مێژووی شۆڕشی جەزائیر
و ژیان و خەباتی جەمیلە بوپاشا
نوسینی :زیدالصباح وەرگێڕانی بۆ فارسی :انور ساعدی وەرگێڕانی بۆ کوردی :شاخەوان عەزیزی
ژیان و خەباتی جەمیلە بووپاشا ُەڵطەًگبًضًی ًبّەڕۆکی غۆڕغی جەزائیر ّ سەثبتی جەهیلە ثّْپبغب ًّْضیٌی :زیض الصجبح ّەرگێڕاًی ثۆ فبرضی :اًْر ضبعضی ّەرگێڕاًی ثۆ کْرصی :غبسەّاى عەزیسی تبیپ کرصى ّ صیسایي :غبسەّاى عەزیسی ًۆرەی چبپ :چبپی یەکەم 2012ضْیص /لۆزاى تیراژ 1000 :صاًە
هبفی لە چبپ صاًەّەی پبرێسراّە.
~~2
الپەڕە
پێڕضت ثڕیبری جەهیلە پێػەکی ّەرگێری کْرصی
4 7
کۆهبری صێوۆکڕاتیکی گەلی جەزائر پەالهبرصاى ّ صاگیر کرصًی جەزائیر لە الیەى فەڕاًطەّە جْاڵًەّە ًەتەّەییە ڕزگبری سْازەکبًی گەلی جەزائیر
10 16 19
ئەهیر عجضالمبصر پبڵەّاًی ًەتەّەیی جەزائیر
22
صەضەاڵتی صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی ثە ضەر گەلی جەزائیر
27
کبریگەری غەڕی صُّەهی جیِبًی ثە ضەر جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبى صا
30
لە جەزائیر چ ثبضە؟
32
ڕێکشراّ ّ دیسثە ضیبضیەکبًی ضباڵًی غەڕی ڕزگبری سْازی پرضە ّ هبتەهیٌی لە ضەر گڵکۆی ئیطتیعوبری فەڕاًطە ئیطتیعوبری فەڕاًطە ئەثێ لە ًبّ ثچێ
35 39 41
چۆى ئیوپریبلیسهی فەڕاًطە صەًێژیي؟ ئێوە ضەرصەکەّیي
42 45
چبالکیە غۆڕغگێڕیە ضەرەتبییەکبى صیطبى جەزائیری فەڕاًطە جەزائیر ُەر جەزائیرە
48 52 54
سەثبتی جەهیلە ثْپبغب چبالکی پبرتیساًی ًبّغبر
67 78
گیراى ّ ئەغکەًجە کراًی جەهیلە ثْپبغب صاصپەرّەری فەڕاًطەّی ضەرثەسۆیی ،ئبزاصی
81 87 92
ضرّّصی ًەتەّایەتی جەزائیر فراًتص فبًّْى
94 96
تًّْض ّ تیژی لە ُەل ّ هەرجی ًێْ ًەتەّەیی صا جەزائیر
99 108
ئبضۆی غۆڕغی جەزائیر
133
ڕّّصاّە گریٌگەکبًی جەزائیر پبظ غۆڕظ ()1962 - 1981 ًبّ ّ ًیػبًە کْرت کراّەکبًی دیسة ّ ڕێکشراّەکبى ثە زهبًی فەراًطەّی
136 138
کۆهەڵێک ّێٌە
931 ~~3
ژیان و خەباتی جەمیلە بووپاشا
هەڵسەنگاندنی ناوەڕۆکی شۆڕشی جەزائیر و خەباتی جەمیلە بووپاشا نووسینی :زید الصباح وەرگێڕانی بۆ فارسی :انور ساعدی وەرگێڕانی بۆ کوردی :شاخەوان عەزیسی
----------------------------------------------------------------------
ثڕیبری جەهیلە (عجضالمبصر دوضە) غبعیری ثە ڕەگەز عەرەة ّەرگێڕاًی فبرضی :هذوض کالًتری ّەرگێڕاًی کْرصی :غبسەّاى عەزیسی
ثە ًبّی دەق ،ثە ًبّی ًبّصارێتی گەل ،ثە ًبّی ئبّاتە زێڕیٌە ڕەًگ ًّْراًیەکبى ،ثۆ تۆ ئەی صّژهٌی سْێٌشۆری ئبزاصی ،ثۆ تۆ ئەی ًۆکەری ثێ غەرهی ئیطتیعوبر ، ثێ رێسصاًبى ّ ثێ ضاڵّ لە هٌەّە کە کچێکی ئبزاص ّ ضەرثەضتی جەزائیرین .کە لە ًبّ چْارچێْەی ثەضتراّی تبریکی گرتّْسبًەم .لەغن ثە ُۆی لێضاًی لەهچیەکبًتبى صەڵێی ئبضوبًە غیي ُەڵگەڕاّە. ثە ضەر ڕّسطبرهەّە جێ غْێٌی ثەژاًی لێضاى صیبرە لە ثری ئبّ جەضتەم پڕە لە ژاری هەرگ
~~4
