‫ئەّاى ئبگبصار کراّەتەّە‪ ،‬ثە ضەرًج صاى ثە غێْازە جۆراّجۆرەکبًی ئەغکەًجە کراى‪ ،‬ثۆ‬ ‫چەًض ثەظ صاثەظ صەکرێي‪ .‬ئەّ ثەرصەّام ئەّ پێْەًضیە صّ الیەًە صەرصەسب ثێ ئەّەی‬ ‫ثبضی ُۆکبرێک ثکبت‪ .‬چیٌێک لەّ سەڵکە ئەّ کەضبًە صەگرێتەّە کە لْرثبًیبًی پێ‬ ‫سْارصًەّەی ثە تۆپسی ثڕێکی زۆر لە ئبّی ًبسبّێي ّ یبى ضبثًّْبّ‪ ،‬ثّْى‪ُ .‬ەرّەُب‬ ‫صەضتەیەکی صیکە ئەّ لْرثبًیبًە ثّْى کە ثە ُۆی ئبهێری کبرەثبییەّە ئەغکەًجە‬ ‫صەکراى‪ .‬لە الیەکی صیکە تێجریٌی ثتڵ ئەغکەًجەیەکی صیکەی ثبّ ثّْ کە ثەڕیْە صەچّْ‪.‬‬ ‫ئەغکەًجەیەکی صیکە ًەجّْاڵى ثّْ‪ .‬لەم غێْە ئەغکەًجە صا لْرثبًیەکە صەثّْ ًەجّْڵێ‬ ‫ّ ثە چّْکتریي جّْاڵى صەکەّتە ثەر پێاللە ّ لێضاى‪.‬‬ ‫فبًّْى ثبضی ئەّە صەکبت کە ئەّ ًیػتیوبى پەرّەراًەی ئبگبیبى لە ًِێٌی زۆر گریٌگ‬ ‫ثّْە ‪ ،‬صّای ئبزار ّ ئەغکەًجەیەکی زۆر لەت سۆیبى ًبچبر ًەصەکرص کە ضەثبرەت ثە‬ ‫چبرەضەری ضەرصاًی پسیػکی ًەسۆغیە صەرّ​ًّیەکبى ثکەى‪ .‬ئەّ کەضبًە تّْغی ترش ّ‬ ‫سۆف ّ تێک چًّْی ثبری صەرّ​ًّی صەُبتي کە ُیچ چەغٌە زاًیبری ًِێٌیبى ثە صەضتەّە‬ ‫ًەثبیە‪.‬‬ ‫فبًّْى پێی ّایە کە ثەڕێْە چًّْی ئەغکەًجە لە جەزائیر جیب لە ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری‬ ‫هەثەضتی تبیجەتی صیکەی لە پػت ثّْە‪ .‬صەثێ لە ئەغکەًجە ّەکّْ ًەسۆغی ضبصیص ّ‬ ‫ڕەگەزپەرەضتی ثڕّاًیي ًەک ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری‪ ،‬ثۆیە پێْیطتی ثە لێضّاى ّ لە‬ ‫ضەر ًّْضیٌی زیبتر ُەیە‪ .‬صەثێ لەّصا یەکێک لە ئەرکەکبًی صًّیبی ئیطتیعوبری‬ ‫ثجیٌیٌەّە‪.‬‬ ‫فبًّْى ّەکّْ ''ئەهە ضێسێر'' لە ًێْاى ئیطتیعوبر ّ ُیتلێریطن صا لە یەک چًّْێکی ثەصی‬ ‫صەکرص‪ .‬زۆر جبر ُەڵضەکەّێ کە هرۆڤ ثەرەّ ضەلوبًضًی ڕاضتیەک ثچێ ثەرلەّەی‬ ‫ثڕّای تەّاّی پێی ُەثێ‪ .‬فبًّْى صەیساًی کە لە جەزائیرصا فەڕاًطەّیەکبى ئەّ تکٌیک ّ‬ ‫غێْازاًەی کە پێػتر لە 'ُیٌض ّ چیي' صا تبلیبى کرصثۆّە ّ ثریتبًیبکبًیع لە کٌیب‬ ‫ثەرێْەیبى ثرصثّْ‪ ،‬لە گەڵ ُەل ّ هەرجی ًبّچەیی صەگًْجێٌي‪.‬‬ ‫لە ‪ 1951‬صا ‪ُ 48‬ەزار زیٌضاًی ئەفریمبیی لە کٌیب صا ُەثّْ کە صاصگبیی ًەکراثّْى‪.‬‬ ‫''صاًکێي هەک فێرضۆى'' یەکێک لە ثەرپرضبًی پۆلیص غبُیضی ئەّەی صەصا کە ُەل ّ‬ ‫هەرجی ژیبى لە ئْرصّگبکبًی کبری ئیججبری لە کٌیب سراپتر لە ُەهّْ ئەّاًە ثّْە کە ئەّ‬

‫~ ‪~ 113‬‬

‫سۆی لە هبّەی چْار ضبڵ ّ ًیْ گیراًی لە گرتّْسبًەکبًی ژاپۆى صا‪ ،‬لە ضەرصەهی غەڕی‬ ‫صُّەهی جیِبًی‪ ،‬صیْیەتی‪.‬‬

‫(‪)8‬‬

‫لێضاًی ثبتّْم ّ ئەغکەًجە ّ کەم ئەًضام کرصى لە کرصەّە ثبّەکبى ثّْ کە لە ضبڵی‬ ‫‪ 1959‬صا ثّْ ثە ڕێطْاییەکی گەّرەی ئۆرصّگبی ''دەّال'' ‪ .‬لەّ غْێٌەصا یبزصە جەزائیری‬ ‫لە ژێر ئەغکەًجەی صڕًضاًە ّ کەم ّێٌەصا گیبًیبى لە صەضت صا‪ .‬لە ڕّاًگەی فبًًّْەّە‬ ‫ُەر ڕیطْاییەکی لەّ چەغٌە کە لە پبریص ّ لەًضەى صا کسە ّ ُبّاری لە ّیژصاًە کبى‬ ‫ُەڵضەضتبًض‪ ،‬صەرسەری ثێ تْاًبیی ّ لێٌەُبتّْیی ّ ًە ضەلوبًضًی ڕاضتیەکبى لە الیەى‬ ‫ڕّ​ًّبکجیراًی ئْرّپبییەّە ثّْ کە لەت ًبّەڕۆکی ڕاضتەلیٌەی ئیطتیعوبریبى صەرًەثڕی‪.‬‬ ‫ثەاڵم ئبیب لە ًبّ جەزائیر صا لەّ ئْرّپبییە صڵ کراّە‪ ،‬ئبزاصی سْاز ّ ڕاصیکباڵًە ًەثّْى‪ ،‬کە‬ ‫سۆغەّیطتی سەڵکی جەزائیر ثّْى؟‬ ‫فبًّْى لە پبظ ضبڵی ‪ 1956‬ثەرەّ تًْص ڕۆیػت‪ .‬لەّێ لە ثاڵّکراّەکبًی جەزائیری‬ ‫ئبزاص ّ لە ڕۆژًبهەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثە ًبّی ''الوجبُض'' صەضتی ثە‬ ‫ُبّکبری کرص‪ .‬ثەم پێیە صەثێ زۆر ثە ّرصی ضەرًج ثضرێتێ‪ .‬زۆرثەی ئەّ ثبثەت ّ‬ ‫ًّْضراّاًەی کە لە ضەرصەهی غەڕی جەزائیرصا ًّْضیجًّْی‪ ،‬لەّ ًّْضراّە تبیجەتبًە‬ ‫ثّْى کە ضەثبرەت ثە جەزائیر لەّ ُەل ّ هەرجە ًبضکەصا لە الیەى کەضێکەّە ثاڵّ‬ ‫کراثًّْەّە‪ ،‬کە لە الیەى جەزائیر ثە ُبّ​ّاڵتی ّەرگیراثّْ‪.‬‬ ‫لە ثبثەتێکضا لە هبًگی صێطبهجری ‪ ،1957‬لە کەهیٌێکی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی صا‬ ‫‪ 10‬کەضی هەصەًی ثە ڕەگەز ئْرّپبیی لە غْێٌێک ثە ًبّی ''ضەلب هۆصی'' صەکْژرێي‪.‬‬ ‫فبًّْى پبضبّی ثۆ ئەّ کرصەّەیە ُێٌبّەتەّە ّ صەڵێ لە ژێر صەضەاڵتی ڕژیوێکی‬ ‫ئیطتیعوبرصا لە جەزائیر‪ً ،‬بثێ سەڵکی فەڕاًطەّی ثێ تبّاى ّ ثێ الیەى ثژی‪ُ'' .‬ەر‬ ‫فەڕاًطەّیەک زّڵن صەکب‪ ،‬صەچەّضێٌێتەّە‪ ،‬صەضەاڵتضاری صەکب‪ ،‬لەم کبت ّ ضبتەصا ُەر‬ ‫فەڕاًطەّیەک لە جەزائیر ثە ضەرثبزێکی صّژهي صاصەًرێ‪ .‬تب ئەّ کبتەی کە جەزائیر ثە‬ ‫ضەرثەسۆیی ًەگەیػتّْە صەثێ ئەّ ئبکبهە صرّ​ّضتبًەظ لەثْڵ ثکرێي''‪ُ .‬ەرّەُب لەم‬ ‫ثبرەّە زیبتر ثریٌەکبًی صەکْالًضًەّە ّ صەیگْت ‪ُ'' :‬ەر فەڕاًطەّیەک لە جەزائیر ثە‬ ‫ئەغکەًجە گەرێک صاصەًضرێ''‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫ئەّ ُەڵْیطتەی کە فبًّْى لێرەصا صەری صەثڕی لە گەڵ ئەّ ُەڵْێطتە کە لە پبریص لە‬ ‫ثبثەتێکضا لە ضبڵی ‪ 1959‬لە گۆڤبری ضبرتەر ثاڵّی کرصۆتەّە‪ ،‬لە صژایەتی صایە‪ '' :‬زۆر‬ ‫جبر ّا ًیػبى صراّە کە ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ُیچ چەغٌە جیبّازیەک لە ًێْاى‬

‫~ ‪~ 114‬‬

‫سەڵکی جۆراّجۆری کۆهەڵگبی ئْرّپبیی صاًیػتّْی جەزائیر ًبکب‪ .‬ئەّاًەی ئەم ثْستبًبًە‬ ‫ُەڵضەثەضتي‪ ،‬کەضبًێکی ًەغبرەزاى ّ ئەّ ضیبضەتەی کە زۆر صەهێکە لە الیەى ثەرەّە‬ ‫ضەثبرەت ثە ئْرّپبییەکبى پەیرەّ کراّە ثّْە ثە ُۆی پػتیْاًی ثەرصەّاهی ضەصاى‬ ‫کەش ّ ُەرّەُب ضەصاى ژى ّ پیبّی ئْرّپبیی کرصۆتە صیبری صەضتە ّ گرّ​ّپە‬ ‫ضیبضیەکبًوبى''‪.‬‬

‫(‪)10‬‬

‫زۆر صّکتۆر یبرهەتی چریکە سەثبتگێڕەکبًی ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی صاّە‪.‬‬ ‫فەرهبًجەراًی پلە ثەرز ثەڵگە ّ پێٌبضی صرّ​ّضت کراّیبى ثۆ غبًەکبًی ثەرەی ڕزگبری‬ ‫سْازی ًەتەّەیی ئبهبصە کرصّ​ّە‪ .‬جّْتیبراًی ڕەظ ّ ڕّ​ّت ڕیگبیبى صا کە کۆهبًضۆکبًی‬ ‫صەضتەی چریکی ثۆ ئەّەی چەک ّ تەلەهەًی سۆیبى لە تەّیلەکبًیبى صا ثػبرًەّە‪.‬‬ ‫( فبًّْى لێرەصا ثە ئبًمەضت ئەّ ڕۆڵ ّ کبریگەریە لە ثیر صەثبتەّە کە صەتْاًرێ لە الیەًی‬ ‫ترش ّ سۆف ّ ُەڕەغە لێ کرصى‪ .‬ثگێڕصرێ‪).‬‬ ‫ئەّ جبرێکی صیکە ئەّ ثیر ّ ڕایەی لە کتێجی ''ًەفرەت لێکراّەکبًی ضەر زەّی'' صا ثبش‬ ‫صەکبتەّە‪ '' .‬لە ُەر صّ​ّ ال ثەرثەضتە سْێٌیەکبى ّ ُەرّەُب لەزاّەت کرصًی ڕەگەزی‪،‬‬ ‫ًەهبثّْ‪ .‬ثەاڵم راضتیەکەی ئەّەیە کە ئەگەر ثوبًەّێ ثە غێْەیەکی ڕّاڵەتیبًە ُەل ّ‬ ‫هەرجی ئیطتیعوبری ثە گػتی ّەکّْ صەضەاڵتی ًیساهی ُێسە ثێگبًەکبى چبّ لێ ثکەییي‪،‬‬ ‫گەلی ژێر چەپۆکە ًبتْاًێ ڕیگب ثە سۆی ثضات کە صەضت ثە لێک ُەاڵّارصى ثکبت‪ً .‬بثێ‬ ‫ریگب ثضا کە ریپێْاًی ُیوٌبًە ّ صۆضتبًە ّ ُبّکبری لبرەهبًبًە‪ ،‬چەکی پێ صاثٌێ‪ .‬صەثێ ثێ‬ ‫ڕەدوبًە ّ صڵڕەلبًە صرێژە ثە ڕیگبکەی ثضا‪ .‬تب ئەّ صەهەی کە سەثبت ثەرصەّاهە ُەر‬ ‫عەرەثێک صەثێ ُەڵص ّ کەّتی ''ثێگجێر تۆهبش''‬

‫(‪)11‬‬

‫ثکبتە رێٌْێي ّ ضەرهەغمی سۆی‪.‬‬

‫ثەاڵم ڕیکشراّە چەپیەکبًی فەڕاًطە لە گەڵ ئەّ ڕّدیە ثەرزەی ‪ ّ 1989‬ضًٌّْەتی‬ ‫گەّرەی ''ژاکْثیي''‬

‫(‪)12‬‬

‫صەیگْت چی؟‬

‫ُەرچۆًێک ثّْ لە ُەڵجژارصًەکبًی ‪ 1956‬صا یەکێتی ڕیکشراّە چەپیەکبى ضەرکەّتٌی‬ ‫ّەصەضت ُێٌبثّْ ثۆ ئەّەی ئبغتی لە جەزائیر صاهەزرێٌێ‪ّ .‬اڵهی ئەّ چبّەڕّاًیە ڕّ​ًّە‪.‬‬ ‫ڕیکشراّە چەپیبى سیبًەتیبى ثە ئەرک ّ ڕاضپبرصەی سۆیبى کرص‪ .‬فبًّْى ًەیضەتْاًی جگە‬ ‫لە ثێساری لە ئەًضاهبًی دیسثی ضْضیبلیطت‪ ،‬ڕاصیکبڵەکبى ّ ثبڵی چەپی ‪M.R.P‬‬

‫(‪)13‬‬

‫کە لە‬

‫ُەل ّهەرجی ئ ەّکبت صا یەکێتیەکەیبى ثۆ ثە گْێ گەیبًضًی لطەیەکی صڵشۆغکبراًە‬ ‫ضەثبرەت ثە جەزائیری ضەرثەسۆ‪ ،‬ثێ تْاًب سۆی صەًْاًض‪ُ ،‬ەضتێکی صیکەی ُەثێت‪.‬‬

‫~ ‪~ 115‬‬

‫ثەاڵم ضەثبرەت ثە ثەغە ًبّچەییەکبًی جەزائیری ئەّ ڕیکشراّاًە‪ ،‬فبًّْى صەیطەلوێٌێ کە‬ ‫ئەّاى سۆیبى ثە صّثبرە ثًّْەّەی صرّغوەکبًی ًبّەًضە جۆراّجۆرەکبًی ڕیکشراّەکبًی‬ ‫هیترۆپۆل صڵشۆظ صەکرص‪.‬‬