ئێْە جەلالصەکبى غەّ ثەرەّ زیٌضاى ڕەپێچەکتبى صام ئێْە لە تبرهبییضا ، گەُّەری صرەّغبّە ّ زێڕیٌی پبکیتبى لە صەضت ڕفبًضم ّەک ضەگەکبى ،صڕًضاًە ُێرغتبى ُێٌب ّ صاّێٌن ثە صەضتی ًەفبهە صاهبّ ّ ّێڵەکبى سەّغضار ثّْ ثەاڵم ئەی صەضەاڵتضار ئەی ثکْژ زیٌضاًتبى ضەرەڕای ئەّ ُەهّْ سۆفە ثۆ کەضبًی ّەک هي لەهپەر ّ ضەًگەرە کە تێیضا گْاڵڵە ضْرەکبى صەڕّێي ّ لە صیْارە پۆاڵییٌیەکبًیەّە گْڕەی تْڕەییوبى ُێس ّ گیبى صەثەسػێتە ضەرثبزاًی ڕێگبی ئبزاصی ئەم ًرکەیە لە گْێی ئێْەصا ثێ گْهبى ئبّازی هەرگە تۆ ئەی فەرهبًڕەّای ڕێگر ّ ترضٌۆک ثە جەلالصەکەت ثڵێ ثوشبتە ژێر تەّری ضەرثڕیٌەّە ثە جەلالصەکەت ثڵێ الغەم لە صار ثضات ثە جەلالصەکەت ثڵێ ثە یەکجبری گیبًن ثکبتە فیضای گەلەکەم کە صّای هەرگیع ّرەیەک ثن لە ًبّ صڵی هرۆڤەکبى کە صّای هەرگیع ّێٌەیەک ثن لە لبرەهبًەتیەکبى کە صّای هەرگ ًبّم زیٌضّّ صەثێتەّە ًەهبهی ئبّاتەکبًن ّەثەر صێ
ثۆچی ّەک صارثی صەلەرزى؟ ثۆچی ئەی ترضٌۆکبى لە سۆتبى صەترضي؟
~~5
سۆ زیٌضاًتبى پڕە لە سەڵکی ئبزاصی سْاز ئێْە ثە سۆڕایی ُەّڵ صەصەى ُەّڵ ّ ئیراصەی ئێوە لە ضەرّّی ُەر ُەّڵێکەّە لەغکری عەصاڵەت ثە ضەر ُەرێوی زاڵوبًضا ضەرصەکەّێ تۆ ئەی ڕێجەری ثەص ڕەّغت ثەرلەّەی کۆغکی ئبّاتەکبًت تێک ثڕهێ ثە جەلالصەکەت ثڵێ جەضتەم لە صار ثضات پەتی ضێضارە ثشبتە هلی کچێکەّە ثەاڵم ئەی ًەتەّەکەم ئەگەر هیضاڵی غبًبزین پەتی ضێضارەیە هي ثە صەضتی سۆم صەیشەهە هلوەّە ثۆ ّەی ئەرکی سۆم لە صەرگبًەی ئێْەصا ثەجێ ُێٌبثێ ""ثەڵێ... ئەهە ًبهەی جەهیلە کچی ضەدرا ثّْ"" ---------------------------------------------------
~~6
پێػەکی ّەرگێری کْرصی سْێٌەراًی ئبزیس! ئەم کتێجەی لەثەر صەضتبى صایە ثەرُەهێکی ّەرگێڕصراّە لە زهبًی فبرضی کە ئەّیع لە ڕاضتی صا لە زهبًی عەرەثیەّە کە زهبًی ئەضڵیەتی ،تەرجەهە کراّەتەّە .ئەم ثەرُەهە ُەر ّەک لە ًبّەکەغی ڕا صیبرە ،ثبش لە سەثبت ّ غۆڕغی هێژّّی کۆى ّ ًْێی گەلی جەزائیر صەکبت تبصەگبتە ضەرصەهی جەهیلە ثّْپبغب ی غێرە ژ ًی سەثبتگێڕی جەزائیری کە ًوًّْەی ئبزایەتی ّ لە سۆثرصّّیی ئبفرەتبًی جەزائیری پێػبى صەصات لە ضەرصەهی غەڕی ڕزگبری سْازی صا ئەم کتێجە ،لە چەًضیي ضەصە ثەر لە ئێطتبّە ثبش لە هێژّّی جّْاڵًەّە ّ ڕاپەڕیٌە ضەرتبضەری ّ ًبّچەییەکبًی جەزائیر صەکبت لە صژی صاگیرکەرە صەرەکیەکبى ،لە غێْەی ُەاڵیطبى ّ ثەرپبثًّْیبى ّ ُەرّەُب صرێژە کێػبًیبى صەصّێ ّ ثبش لە چۆًیەتی تێکػکبًیبى صەکبت ّ پێ ثەپێ صێ تب صەگبتە صّاییي ضەرُەلضاًی ڕزگبری سْازاًە لە صژی صاگیرکەراًی فەراًطەّی ّ پبغبى ضەرکەّتي ّ پێک ُبتٌی دکْهەتی ضەرثەسۆی صێوْکڕاتیکی جەزائیر ّ چەًض ضبڵێک لە ضەرەتبی ضباڵًی صەیەی ُەغتبی زاییٌی ّ لەّێْە کۆتبیی ثە ثبضەکە صێ .لە ڕاضتی صا صەیەی ُەغتب ّ ًەّەصی زاییٌی پڕە لە ڕّّصاّی گریٌگ ّ هێژّّیی کە غْێي ّ جێگبی تبیجەتی سۆیبى ُەیە لە تێکڕای هێژّّی سەثبتی ئەّ گەلەصا .ثەاڵم ثە ُۆی ئەّە کە ئەم کتێجە ثەر لەّ ڕّّصاّاًە ًّْضراّە ّ ثالّکراّەتەّە ثبضێکی لەّ لۆًبغە تێضا ًی یە. زۆرثەی ئێوەظ ثەُۆی تبزە ثًّْی ئەّ لۆًبغە کەم ّ زۆر ئبگبصاری ڕرّصاّەکبًیي. ثەاڵم ثۆ ّەثیر ُێٌبًەّەظ ثێت ئیػبرە ثە چەًضیي سبڵ لە ڕّّصاّەکبًی ئەّ صّّ صەیە صەکەییي. لە ضبڵی ّ 1980ە کە "غبزلی ثي جەصیض" ثە صّای هرصًی "ُْاری ثْهضیي" صا ،ثّْ ثە ضەرۆکی ّاڵتُ ،ەتب ُەڵجژارصًی ضبڵی 1990کە ًبّثراّ لە صەضەالت ّەال ًرا ،دْکن کەّتە صەضت ًیساهیەکبى .لە ضبڵی 1989صا ،صەضتکبری یبضبی ّاڵت کرا ّ ضْضیبلیطتی لێ صەرُبّێػترا .لە ضەرەتبی ضبڵی 1992صا ،لە ُەڵجژارصًێک کە لە جەزائیر ثەڕێْە چّْ ،ثەرەی ئیطالهی ڕزگبری(ئیٌمبص) ثە ّەصەضت ُێٌبًی %86ی صەًگەکبى ضەرکەّت. ثەاڵم لە الیەى دکْهەتی ًیساهی جەزائیرُەڵجژارصًەکە ُەڵْەغێٌضرایەّە ّ لەّێْە
~~7
غەڕێکی ًبّسۆیی سْێٌبّی لە جەزائیر ضەری ُەڵضا ّ ثە صەیبى ُەزار کەش لە سەڵکی ثێ صیفبعی ئەّ ّاڵتە ثًّْە لْرثبًی ّ گیبًیبى لە صەضت صا کە ثەغی ُەرە زۆر ّ ثەرچبّی لْرثبًیەکبى لە ژى ّ هٌضاڵ ثّْى کە ثەغێکی زۆریبى ضەریبى ثڕاّ ّ لەغیبى لەت ّ پەت کرا. ثە ضەرًج صاى ّ تێڕاهبًی ّرص ّ صەلیك لە هێژّّی سەثبتی گەلی جەزائیر لە کۆًضا ،کە ثێگّْهبى ئەم کتێجە یەکێک لە ضەرچبّە ُەرە ثەکەڵکەکبًە ثۆ هێژّّی کۆى ّ ُەرّەُب لێ ّرص ثًّْەّە لەّ چەًض صەیەی ڕاثرصّّ ،ثۆهبى صەرصەکەّێ کە ُەهّْ الیەًەکبى کەم تب زۆر صەضتیبى لەّ جیٌبیەتبًە صا ُەثّْەُ .ەر لە ڕێکشراّ ّ ُێسە ئیطالهیەکبًەّە ثگرە تب صەگبتە ُێسە ژێر زەّیٌیەکبى کە لە الیەى فەڕاًطەّە لە صەیەکبًی غەضت ّ دەفتبی زاییٌی لە کبتی غەڕی ڕزگبری سْازی صا ،پێک ُبتي کە لە ضباڵًی صّاتریع صا ئەم رێکشراّاًە کەم ّ زۆر چبالکیبى ُەر ُەثّْەُ .ەرّەُب ُێسەکبًی دکْهەتی جەزائیریع کە لە ژێر کۆًترۆڵی ًیساهیەکبى صا ثّْە ،لە زۆر غْێي صەضتیبى ثۆ ئەم کرصەّە جیٌبیەتکبراًە ثرصّّە کە هەثەضتیبى لەّ کبراًە ضّْک کرصًی الیەًە ئیطالهیەکبًی جەزائیر ثّْە لە ًبّسۆ ّ صەرەّەی ّاڵت صاُ .ەر ثۆیە زۆرجبر ئۆثبڵەکەیبى سطتۆتە ئەضتۆی ئەّاى .صیبرە ئیطالهیەکبًیع لە ُەضتبى ثە کرصەّەی ئەّتۆ لێسەًّبًە، ڕغتٌی ڕق ّ صاسی سۆیبى ثّْە ثە سەڵکی ثێ صیفبع کە ثۆچی لە صّای ُەڵْەغبّە ڕاگەیبًضًی ُەڵجژارصًەکبى ،چبالکبًە لە صژی ئەّ ثڕیبرە ًەّەضتبى ّ ئەهە لە الیەک ّ لە الیەکی ت ر تبّاى سطتٌە پبڵ ُێسە دکْهەتیەکبى کە ثە ُۆی جل ّ ثەرگی عەضکەریەّە صەضتیبى ثۆ ئەّ کرصەّاًە ثرصّّە .لە ڕاضتی صا ئەّ جیٌبیەتبًەی کە لە جەزائیر لە صژی سەڵکی هەصەًی ثەڕێْە چّْى ،ئەگەر ًەڵێیي لەّ ضەرصەهەصا ثێ ُبّتبى ،صەکرێ ثڵێیي جیٌبیەتی لەّ چەغٌە زۆر صەگوەًي. ضەرۆکی ثەغە ًِێٌیەکبًی فەڕاًطە ثە ًبّی ( پۆل ئۆضبرێص ) کە لە ضەرصەهی صاگیرکبری سبکی جەزائیر لە الیەى فەڕاًطەّە ،ضەرۆکبیەتی ئەّ ًبّەًضەی لە ضەر غبى ثّْە ّ ئبگبصاری تەّاّی ئەّ تبّاًبًە ثّْە کە لە الیەى ُێسەکبًی فەڕاًطەّیەّە لە صژی سەڵ کی ثێ صیفبع ثەڕێْە چّْى ،لەم هبًگبًەی صّاییضا کتێجێکی ُەر ثە ًبّی (ثەغە ًِێٌیەکبًی فەڕاًطە) ،ثاڵّ کرصەّە ّ پەرصەی لە ضەر تەّاّی ئەّ جیٌبیەتبًە ُەڵضایەّە کە لە الیەى ئەرتەغی فەڕاًطەّە صەردەق ثە گەلی جەزائیر کراّىً .بّثراّ ئێطتب ژەًێڕاڵێکی سبًەًػیٌە ّ تەهەًی 83ضبڵە .ثاڵّ ثًّْەّەی کتێجەکەی صەًگضاًەّەی زۆری
~~8
لە ًبّ فەڕاًطە صا لێ کەّتەّە ّ لە الیەى ُەًضێ کەضیػەّە تبّاًجبر کرا ثەّەی کە ًِێٌیە ئەهٌیەتیەکبًی ئبغکرا کرصّّە ّ گْترا کە صەثێ صاصگب لە ضەر ًبّثراّ ضەثبرەت ثەّ کبرەی کرصّّیەتی لێکۆڵیٌەّە ثکبت. لەم پێػەکیەصا پّْستەیەک لە ًبّەڕۆکی کتێجەکە ّ ڕّّصاّ ّ گۆڕاًکبریەکبًی جەزائیر ثبش کرا .ثۆ زیبتر غبرەزا ثّْى لە سەثبتی ئەّ گەلە ،ئەم ثەرُەهە ّەرگێڕصراّەم پیػکەظ ثە تەّاّی ُبّزهبًبًن صەکەم .ئەّەًضەی لە تْاًب صا ثّْە ُەّڵ صراّە ثۆ ئەّەی ثە کْرصیەکی پبک ّ ڕەّاى صاثڕێژرێتەّەُ .یْاصارم تْاًیجن لە ُەّڵەکەم صا ضەرکەّتّْ ثن ّ هێژّّی سەثبتی گەلێکی چەّضبّەم سطتجێتە ثەر صیض ّ ضەرًجی سْێٌضەّاراًی کْرص کە لە چەّضبّەتریي ّ ثێ هبف تریي گەالًی ئەم ضەرصەهەى.