‫(‪)14‬‬

‫ُەرّەُب ثە ئبًمەضت لە ثبش کرصى ّ ُێٌبًە گۆڕی هەضەلەی تبیجەتی کە ضەرثەسۆیی‬ ‫گەلی جەزائیرە‪ ،‬سۆیبى صەصزیەّە‪.‬‬ ‫ثەاڵم ئبیب ُەر ئەّ ڕەسٌەظ ضەثبرەت ثە دیسثی کۆهۆًیطت کە پێٌج هیلیۆى صەًگی‬ ‫کرێکبراى ّ جْتیبراًی لە پػت ثّْ‪ ،‬کە ُەهّْ صەم لە پەیبهی صژی ئیوپریبلیطتیبًەی‬ ‫هبرکص ّ لێٌیٌی دیسثەکەیبى کەڵکی ّەرصەگرت‪ ،‬صەگرێتەّە؟‬ ‫لە ضبڵی ‪ 1945‬صا لە ئەیبلەتی ''کۆًطتبًتێي'' ی جەزائیرصا‪ ،‬ئبڵۆزی ّ ثػێْیەک ضەری‬ ‫ُەڵضا‪ .‬دیسثی کۆهۆًیطت ضساصاًی ّەڕێ سەراًی ئەّ ئبڵۆزیەی صاّا کرص ّ زۆر ثە‬ ‫تًْضی لە صژی صاّای ضەرثەسۆیی سەڵکەکەی ُەڵْێطتی گرت‪ .‬ثەاڵم هبّەیەک صّاتر‬ ‫ئەّ دیسثە فکری ثە الی 'ُیٌض ّ چیي' صا چّْ ّ لە ضبڵی ‪ 1949‬ثّْ ثە پێػڕەّی‬ ‫صژایەتی ثە غێْەی ئبغتیبًە ّ لە غەڕ لە صژی ُۆغیوێي ّ ّیەتٌبم ''هۆریص تۆرێس''‬ ‫ضاڵّی ثرایبًەی صەًبرص ثۆ ئەّ ثبرصاگراًەی کە سۆیبى صەپبراضت لە کرصًەّەی ئەّ ثبرە‬ ‫چەک ّ چۆاڵًەی کە ثەرەّ 'ُیٌض ّ چیي' ثەڕێْە ثّْ‪ُ .‬ەر لەّ کبتەغضا ڕاگەیبًضراثّْ کە‬ ‫لە گْاضتٌەّەیبى لە ڕێگبی لیتبرەّە سراپەکبری ثکرێ‪ُ .‬ۆغی هیي پەیبهی ضپبضگْزاری‬ ‫ًبرص‪ .‬ئەّ یەکێتیەی لە الیەى لێٌیٌەّە ثە ثبظ صاصەًضرا‪ ،‬لە ًێْاى پرۆلیتبریبی هیترۆپۆل ّ‬ ‫گەالًی ئیطتیعوبر کراّ ّەکّْ ڕاضتیەکی لێ صەُبت‪.‬‬ ‫هبّەیەک ثّْ کە ڕێکەّتٌی ئبغتی 'ُیٌض ّ چیي' هۆر کراثّْ کە غەڕ لە جەزائیر صەضتی‬ ‫پێ کرص‪ُ .‬ەر زّ​ّ گۆڕاًی ُەڵْێطتەکبًی ''دیسثی کۆهۆًیطتی فەڕاًطە'' صەرکەّت‪.‬‬ ‫غۆڕغگێڕاًی کۆهۆًیطت لە ''ُیٌض ّ چیي'' صا‪ ،‬ثە تەّاّی لە الیەى غۆڕەّی ّ چیٌەّە‬ ‫پػتیْاًیبى لێ صەکرا‪ .‬غەڕی ُیٌض ّ چیي ثەرًبهەیەکی تبیجەتی ثۆ ڕێکشطتٌی گػتی ثە‬ ‫صّاّە ًەثّْ‪ُ .‬ەر ثۆیە کرێکبرە گەًجەکبى لْرضبیی ثبری چبالکی ّ زیبًەکەیبى ثە ضەر‬ ‫غبًی سۆیبًەّە ُەضت پێ ًەصەکرص‪ .‬ضەرەڕای ئەّە ّاڵتی ''ُیٌض ّ چیي'' صّ​ّر‬ ‫ُەڵکەّتجّْ‪ .‬لە دبڵێکضا ّاڵتی جەزائیر لەم ثەر ئەّثەری ئبّی ''هەصیتەراًە'' ُەڵکەّتجّْى‬ ‫ّ تب ڕاصەیەک سەریکی غەڕی صەضتەّیەسە ثّْى‪.‬‬ ‫ثەغێکی ثێ ئەژهبری عەرەثەکبى ثە هەثەضتی کبر کرصى صەچًّْە فەڕاًطە‪ .‬کرێکبرە‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى صەیبًٌبضیي ّ ثە چبّێکی ضّْکەّە ضەیریبى صەکرصى‪ً .‬بزًبّی ''هبڵ‬ ‫ثەکۆڵ'' یبى ''کۆچەر'' زۆرجبر ثۆ ضّْکبیەتی پێ کرصى صەصرایە پبڵ ئەّ عەرەثبًە کە ثە‬

‫~ ‪~ 116‬‬

‫ضەرپێجی کرصى لە هبًگرتي‪ ،‬صیبر ثّْى‪ .‬تەًبًەت ُەژارتریي ثٌەهبڵەکبًی فەڕاًطەّی‬ ‫سسهیبى صاًیػتّْی ًبّ جەزائیر ثّْى‪ ،‬کە ئەهبًە ّەکّْ سسهبًی سۆیبى لە فەڕاًطە‪،‬‬ ‫ُەژار ّ کەم صاُبت ثّْى ّ ًەصەکەّتٌە سبًە ّ ڕیسی چەّضێٌەراى ّ صاگیرکبراى‪ .‬ئبلجێر‬ ‫کبهۆ ی زاًب صەیفەرهّْ '' هي لە ثٌەهبڵەیەکی ضەرەتبیین کە لەت کەضێکیبى ئیطتیعوبر‬ ‫ًەکرصّ​ّە‪''.‬‬ ‫دیسثی کۆهۆًیطت کەّتە صّ صڵیەّە‪ .‬کەڵکی لە ّغەی ًِێٌی ّ چەًض هبًب ّەرصەگرت‪.‬‬ ‫زۆر صرّغوی ثە لبزاًجی ضەلبهگیر ثًّْی ئبغتی ‪ً -‬ەک ضەرثەسۆیی ‪ -‬ثەرز کرصەّە‪.‬‬ ‫لە هبڕضی ‪1956‬صا ًْێٌەراًی کۆهۆًیطت ثە صەضەاڵتی تەّاّەّە ‪ -‬کە صەضتی دکْهەتی‬ ‫ثە کرصەّە ثۆ ثەڕێْە ثرصًی ُەر چەغٌە چبالکیەک ثە تەّاّی ئبّاڵە صەکرص ‪ -‬صەًگی‬ ‫ڕەزایەتیبى صا‪'' .‬ئەهە ضێرز'' ثە تّْڕەیی ّ ثێساریەّە لە دیسثی کۆهۆًیطت کػبیەّە ّ لە‬ ‫ًبهەیەک صا ثۆ ''هۆریص تۆرێس'' ًّْضی ‪'' :‬ئەّەی صڵشْازی هٌە ئەّەیەکە هبرکطیسم ّ‬ ‫کۆهۆًیسم سسهەتی ڕەظ پێطتەکبى ثکبت‪ً ،‬ەک ڕەظ پێطتەکبى سسهەتی هبرکطیسم ّ‬ ‫کۆهۆًیسم ثکەى‪''.‬‬ ‫ثۆ فبًّْى کبتەکە چبرەًْش ضبز ثّْ‪ّ .‬اتب کبتی صاثڕاى لە ئْرّپب‪ .‬لە ضبڵی ‪ 1957‬صا‬ ‫''هۆریص تۆرێس'' ثە الیەًگری لە ضەرثەسۆیی لطە صەکبت‪ .‬ثەاڵم ضبڵی صّایی ثە‬ ‫صژکرصەّە ّ ضەرُەڵضاًی ''گلیطن'' صّ ُەًگبّ پبغە کػە صەکبت ّ ئەّ ضەرًج ّ‬ ‫تێڕاهبًٌبًەی گەلی فەڕاًطە لە دبضت تیرۆریسهی ( ‪ )F.L.N‬لە فەڕاًطەصا ُەر صەهێٌێ ّ‬ ‫ئیتر ثبضێک لە ضەرثەسۆیی ًبکرێ‪.‬‬ ‫''تۆرێس'' لە ضبڵی ‪ 1960‬صا ئبّا ّاڵهی فػبری ُێسە چەپیە غەیرە کۆهۆًیطتەکبى‬ ‫صەصاتەّە کە ثبیکۆت کرصًی غەڕ کبرێکی ًب ئبلاڵًەیە ّ کۆهۆًیطتەکبى ًبیبًەّێ کە ثە‬ ‫ُیچ جۆرێک سۆیبى لەم غەڕە ثگلێٌي‪ .‬چۆًکّْ ئەم غەڕە‪ ،‬غەڕی ًێْاى صّ کۆًەپەرەضت‬ ‫ّ صّاکەّتّْیە‪ .‬ئەّ غۆک ّ دەپەضبًەی کە فبًّْى پێػتر تْغی ُبتجّْ‪ ،‬ئێطتب ثجّْ ثە‬ ‫تّْڕەییەکی زۆری پەًگ سْارصّ​ّ لە صەرّ​ّى صا‪ .‬ئەهە کۆکتێل هۆلۆتۆفێکە کە لە ُەر‬ ‫لطە ّ ثبضێکی ضەثبرەت ثە دیسثی کۆهۆًیطتی فەڕاًطە‪ ،‬ثە زهبى صەتەلێتەّە‪ .‬ثەاڵم ُەر‬ ‫ثەّەًضە ّاز ًبُێٌێ‪ .‬غکبًضى ّ ضّْکبیەتیەکەی تەّاّی ڕّ​ًّبکجیراًی فەڕاًطەّی‬ ‫صەگرێتەّە‪ .‬ئبیب ئەهبًە لە دبضت تبّاًی سیبًەت صا ضەریبى صاًەًْاًضّ​ّە ّ لە دبضت‬ ‫ُەڕەغەی ثۆهت صاًبًەّە ّ کبری تیرۆریطتی گرّپەکبًی ضەرّتری صەضتە ڕاضتیەکبى‪،‬‬ ‫تّْغی ترش ًەُبتّْى‪ .‬فبًّْى ئەّە صەضەلوێٌێ کە ئەّاى تیرۆریطویبى هەدکّْم‬ ‫کرصّ​ّە‪ .‬چۆًکّْ کبریگەری سراپی صەکرصە ضەر الّاًی فەڕاًطەّی ّ ّەکّْ هرۆڤێکی‬

‫~ ‪~ 117‬‬

‫ثەرژەّەًض سْاز ّ ُەلپەرەضت ثبری صێٌبى‪ً .‬ەک لە ثەر ئەّەی صڵیبى ثۆ جەزائیریەکبى‬ ‫ضّْتبثێ‪ ،‬کە ثە لْرثبًیبًی ڕاضتەلیٌەی ئەّ ئەغکەًجبًە صاصەًراى‪.‬‬ ‫''ژێرژارًۆ'' کتێجێکی ضەثبرەت ثە ئیعضاهی ''جەهیلە ثُْێلض'' ًّْضیْە‪ .‬ثەاڵم ئبیب ئەّ تەًیب‬ ‫کْژراّ ّ لْرثبًیەکە کە ثە ضەر صەضتی جەزائیریەکبًەّە هبّەتەّە؟‬ ‫''ضیوۆى صّثْار''‬

‫(‪)15‬‬

‫ّەثیر صێٌێتەّە کە فبًّْى ضەرەڕای ڕێسێک کە ثۆ ''ضبرتەر'' ی‬

‫صاصەًب‪ ،‬ثەاڵم ئەّەی لە ثیر ًەصەکرص کە ''ضبرتەر'' فەڕاًطەّیە ّ ئبهۆژگبری صەکرص کە‬ ‫ثە تەّاّی ثە کبری سۆی ُەڵٌەضتبّە ّ پێی ّاثّْ کە ''ضبرتەر'' ثە ڕاگەیبًضًی ئەّە کە تب‬ ‫کۆتبیی ُبتٌی غەڕ ُیچ ًبًّْضێ‪ ،‬ثیر ّ ڕای سەڵکی تێک صاّە‪ .‬ئێوە ًەهبًتْاًی صەضتی‬ ‫پێ لەم ُەڵەیە ُەڵجگریي‪.‬‬ ‫صّ فبًّْى لە گۆڕێ صا ثّْى‪ :‬فبًًّْی ڕیبلیطت کە فػبری ثۆ ڕّ​ًّبکجیراًی فەڕاًطەّی‬ ‫صێٌب کە ثە ًیػبًضاًی تەّاّی ئبکبهەکبًی غەڕ ثە ضەر چًّْە ضەر ّ گراًجًّْی سەرجی‬ ‫ژیبى‪ ،‬هبڵیبت ّ کەم کرصًەّەی ئبزاصیە گػتیەکبى لە فەڕاًطەصا‪ ،‬تۆزلبڵێک ثیر ّ ڕای‬ ‫گػتی ثجْڵێٌي‪ .‬فبًًّْێکی تریع ُەثّْ کە ئەم سۆ پەرەضتیە ًەتەّەییە ی کە ُەهّْ‬ ‫غتێکی ثۆ سۆی صەّیطت هەدکّْم صەکرص‪ .‬فبًًّْێک کە صەیْیطت ثیر ّ ثبّەری فکری‬ ‫سۆی ّ ثۆچًّْی تبیجەتی سۆی ضەثبرەت ثە ثەرثاڵّی ّ صژّاری ئەم غەڕە لە گەڵ‬ ‫صۆضتە فەڕاًطەّیەکبًی صاثەظ ثکبت‪ .‬ئەّ ثبظ صەیساًی کە کەضبًی ّەک ''ئۆصێي'' ‪،‬‬ ‫''ئبلیک'' ّ صۆضتە تبیجەتیەکەی '' فراًطیص ژاًطۆى'' ‪ -‬کە پۆلیص تەًیب لە ضبڵی ‪ 1960‬صا‬ ‫تْاًی گرّ​ّپە ثە تْاًب ّ کبریگەریەکەیبى لە ثەر یەک ُەڵْەغێٌێ‪ -‬تّْغی چ فیضاکبری ّ‬ ‫لە سۆ ثرصّ​ّییەک ثّْى‪ .‬ئەّ زۆر ثبظ صەیساًی کە ثاڵّ کراّە چەپیەکبى ثەرصەّام لە‬ ‫گەهبرۆی پۆلیص صاى ّ ثاڵّ کراّەکبًیبى کۆ صەکرێتەّە‪ .‬ئەّ ثبظ صەیساًی کە‬ ‫جّْاڵًەّەی ًبرەزایەتی ثەرصەّام لە دبڵی ثەرثاڵّ ثًّْەّە صایە ّ لە غْێٌی سْێٌضکبری‬ ‫چْارچێْەکەی ڕۆژ ثە ڕۆژ ثەریي تر فراّاى تر صەثێتەّە ّ ئەّ ثبظ صەیساًی کە لە‬ ‫ثْاری ًیساهیەّە تْاًب ّ لێ ُبتّْیی ضپبی فەڕاًطە‪ ،‬ڕۆژ ثە ڕۆژ ثەرەّ صاڕهبًی زیبتر‬ ‫صەچێ ‪ ،‬ثە ُۆی پێػبى ًەصاًی ًیبزپبکی ّ پڕّپبگەًضەی چەپ ڕەّەکبى لە ًێْ ضەرثبزاًی‬ ‫ثەضیج کراّ صا‪ .‬ئەّ ُەرّەُب ثە ثبغی صەیساًی کە ضەرەڕای ئەّ ترش ّ سۆفەی کە‬ ‫(‪) O.S.A‬‬

‫(‪)16‬‬

‫پێکی ُێٌبثّْ‪ ،‬صەثێ ئەّ غەُبهەتە جەضتەیی ّ صەرّ​ًّیە ُەثێت ثۆ‬

‫ئەّەی هبًیفێطتی ژهبرە ‪ 121‬هۆر ثکرێ‪ .‬ئەّ کەضبًەی ئەّ هبًیفێطتەیبى لە ضبڵی ‪1961‬‬ ‫صا هۆر کرص ثڕیبریبى صا یبرهەتی ئەّ فەڕاًطەّیبًە ثضەى ّ پػتیْاًیبى لێ ثکەى کە پێیبى‬ ‫ّایەئەهە ئەرکی ئەّاًە کە ثە ًێْی گەلی فەڕاًطە ُبّکبری ّ پػتیْاًی پێػکەظ ثە‬

‫~ ‪~ 118‬‬

‫ًەتەّەی زّ​ّڵن لێکراّی جەزائیر ثکەى‪ .‬ثەاڵم ّەصەضت ُێٌبًی ئەم ئبگبیی ّ زاًیبریە کە‬ ‫جێگبی ڕێس ّ پێساًیي ثّْ‪ ،‬کبریگەریەکی زۆر کەهی ثە ضەر غەڕەّە ُەثّْ‪.‬‬ ‫ڕّ​ًّبکجیراى کە ُیچ چەغٌە کبریگەریەکیبى ثە ضەر ڕێکشراّە ضیبضی ّ ًبّەًضە ثڕیبر ثە‬ ‫صەضتەکبى صا ًەثّْ‪ً ،‬ەیبًضەتْاًی لْرضبیی ثبری سەثبت لە کۆڵی ''فەاللە کراّەکبى''ی‬ ‫(‪)17‬‬

‫گًْضی ''ثەلەص''‬

‫(‪)18‬‬

‫کەم ثکەًەّە‪.‬‬

‫فبًّْى ُەهّْی ئەهبًەی ثە ثبغی صەثیٌی‪ ،‬ثەاڵم ًەیضەتْاًی لەثْڵی ثکبت‪ّ .‬رصە ّرصە‬ ‫ًبچبر ثجّْ کە ُیْا ثە فەڕاًطە ثجڕێ‪ .‬پػت لە ُیْا ثّْى ثە ثەڕێْە چًّْی گەًضەڵی لە‬ ‫ئْرّپب ثکبتەّە ّ ثێتە ضەر ئەّ ثڕّایە کە گەلی جەزائیر جیب لە دیطبة کرصى لە ضەر‬ ‫سۆی‪ ،‬دیطبة لە ضەر ُیچ الیەًێک ًەکبت ّ پػت ثە کەش ًەثەضتێ ّ ُەر ُەًگبّێکی‬ ‫ثەرەّ پێع صەثێ ثبجی ضّْکبیەتی ّ ئبزار ّ ئەغکەًجەی ثبّەڕ ًەکراّی ثضات‪ .‬فبًّْى‬ ‫لێرەصا تەًیب غتێکی ثۆ ڕّ​ّى ثّْ‪ .‬ثەّ ُۆیە کە گەلی جەزائیر سۆی لە ًبّ ئەّ چْارچێْە‬ ‫هێژّ​ّییە تًّْض ّ تیژیە صا‪ ،‬صەثیٌێتەّە‪ ،‬ئەّیع لە پەًبی غەڕ صەکبت‪ .‬ثەڵێٌیەک ثەّ ڕاصە‬ ‫هْتڵەلە ثە ُیچ چەغٌێک پێػجیٌی ًەصەکرا‪.‬‬ ‫''پێطتی ڕەظ''‪'' ،‬ڕّپۆغی ضپی'' ثە ُیچ جۆرێ ثبًگِێػتي ثۆ سەثبتی تێضا ًەثّْ‪ .‬ثەڵکّْ‬ ‫ُەّڵی ئەّە ثّْ کە لە ڕێگبی ُبًضاًی ڕەّا ّ صرّضتەّە ثگەًە ئبغتی ّ ڕێکەّتٌێکی‬ ‫هبلْاڵًە‪.‬‬ ‫فبًّْى لە ضەرەتب صا کەضێک ًەثّْ کە ڕەضبڵەتێکی ضیبضی تبیجەتی ُەثێ‪ .‬ثەڵکّْ‬ ‫صکتۆرێک ثّْ کە ئبگبصاری لە ًەسۆغبى صەکرص‪ .‬ئەّ لە لۆًبغی صّاتر لە سەضتەسبًە ّ‬ ‫هبڵەکەی تیرۆریطتەکبًی پەًب صەصا ّ سۆی صەسطتە ئیشتیبری ثبًضە تیرۆریطتیەکبى ّ‬ ‫پەرەضتبرە عەرەثەکبًی ڕاصێٌب‪.‬‬ ‫لە ضەرەتبکبًی ضەرُەڵضاى ثەغێکی زۆری ئبهبًجە تیرۆریطتیەکبى تّْغی تێک غکبى‬ ‫صەُبتي‪ .‬ثەّ ُۆیە کە تیرۆریطتەکبى لێ ُبتّْیی ّ لێساًی تەّاّیبى ًەثّْ یبى ترضیبى ثە‬ ‫ضەر صا زاڵ ثّْ‪'' .‬ضیوۆى صّثْار'' صەڵێ کە فبًّْى فیضاییەکبًی فێر صەکرص کە لە کبتی‬ ‫صاًبًەّەی ثۆهت صا چۆى ثە ضەر سۆیبى صا زاڵ ثي ّ یبى لە کبتی ئەغکەًجە کراى صا لە‬ ‫ثْاری جەضتەیی ّ صەرّ​ًّیەّە چ ُەڵص ّ کەّتێکیبى ُەثێ‪ .‬تەّاّی غبُیضەکبى ئەّە‬ ‫صەضەلوێٌي کە فبًّْى ترضی لە تًّْض ّ تیژی ُەثّْ ّ زیبتر لەهەظ ترضی لەّ‬ ‫چْارچیْە جەُەًضەهیە ثّْ کە تێیضا کۆهەڵکْژی‪ ،‬کەم ئەًضام کرصى ّ زەثر ّ زەًگ ّ‬ ‫تۆڵە ضتبًضًەّە‪ ،‬ئەًجبم صەصرا‪ ،‬کە سۆی صەضتەّیەسەی ثجّْ‪ .‬ڕەًگە ثە ُۆی ئەّ‬ ‫ًبّثبًگەی کە فبًّْى لەّ ڕێگبیەّە ّەصەضتی ُێٌبثّْ صەثّْ ّەک جۆرە پبصاغتێک ثەرەّ‬

‫~ ‪~ 119‬‬

‫الی ڕەچبّ کرصًی تًّْض تیژی ُبًی ثضات‪ .‬ئەّ تًّْض ّتیژیەی کە ًە تەًیب لە ثْاری‬ ‫ضیبضیەّە پێْیطت ثّْ‪ ،‬ثەڵکّْ ّەکّْ ئبهڕازیکی تبیجەت ّاثّْ کە صەیتْاًی زًجیرەکبًی‬ ‫زاڵجًّْی ئیطتیعوبر ثپطێٌێ ّ ُەرّ ەُب ّەک پرۆضەی ثبرُێٌبًی ًەضڵی ًْێی کۆهەاڵیەتی‬ ‫ّ ئەساللی گەالًی ژێر صەضت صاصەًرا‪ .‬ئەّ غەپۆلە سْێٌەی کە سبکی تیٌّْی صەغتی‬ ‫ئیطتیعوبر ئبّ صەصات‪ ،‬ثۆ ّەثەر ُێٌبًی سبکی ًەتەّەیەکی ئبزاصە‪ .‬ئەم تێسە کە لە‬ ‫''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەر زەّی'' ڕەًگی صاّەتەّە پێػبى لەّ لێکۆڵیٌەّاًەی فبًّْى صا‬ ‫ّ لەّ ثبثەتبًەی کە ثۆ پػتیْاًی لە غۆڕغی جەزائیر صەیٌّْضی‪ّ ،‬ەثەر چبّ صەکەّت‪ .‬لە‬ ‫''ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیر'' ثۆهبى صەرصەسب کە سەثبتی چەکضاراًە چۆى لە ئبکبم صا‬ ‫صەثێتە ُۆی ڕزگبر ثًّْی زّ​ّ ّ ُەر لەّ کبتەغضا صەثێتە ُۆی صاًبًەّەی ثیٌبیەی‬ ‫کۆهەڵگب ّ غێْازی ثیر کرصًەّەی جەزائیریبًە‪ .‬کەڵک ّەرگرتي لە ڕاصیۆ ثە ّێٌە صێٌێتەّە‬ ‫‪ '' :‬ثەر لە غەڕ ڕاصیۆی جەزیرە ًە تەًیب ّەک صەًگی فەرُەًگی ئیطتیعوبری ضەیری‬ ‫صەکرا‪ ،‬ثەڵکّْ ثەرًبهەکبًی ُەضتی سەڵکی ثریٌضار صەکرص‪ .‬کۆهەڵگبکە لە ژێر ضیطتەهی‬ ‫ثبّک ضبالری ّ ُەًضێ لە غێْازەکبًی تًّْض ّ تیژی صاثّْ گْێ لێ ڕاگرتٌیبى لەصەغە‬ ‫کرصثّْ‪ .‬ثەاڵم لە ضبڵی ‪ 1956‬صا ''صەًگی جەزائیری ئبزاص'' لە ضەر غەپۆلەکبى ثیطترا''‪.‬‬ ‫فبًّْى پێوبى صەڵێ کە پەلە کرصًی سەڵک ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ڕاصیۆ ئەّەًضە پەرەی‬ ‫گرت کە لە هبّەی ثیطت ڕۆژ صا‪ ،‬ئەّەی لە ًبّ هەسسەًەکبى صا ثّْ فرۆغرا‪.‬‬ ‫ثە ُەر ڕاصەیەک کە ضەرکّْت کرصى تًّْضتر صەثّْ‪ ،‬تْاًب ّ صەضەاڵتی ''صەًگی‬ ‫جەزائیری ئبزاص'' زیبتر پێی لە ضەر صا صەگیرا‪ .‬پێک ُبتەی تًّْض ّ تۆڵ ّ لۆًبغەکبًی‬ ‫ثٌەهبڵەیی لە جەزائیر لە ثەر یەک ُەڵضەتەکب‪ .‬لە کبتێکضا کْڕ لە جْاڵًەّەی ثەرگری صا‬ ‫سەریکی سەثبت ثّْ‪ُ ،‬ەر لەّ کبتەظ صا ثڕّای ثبّک ثە صەضەاڵت ّ گەّرایەتی سۆی لە‬ ‫ثەر یەک صەترازا‪ .‬تەّاّ ضەرًج ّ تێڕاهبًەکبى لەّ ًبّەًضە ًْێیەی ثەرژەّەًضی ئبهبًج ّ‬ ‫ئبکبهی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی ثّْ‪ .‬کە ُەهّْ غتێک ّ لە ّاًە ڕاُبتي ثە گْێ ڕایەڵی‬ ‫تەّاّ ثۆ صەضتّْر صاى ّ ثڕیبر صاًی گەّرەی ثٌەهبڵەی صەصایە ثەر تیػکی لێ‬ ‫ّرصثًّْەّە‪.‬‬ ‫لەّ ک بتە صا صەکەّتیٌە ًبّ صًّیبی لە صایک ثًّْی ئبفرەتێک لە جۆری تر ّ جیبّازتری‬ ‫جەزائیری‪ .‬ئەّ ئبفرەتبًەی کە چەک‪ً ،‬برًجۆک ّ پەیبهەکبًی ''ثەرەی ڕزگبری سْازی‬ ‫ًەتەّەیی'' یبى ُەڵضەگرت ّ ًەصەچًّْە ژێر ثبری غێْازە ضًٌّْەتیە گۆغەگیریەکبى ّ‬ ‫ثەڵێ لْرثبًەکبى‪ .‬ئبفرەتبى ثۆ یەکەهیي جبر ثە ثێ ُبّڕێ لە ''ئۆراى'' ەّە صەچًّْە‬ ‫''کۆًطتبًتیي'' یبى ثەرەّ جەزیرە‪ .‬لە هبڵی کەضبًی ًەًبضراّ صەهبًەّە‪ .‬لە کبتی لە هبڵەّە‬

‫~ ‪~ 120‬‬

‫ًەثًّْی هێرصەکبًیبى سەثبتگێڕاًیبى لە هبڵەکبًیبى صا صەدبّاًضەّە‪ .‬ثە پێی پێْیطتی تبکتیکی‬ ‫سەثبت‪ ،‬جبر جبر کەڵکیبى لە پۆغبکی ئْرّپبیی ّەرصەگرت ّ جبری ّاظ ثّْ دیجبثی‬ ‫ضًٌّْەتیبى صەپۆغی‪ .‬ثە کرصەّە زۆر کبریبى صەکرص کە کەضبیەتی سۆیبى صەضەلوبًض‪ .‬لە‬ ‫دبضت کەش ّ کبریبى ثەرگریبى لە ثیر ّ ثبّەڕەکەیبى صەکرص‪ .‬کچبًی الّ ُبضەراًی‬ ‫صاُبتّْیبى ثە صەضتی سۆیبى ُەڵضەثژارص ّ صیبری صەکرص‪ .‬زەّج ّەکّْ ُەضتەی‬ ‫ضەرەتبیی غبر صەثێتە ثەغێکی گەغە کرصّ​ّی گەل‪.‬‬ ‫ضەرُەڵضاًێکی لە ًبکبّ ّ ُبّکبت لە جۆظ ّ سرۆغی کەضێک‪ً ،‬یػتیوبى پەرّەرێک ّ‬ ‫ُبّضەرێکی غبرضتبًی صەثیٌضرێ‪.‬‬

‫(‪)19‬‬

‫ئێوە پێػتر ُەضتوبى ثەّە کرصّ​ّە کە فبًّْى ئەم الیەًەی ُەیە کە غێْازی گػتی‬ ‫جەریبًێکی ثیر ّ ثبّەڕی کە سۆی تێیضایە یبى پػتیْاًی لێ صەکب‪ ،‬لە گەڵ ڕاضتی لێی تێک‬ ‫ثچێ‪ .‬صۆزیٌەّە ّ صەضت پێڕاگەیػتٌی جەزائیریەکبى ثە غێْازی ًْێ ّ زیبتر جێگبی‬ ‫هتوبًە لە پێْەًضی کۆهەاڵیەتی ّ ثٌەهبڵەیی‪ ،‬لە الی ئەّ ّەکّْ پبغوبّەی زاًیبری ّ‬ ‫ئبگبیی سەڵکی جەزیرەکبًی ''ئبًتی'' لە کبتی غەڕی صُّەهی جیِبًی ّ لجْڵ کرصًی‬ ‫تەّاّی هەرجی ڕەظ پێطتیبى صاًضراّە‪ .‬لە دبڵێکضا ثە کرصەّە غک ّ گْهبى ضەثبرەت‬ ‫ثە ثەرثاڵّی ئەم ئبزاصیە ّ ڕزگبر ثّْى لە ثەًض ّ ثبّەکبًوبى ثۆ پێک صێت‪.‬‬ ‫ڕّ​ًّە کە ثەڵگەکبًی فبًّْى ضەثبرەت ثە ثٌەهبڵەی جەزائیری لە ئیعتیجبرّ تْاًبی‬ ‫ُەڵطەًگبًضى ّ لێک صاًەّەی کۆهەڵٌبضی ثە صّ​ّرى‪ .‬ئەّ ُیچ چەغٌە جیبّازیەک لە‬ ‫ًێْاى جْتیبراًی غبر ّ ّرصە ثۆرژّاکبًی غبرصا صاًبًێ‪ .‬لێرەّەیە کە ثۆچًّْی ''ضبهۆئیل‬ ‫رّ​ّصی'' ڕاضتی ّ صرّ​ّضتی سۆی صەرصەسب‪ .‬فبًّْى ثێ گْێ صاًە ُیچ چەغٌە صاثەظ‬ ‫ثًّْی چیٌبیەتی سەثبت لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی جەزائیر لە گەڵ غۆڕغی کۆهەاڵیەتی تێکەڵ‬ ‫صەکبت‪.‬‬

‫(‪)20‬‬

‫لە الیەکی ترەّە ئەهەظ ڕاضتە کە فبًّْى ثە ُۆکبری تبکتیکی ّ پڕ ّ‬

‫پبگەًضەیی تێکۆغبّە کە ّێٌەیەکی یەکپبرچە ّ یەکگرتّْ لە ًەتەّەیەک پێػبى ثضات ّ‬ ‫ًبکۆکیە ًێْ سۆییەکبًی ًێْاى غبر ّگًْض‪ً ،‬ێْاى ثۆرژّا ّ الصێی‪ ،‬کە لە ''ًەفرەت لێ‬ ‫کراّەکبًی ضەرزەّی'' صا ثە صرێژی ثبضی لێْە کرصّ​ّە‪ ،‬ثە الًی کەهی صەرثشبت‪.‬‬ ‫تەًبًەت ثە ضەرًج صاى ثەم ُۆکبرە‪ ،‬هرۆڤ ثە ڕّ​ًّی ئەم ُەضتەی ثۆ صەرصەکەّێ کە‬ ‫هەضەلەی یبضب ُەتب ‪ّ 1960-1959‬ەکّْ هەضەلەی لیجرالیطوێکی ڕاصیکبڵ هبّەتەّە ّ‬ ‫ثەغضاری کرصًی لە ضْضیبلیطن ّ لە ًبّ ثەرًبهەی غۆڕغێکی کۆهەاڵیەتی زۆر صرەًگ لە‬ ‫ثە صّاصا چًّْی ثۆچًّْەکبًی پرۆضەی ڕزگبر ثّْى لە صەضت ئیطتیعوبر لە ثەغی‬