غبسەّاى عەزیسی ئبّریلی 2001 ُەّلێر ،ثبغّْری کْرصضتبى
~~9
کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر ّاڵتی جەزائیر لە ثبکّْری ڕۆژئبّای ئەفریمب ُەڵکەّتّْە ّ ثەریٌبیی سبکەکەی کە زۆرثەی کْێطتبًی ّ ثیبثبًە ) 2.381.400( ،کیلۆهەتری چْارگۆغەیە .لە ضبڵی ،1978 ژهبرەی صاًیػتْاًی ًسیک ثە 17.600.000کەش ثّْە ،کە ثە گػتی عەرەثيُ .ەڵجەتب ثەغێک لە صاًیػتْاًیػی ثەرثەرى {.ثە پێی ضەرژهێری ضبڵی 1997ڕێژەی صاًیػتْاًی جەزائیر 29.476.000کەش ثّْە کە صەکبتە ضی ّ پێٌجەهیي ّاڵتی جیِبى لە ثْاری دەغیوەتەّەُ .ەرّەُب لە ثْاری فراّاًی سبکەّە ،کە 2381400کیلۆهەتری چْار گۆغەیە ،ثە یبزصەُەهیي ّاڵت صاصەًضرێ لە ضەر ئبضتی جیِبىّ .ەرگێڕی کْرصی } .جگە لە عەرەثەکبى ًسیکەی ُەغتب ُەزار ئْرّپبیی کە زۆرثەیبى فەڕاًطەّی پەًبثەرى لە جەزائیر ًیػتەجێي .پبیتەستی ّاڵتی جەزائیر غبری ئەلجەزیرەیە کە صاًیػتْاًەکەی ثە ًسیک ثە صّ هیلیۆى کەش هەزەًضە صەکرێ .غبرە گریٌگەکبًی جەزائیر ثریتیي لە : (ئەًبثە)( ،کۆًطتبًتیٌە)( ،ئۆراى) لەًگەرگب گریٌگەکبًی جەزائیر ثریتیي لە :لەًگەرگبی (جەزائیرە) ،لەًگەرگبی (ئۆراى) ّ لەًگەرگبی(ئەًبثە). ئبییٌی ضەرەکی ّاڵت ئیطالهی ضًٌْی یە .کبتۆلیکەکبى کەهبیەتی ئبییٌی ئەّ ّاڵتەى کە ًسیک ثە صە ُەزار کەش صەثي .زهبًی ضەرەکی عەرەثی یە ّ زهبًی فەڕاًطەّیع لطەی پێ صەکرێ .ڕێژەی سەڵکی سْێٌضەّار لە ضبڵی 1970ثە صّاّە ثەم جۆرەیە: کْڕاى ّ %65کچبى . %35
%52ی سەڵک صاًیػتّْی غبرەکبًي کە لە هبّەی پێٌج ضبڵضا ڕێژەی غبرًػیٌی لە ئبکبهی زۆر ثًّْی غبرەکبى ّ کۆچی گًْض ًػیٌەکبى ،صەگبتە .%60 %49سەڵک تْاًبی کبر کرصًیبى ُەیە ّگەغە کرصًی دەغیوەتیع %33ە. ثە 8200کەش صکتۆرێکیبى ثەر صەکەّێ کە ئەهە پێػبًضەری کەم ثًّْی کبصێری ثْاری پسیػکی ّ صەرهبًی یە .ثە ثەراّرص لە گەڵ ّاڵتبًی گەغە ضەًضّّ ضیبضەتە
~ ~ 10
صەرەکیەکبًی ّاڵتی جەزائیر ،ضیبضەتی ضەرثەسۆی ًەتەّەییُ ،ەڵْێطتی صژی ئیوپریبلیطتیً ،ەچًّْە پبڵ پەیوبًە ًیساهی ّ ضیبضیەکبى ّ پػتیْاًی لە جْاڵًەّە ڕزگبری سْازە ًەتەّەییەکبًی تەّاّی ّاڵتبًی ژێر چەپۆکەیە .جەزائیر سْازیبری پەرە پێضاًی پێْەًضیە ثبزرگبًی ّ ضیبضیەکبى لە گەڵ تەّاّی ّاڵتبًە .جەزائیر ئەًضاهی ڕێکشراّی ئۆپێک ،ئەًضاهی کۆهەڵەی عەرەة ّ ڕێکشراّی یەکێتی ئەفریمبیە. یبضبی ثٌەڕەتی کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر لە ضبڵی 1963صا ،صارێژراّە ّ پەضەًض کراّە ّ ڕێگبکبًی صاُبتّْی گەغە کرصًی پێػکەّتّْاًەی ّاڵتی صەضت ًیػبى کرصّّەُ .ەرّەُب لە ڕیفڕاًضۆهی 19ی ًْاهجری 1976یبضبی ثٌەڕەتی ًْێی جەزائیر ثە زۆرایەتیەکی تەّاّ پەضەًض کراّە. تبلبًە دیسثی یبضبیی چیٌی صەضەاڵتضاری ّاڵت( ،ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەی)یە. ڕێکشراّە ضەرەکی ّ پێک ُێٌەرەکبًی ئەّ ثەرەیە ثریتیي لە: (یەکێتی زەدوەتکێػبًی جەزائیر) (ڕێکشراّی ثەرەی الّاًی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی) کە ثە گػتی لە ژێر ڕێجەرایەتی صەضەاڵتضار ،تێکۆغبًیبى ُەیە. ضەرچبّەی کەرەضە ژێر زەّیٌیەکبًی جەزائیر زۆر صەّڵەهەًضى ّ پڕى لە کەرەضەی سبّی ّەکّْ ًەّت ،غبزی ضرّّغتی ،سەڵّْزی ثەرص ،ڕۆتیۆم ،ڤۆڵفۆرم ،ئۆراًیۆم ّ... لە ثْاری ّەرزێڕیػەّە ُەل ّ هەرجێکی گًْجبّ ُەیە ثۆ کبر ّ ثبری ّەرزێڕی لە ثْارەکبًی صاًەّێڵە ،ترێ ،هسرەهەًی ثۆ ّێٌە پرتەلبڵ ّ لیوۆ ،ضەّزەجبت ّ پەرە پێضاًی ئبژەڵضاری .