‫~ ‪~ 121‬‬

‫''ثیبثبى'' ّ ًبّچەکبًی ژێر کۆًتڕۆڵی ّاڵتبًی ئەفریمبی ڕەظ‪ ،‬صەرکەّتّْە‪.‬‬ ‫لە صێطبهجری ‪1957‬صا ئەّ ثەم جۆرە ثبش لە ئیطتیعوبر ئەکبت‪:‬‬ ‫''صاگیرکرصًی سبکی صەّڵەتێک ّ ضەرکْتی سەڵکەکەی‪ُ ،‬ەر ئەهە ّ ثەش‪ ''.‬لە ضبڵی‬ ‫‪1960‬صا ئەّە صەضەلوێٌێ کە ئیطتیعوبر ُەرّەُب تێضەکۆغێ کە لە ًبّ کۆهەڵی سۆجێی ّ‬ ‫ثە تبیجەت لە غبرەکبى ضیطتەهی ضەرهبیەصاری عەرەثی ّ ثبیەسەکبًی جێگیر ّ پتە ّ‬ ‫ثکبت‪ .‬لە ئبکبم صا صاًی ضەرثەسۆییەکی ڕّاڵەتیبًە ُیچ چەغٌە پێْەًضیەکی لە گەڵ ُەل ّ‬ ‫هەرجی ڕزگبر ثًّْێکی ڕاضتەلیٌە لە کۆت ّ ثەًضی ئیطتیعوبر ًیە‪ .‬لێکضّاى ّ لێکضاًەّە‬ ‫لە ڕاصیکبلیطوێکی غۆڕغگێڕ ثە غێْەیەکی ڕّ​ّى صەرصەکەّێ کە ًبتەّاّە‪ .‬فبًّْى ّەکّْ‬ ‫غۆڕغگێڕێک‪ّ ،‬ەکّْ ژاکْثیٌێک ثە تًّْضی ثڕّای ثە تًّْض ّ تیژی ُەثّْ‪ .‬ئەّ‬ ‫ڕًّبکجیرەی کە ثبیەسەکبًی هیتۆصۆلۆژی صیبلێکتیکی هبرکطیسهی صەًبضی ّ ثە تبیجەتی ثّْ‬ ‫ثە ّتەثیژی تەّاّی ثیرۆکەیەک کە ثە پێی ئەّ ئبزاصی ڕاضتەلیٌە ًبتْاًێ ثضرێتە ثەغێک‬ ‫لە کۆه ەڵی ًەتەّەیی‪ ،‬ثەڵکْ صەثێ ئەّ کۆهەڵە ثە زۆر ّەصەضتی ثێٌێت‪ .‬ثەم جۆرە‬ ‫ُۆیەکی پبضبّصەراًە صەرصەکەّێ کە ُەّڵەکبًی فەڕاًطە ثۆ هۆصێرًیسە کرصًی ثٌەهبڵەی‬ ‫جەزائیری ّ لە ًبّثرصًی عەثب ّ ضەرپۆظ تّْغی تێکػکبى صەثێ‪.‬‬ ‫''ئەم ئبفرەتە ثێ ئەّەی ثجیٌضرێ‪ ،‬صەثیٌێ‪ ،‬ئیطتیعوبرگەر تّْغی ًبکبهی ئەکبت‪ .‬ڕّ​ّثەڕّ​ّ‬ ‫ثًّْەّەیەک لە گۆڕێ صاًیە‪''.‬‬ ‫لە ثْاری هەضەلەی ُەل ّ هەرجی ژیبًی ئبفرەت ثیر ّ ڕاکبًی فبًّْى زیبتر لە ثیر ّ‬ ‫ڕای لیجڕاڵی عەرەة ًسیکە تبکّْ ضًٌّْەتەکبًی عەرەة یبى ُەڵص ّ کەّتی کۆهەڵگبی‬ ‫سێڵەکی ئەفریمبیی‪.‬‬ ‫ثەاڵم فبًّْى ئەم ثۆچًّْە ڕەت صەکبتەّە‪ .‬ئەّ پێی ّایە لە هبّەیەکی کْرت صا غتێکی‬ ‫ثبظ ّ ثە کەڵکی پێ صراّە صەتْاًێ ثە ڕاصەی ئەّ غتەی کە لە الیەى کەضبًی صیکەّە‬ ‫ّەچٌگ صەکەّێ ثبظ ّ ثە ثبیەر ثێت‪ .‬ثە ثڕّای فبًّْى صەکرێ ئەّە ثجیٌیي کە‬ ‫صەضەاڵتی ئیطتیعوبری پػتیْاًی لە فەرُەًگی سۆجێی صەکب ّ ڕێسی ثۆ صاصەًێ‪ .‬تەًیب ثەّ‬ ‫هەثەضتە کە ثبغتر ثتْاًێ لە ژێر صەضەاڵت ّ کۆًترۆڵی سۆیض ا ڕاثگرێ‪ .‬ضەرەڕای ئەهبًە‬ ‫لە صەرثڕیٌێکی صیکە صا فبًّْى ئەّ سبّەًکبرە فەڕاًطەّیەی هەدکْم کرصّ​ّە ثەّ ُۆیە‬ ‫کە کبرهەًضە جەزائیریەکەی ُبّرێ لە گەڵ ُبّضەرەکەی ثۆ کۆڕێک ثبًگێػت کرصّ​ّە ّ‬ ‫لەم کبرەظ صا صەضت صرێژی ثۆ ضەر ڕێ ّ ڕەضوەکبى صەثیٌێ‪ .‬فبًّْى ئەم سبڵە ثە‬ ‫ڕاغکبّی ًبصرکێٌێ‪ .‬صەکرێ ّاڵم ثضرێتەّە کە ُەل ّ هەرجی ئیطتیعوبرگەر صەثێ ثە پێی‬ ‫ُەل ّ هەرجی لە دبڵی گۆڕاًضا لێی ثکۆڵضرێتەّە‪ .‬ثۆ ّێٌە ثریتبًیبی گەّرە لەّ سبکەی‬

‫~ ‪~ 122‬‬

‫صاگیری کرصثّْى لە ئەفریمب تبکتیکی دکْهەتی ًبڕاضتەّسۆی ثە کبر ُێٌب‪ .‬ثەّ هبًبیە کە‬ ‫پػتیْاًی لە گەّرەکبًی ضًٌّْەتی کە صەضەاڵت ّ ُێسی سۆیبى ثە ُۆی پػتیْاًی‬ ‫صەّڵەتی ثریتبًیبّە صەپبراضت‪ ،‬صەکرص ّ ثە لبزاًجی سۆی کەڵکی لە رکەثەرایەتی ًێْاى‬ ‫گًْض ّ غبرەکبى ثە ثبغتریي غێْە ّەرصەگرت‪ .‬ثە پێچەّاًە ُەّڵ ّ تێکۆغبى لە پێٌبّ‬ ‫تێکِەڵکێػبًی تەّاّی ضیبضی صەثێ لە گەڵ گەڕاًی ثە تەّاّ ّەک یەکی ڕێکشطتٌی‬ ‫پرۆگراهی فەرُەًگی ثگًْجێ‪ .‬ثەم لێکضاًەّەیە فبًّْى لە ضەر دەلە‪ .‬ئەّ ثبًگێػت‬ ‫کرصًەی کبرهەًضی عەرەة لە گەڵ ُبّضەرەکەی کە لە گەڵ سبّەًکبری فەڕاًطەّیەّە‬ ‫کراّە زۆر ثە غێْەیەکی ضبکبر ئەم ئبضۆیەی ''جەزائیری فەراًطە'' ی پێکبّە‪ .‬ئەزهًْە‬ ‫کرصاریە پسغکیەکبًی فبًّْى ئەّ ُەلەی ثۆ ڕەسطبًضّ​ّە کە ًیػبًەکبًی ثەرگریەک لە‬ ‫پێػەّە چّْى لە پێْەًضی لە گەڵ ُەل ّ هەرجی ئیطتیعوبر صا لێک جیب ثکبتەّە‪ّ .‬ەرەلە‬ ‫ئیججبریەکبًی صّکتۆر لە ''صەّار''‬

‫(‪)21‬‬

‫یبى الصێ‪ ،‬کۆکرصًەّەی سەڵکی لە الیەى پۆلیطەّە‬

‫ثە صّاّە ثّْ‪ُ .‬ەرّەُب لە ًبّەًضەکبًی ثْژاًضًەّەی سبکە صاگیرکراّەکبى ّەک‬ ‫ڕەضوێک پسغکەکبى ُبّکبت ّەک سبّەًی ڕەز ّ ّەرزێڕگەکبى صاصەًرێي‪ .‬ئەهبًە پێک‬ ‫ُێٌەری ڕاضتەلیٌەی ًیػتەجێکبًی سبکە صاگیرکراّەکبًي‪ّ .‬ەک ثەغیکی تێکەڵ ثّْی‬ ‫ضیطتەهێکی پێکەّە گرێ صراّ صاصەًرێي کە الیەًی ضەرەکی پێک ُبتّْ لە ئەرتەظ ّ‬ ‫پۆلیطە‪.‬‬ ‫''ئبصۆلفۆجیلی'' ڕۆژًبهەًّْضی ئبرژاًتیٌی صەگێڕێتەّە کە پرضیبری لە کرێکبرێکی ثۆلیەّی‬ ‫کبًگب ژێر زەّیەکبى کرصّ​ّە ثۆچی هٌبڵەکەی ثە هەثەضتی کّْتبى ثە ئبهجۆاڵًطی )‪Inter‬‬ ‫‪ )American Health service‬کە لەّ ًسیکبًەیە ًبثبت‪ .‬کرێکبرەکە لە کبتێکضا ثەرەّ‬ ‫ئیع کرصى صەچّْ ّاڵهی صاّەتەّە ّ پێی ّتّْە ‪'' :‬چۆى صەثێ ثساًن کە ئەم‬ ‫(گریٌگۆ)‬

‫(‪)22‬‬

‫یبًە چ ڤبیرۆضێک ّاریضی لەغی هرۆڤ ًبکەى ثۆ ئەّەی ثۆلیەّی ثە‬

‫صّاکەّتّْیی ّ ًەزاًی پەرّەرصە ثکەى ّ ئبضبًتر ثتْاًي کۆیلەیبى ثکەى‪''.‬‬

‫(‪)23‬‬

‫صاُبتّْی جەزائیر چۆى صەثێ ؟ فبًّْى صەًّْضێ‪ :‬صّای غەڕ کێػە ّ ًەضبزاى لە ًێْاى‬ ‫گەل ّ ئەّ کەضەی ثۆچًّْەکبًی صەرصەثڕێ پێک ًبیە‪.‬‬ ‫فبًّْى لە تًْص لە پەًب دکْهەتی کبتی جەزائیر لە تبراّگە‪ ،‬صەژیب‪ .‬ئبگبی لە کێػە ّ‬ ‫ثەرثەرەکبًی ثبڵە جیبثّْەکبًی ًبّ ثەرە ُەثّْ‪ .‬ثەاڵم ًەیضەّیطت ثیبًضرکێٌێ ّ لە لبّیبى‬ ‫ثضات‪ .‬ئەّ سۆی لە گەڵ غێْەی ثیر کرصًەّەی ''ثي سضە'' ّ ''ضعض صدلت'' ثە ًسیک‬ ‫صەزاًی‪ .‬ثەاڵم لە ڕاضتیضا جەزائیر ُێػتب ضەرثەسۆیی ّەصەضت ًەُێٌبثّْ کە لە ژّئیەی‬ ‫‪'' 1962‬ثي ثلال'' ثە پػتیْاًی ضەرُەًگ ''ثْهضیي'' ّ ثەغێک لە ئەرتەظ ''ثي سضە'' یبى‬

‫~ ‪~ 123‬‬

‫ًبچبر کرص کە صەضەاڵت ّ دکْهەت ثەجێ ثێڵێ‪ .‬لیطتێکی ُبّثەًض لە پبڵێْراّاًی هەجلیطی‬ ‫صاهەزرێٌەراى ثە سەڵک ًبضێٌضراى‪ .‬ثي ثلال ڕایگەیبًض کە صێوْکڕاضی غتێکی لۆکطە ّ‬ ‫جەزائیر ئیوکبًی کڕیٌی ًیە‪ .‬یبضبی ثٌەڕەتی ضبڵی ‪ ،1963‬ضیطتەهی صەّڵەتی یەکپبرچەی‬ ‫صاًب ّ کرصیە یبضب‪ .‬ضەرەڕای ُەّڵی تًّْض ثۆ سۆهبڵی کرصى ّ صەضت ثە ضەر صاگرتي‪،‬‬ ‫دکْهەتی جەزائیر ضیبضەتی ُبّکبری صۆضتبًەی لە گەڵ فەراًطە گرتە پێع ّ لە ژێر‬ ‫ضبیەی عەصاڵەت‪ ،‬پەرّەرصە ّ فێرکرصى‪ ،‬ثەڕێْەثەری ئیضاری ّ تکٌیک ّ ثەغێکی گریٌگ‬ ‫لە ثیٌبکبًی ڕژیوی ئیطتیعوبری صەضتیبى لێ ًەصرا‪ .‬پبغبى لە ضبڵی ‪ 1965‬جبرێکی تر لە‬ ‫ژێر پػتیْاًی ئەرتەظ ثْهضیي‪ ،‬ثي ثێلال ی لە کبر الصا‪.‬‬ ‫فبًّْى ڕاضپبرصەی ًْێ کرصًەّەی سەثبتی چەکضاری ثە ُەًگبّێکی ثەرز صەًرسبًض‪ .‬لە‬ ‫کۆتبیی غەڕصا ثە پێی ًۆ هلیۆى دەغیوەتی گػتی ثە پێی ضەرژهێری (‪ )F.L.N‬زیبتر لە‬ ‫هلیۆًێک لْرثبًی غەڕ ‪ -‬ثەّ کەضبًەّەظ کە ثە ُۆی ُەژاری ّ ثرضێتی هرصثّْى ‪-‬‬ ‫کەّتە ضەرغبًی گەلی جەزائیر‪ .‬زۆرثەی ئْرّپبییەکبى لە ّاڵت ڕایبى کرص ّ لە کۆتبیی‬ ‫ضبڵی ‪ 1962‬صا پیػە ضبزی ئْرّپب ڕاّەضتب‪ .‬کۆکرصًەّەی ثەرُەهی ّەرزێڕی‬ ‫ًەصەگًْجب‪ .‬صّ هلیۆى ثێکبر ُەثّْ ّ چبرەیەکی ًەثّْ جگە لەّەی ُەر ّاثەضتە ثە‬ ‫ئبثّْری فەڕاًطە ثێت‪ ،‬صەضت ثۆ ُبّکبریەکبًی صرێژ ثکبت ّ ڕیگب ثە فەڕاًطە ثضا کە‬ ‫تبلی کبریە ئەتۆهیەکبًی سۆی لە ''ضەدرا'' صرێژە ثضات‪.‬‬

‫(‪)24‬‬

‫فبًّْى لە ًبّ ڕّ​ًّبکجیراًی جەزائیری صا سبّەى ڕێس ّ دْرهەتێکی تبیجەتیە‪'' .‬ثْهضیي''‬ ‫یع ّەکّْ ''ثي ثێلال'' ضەثبرەت ثە زەرفیەتی غۆڕغگێڕی چیٌی جّْتیبر‪ ،‬فکری ئەّ‬ ‫پەیرەّ صەکبت‪ُ .‬ەرّەُب لە غبری جەزیرەصا ثْڵْاری ''فراًتص فبًّْى'' ُەیە ّ‬ ‫زاًطتگبیەکیع ثە ًبّی ''زاًطتگبی فراًتص فبًّْى'' کراّەتەّە‪ .‬ثەاڵم لە صّای ضەرکەّتي‬ ‫جْتیبراًی جەزائیری ُەر ّەکّْ جبراى سۆیبى لە صّاّە ّ لێک صاثڕاّ صەثیٌي‪ .‬ئەّاى لە‬ ‫ضەڕرا گەڕاًّەتەّە ًبّ کػت ّ کبڵی گێڵگەکبًیبى ّ ثە ّاتبیەکی صیکە ثۆ ًبّ ثەرثەرەکبًی‬ ‫ثێ کۆتبیی ّ ضێذراّیبى گەڕاًّەتەّە‪ .‬ثۆ ئەّەی کەرەضە ّ پێضاّیطتی ژیبى ّ‬ ‫زیٌضّ​ّهبًەّەیبى لە ًبسی سبک صەرثێٌي‪.‬‬ ‫‪-------------------------------------------------------------------------------------------‬‬‫(‪ pied-noir .)1‬ئەّ کەضەی کە لە ثٌەڕەت صا ئْرّپبییە ّ لە جەزائیر لە صایک ثّْە ‪،‬‬ ‫ثەّ غێْە ًبّصەثرێ‪.‬‬