گریٌگتریي غت لە ثْاری ثەرُەم ُێٌبًی ّەرزێڕی صا هەضەلەی سبّەًضارێتی زەّی ّ ُەرّەُب کەرەضە گەلی پێْیطت ثۆ ثەرُەم ُێٌبًە .لە ضبڵی 1972صا ،یەک هیلیۆى تەى صاًەّێڵەُ 350 ،ەزار تەى پەتبتە 6 ،هیلیۆى ّ ُ 500ەزار "ُێکتبلیتر" غەڕاة، ثەرُەم ُبتّْەً .سیک ثە هلیۆًێک ضەر هباڵت لە جۆری ڕەغە ّاڵسی گەّرە ّ 7هیلیۆى ضەر هەڕ ّ 2هیلیۆى ضەر ثسى ُەثّْە .لە %60ی ثەر ّ ثّْهی ّەرزێڕی لە الیەى کەرتی تبیجەتەّە ثەرُەم صێ .ئەم کەرتە لە ثەغەکبًی ّەرزێڕی پێک ُبتّْە ّ ثریتی یە لەّ زەّیبًەی کبرتێلەکبًی پێػّْ کە صەضتیبى ثە ضەر صا گیراّە .ڕێژەی ئەم ثەغە
~ ~ 11
صەگبتە 2هیلیۆى ّ ُ 300ەزار صۆًن .کە ًسیکەی تەّاّی ئەّ زەّیبًەی ّاڵت صەگرێتەّە کە لە ثْاری چبًضى ّ ثەرُەم ُێٌبًی ثەر ّ ثّْم صا کەڵکیبى لێ ّەرصەگیرێ، کە زیبتر لە ُ 235ەزار کەش لەم ثەغە صا سەریکی کبر کرصًي .ثەرُەهی ڕّّەکی ئەم ثەغە ثریتی یە لە :ڕّّەکی صەرهبًی ثۆ ًبرصًە صەرەّە ،ترێ ،هسرەهەًی ّەکّْ پرتەلبڵ ّ لیوۆّ ،اتب( %91تەّاّی ثەرُەهی ّاڵت) ،ضەّزەجبت ( .)%45ئەم کەرتە %35 ثەرُەهی غەڕاثی ّاڵت صاثیي صەکبت. صّ لە ضەر ضێی تەّاّی سبکەکە ئی کەرتی تبیجەتە کە صەکبتە 6.600.000صۆًن. ئەگەرچی ثەغێکی ثەرچبّ لە جّْتیبراى لەم ثەغەصا سەریکی ئیع کرصًي ،ثەاڵم کەهتر لە یەک لە ضەر ضێی ثەر ّ ثّْهی ّەرزێڕی ثەرُەم صێٌيً .یْەی ثە پیت ّ ثەرەکەتی ّەرزێڕی لە صەضتی سبّەًضارە گەّرە ّ ًێًْجیەکبى صایە ّ تەًیب %10ی لە ژێر صەضتی جّْتیبرە صەضت کْرتەکبى صایە .هلیۆًێک جّْتیبری کەم زەّی ّ ثێ زەّی ُەیە کە ثە غێْەی دەلضەضتی ڕۆژاًە ئیع صەکەى .ثە صّای غۆڕغی زەّی صا ،کە پەضەًض کراّی 8ی ًْاهجری ضبڵی 1971ی زائیٌی یە ،ضەثبرەت ثە پێضاچًّْەّە ثە هڵکە ثەرثاڵّەکبى ّ چبرەضەر کرصًیً ،سیکەی هلیۆًێک صۆًن لەّ زەّی یە ثە ضەر ُ 60ەزار جّْتیبری ثێ زەّی ّ کەم زەّی صاثەظ کرا ،کە لە چْارچێْەی ًبّەًضە ُەرەّەزیەکبى صا یەکیبى گرتّْە .غۆڕغی زەّی ثبش لە ُەڵْەغبًضًەّەی سبّەًضارێتی کەرتە تبیجەتیەکبى ًبکبت، ثەڵکّْ تەًیب ئەّ زەّی ّ زاراًەی کە سبّەًەکبًیبى ثە ضەریبًەّە ئیع ًبکەى ،سۆهبڵی کراّى .لە ثەراهجەریع صا هّْچەیەکی صیبری کراّ کە صەگبتە ُ 10ەزار صیٌبر ّ ثۆ سەرج ّ هەسبریجی ضبڵیکی ُەر ثٌەهبڵەیەک تەّاّە ،ثۆ سبّەًەکبًیبى صیبری کراّە .