‫~ ‪~ 124‬‬

‫(‪( .)2‬لصجە) ُەژارتریي گەڕەکەکبًی غبری جەزیرە لە کبتی صاگیرکرصًی لە الیەى‬ ‫فەڕاًطەّە‪ .‬ثە تبیجەت لە ضەرەتبی جْاڵًەّە ثە گریٌگتریي پێگەی سەثبتی هْجبُیضاًی‬ ‫جەزائیری صاصەًرا‪.‬‬ ‫(‪ Déontologie .)3‬لە ّغەی ‪ّ - Deon‬اتب ثە هبًبی ئەّەی صەثێ ثەڕێْە ثجرێ ّ‬ ‫ُەرّەُب ّغەی ‪ - Ontoz‬ثە هبًبی ّتبرصاى‪ ،‬کە لە زهبًی یۆًبًی ّەرگیراّە‪ .‬ئەم ّغەیە‬ ‫زاًطتێکە کە لە ئەرکی ثەڕێْەچّْى صەکۆڵێتەّە‪'' .‬صێئۆًتۆلۆژی پسیػکی'' کۆی ئەّ یبضب ّ‬ ‫لبًًّْبًەیە کە پێْەًضی ًێْاى پسغکبى ّ پێْەًضی ئەّاى لە گەڵ ًەسۆغەکبًیبى ڕّ​ّى‬ ‫صەکبتەّە‪.‬‬ ‫(‪ Gisel Hailimi .)4‬پبرێسەرێکی فەڕاًطەّی ثە ڕەگەز تًْطی یە کە لە ضەر ئبضتی‬ ‫جیِبًی ثە ًبّ صەًگە‪ .‬ثە ثەرگریکبر لە کەش ّ الیەًە چەپیەکبى لە فەڕاًطە ّ زۆر ّاڵتی‬ ‫جیِبى ًبضراّە‪ .‬ئەّ پبرێسەری ثەغێک لە کەضبیەتیە چەپیەکبًی فەڕاًطەّی ثۆ ّێٌە‬ ‫''ضبرتەر'' ی لە ئەضتۆ ثّْە‪.‬‬ ‫(‪ .)5‬لە کتێجی ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەرزەّی'' الپەڕەی ‪ّ 240‬ەرگیراّە‪.‬‬ ‫(‪ُ .)6‬ەر کتێجی پێػّْ ‪ ،‬الپەڕەی ‪204‬‬ ‫(‪ '' Sisyphe .)7‬لە ئەفطبًە یۆًبًیەکبى صا '' پبغبی ''کۆرًێت'' ُەثّْە کە پێع هرصًی‬ ‫لە الیەى سْاکبًەّە هەدکْم کراثّْ کە گبغە ثەرصێک لە کێْ ّەضەر ثشبت ّ کبتێک‬ ‫گبغەثەرصەکە صەگەیػتە لْتکە صیطبى ثۆ صاهێٌی چیب غلۆر صەثۆّە‪ .‬ئەّ صەثّْ ثێ‬ ‫پطبًەّە ئەم کبرە ئەًجبم ثضات‪ .‬ئەغکەًجە گەر کە ُەر لە ضەرەتبّە هرۆڤێکی ضبغ ّ‬ ‫ئبضبیی ًی یە ‪ ،‬کبتێک صەضتی کرص ثە ئەغکەًجەی کەضێکی تر ّەکّْ ضێسیف پێی دْکن‬ ‫کراّە کە صرێژە ثضات‪ .‬ئەگەر ئەّ کەضەی کە ثڕیبرە ئەغکەًجە ثکرێ لە ثەر صەضت صا‬ ‫ًەثێ‪ ،‬کەضبًی ثٌەهبڵەکەی ئەغکەًجە صەکبت‪ .‬ضبرتەر ّەکّْ فەیلەضۆفێک ّ فبًّْى‬ ‫ّەکّْ صەرّ​ّى ًبضێک چبرەًْضی ًبصیبری ئەّ جەلالصە چبرەڕەغبًە صەضەلوێٌي‪.‬‬ ‫(‪ .)8‬گبًگرێي (‪ )Gangrene‬ثە پێػەکیەک لە الیەى ‪ P.Benenson‬لەًضەى‪Calder ،‬‬ ‫‪. 1959 books‬‬ ‫(‪'' .)9‬لە پێٌبّ غۆڕغی ئەفریمبیی صا'' الپەڕەکبًی ‪90 ّ 78‬‬ ‫(‪'' .)10‬ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیر'' ‪.‬‬ ‫(‪ً Biger Thomas .)11‬بّی پبڵەّاًی کتێجی '' ‪ '' Native son‬لە ًّْضیٌی ڕیچبرص‬ ‫ڕایت‪ًّْ ،‬ضەری ڕەظ پێطتی ئەهریکبیی ( ‪) 1964 ، Single Book‬ە ‪ .‬کە لە‬ ‫ثەرُەهەکەی فبًّْى ثە ًبّی ''پێطتی ڕەظ‪ ،‬ڕّثەًضی ضپی'' ثە تەّاّی کەّتۆتە ثەر‬

‫~ ‪~ 125‬‬

‫ضەرًج‪ .‬لەم ضەرصەهە لە ژیبًی فبًّْى صا لە صەیەی ‪ّ 1950‬اتب هبّەیەک ثەر لە‬ ‫ثاڵّثًّْەّە ّ پبظ ثاڵّثًّْەّەی کتێجی ''پێطتی ڕەظ‪ ،‬ڕّ​ّثەًضی ضپی'' لە ‪ 1952‬کە‬ ‫پێْەًضی هرۆڤی ڕەظ ّ ضپی لە چْارچێْەی ڕەگەزی صا صەیضایە ثەر تیػکی لیکۆڵیٌەّە‪،‬‬ ‫''ثێگجێر تۆهبش'' ی ّەکّْ کەضبیەتیەکی جێگبی ڕیس صەصی‪ .‬ئەم الّە ڕەظ پێطتە‬ ‫''غیکبگۆ'' ییە لە گەڵ کچیکی صەّڵەهەًض ّ ُبّڕێی کۆهۆًیطتی ئبغٌب صەثێ‪ .‬ئەم صّ الّە‬ ‫ضپی پێطتە‪ ،‬ثێگجێر ثە صۆضت پەضەًض صەکەى ّ ُەڵص ّ کەّتێکی صۆضتبًە ّ هرۆڤبًەی‬ ‫لە گەڵ صاصەهەزرێٌي‪ .‬ثە جۆرێک کە ''صاّیض کبت'' لە کتێجەکەی ضەثبرەت ثە فبًّْى‬ ‫صەًْضێ‪ .‬سۆظ صڵی ّ لێ ثْرصەیی ئەّ صّ الّە ضپی پێطتە ثیر ّ ڕا ّ ثۆچًّْەکبًی‬ ‫ثێگجێر کە ضەثبرەت ثە کۆهەلگبی ضپی پێطت لە الی گەاڵڵە ثجّْى تێک صەصرێ ّ صژ‬ ‫کرصەّە ضرّغتی یە ثەرگری کبرەکبًی الّاز صەکبت‪ .‬ثە غێْەیەک کە ثێگجێر لە‬ ‫کرصەّەیەکی ًەسْازراّصا کچە الّەکە صەکْژێ ّ الغەکەی صەضْتێٌێ‪ .‬فبًّْى لە کتێجی‬ ‫''پێطتی ڕەظ‪ ،‬ڕّثەًضی ضپی'' ئبّا لە کرصەّەی ثێگجێر صەصّێ‪ '' :‬ئەّ ًەیضەتْاًی ئیوبى‬ ‫ّ ثڕّا ُەثّْى ثە سۆی جگە لە ُەًگبّێکی ثە تەّاّ تًّْض ّ تیژیضا کە ئیوکبًی لەثیر‬ ‫چًّْەّەی ثۆ صەرەسطبًض‪ ،‬ثضۆزێتەّە''‪ُ .‬ەڵجەتب فبًْى لە صّ ضێ ضبڵی کۆتبیی ژیبًی صا‬ ‫ُەًضێک ثەر لە ًّْضیٌی ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەر زەّی''‪ ،‬چْارچێْەیەکی ثەریٌتری‬ ‫ثیرکرصًەّەی هەضەلە ڕەگەزیەکبًی ثەسۆّە گرت‪ .‬ئیتر ضەرچبّەی جیبّازی‪ ،‬ضّْکبیەتی‬ ‫ّ ئیطتیعوبری ضپی تەًیب لە ڕەًگی پێطتی ڕەظ صا ًەصەصی‪ .‬فبًّْى لەم ضەرصەهەی‬ ‫کۆتبیی ژیبًی صا‪ ،‬ثە ڕّاًگەیەکی صیبلێکتیکبًە ضەیری هەضەلە ڕەگەزیەکبًی صەکرص‪ .‬ئیتر‬ ‫ضْکبیەتی ّ جیبّازی صاًبى ّ ئیطتیعوبری ڕەظ پێطتەکبى لە الیەى ضپی پێطتەکبًەّە‬ ‫گرفتێک ًەثّْ ثەڵکّْ ثەغێک ثّْ لە کۆی هەضەلەکە ّ ئبڵمەیەک لە زًجیریک‪ .‬فبًّْى‬ ‫''پێطتی ڕەظ‪ ،‬ڕّ​ّثەًضی ضپی'' ئەم صّژهٌە ضەرضەستەی جیبّازی ڕەگەزایەتی‪ ،‬لە کتێجی‬ ‫''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەرزەّی'' ثّْ ثە صّژهٌێکی لە ئبغتی ًەُبتّْی ئیطتیعوبری‬ ‫هرۆڤ لە الیەى هرۆڤەّە‪ .‬غەڕی جەزائیر ّ کبرە صڕًضایەتیەکبًی ئیطتیعوبرگەرە‬ ‫فەڕاًطەّیەکبى لە صاڕغتٌی کەضبیەتی فبًّْى صا‪ ،‬ڕۆڵێکی ثەرچبّ ّ صیبری کبراًەی ُەثّْ‬ ‫ّ لەم ڕّ​ًّبکجیرە لیجڕاڵە ئبغتی سْازە‪ ،‬غۆڕغگێڕێکی سْڵمبًض‪ .‬ثە ضْضیبلیسم یبى جۆرێک‬ ‫لە ضْضیبلیسم گەیػت ّ ئیوبى ّ ثڕّای پەیضا کرص کە تەًیب ّاڵهی تًّْض ّ تیژی‬ ‫ئیطتیعوبر ّ کۆًەپەرەضتی تًّْض ّ تیژی غۆڕغگێڕاًەیە‪.‬‬ ‫(‪ Jacobin .)12‬یبى ‪ Jacobine‬لە ثٌەڕەت صا ًبّێک ثّْ کە پێػبى لە فەڕاًطەصا ثەّ‬ ‫ئبفرەت ّ پیبّە ئبییٌیبًە صەگْترا کە الیەًگری ڕێ ّ ڕەضوی ''ضەى صۆهیٌیک'' ثّْى‪.‬‬

‫~ ‪~ 126‬‬

‫یەکەم عیجبصەتگبیبى لە کۆاڵًی ''ضەى ژاک'' ی غبری پبریص ثّْ‪ُ .‬ەرّەُب ًبّی تبلوێک‬ ‫لە کۆهبری سْازەکبًە کە لە ضەرصەهی غۆڕغی فەڕاًطە کۆثًّْەّەکبًیبى لە پەڕضتگبی‬ ‫لەصیوی ''ژاکۆثیي'' ەکبى ثەڕێْە صەثرص‪ .‬ڕێکشراّە چەپیەکبًی فەڕاًطە کە سۆیبى ثە‬ ‫هیراتگراًی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطە ّ الیەًگراًی ''ژاکۆثیٌیطن'' (الیەًگراًی ثیر ّ ثبّەڕە‬ ‫صێوۆکڕاتیکە پێػکەّتّْەکبى) صاصەًێي‪ ،‬لە دبضت جّْاڵًەّەی گەلی جەزائیر ُەڵص ّ‬ ‫کەّتێکی زۆر تًّْض ّ ًبصێوۆکڕاتیکیبى گرتجۆثەر‪.‬‬ ‫(‪'' M.R.P .)13‬جْاڵًەّەی کۆهبریشْازاًی کۆهەاڵًی گەل'' لە ضەرصەهی غۆڕغی‬ ‫ثەرگریکبراًەی فەڕاًطە لە ضبلی ‪ 1944‬صا پێک ُبت‪ ،‬کە صێوۆکڕاتە هەضیذیەکبًی لە‬ ‫صەّری یەک کۆصەکرصەّە‪ .‬ئێطتب لە فەڕاًطەصا ڕێکشراّێک ثەّ ًبّە ثًّْی ًی یە ّ‬ ‫الیەًگراًیبى چًّْە ًبّ ڕێکشراّە صەضتە ڕاضتی یەکبى ّەکّْ (گلیطتەکبى)‪،‬‬ ‫(ضبًتریطتەکبى)‪( ،‬ڕاصیکبڵەکبى)‪ ،‬یبى لە ڕێکشراّە چەپیەکبًی ّەک ڕاصیکبڵە چەپیەکبى ّ‬ ‫ضْضیبلیطتەکبى‪ ،‬صاى‪.‬‬ ‫(‪ .)14‬جگە لە ڕێکشراّە ڕاضتیەکبى‪ ،‬ڕێکشراّە چەپیەکبًی ًبّ ّاڵتیع لە سبکە‬ ‫صاگیرکراّەکبى ّ ّاڵتبًی ّاثەضتە‪ ،‬سبّەًی ثەغی جۆراّجۆرى‪ .‬ضەرەڕای ثەڕێْەثرصًی‬ ‫فػبر ّ زەثر ّ زەًگ ّ فرت ّ فێڵی دیسثی صەضتە ڕاضتی صەضەاڵتضاری فەڕاضە‪،‬‬ ‫ڕێکشراّە چەپیەکبى ّەکّْ (کۆهۆًیطتەکبى‪ ،‬ضْضیبلیطتەکبى‪ ،‬ڕاصیکبڵە چەپیەکبى) ی ئەم‬ ‫ّاڵتە ّاثەضتبًە لە الیەى سۆیبًەّە ثۆ هەجلیطی هیللی فەڕاًطە ًْێٌەر صەًێرى‪ .‬ئەًضاهبًی‬ ‫غْڕای غبر ّ غبرەّاًی لە ًێْاى سْازیبراًی ڕێکشراّە ًبّثراّەکبى ُەڵضەثژێریي‪ّ .‬ێٌەی‬ ‫ثەرچبّیع لەم ثْارەصا ''ئەهە ضێرز'' ە کە ثۆ هبّەی چەًضیي ضبڵ ًْێٌەری دیسثی‬ ‫کۆهۆًیطتی هبرتیٌیک لە هەجلیطی هیللی فەڕاًطە صا ثّْ‪ .‬صّای کػبًەّەی لە دیسثی‬ ‫کۆهۆًیطت‪ُ ،‬ەرّا ّەکّْ ًْێٌەری ضەرثەسۆی چەپ لە هەجلیطی هیللی فەڕاًطەصا‬ ‫ًْێٌەرایەتی هبرتیٌیکی لە ضەر غبًە‪.‬‬ ‫(‪ .)15‬ضیوۆى صۆثْار ''صەضەاڵتی غتەکبى'' گبلیوبر ‪ ،‬پبریص الپەڕەی ‪622‬‬ ‫(‪'' O.A.S .)16‬ڕیکشراّی ئەرتەغی ًِێٌی'' ڕیکشراّێکی فبغیطتی ثّْ کە لە ڕێگبی‬ ‫تیرۆریسهەّە صەیْیطت پێػگیری لە ضەرثەسۆیی جەزائیر ثکبت‪ .‬کە ثە ڕّاڵەت ضبڵێک‬ ‫صّای ڕاگەیبًضًی ضەرثەسۆیی جەزائیر لە ضبڵی ‪ 1963‬لە ًبّ چّْ‪ .‬ثەاڵم لە ژێر‬ ‫ضەرپۆغی ڕێکشراّە صەضتە ڕاضتی ّ ضەرّ​ّی صەضتە ڕاضتیەکبًیع‪ ،‬ئێطتبظ کبرە‬ ‫تیرۆریطتیەکبًی صرێژە صەصا‪ .‬پۆلیطی فەڕاًطە ضەرەڕای صەضەاڵتی لە ثْاری صیکەصا‪ ،‬لە‬ ‫ثْاری ئەم ڕیکشراّەّە ئەم هەضەلە زۆر ثە ضّْک ّ ضبًب ثە پەًبی صا تێضەپەڕی‪ .‬تەًیب‬

‫~ ‪~ 127‬‬

‫لە غەظ هبًگەی صُّەهی ضبڵی ‪ 1973‬صەیبى کەش لە کرێکبرە ثێ تبّاًەکبًی جەزائیر‬ ‫کْژراى ّ کۆًطۆلگەری جەزائیریع لە هبرضێی ثە ثۆهت تەلێٌضرایەّە ّ صەیبى کْژرا ّ‬ ‫ثریٌضاری لێ کەّتەّە‪ .‬ثەاڵم پۆلیص تبکّْ ئێطتب تەًبًەت کەضێکیػی لەّ تبّاًجبراًە‬ ‫ًەگرتّْە ّ ُەر ّەکّْ چۆى صەضتگیر کرصًی جیٌبیەتکبرە ئیطرائیلیەکبًی کە ڕێجەراًی‬ ‫فلطتیٌیبى لە پبریص تیرۆر کرصّ​ّە‪ ،‬پػت گْێ سطتّْە‪.‬‬ ‫(‪'' .)17‬فەاللە'' کە کۆیەکەی صەثێت ثە ''فەالق'' ثە هبًبی ڕێگر ثە کبر صەثرێ‪ .‬لە کبتی‬ ‫غەڕی جەزائیر صا فەڕاًطەّیەکبى ئەّ ًبّەیبى ثۆ ئەّ ًیػتیوبى پەرّەراًە ثە کبر صێٌب کە‬ ‫لە ضەر ڕیگبکبى ّ لە ضەر جبصەکبى ثۆضەیبى ثۆ ضەرثبزاًی ئەرتەغی فەڕاًطەّی‬ ‫صاصەًبیەّە‪.‬‬ ‫(‪'' .)18‬ثەلەص'' غبر ّ ًبّچەیە ّ ثە هبًبی غْێي ّ ئبّەصاًی صّ​ّرە صەضتیع ثە کبر‬ ‫صەثرێ‪.‬‬ ‫(‪ .)19‬لە کتێجی '' ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیری ''‬ ‫(‪- .)20‬‬

‫‪Studies on the left . Mai - juin 1966/ p 88‬‬

‫‪S.Rohdie : ''liberation and violence in Algeria‬‬ ‫(‪ .)12‬صەّار ثە هبًبی ُەّارًػیي ّ ئەغکەّت ًػیٌە‪ .‬جۆرێک لە غْیٌی ًیػتەجێ ثًّْە‬ ‫ثەاڵم ُەژارتر ّ صەضت کْرت تر لە سێوە ًػیٌی یە‪.‬‬ ‫(‪ً Gringos .)22‬بّێکی ضْکبیەتی پێ کرصًە کە لە ئەهریکبی التیي صا ثە تبیجەتی ثۆ‬ ‫ئەهریکبی ثبکّْر ثە کبری صەثەى ّ غتێکە ُبّتبی ''یبًکی'' کە پبظ غۆڕغی کْثب لە‬ ‫ئەهریکبی التیي یبًکی ثەکبر صەثرێ‪.‬‬ ‫(‪ A.Gilly .)23‬پێػەکی لە ضەر ‪ Studies in A, Dying coloniaeism‬الپەڕە ‪. 9‬‬ ‫(‪ .)24‬لێرەصا صێڕی ًّْضەر ثەم جۆرە کە ''جەزائیر ڕیگبیەکی تری لە ثەرصەم صا ًەثّْ''‬ ‫ڕّ​ّى ّ ڕاغکبّ ًی یە ُەر ثە ُۆی ًەثًّْی ڕاغکبّی ّ ًبڕّ​ًّی‪ ،‬ثۆ لێضّاى صەثێ ّ الًی‬ ‫کەم ئەّ ثۆچًّْە صڵشۆغبًەی کە ضەثبرەت ثەم صێڕە صەتْاًێ ثیشبتە ڕّ​ّ ئەهەیە کە ثە‬ ‫ُۆی کْرت ّ پّْست ًّْضی ئبکبهێکی ًبڕاضت ّ ًبتەّاّی لێ کەّتۆتەّە‪ .‬هەضەلەی‬ ‫جەزائیر لە کبتی ضەرثەسۆیی صا صەثێ لە گەڵ غێْەی ثیر کرصًەّەی ڕێجەراًی لێک جیب‬ ‫ثکرێتەّە‪ .‬دیطبثی ڕاضتەلیٌەی کۆهەڵگبی جەزائیری ّ چیٌە پێک ُێٌەرەکبًی ّ ثە تبیجەت‬ ‫ڕێ جەرەکبًی کە کەم ّ زۆر ًبضێٌەری پێک ُبتەی ثٌبسەی کۆهەڵگب ثّْى ّ ضەرًج ّ‬ ‫تێجیٌیەکبًیبى ضەثبرەت ثە سەثبت ّ ضەرثەسۆیی لە چْارچێْەیەکی ثەرتەضک صاثّْ‪ .‬لە‬

‫~ ‪~ 128‬‬

‫گەڵ ئەّ ڕیگبیەی کە جەزائیر صەیتْاًی لە ضەرصەهی ضەرثەسۆیی صا ثیگرێتە ثەر‪ ،‬صەثێ‬ ‫لێک جیب ثکرێتەّە‪ .‬ئێوە ئبگبصاری تەّاّی ئەّ کۆضپ ّ تەگەراًەییي کە ثۆ ّێٌە ُۆکبری‬ ‫ئبییي لە کبتی ضەرثەسۆیی صا‪ ،‬صەیتْاًی ثیشبتە ضەر رێگبی ضْضیبلیسم ّ ثەرصەّام‬ ‫ُەًضێک کەش ّەک صاّەڵی ًبّ صەغڵ ّ صاى کەڵکی لێ ّەرصەگرێ‪ .‬هەضەلەکە ئەهە ًی‬ ‫یە کە رێجەراًی جەزائیری ثە ُۆی تێجیٌی یە تبیجەتیەکبًیبًەّە لە ثْاری تبکتیکیەّە سۆیبى‬ ‫لە ثەرزەفری ثْارصثێ ّ صەضت ثە گۆچبى ڕێگبیبى ثڕیجێ‪.‬‬ ‫تەّاّی هەضەلەکە لە ضەر ئەهەیە کە ئەم ڕیجەراًە کە تبکتیک ّ ضتراتیژی سەثبتیکی‬ ‫صژی ئیطتیعوبری ّ پێک ُێٌبًی کۆهەڵگبیەکی ضْضیبلیطتی ّەک یەک ضەیر کرصّ​ّە ّ‬ ‫ڕّ​ًّتر ثڵێیي کە ُیچ ضتراتیژیەکیبى ًەثّْە‪ ،‬ثەرزەفڕیبى ًەثّْە‪ ،‬ڕّاًگەیەکی ثەرتەضکیبى‬ ‫ضەثبرەت ثە ضەرثەسۆیی ُەثّْە‪ .‬ثە هبًبی ّغە ئەّەی ثۆ ڕیجەراًی جەزائیری ''ثوبًەّێ‬ ‫ّ ًەهبًەّێ ثە ُۆی ًەثًّْی ڕیجەری ڕاضت ثۆ گەلی جەزائیر'' ثبیەسی ُەثّْ‪،‬‬ ‫ضەرثەسۆیی ضیبضی ثّْ‪ً .‬ەک ضەرثەسۆیی ثە هبًبی تەّاّی ّغە‪ً ،‬ەک غۆڕغێکی‬ ‫کۆهەالیەتی ّ ضْضیبلیطتی‪ .‬ئەهڕۆ کبتێک ضەیری ثەرًبهەی صّازصە ضبڵەی ضەرثەسۆیی‬ ‫جەزائیر صەکەییي صەثێ ثە صاسەّە پێ لەّە ثٌێیي کە زیبتر لە یەک هلیۆى لْرثبًی (لە‬ ‫دەغیوەتێکی ًۆ هلیۆى کەضی) تب ڕاصەیەک لە پێٌبّ ُیچضا صراّە‪ .‬جەزائیر ئێطتبظ صّای‬ ‫صّازصە ضبڵ لە گەڵ گرفتی گەّرەی ئبثّْری ثەرەّ ڕّ​ّیە‪ُ .‬ەغت ضەص ُەزار کەش‬ ‫لە ُێسی چبالکی تەًیب لە ّاڵتی فەڕاًطەصا سەریکی کبر کرصًي‪ .‬ئەم ُێسە گەّرە کە‬ ‫صەیتْاًی چەرسی ّەرزێڕی ّ پیػە ضبزی جەزائیر ثطّْڕێٌێ‪ ،‬ثە ًرسێکی کەم یبرهەتی‬ ‫ثەرەّ ضەرچًّْی ئبثّْری کبپیتبلیطتبًەی فەڕاًطە صەصات‪ .‬ئەم کرێکبراًە کە لە گەڵ‬ ‫ُەهّْ جۆرە ضّْکبیەتی ثەرەّ ڕّ​ّى کە لە هیْاًشبًە ّ کبّلە کۆى ّ ئبغەڵەکبًضا‬ ‫ّەکّْ ''هػک'' تێک صاّێي‪ .‬کۆهەڵ کۆهەڵ کرێکبراًی جەزائیری لە ًبّ فەڕاًطەصا‬ ‫صەکْژرێي‪ ،‬ثێ ئەّەی تەًبًەت یەکێک لە ثکْژاى ثگیرێ‪ّ .‬ەکّْ ثڵێی هػکیک کْژراثێ‪.‬‬ ‫ڕاضتە کە فەڕاًطەّیەکبى لە ّتّْ ّێژ ّ لطە ّ ثبضبى صا لە جێی ئەّەی ثڵێي عەرەثێک‬ ‫یبى ثە تبیجەتی ثڵێي جەزائیریەک‪ ،‬صەڵێي ''‪ ''Rotan‬کە جۆرێکە لە هػک ّ تەًبًەت ثێ‬ ‫ُیچ چەغٌە غەرهێک لە فەرُەًگە گػتیەکبًیبى لە دبضت ّغەی ''‪ًّْ ''Rotan‬ضیْیبًە‬ ‫عەرەة‪ .‬ثۆ ّێٌە صەکرێ ضەیری ّغەصاًی گػتی ثکەییي کە ''هبرضیل کبرێر'' ‪Marcel‬‬ ‫‪ Carrere‬کە یەکێک لە ثەرپرضە پلە ثەرزەکبًی پۆلیطی فەڕاًطە یە ّ ئبهبصەی‬ ‫کرصّ​ّە‪ .‬چۆًکّْ ثۆ کۆهەڵگبی فەڕاًطەّی ّ ڕژیوە صەضەاڵت ثە صەضتەکەی‪،‬‬ ‫جەزائیریەک ُیچ چەغٌە ڕێس ّ ئیذتراهێکی ًی یە‪ .‬ئەّ تەًیب ثۆ کبر کرصى‪ ،‬کرێی کەم‬

‫~ ‪~ 129‬‬

‫ّەرگرتي‪ ،‬ضّْکبیەتی پێ کرصى ّ ژیبى لە ئبغەڵ صا ثە ضەر ثرصى‪ ،‬ثبغە‪ .‬ئەگیٌب ژیبى ّ‬ ‫هەرگی چ ثبیەسیکی ُەیە؟ ُەر لە ضپڵەیی ّ صاهبّی پۆلیص ّ کبرثەصەضتبًی لەزایی‬ ‫فەڕاًطەیە کە لەم پێٌبّەصا ُێس ّ کبتی سۆیبى ثە فیڕۆ ثضەى‪ّ .‬اڵهی ئەم ڕضتە ''جەزائیر‬ ‫ڕێگبیەکی تری جیب لەهە لە ثەرصەم صا ًەثّْ‪ ''...‬صەثێ لە غێْازی پێک ُبتەی جەزائیر ثە‬ ‫تبیجەتی لە پێک ُبتەی ڕێجەراى ّ غێْەی ثیرکرصًەّەیبى ضەثبرەت ثە ''ضەرثەسۆیی'' صا‬ ‫ثجیٌیٌەّە‪ .‬ئبیب ثە ڕاضتی ڕێگبیەکی تر لە ثەرصەم جەزائیر صا ًەثّْ؟ ئبیب ئەّ گرفتبًەی لە‬ ‫کبتی ضەرثەسۆیی لەثەر صەم جەزائیر صا ثّْ‪ ،‬هەترضیضار تر ّ ترضٌبکتر لە گرفتەکبًی‬ ‫غۆڕەّی لە ‪ ، 1918‬چیي لە ‪ ،1949‬کّْثب لە ‪ ، 1959‬ثّْى؟ ئبیب جەزائیر ثۆ ّێٌە لە ثری‬ ‫ُبّکبری لە گەڵ فەڕاًطە‪ ،‬ڕّ​ًّتر ثڵێیي ثە ّاثەضتە هبًەّە ثە فەڕاًطە‪ً ،‬ەیضەتْاًی لە‬ ‫گەڵ ّاڵتە ضْضیبلیطتەکبى ُبّکبری ثکبت‪ .‬ئەهەظ رێگبیەکی گًْجبّ ثّْ‪ .‬ڕەًگە ّاڵم‬ ‫ثضرێتەّە کە ئەهەظ جۆرێک لە ّاثەضتە ثًّْە ّ کە ّاثەضتە ثًّْی ئبثّْری‪ ،‬ضیبضی ّ‬ ‫ئبیضۆلۆژیبیی ثە صّاّە صەثێ‪ .‬کْثب ّێٌەیەکە لەم ڕاضتیە‪ .‬ئێوە ثڕّاهبى ثە ڕاضتی ئەم‬ ‫ثەڵگە ُەیە ّ ثەاڵم ئەم سبڵە تبڵەظ صەزاًیي کە ُەهّْ ئەّ کەضبًەی ّیطتّْیبًە ڕیگبی‬ ‫ثبّی ضێِەم ثگرًە ثەر‪ ،‬ثکەًّە صّای ئیوپریبلیسم ّ لە گەڵ ثۆرژّازی ثطبزێي‪ ،‬صرەًگ‬ ‫یبى زّ​ّ ثەرەّ پػت لە ُەڵضێرگەی ئیوپریبلیسم ُەڵضەصێرێي یبى صەکەّى ّ هێػکیبى‬ ‫صەپژێ‪ .‬لطەهبى لێرەصا تەًیب لە ضەر ئەّەیە کە لە ًێْاى ئەّ صّ جۆرە ّاثەضتە ثًّْبًە‬ ‫کبهەیبى ثە لبزاًج ترە‪ .‬ئبّڕصاًەّەیەکی کّْرت لە ّەزعی ئێطتبی کْثب ّ جەزائیر کە ثە‬ ‫ضێ ضبڵ هەّصا ثە پلەی جیبّاز غۆڕغیبى کرصّ​ّە‪ ،‬صەتْاًێ ثبغتریي ّاڵهی ڕاضتەلیٌەی‬ ‫ئەم صیبری کرصًە ثێت‪'' .‬فیضێل کبضترۆ'' ّ ُیچ کبم لە ڕێجەراًی غۆڕغی کّْثب‬ ‫کۆهۆًیطت ًەثّْى ‪ُ -‬ەر ّەکّْ چۆى ثي ثێلال ّ ُیچ کبم لە ڕیجەراًی جەزائیر‬ ‫کۆهۆًیطت ًەثّْى ‪ -‬کبضترۆ تب صّ ضبڵ صّای غۆڕغیع لە صیبری کرصًی ضْضیبلیسم ثە‬ ‫گْهبى ثّْ‪ .‬ڕاضتیە کبًی ئبثّْری ثۆ ّێٌە گەهبرۆصاًی هەترضیضاری کّْثب لە الیەى ّاڵتە‬ ‫یەکگرتْەکبًی ئەهریکبّە (ئەّ ّاڵتەی کە لە ‪ 90‬هیلی کّْثب ُەڵکەّتّْە)‪ّ ،‬اڵتێکی ثێ‬ ‫ًەفت (ئەّ ًەفتەی کە ثتْاًێ پیػەضبزی ّەگەڕ ثشب ّ ُێسی کبرەثب ّ ضّْتەهەًی صاثیي‬ ‫ثکبت) کّْثبی ًبچبر کرص کە هل ثۆ ّاثەضتە ثًّْی ئبثّْری غۆڕەّی ثضات ّ ثەم‬ ‫جۆرەی کە چبّەڕّاى صەکرا‪ ،‬ڕژیوی ضەرثەسۆی کّْثب ثە صرێژایی چەًضیي ضبڵ ّ ثە‬ ‫تێپەڕ ثًّْی صەّراى ّەکّْ ًیْە ضەرثەسۆ ّ ثە ڕّاڵەت ضەرثەسۆی لێِبت ّ ضەرەًجبم‬ ‫ّاثەضتە ثًّْی ئبیضۆلۆژی لەثْڵ کرص ّ ئەهڕۆ کّْثب ّەکّْ ثبلی ّاڵتبًی ئەّرّپبی‬ ‫ڕۆژُەاڵت‪ّ ،‬اڵتێکە ( ضەیری ّتبری کبضترۆ لە کۆًفراًطی جەزیرە ّ ُەرّەُب ّتبرصاًی‬