ثە صّای ئەم گۆڕاًکبریبًە ّ صاثەظ کرصًی ثەغە زەّی یەکبى لە ُبّیٌی 1972صا ،کە 700 ُەزار صۆًن ثە ضەر ُ 50ەزار جّْتیبر صاثەظ کرا ،سبّەى زەّی یە گەّرە صەضت ڕۆیػتّْەکبى ّ پػتیْاًی کۆهەڵە ّ ڕێکشراّە ثۆرژّازیەکبًی سبّەى ًفّْزی غبر لە لبزاًج ّ ثەرژەّەًضی صاُبتّْی سۆیبى ،کۆضپی زۆر گەّرە ّ گریٌگ ثّْى لە ضەر ڕێی صەّڵەت ثۆ جێ ثە جێ کرصًی ئەّ لۆًبغە گریٌگ ّ دەضبضەی غۆڕغی زەّی کە ّاتبی ّەرگرتٌەّەی زەّی یەکبى لە سبّەى صاُبتە گەّرە ّ صەضت ڕۆیػتْەکبى ّ ثەر تەضک کرصًەّەی ثەرچبّی صەضەاڵتضارێتیبى ثّْ ثە ضەر زەّی یەکبًضا .صەّڵەت ضەرەڕای ثەرثەرەکبًی ّ ضەرپێچی ّ پڕّ پبگەًضەی سبّەى صەضەاڵتەکبى ،لە ضبڵی 1973صا ،زیبتر لە ُ 300ەزار صۆًن لە زەّی یە صەضت ثە ضەر صاگیراّەکبًی ثە ضەر ُ 18ەزار
~ ~ 12
جّْتیبری ثێ زەّی صا صاثەظ کرص .لە ثەُبری ضبڵی 1977صا ڕّّثەری زەّی یە سۆهبڵی کراّەکبى گەیػتە ُ 560ەزار صۆًن .ئەهڕۆ هلیۆًیک ّ صّضەص ُەزار صۆًن زەّی ثە ضەر ُ 110ەزار ثٌەهبڵەی جّْتیبراى صاثەظ کراّەُ .ەرّەُب ئەهڕۆ ًسیک ثە هلیۆًێک صارسْرهب لە ثبغّْر سۆهبڵی کراّە .صاًی زەّی ثە جّْتیبراى صەثێتە ُۆی ثەغضاری ثێ ئەم الّ ئەّال لە ًبّەًضە ُەرەّەزیەکبًضا .ئەهڕۆ زیبتر لە ُ 6ەزار ًبّەًض ی ُبّکبری ّ ُەرەّەزی لە ثەغە جیبجیبکبًی ثەرُەم ُێٌبى صا ،پێک ُبتّْى. صەّڵەت غێْازی تبیجەتیبى فێر صەکب ّ کەرەضەی ضەرەتبیی پێْیطت صەسبتە ژێر صەضتی جّْتیبراى ّ ُبّکبری صاراییبى صەکبت. ئێطتب گۆڕاًکبری زەّی پێی ًبّەتە ضێِەهیي لۆًبغی سۆیەّە ّ ًبّچەیەکی ثەریي لەّ لەّەڕگبًەی کە کەّتًّْەتە ًێْاى سبکە ثە پیتەکەی ثبکّْر ّ چەّەڵێٌی ضبرا ّ ثیبثبًی لە سۆ گرتّْە .لەّ ًبّچەیەصا ثبغتریي لەّەڕگەکبى ئی %5ی سبّەى هڵکەکبى ّ ُەرّەُب زیبتر لە ًیْەی هباڵتی چْارپێع ئی ئەّاى ثّْ .لێرەصا ثۆ ثەرگری کرصى لە صەضت صرێژی سبى ّ فیۆصاڵەکبى ،غّْراکبًی ُبّکبری ّ َُ رەّەزیبى پێک ُێٌبّە .کۆضپەکبًی ضەر ڕێی گەغە کرصى ّ گۆڕاًکبری یە ئەرزی یەکبى ّ ثەرثەضتە ًبّسۆییەکبى لە الیەى ثۆرژّاکبى ّ ّرصە ثۆرژّاکبى ،ثًّْەتە رێگری جێ ثە جێ کرصًی ُەرچی سێراتری یبضب پەضەًض کراّەکبىُ .ەهّْ جّْتیبراى سبّەى زەّی ًیي .هەضەلەی کبرکرصى ّ ثێ کبری صیطبًیع گرفتی ڕۆژە .ثەّ ُۆیە کە ُەل ّ صەرفەتی گەّرەیی سبّەى زەّی یەکبى ّ هڵکضارەکبى ًەهبّەُ .ەر ثۆیە ئەّاى لە ُەر صەرفەتێک کەڵک ّەرصەگرى ّ لە ضەر پبراضتٌی ُەل ّ هەرجی سۆیبى پێ صاصەگرىُ .ەرّەُب لە ثْارەکبًی ثبزرگبًی ضەرثەسۆ، پْڵ ّ پبرەیەکی زۆر صەسەًە گەڕ ّ صەضت صەکەى ثە ضبت ّ ضەّصا .هەضەلەی پبغەکەّت کرصى ّ دەغبرصاًی سْارصەهەًی صیطبًیع ثە تەّاّی لە ًبّ ًەچّْە ّ صەّڵەت ًبچبرە ثەر ّ ثّْهی جیبّازی صیکەُ ،بّرصەی ّاڵت ثکبت .کبر ّثبری صەرهبًی ثە سۆراییە ّ کبر ّثبری کۆهەاڵیەتی ّ فەرُەًگی لە سەزێٌە ّ صارایی صەّڵەتەّەیە ّ ُەل ّ هەرجی ثبغتر کرصًی ژیبًی زەدوەتکێػبى کەّتۆتە ثەر ضەرًجی ڕێجەراًی ّاڵت .سْێٌضى ثە سۆرایی یە ّ ئەهڕۆ ُەر جەزائیریەک صەتْاًێ ثچێتە زاًطتگب ّ لە دبڵێکضا ثەر لە ضەرثەسۆیی کەهتر ّا ُەثّْ ُبّّاڵتیەکی جەزائیری ثتْاًێ ثچێتە ًبّ لْتبثشبًە ثەرزەکبًی سْێٌضًەّە ،ئەهە ضەرەڕای صاى ّ سەرج کرصًی پبرەیەکی زۆر لەم پێٌبّەصا. ئەهڕۆ ضێ زاًطتگبی گەّرە لە غبرەکبًی جەزیرە ،ئەرّاى ّ کۆًطتبًتیٌە صاُ ،ەیە.