‫~ ‪~ 130‬‬

‫صّایی لە ''گۆڕەپبًی غۆڕظ'' ثە ثۆًەی ضەفەری ''ثێرژًێڤ'' ثۆ ُبّاًب ثکرێ)‪ .‬ثەاڵم‬ ‫جەزائیر صّای صّازصە ضبڵ ُبّکبری لە گەڵ فەڕاًطە‪ ،‬چی ّەچٌگ کەّت؟ ئەگەر ّای‬ ‫صاثٌێیي کە ئەهڕۆ فەڕاًطە ُەغت ضەص ُەزار کرێکبری جەزائیری صەرثکبت ّ یبى‬ ‫ّەکّْ ثْهضیي ُەڕەغەی ثبًگ کرصًەّەیبًی ثۆ جەزائیر کرصّ​ّە‪ ،‬ئبثّْری جەزائیر ّ‬ ‫فەڕاًطە تّْغی کبرەضبت صەثێ‪ُ .‬ەڵجەتب ئەهە تەًیب لە چْارچێْەی ثۆچًّْێک صایە‪.‬‬ ‫چۆًکّْ ُەرصّ​ّالیبى ئبگبیبى لە ئبکبهە ئبڵۆزەکبًی ئەم کبرە ُەیە‪ .‬ثە پەلە تریي هەضەلە‬ ‫ثۆ جەزائیر ئەهەیە کە ُەغت ضەص ُەزار کەش ثە لێػبّی ثێکبراًی جەزائیرەّە زیبص‬ ‫صەثێ ّ ضباڵًە لە یەک هیلیبرص ّ دەّضەص هلیۆى توەًی ئەرزی کە لە رێگبی پبغەکەّت‬ ‫کرصًی کرێکبراًی جەزائیریەّە صێتە ًبّ ّاڵت‪ ،‬ثێ ثەظ صەثي‪ .‬لە فەڕاًطە ضەرەڕای‬ ‫ثێکبری زۆر ثە پێی ثۆچًّْی کبرًبضبى‪ ،‬کرێکبراًی جەزائیری کەش جێگبیبى ًبگرێتەّە‪.‬‬ ‫چۆًکّْ ثەغیک لەّاى کە لە پیػەضبزی هبغیي کبر صەکەى ضەرەڕای کبری ّەکّْ یەک‬ ‫کرێ ّ دەق صەضتی ثەراثەر لە گەڵ کرێکبراًی فەڕاًطەّیبى ًی یە‪ُ .‬ەرّەُب ثەغیکی‬ ‫زۆر لە کرێکبرە جەزائیریەکبى سەریکی فەعلەیی ّ کبری ثیٌبضبزی ّ زثڵ کۆکرصًەّە ّ‬ ‫چەًضیي کبری ضّْکی صیکەى کە کرێکبرە فەڕاًطەّیەکبى هل ثۆ ئەّ کبراًە ًبصەى‪ .‬کبری‬ ‫ُەرزاى‪ ،‬ڕازی ثّْى ثە ُەر چەغٌە کبری ضەست ّ ضّْکبیەتی پێ کرصى‪ ،‬ثێ صەًگی‪،‬‬ ‫لطە ثە گْێ ّ ضەرغۆڕی ّ ثەغضاری ًەکرصى لە هبًگرتٌە کرێکبریەکبى صا‪ ،‬ثۆ ئەّەی‬ ‫کبریبى لە صەضت ًەچێ ّ لە ّاڵت صەرًەکرێي‪ ،‬صەیبى لبزاًجی تری کرێکبری جەزائیری‬ ‫ًیعوەتێکی گەّرەیە ثۆ ئیطتیعوبرگەراًی فەڕاًطەّی کە ّا ثە ضبًبیی ئبهبصە ًیي چبّپۆغی‬ ‫لێ ثکەى‪ .‬ثە ضەرًج صاى ثەم سباڵًە ّ زۆر سبڵی صیکە ضەرەڕای لەیراًی ًەفت ّ غەڕاة‬ ‫ّ ئێطتبظ لەیراًی ضّْکبیەتی کْغتبری کرێکبراًی جەزائیری‪ُ ،‬ەم جەزائیر ّ ُەم‬ ‫فەڕاًطە صّ الیەًە هلیبى صاّەتە ثەر ئەم ُبّکبری یە‪ .‬ضەرەڕای ئەهبًە ڕاضتی یە ئبزار‬ ‫ُێٌەرەکبًی ئبثّْری کە کّْثب ی ثەرەّ ّاثەضتە ثّْى ثرص‪ ،‬لە جەزائیر صا ًەثّْ‪ .‬ثە‬ ‫ڕّاڵەت ڕێجەراًی جەزائیر صەیبًْیطت ّ صەیبًەّێ کە ڕیگبی ًبضراّی ضێِەم ُەڵجژێرى‪.‬‬ ‫ڕاضتیە هێژّ​ّییەکبًی ُبّچەرر صەریبى سطتّْە کە ڕیگبی ضێِەم لە تراّیلکەیەک زیبتر‬ ‫ًی یە‪ .‬ئەّەًضە ثەضە کە چبّێک ثە چبرەًّْضی ڕێجەرە هێژّ​ّییەکبًی ثەغضار لە‬ ‫کۆًفراًطی ''ثبًضۆًگ'' (ًبضر‪ ،‬تیتۆ‪ ،‬ضْکبرًۆ‪ً ،‬ەُرۆ‪) ،‬صا ثشػیٌیي ّ ُەرّەُب چبّێک‬ ‫ثگێڕیي ثە ّاڵتبًی ًبضراّی ''ثێالیەى'' ی ئێطتب ّەکّْ کّْثب‪ ،‬کبهجۆج‪ ،‬لیجی‪ُ ،‬یٌض‪ ،‬جەزائیر ّ‬ ‫‪ ...‬ثۆ ئەّەی ڕّ​ّى ثێتەّە کە ضیبضەتی ''ثێالیەى'' لە لطە ّ صرّغن زیبتر ًی یە ّ‬ ‫''ثێالیەى'' ثە هبًبی ڕاضتەلیٌەی ّغە ًی یە ّ لەت ًەثّْە‪ .‬کۆًفراًطی صّایی ''ّاڵتبًی‬

‫~ ‪~ 131‬‬

‫ثێالیەى'' لە جەزیرە کە ثە ُەڵکەّت ضەرۆکبیەتیەکەی لە ضەر غبًی ثْهضیي ثّْ‪ ،‬لەم‬ ‫ثْارەّە ُیچی ثە زاًیبری ئێوەّە لەم ثبرەّە زیبص ًەکرصّ​ّە‪ .‬ئەّەًضە ثەضە چبّێک ثە‬ ‫پێڕضتی صّ​ّر ّ صرێژی ''ّاڵتبًی ثێالیەًی'' ثەغضار لە کۆًفراًطی جەزیرە صا ثشػێٌیي ثۆ‬ ‫ئەّەی هبًبی ''ّاڵتبًی ثێالیەى'' ڕّ​ًّتر ثێتەّە‪ .‬زۆرثەی ئەّ ّاڵتبًە لە ثْاری ضیبضی ّ‬ ‫ئبثّْریەّە ّەکّْ غْێٌی ڕاّکرصًی تبیجەتی ئیوپریبلیطن ًبضراّى‪ .‬چەًضێکی تریبى‬ ‫ّاثەضتە ثە ّاڵتبًی ضْضیبلیطتیي‪ُ .‬ەڵجەتب لە ًبّیػیبى صا چەًض ّاڵتێک ثەرچبّ صەکەّى کە‬ ‫لە ''تّْرەکەظ صەسۆى ّ لە ئبسْڕیع''‪ .‬جبرێک لە گەڵ ئەم ّ جبرێک لە گەڵ ئەّ صاى‪.‬‬ ‫ثە سەیبڵی سۆیبى ّاڵتێکی ثێالیەًي‪ .‬لە دبڵێکضا تب هل چًّْە ًبّ زەلکبّی ثەڵێٌی‪ .‬الیەًی‬ ‫گریٌگ ّ ُەر لەّ کبتەغضا گبڵتەجبڕ ثۆ ُەاڵّارصًی ّاڵتیکی الیەًگر لە ّاڵتێکی ثێالیەى‬ ‫ئەهەیە کە لە یەکێک لە پەیوبًٌبهەکبًی ًیساهی ڕۆژُەاڵت یبى ڕۆژئبّا صا ثەغضارە یبى ًب‪.‬‬ ‫ئەگەر ّاڵتێک لە یەکێک لەّ پەیوبًبًەصا ثەغضار ًەثێ ثە غێْەی ئْتْهبتیک ّاڵتێکی‬ ‫ثێالیەًە ّ ئبکبهەکەغی ئەهەیە کە ثۆ ّێٌە ّاڵتێکی ّەکّْ ثرازیل کە یەکێک لە‬ ‫سْێٌرێژتریي ّ کۆًەپەرەضت تریي ڕژیوەکبًی ضەرصەهە‪ّ ،‬اڵتێک کە لە ضەصا ‪ 82/5‬ی‬ ‫ئبثْریەکەی لە صەضتی ئیوپریبلیسم صایە‪ّ ،‬اڵتێک کە ّەکّْ ژاًضارم ّ پبرێسەری‬ ‫ثەرژەّەًضیە ئبثّْری ّ ضتراتیژیەکبًی ئیوپریبلیسم لە ئەهریکبی التیي ًبضراّە تەًیب ثە‬ ‫ُۆی ئەّە کە پەیوبًی ًیساهی لە گەڵ ئیوپریبلیسهی لە ضەر کبغەز هۆر ًەکرصّ​ّە‪،‬‬ ‫ّەکّْ ّاڵتێکی ثێالیەى لە کۆًفراًطی جەزیرە ثەغضارە‪ ( .‬لەّە ثگەڕێیي کە ئەم پەیوبًبًە‬ ‫ُیچ چەغٌە ثبیەر ّ زەهبًەتێکی ثەڕێْە ثرصًیبى ًی یە‪ُ .‬ەر کبتێک ثەرژەّەًضی‬ ‫ئیوپریبلیسم ثشْازێ ّ یبى هل ثۆ ڕێکەّتي ثضات‪ ،‬لە ثە تەًیب ُێػتٌەّەی ُبّپەیوبًەکەی‬ ‫صا‪ ،‬صّ صڵ ًبثێ‪ّ .‬ێٌەکەی پبکطتبًە کە ًە لە یەک ثەڵکّْ لە صّ پەیوبًی ًیساهی ‪ -‬ضەًتۆ ّ‬ ‫ضیتۆ ‪ -‬ثەغضار ثّْ‪ .‬ضەرەڕای ئەهەظ ًە ئەهریکب ّ ًە ُیچ کبم لە ًۆکەرەکبًی ‪ -‬ثە‬ ‫ثڕیبری گەّرەکەیبى ‪ -‬پەًجەی ثچّْکیبى ثە هەثەضتی ُبّکبری پبکطتبى ُەڵٌەثڕی‪.‬‬ ‫ثەڵێ هەضەلە ُەڵجژارصى ثّْ ّ ئێوە ثڕّاهبى ثەّ ّتەیە ًیە کە ''جەزائیر جگە لەهە‬ ‫ڕێگبیەکی تری لە ثەر صەم صا ًەثّْ ‪ ''...‬ڕێگبی صیبری کرصًی جەزائیر ًە تەًیب ریگبی‬ ‫گًْجبّ ثەڵکّْ ثبغتریي ڕێگبی گًْجبّیع ًەثّْە‪ .‬ئەزهًّْی صّازصە ضبڵەی جەزائیر ثە‬ ‫تەّاّی ئەّ ڕاضتیە صەرصەسب‪.‬‬

‫~ ‪~ 132‬‬

‫ئبضۆی غۆڕغی جەزائیر‬ ‫ثە لێکضاًەّەیەک لە ًبّەڕۆکی پێکِبتەی دکْهەتی ّ ُەًگبّەکبًی صّای ضەرثەسۆیی ّ‬ ‫پێْیطتی تێپەڕثّْى لە ضەرهبیەصاری صەّڵەتی ثۆ ضْضیبلیسهی ئیػتیراکی ّەکّْ تەًیب‬ ‫ڕێگبی گًْجبّ ثۆ پێػگیری کرصى لە ّاثەضتەیی ئیذتیوبلی ثە ڕۆژئبّا‪ّ ،‬ەثیر ُێٌبًەّەی‬ ‫چەًض سبڵێک ثە پێْیطت صەزاًیي‪.‬‬ ‫جەزائیر ثەر لە ضەرثەسۆیی کۆهەڵگبیەکی کۆڵۆًیبلی‪ً ،‬یْە فیۆصاڵی لە گەڵ پبغوبّەی‬ ‫پێْەًضیە عەغبیەریەکبى‪ ،‬ثّْ‪ ،‬کە لە ئبکبهی ئیطتیعوبری فەڕاًطەصا ثّْ ثە ضەرهبیەصاری‬ ‫پیر ّ پەک کەّتە‪ .‬ثە صّای ضەرثەسۆیی صا ًەثًّْی تەغکیالتی کرێکبری ڕێک ّ پێک‪ ،‬ثّْ‬ ‫ثە ُۆی ئەّە کە صەضەاڵتی ضیبضی ثە ّرصە ثۆڕژّا ثجرێ‪ .‬ڕێجەرایەتی جّْاڵًەّە لە الیەى‬ ‫ّرصە ثۆڕژّازی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی (‪ )F.L.N‬پێْیطتی کەڵک ّەرگرتي لە‬ ‫ثۆرۆکرات ّتێکٌۆکراتەکبى ثۆ ّەگەڕ سطتٌی پبغوبّەی پیػەضبزی ّ پێک ُێٌبًی‬ ‫پیػەضبزی لْڕش ثۆ گەغە ّ پەرە ضەًضًی ّاڵت پێْیطت ثّْ‪ .‬صەّڵەت ثە گەاڵڵە ڕێژی‬ ‫ضێ ضبڵی یەکەم ( ‪ )1967-1969‬ثە ضەرهبیە تەرسبى کرصى لە ثەغی ضەرچبّەکبًی پۆاڵ‬ ‫ّ پترۆغیوی ّ زیبتر کرصًی ثەرُەهیبى صەضتی پێ کرص‪ُ .‬ەرّەُب ثە ثەڕێْە ثرصًی‬ ‫ثەرًبهەی چْار ضبڵەی صّ​ُّەم (‪ )1970 - 1973‬یبًی پێک ُێٌبًی پیػەضبزی لْڕش ّ‬ ‫ثرەّصاى ثە پیػەضبزی ًەفت صرێژەی صا‪ .‬لە ضبڵەکبًی (‪ )1974 - 1977‬ثە ثەڕیْەثرصًی‬ ‫ثەرًبهەیەکی چْارضبڵە صەضتی کرص ثە پەرەصاًی پیػەضبزی ثچّْک ّ ضّْک‪،‬‬ ‫(پیػەضبزی هەضرەفی‪ ،‬ثیٌبضبزی‪ ،‬پالضتیک ّ غیویبیی ّ‪ )...‬ثۆ ضەرثەسۆثّْى ّ ّاثەضتە‬ ‫ًەثّْى ثە صەرەّە‪ .‬صەّڵەت کە لە ضەرەتبی کبرەّە زۆر گْێی ثە گەغەکرصًی‬ ‫ّەرزێڕی ًەصەصا ًبچبر ثّْ کە ثۆ ُبُّەًگبّی ضەرلە ًْێی ثەرُەم ُێٌبى ّ پێڕاگەیػتي‬ ‫ثە کبر ّ ثبری گًْض ًػیٌبى ّ ئەّ زەدوەتکێػبًەی کە غۆڕغیبى ثە ئبکبم گەیبًض ثّْ ّ‬ ‫ثەاڵم لبزاًجێکیبى لە غۆڕظ پێ ًەثڕاثّْ‪ ،‬صەضت ثکبت ثە چبکطبزی ئەرزی ثە غێْەیەکی‬ ‫ثەرثاڵّ ّ صاهەزراًضًی کرێکبراًی الصێی لە ضەر کبر ثە هەثەضتی ثەرُەم ُێٌبى‪ .‬ثۆهضیي‬ ‫ثەرًبهەی ''غۆڕغگێڕاًەی ئەرزی'' ّەکّْ ڕێگب سۆغکرصًێک ثۆ پێکِێٌبًی ضیطتەهی‬ ‫ضْضیبلیطتی (ًە ثە هبًبی هبرکطیطت ‪ ،‬لیٌێٌیطتیەکەی) ڕاگەیبًض‪ .‬ثەڕێْەثرصًی ثەرًبهە‬ ‫غۆڕغگێڕیەکبى ثە کرصەّە لە گەڵ صژایەتی ّ ضەرپێچی سبّەى هڵک ّ زەّی صارەکبى‬

‫~ ‪~ 133‬‬

‫ثەرەّ ڕّ​ّ ثّْ‪ .‬چیٌی صەضەاڵتضار کە پێک ُبتّْ لە ّرصە ثۆرژّازی تێکٌۆثۆرۆکڕات لە‬ ‫گەڵ ثۆرژّا ثۆرۆکڕاتە ّ ثەرًبهەکبًی صەّڵەتیع زیبتر لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی چیٌەکبًی‬ ‫ضەرّ​ّی کۆهەڵە تب زەدوەتکێػبى‪ .‬ثێکبری‪ ،‬کەم ثًّْەّەی تْاًبی کڕیٌی سەڵک‪ ،‬ئبّضبًی‬ ‫ًرر‪ ،‬کەم ثًّْی سسهەتە صەرهبًیەکبى ّ‪ ...‬ئێطتبظ ُەر صیبر ّ ثەرچبّە‪ .‬ثەرُەهِێٌبًی‬ ‫زیبتر لە هەضرەفی ًبّسۆیی پیػەضبزی‪ ،‬پێْیطتی ُەًبرصە کرصًی صێٌێتە پێع کە لە‬ ‫ثبزارەکبًی جیِبًی صا ڕکەثەرایەتی لە گەڵ ثەرُەهە ڕۆژئبّاییەکبى زۆر صژّارە‪ .‬چۆًکّْ‬ ‫ئەّ ًرسەی لە ضەر جەزائیر کەّتّْە ثە ثەراّرص لە گەڵ ّاڵتبًی پیػەضبزی ثە ُۆی‬ ‫ثەرُەهی کەهەّە گەلێک زۆرە ّ جەزائیر ًبچبرە کە ثە پبراضتٌی پێْەًضی ثە ًرسێکی‬ ‫کەهتر ثە ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەهی ثفرۆغێ‪ .‬ثە ثێگْهبى گەغەکرصًی پیػە ضبزی جەزائیر‬ ‫صەگەڕێ تەّە ثۆ پیػەضبزی ًەفت ّ ُەڵکەّتی جْغرافیبیی ثە پەًب ئْرّپبّە‪ .‬ثٌیبتە‬ ‫سسهەتگْزاریەکبى‪ ،‬زۆری ثٌیبتە ثەرُەم ُێٌە صەّڵەتیەکبى ّ ثەڕێْەًەثرصًی ثە‬ ‫غێْەیەکی تەّاّ‪ ،‬ثە ثێ غک پرۆژە ئبّەصاًیەکبى صەگبتە ڕاصەی ّاثەضتە ثّْى‪ .‬گەغە‬ ‫کرصًی جەزائیر ثۆتە ُۆی ئەم ّاثەضتە ثًّْبًەی سْارەّە‪:‬‬ ‫‪ .1‬ئبثّْری تبک ڕەُەًضی لە ضەر ًبرصًە صەرەّەی ‪ %90‬ی کەرەضەی ًەفتی یە‪.‬‬ ‫‪ُ .2‬ێٌبًی پیػەضبزی ّ تەکٌەلۆژیبی ثە لیوەت‪.‬‬ ‫‪ .3‬ضەرًج ًەصاى ثە گەغەی ئبثّْری ثْاری ّەرزێڕی ثۆتە ُۆی زیبص ثًّْی ڕاصەی‬ ‫ُێٌبًی کەرەضەی سْارصەهەًی کە ئێطتبظ ثەرصەّاهە‪.‬‬ ‫ّرصە ثۆرژّازی ثە هەترضی ُەثّْى لە صەضەاڵتێکی ثە تەّاّ هبًب سەڵکی لە دکْهەت‬ ‫صا‪ ،‬ثە ثێ غک ثە کرصەّە ثەرگری کرصى لە پێک ُێٌبًی یەکێتی ّ ضەًضیکب کرێکبریەکبى‪،‬‬ ‫ًبیبضبیی ڕاگەیبًضًی غۆڕاکبى‪ُ ،‬ەڵطْڕاّە کرێکبریەکبى ّ پێػگیری کرصى لە پێک ُێٌبًی‬ ‫فەزایەکی صێوۆکڕاتیک‪ ،‬ثەرەّ صاّێٌی ثۆرژّازی صەیجب‪ .‬هبًگرتٌی کرێکبری ُەر رۆژە‪ ،‬لە‬ ‫جەزائیر چْارچێْەیەکی ًْێتر ثە سۆّە صەگرێ‪ .‬ضەرەڕای یبضبی ثٌەڕەتی پێػکەّتْاًەی‬ ‫کە لە ضەر کۆهبری صێوۆکڕاتیکی گەل صاهەزراّە‪ ،‬لۆهپێي ّ سۆرکەکبًی ًبّکۆهەڵ کە‬ ‫پێک ُبتّْ لە ّاضتە چی ّ ثبزرگبًەکبًي‪ ،‬لە صرّ​ّضت کرصًی ئبّضبى ّ ثێکبری ڕۆڵیبى‬ ‫ُەیە ّ صەّڵەتیع ثە ُۆی ًبّەڕۆکی چیٌبیەتیبًەی ًبتْاًێ ئەّ گرفتبًە چبرەضەر ثکبت‪.‬‬ ‫جەزیرە پێتەستی ّاڵتی تبراّگەیە ّ جّْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبًی جیِبى لە ُەر غْێٌیکی‬ ‫ئەم جیِبًە جەزائیر ّەکّْ ّاڵتی ''چرا ثە صەضت'' ثە ڕێٌیػبًضەری سۆیبى صەزاًي‪.‬‬ ‫لە ضبڵی ‪1973‬صا ثە پێک ُێٌبًی ثەرەی ّاڵتبًی ثێالیەى ثە ضەرۆکبیەتی ثْهضیي لە‬ ‫جەزائیر‪ ،‬ثۆ لێکضاًەّەی ًْێی هبًبی ّاثەضتە ًەثّْى ّ گرتٌە ثەری ڕیگبی ضێِەم ثۆ‬

‫~ ‪~ 134‬‬

‫گەغە کرصًی ّاڵتبًی لە دبڵی گەغە کرصى صا‪ ،‬ثە ّەال ًبًی ثیرۆکەی تیۆریطیەًەکبًی‬ ‫ڕۆژئبّا (ئبثّْری ڕێٌْێٌیکبر) ّ ثیرۆکەی تیۆریطیەًە ڕۆیسیۆًیطتیە رۆژُەاڵتیەکبى‬ ‫(گەغەی غەیرە ضەرهبیەصاری) صەضتی پێکرا‪ .‬ئبکبهەکەغی ُەرّەکّْ کۆًفراًطی‬ ‫ثبًضۆًگ ًبڕّ​ّى ّ ًبتەثب ثّْ‪.‬‬

‫~ ‪~ 135‬‬

‫ڕّ​ّصاّە گریٌگەکبًی جەزائیر پبظ غۆڕظ(‪)1962-1981‬‬

‫‪ .1962‬پێک ُێٌبًی دکْهەتی کبتی ثە پێی ڕیکەّتٌی ''ئۆیبى'' ڕاگەیبًضًی ضەرثەسۆیی‬ ‫تەّاّ لە ضەر ئەضبضی صەًگی ڕەزایەتی ‪ %91‬ی سەڵکی جەزائیر‪ .‬صەضت پێ کرصًی‬ ‫ًبکۆکی ًبّسۆیی ''ثي ثێلال'' ّ ''ثْهضیي'' ئەًضاهبًی هەکتەثی ضیبضی ثەرەی ڕزگبری‬ ‫سْازی ًەتەّەیی لە گەڵ صەضەاڵتضاراًی دکْهەتی کبتی ثە رێجەرایەتی ''ثي سضە''‬ ‫ڕیپێْاًی ثي ثێلال ّ ثْهضیي ثەرەّ جەزیرە ُبّرێ لە گەڵ ثەغیکی زۆر لە ئەًضاهبًی‬ ‫ثەرەی ڕزگبری سْاز ثە هەثەضتی گرتٌی پبیتەست‪ .‬ڕاگەیبًضًی دکْهەتی کۆهبری‪ ،‬صەضت‬ ‫پێ کرصًی صەّراًی ضەرۆک کۆهبری (فەرُەت عجبش)‪ ،‬صاًبًی ثي ثێلال ثە پۆضتی‬ ‫ضەرۆک ّەزیری‪ ،‬ڕاکرصًی ضەصاى ُەزار فەڕاًطەّی لە سبکی جەزائیر‪.‬‬ ‫‪ .1963‬جێ گیر ثًّْی صیٌبر ّەکّْ صراّی ّاڵت‪ ،‬صاگیر کرصًی زەّی ّ زاری فەڕاًطەّی‬ ‫یە ڕاکرصّ​ّەکبى لە الیەى کرێکبراى ّ ّەرزێڕاًی ئەًضاهی کۆهۆى لە ضەراًطەری ّاڵت‪،‬‬ ‫ثاڵّ کرصًەّەی یبضبی ثٌەڕەتی ًْێ ّ ُەڵجژارصًی ًیساهیبًەی دکْهەت ثە ُۆی‬ ‫صەضەاڵتی ضەرۆک کۆهبر‪ُ ،‬ەڵجژارصًی ثي ثێلال ّەکّْ ضەرۆک کۆهبر‪ ،‬تێک غکبًی‬ ‫جەزائیر لە دبضت هەغریت‪.‬‬ ‫‪ .1964‬پێک ُێٌبًی کۆًگرەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی‪ ،‬ضەرکّْتی صّ غۆڕغی‬ ‫صژی دکّْهەت‪.‬‬ ‫‪ .1965‬ضەرکەّتٌی کۆصەتبچیەکبى ثە ڕێجەرایەتی ثْهضیي ّ ڕّ​ّسبًی دکْهەتی یبضبیی‬ ‫ئەدوەص ثي ثێلال‪ .‬صەضت پێ کرصًی صەّراًی دکْهەتی ثْهضیي ّەکّْ ضەرۆکی‬ ‫ئەًجْهەًی غۆڕظ ّ ضەرۆک کۆهبر ّ ّەزیری ثەرگری‪.‬‬ ‫‪ .1967‬ضەرکّْتی غۆڕغی ثەغێک لە ًیساهیەکبى ثە ڕێجەرایەتی ضەرُەًگ ''تبُیر‬ ‫زّثێری'' ضەرۆکی ئەرکبًی ضپبی ّاڵت‪ُ ،‬ەڵپەضبرصًی پێْەًضی ضیبضی لە گەل ّاڵتە‬ ‫یەکگرتّْەکبى صّای غەڕی ضێِەهی ئیطرائیل ّ عەرەثەکبى‪.‬‬ ‫‪ .1970‬ڕاگەیبًضًی ''یبضبی غۆڕغی ّەرزێڕی'' ّ صەضت پێ کرصًی غۆڕغی چبکطبزی‬ ‫ئەرزی‪.‬‬

‫~ ‪~ 136‬‬

‫‪ .1974‬صاهەزراًضًەّەی پێْەًضی ضیبضی ثەرتەضک لە گەڵ ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی‬ ‫ئەهریکب‪.‬‬ ‫‪ .1976‬ڕ اگەیبًضًی یبضبی ثٌەڕەتی ًْێ ّ هبًەّەی ئەًجْهەًی غۆڕای هیللی‪،‬‬ ‫ُەڵجژێراًی ثْهضیي تەًیب پبڵێْراّی گرتٌە صەضتی پۆضتی ضەرۆک کۆهبری‪ ،‬ثۆ ئەم‬ ‫پۆضتە‪ .‬پچراًی پێْەًضی هۆریتبًی ّ هەغریت لە گەڵ جەزائیر ثە ُۆی پػتیْاًی جەزائیر‬ ‫لە جّْاڵًەّەی ضەرثەسۆسْازاًەی سەڵکی پۆلیطبریۆ‪.‬‬ ‫‪ .1977‬پێک ُبتٌی ُەلجژارصًی ئەًجْهەًی غۆڕای هیللی (پبڕلوبى)‬ ‫‪ .1978‬هرصًی ثْهضیي‪ ،‬ضپبرصًی ثەڕێْە ثرصًی کبر ّ ثبری ّاڵت ثە ضەرۆکی پبڕلوبى ثۆ‬ ‫هبّەی ‪ 45‬ڕۆژ‪.‬‬ ‫‪ .1979‬چبکطبزی کرصى لە یبضبی ثٌەڕەتی ّ کەم کرصًەّەی هبّەی صەضەاڵتضاری‬ ‫ضەرۆک کۆهبر لە غەظ ضبڵەّە ثۆ پێٌج ضبڵ ّ ئیججبری کرصًی ُەڵجژارصًی ضەرۆک‬ ‫ّەزیراى‪ُ ،‬ەڵجژارصًی ''غبزلی ثي جەصیض'' ّەکّْ ضەرۆک کۆهبر‪ .‬ڕاگەیبًضًی ثەرًبهەی‬ ‫''ژیبًی ثبغتر ثۆ ُەهْاى'' لە الیەى ضەرۆک کۆهبری ًْێْە‪ .‬تەرسبى کرصًی ‪ 33‬هیلیبرص‬ ‫صۆالر ثۆ ثەڕێْەثرصًی پرۆژە پەرّەرصەییەکبى‪ ،‬تەًضرّضتی ّ ثیٌبضبزی لە هبّەی‬ ‫پڕۆژەی ئبّەصاًی ضێِەم‪( .‬تب ضبڵی ‪)1983‬‬ ‫‪ .198‬غۆڕغی ثەصەّیەکبًی صاًیػتّْی ًبّچە ڕۆژُەاڵتیەکبًی پبیتەست لە صژایەتی کرصى‬ ‫لە گەڵ پرۆژەکبًی یەکطبى ضبزی فەرُەًگی دکْهەتی ًبّەًضی‪.‬‬ ‫‪ .1981‬هبًگرتٌی کرێکبراًی ُێڵی ُەّایی ّ کرێکبراًی ًەفت ثۆ زیبص کرصًی دەلضەضت‬ ‫ّ ُەل ّ هەرجی کبری ثبغتر‪ ،‬ڕاگەیبًضًی صەضتگیر کرصًی دەّت ئەفطەری ئەرتەظ ثە‬ ‫تبّاًی ثًّْی ثیر ّ ڕای هبرکطیطتیبًە ّ ثاڵّ کرصًەّەی ثاڵّ کراّەکبًی تبیجەت ثە‬ ‫کۆهۆًیطتی ( ثیي الولل) ًێًْەتەّەیی‪.‬‬

‫~ ‪~ 137‬‬

‫ًبّ ّ ًیػبًە کْرت کراّەکبًی دیسة ّ ڕێکشراّەکبى ثە زهبًی فەڕاًطەّی‬ (M.N.A) Mouvement National Algérien. ‫جوواڵنەوەی نەتەوەیی جەزائیر‬ (F.L.N) Front de Libération Nationale. ‫بەرەی ڕزگاری خوازی نەتەوەیی‬ (A.L.N) Armée de Libération Nationale. ‫ئەرتەشی ڕزگاری خوازی نەتەوەیی‬ (G.P.R.A) Gouvernement Provisoire de la Révolution Algérienne. ‫حکومەتی کاتی کۆماری جەزائیر‬ (U.D.M.A) Comite Démocratique de manifeste Algérienne. ‫یەکێتی دێمۆکراتیکی مانیفێستە جەزائیریەکان‬ (M.T.L.D) Mouvement pour le Triomphe des Libertés démocratiques. ‫جوواڵنەوە لە پێناو سەرکەوتنی ئازادیە دێموکڕاتیکەکان‬ (U.G.T.A) Union Général des travailleurs Algériens. ‫یەکێتی گشتی کڕیکارانی جەزائیری‬ (C.R.U.A) Comite révolutionnaire d'unie et d'action. ‫کۆمیتەی شۆڕشگێڕی یەکێتی و کردەوە‬ (O.S) Organisation sécrète (de M.T.L.D). )‫ڕێکخراوی ژێر زەمینی (نهێنی‬ (P.P.A) Partie du peuple Algérienne. )‫حیزبی گەلی جەزائیر (حیزبی گەل‬ (E.N.A) Etoile Nord Africain. ‫ئەستێرەی باکووری ئەفریقا‬

~ 138 ~

‫ّێٌەی ثەغێک لەّ کەضبًەی کە لەم کتێجەصا ًبّیبى ُبتّْە‪ّ .‬ێٌەکبى لە هبڵپەڕە‬ ‫ئەًتەرًێتیەکبى ّەرگیراّى‪.‬‬

‫ًەلػەی ّاڵتی جەزائیر‬

‫~ ‪~ 139‬‬

‫ئەدوەص ثي ثێلال‬

‫جەهیلە ثْپبغب‬

‫~ ‪~ 140‬‬

‫جەهیلە ثْپبغب‬

‫ُْاری ثْهضیي‬

‫~ ‪~ 141‬‬

‫ژیسێل دەلیوی‬

‫غبرل صۆگۆل‬

‫جەهیلە ثْپبغب صّێٌێ ّ ئەهڕۆ‬

‫ضیوۆى صّثْار‬

‫فەردەت عەثجبش‬

‫~ ‪~ 142‬‬

‫هطبلی دبج‬

‫~ ‪~ 143‬‬

‫جەهبل عجضالٌبضر لە گەڵ جەهیلە ثْپبغب ّ زُّرە ثْتریف‬

‫~ ‪~ 144‬‬

‫جەهیلە ثْپبغب‬

‫جەهیلە ثْپبغب لە گەڵ صەضەاڵتضاراًی کّْەیت‬

‫~ ‪~ 145‬‬