~ ~ 13
پیػە ضبزی کبرەثب ،چ یوەًتۆ ّ ثبلی کبًگب ژێر زەّیٌی یەکبى ،ثە گػتی لە ژێر صەضەاڵتی صەّڵەت صاى .پیػەضبزی غبزً ،ەّتُ ،ێٌبى ّ ثرصًی ًەّت ّ کۆًترۆڵی پباڵّگەکبًی غیرکەتی سۆهبڵی کراّی "ضًْبتراک" ،لە ژێر صەضەاڵتی صەّڵەت صایە .ضەرهبیە صاًبًی کەرتی تبیجەتی ،ثەرُەم ُێٌبى ،ثبزرگبًی ّ ثْارەکبًی سسهەت گْزاری لە سۆ صەگرێ. ُەًگبّە لێجڕاّاًە ّ پێػکەّتّْاًەکەی صەّڵەتی کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر، ثەڕێْە ثرصًی ضیطتەهی ضەرهبیە صاری صەّڵەتی ّ رێکشطتٌی پرۆژە ئبّەصاًی ّ ئبثْریەکبًی چْار ضبڵەی 1970-1973یە .پێٌبضە ثەرچبّەکبًی ئەم پڕۆژەیە ضەرثەسۆیی ئبثّْری ّاڵت ّ گۆڕیٌی ضیطتەهی ّەرزێڕی لەصیوی ثە ّەرزێڕی پیػە ضبزیبًەی هۆصێرى ثّْ کە ثە غێْەیەکی غبیبى ّ ثەرچبّ ضەرکەّتّْ ثّْ .صرێژایی ڕێگبی ئبضي ًسیکەی چْار ُەزار کیلۆهەتر ّ صرێژایی جبصەکبى ثیطت ّ یەک ُەزار کیلۆ هەترەً .بّی فرۆکە سبًەی جەزائیر ''صارالجیت''ە .ثبزرگبًی صەرەکی لە ژێر صەضەاڵتی صەّڵەت صایە ّ کەرتی تبیجەتیع لە ُەًضێک ثْارصا ضەرثەضتە .کەرەضەی ُەًبرصە کرصًی جەزائیر ثریتی یە لەً :ەّت ،غەڕاة ،هسرەهەًی ّەکّْ پرتەلبڵ ّ لیوۆ ،سەڵْزی ثەرص.
لە ثەغەکبًی صیکەی ئەم کتێجەصا ُەڵطەًگبًضًێک لە غەڕی ڕزگبری صەر ّ سەثبت ّ تێکۆغبًی سەڵکی هطْڵوبًی جەزائیر لە صژی صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی ضەرثەسۆیی جەزائیر ّ سەثبتی هْجبُیضاى ّ فیضاییبًی جەزائیری
ّ ُەرّەُب
ثۆ جێگیر کرصًی
صەضەاڵتی سۆیبى ثە ضەر ّاڵت صا ،صەکەییي ّ لەم ڕێکشراّاًەی الی سْارەّە صەصّێیي: ڕێکشراّی ) (U.D.M.Aسبّەى ڕێجبزی لیجراڵیبًە ،ڕێکشراّی ) (M.T.L.Dڕاصیکبڵ، غۆڕغگێڕاًی ڕاضتە لیٌە ّ ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی ) (F.L.Nئەرتەغی ڕزگبری صەری
)،(A.L.N
ڕێکشراّی
ًِێٌی
ّ
ژێر
زەهیٌی
)(O.A.S
ڕێکشراّی
هیلیػیبیی )ّ (C.R.V.Aاتب ثبڵی جیبثّْە لە )ُ (M.T.L.Dەرّەُب ثبضی ًبًّبًی جەزائیر ثە کۆهبری صێوۆکراتیکی گەلی جەزائیر لە ضبڵی ّ 1962صیبری کرصًی(ئەدوەص ثێي ثێلال) کە یەکێک لە ئەًضاهبًی صەفتەری ضیبضی ثّْ ثە ضەرۆک کۆهبر ،صەکەییي .پبغبى لە ُەًگبّەکبًی صەّڵەت ّ گرفتە گەّرەکبًی صەضتی ئیطتیعوبری ُەّضبر پچڕاّی صەّڵەتی ثێسراّی فەڕاًطە ،کۆًە پەرەضتی ًبّسۆیی ّ چیٌە ضبزغکبر ّ تبّاًکبرەکبًی ئیوپریبلیطتەکبى ثۆ ثەرگری کرصى لە غۆڕغی ثٌەڕەتی ّ ڕیػەیی ،صەصّێیي .ئیٌجب صێیٌە ضەر ًبکۆکی ًێْاى ڕێکشراّەکبى لە گەڵ سەت ّ ڕێجبزە ئیطالهیەکبى ّ چەپیەکبى ّ
~ ~ 14
الصراًی ثێي ثێلال لە 19ی ژّئەًی 1965لە الیەى ضەرُەًگ (ُْاری ثْهضیي) ّ پێک ُبتەی صەّڵەت ّ صەضەاڵتی ثەریْە ثەری صەّڵەت ّ گەل.
ُەرّەُب ڕۆڵی ڕق ّ تۆڵەی چەکضاراًە ،ڕێکشطتي ّ غێْەی ئەّپەڕی ضەرکەّتْاًە ثەرێْە
ثرصًی
غەڕی
پبرتیساًی
سەثبتگێڕاى،
ثە
صرێژی
ثبش
صەکەییي.
کۆهبری صێوْکڕاتیکی گەلی جەزائیر ،ئەًضاهی ًەگۆرە لە ثەرەی سۆڕاگری لە دبضت صەضت صرێژی ضەُیًْیطتەکبًی ئیطرائیل ّ ئیوپریبلسهی ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکبیە. ئەًضاهە ضەرەکیەکبًی ثەرەی سۆڕاگری ثریتیي لە ّ :اڵتبًی لیجیب ،ضْریب ،یەهەى ّ ڕێکشراّی ڕزگبری صەری فەلەضتیي.
~ ~ 15
پەالهبرصاى ّ صاگیرکرصًی جەزائیر لە الیەى فەڕاًطبّە ّاڵتی جەزائیر لە ضبڵی 42ی پێع زاییي لە الیەى (ضێسار) ئیوپڕاتۆری ڕۆهبّە صاگیر کرا ّ لە ژێر صەضەاڵتی ئیوپڕاتۆری ڕۆهب صاّ ،ەکّْ پبرێسگبیەک لە ّاڵتی ڕۆهب ثە ًبّی (ًۆهیضیب) ًبّزەص کراّ( .اًضال) لە ضبڵی 429ی زاییٌی صا ،چۆ ًبّ جەزائیرەّە ّ عەرەثەکبى لە 682صا صەضتیبى ثە ضەر صا گرت .صّای صەضەاڵت ّ دْکن ڕاًێتی ضلطلەی فبتویەکبى ،ئەّێ کەّتە ژێر صەضەاڵتی (ثٌی عجضالْاص) .لە ضبڵی ّ 1235لە ضەصەی چْارصە کەّتە صەضت (دفصیْى) ّ لە ضبڵی 1518لە الیەى ئیوپراتۆری زاڵوی عْضوبًیەّە صاگیر کرا. ثەر لە زاڵجًّْی فەڕاًطە ،جەزائیر ثە غێْەی ڕەضوی ثە ثەغێک لە ًبّچەی ژێر صەضەاڵتی سەلیفەی عْضوبًی صەژهێرصرا .ثە گػتی دەغیوەتەکەی سەریکی کبر ّ ثبری ئبژەڵضاری ّ کۆچ کرصى لە ًبّچەیەکەّە ثۆ ًبّچەیەکی صیکە ثّْى .هێرگ ّ صەغتە ضەرضەّزەکبى ثجًّْە ُۆی ثرەّ صاًی کبری ّەرزێڕی ّ ڕەًێْ ُێٌبًی صرەستی زەیتّْى ّ سْرهب ّ ُەرّەُب گەًن ّ جۆ .صاًیػتْاًی سۆجێی جەزائیر تێکەاڵّێک ثّْى لە سەڵکی عەرەة ّ ثەرثەر .ضیطتێوی فیْصاڵی ،هڵکە تەرسبى کراّەکبى ثۆ ثەرژەّەًضی ُەهە الیەًە ،زەّی یە صەّڵەتیەکبى ،زەّی ّ زارە تبیجەتیەکبى ،ثەرثەضتێکی گریٌگی ضەر رێی گەغە کرصًی کۆهەالیەتی ثّْى .چۆًکّْ سبّەى هڵکە تبیجەتیەکبى ( فیْصاڵەکبى ) جّْتیبرە ُەژارەکبًیبى ّەکّْ کۆیلەیەک چبّلێ صەکرص ّ لە پێٌج ثەظ ثەغێکیبى پێ صەصاى. چیي ّ الیەًی صەضەاڵتضاری جەزائیر لە ضەراى ّ گەّرەکبًی یەًی چیریەکبى( فیضاییەکبًی سەلیفەی ثەُێسی عْضوبًی) ثّْى ،کە صەضەاڵتی ّاڵتی کبًگبی زێڕ یبى ثەرێْە صەثرص .ثە ُۆی ئەّە کە (یەًی چیریەکبى) لە الیەى سەڵکەّە صەکەّتٌە ثەر ڕق ّ ثێساریُ ،ەر ثۆیە ثۆ صاضەپبًضًی صەضەاڵتی سۆیبى کەڵکیبى لە کێػە ّ ًبکۆکی ًێْاى عەغیرەتەکبى ّەرصەگرت ّ صرێژەیبى ثە صەضەاڵتی سۆیبى صەصاُ .ەًضێک لە عەغیرەتەکبى لە ثەراهجەر لێ ّەرًەگرتٌی هبڵیبت صا ،ثەڵێٌی ئەّەیبى صەصا کە پێڕاگەیػتي ّ ّەرگرتٌی کبر ّ ثبری صارایی صەضەاڵتضاراًی عْضوبًی ،لە زۆرثەی عەغیرەتەکبى ،فیْصاڵەکبى ّ ّەرزێڕاى
~ ~ 16
ّەئەضتۆی سۆیبى ثگرى .کۆهەڵی سەڵکی ُەژار ّ صەضت کْرت صەضتیبى صایە تێکۆغبًی چەکضاراًەی تًّْض ّ تیژ لە صژی صەضەاڵتضاراًی تْرکە عْضوبًیەکبى ّ تەًگ پێ ُەڵچٌیي ّ تباڵى کرصًی گەّرە فیْصاڵە ًبّچەییەکبى .ئەم غۆڕغبًەظ ّەکّْ زۆرثەی غۆڕغەکبى ڕەًگ ّ ڕّّی ئبییٌی ثە سۆیەّە صەگرت ّ ڕێجەرایەتی غۆڕغەکبى لە الیەى فیرلەی ثرایەتی صیٌی یەّە ثّْ .زۆرثەی ڕێجەراًی جْاڵًەّە لە فیرلەی ثرایەتی صیبری صەکراى .ئەگەرچی ثەغیک لەّ رێجەراًە صّای گەیػتي ثە صەضەاڵت گەلیبى لە ثیر صەچۆّە. لە ًێْاى فیرلەکبًی ثرایەتی صیٌی ،فیرلەی ثرایەتی لبصری یە ّ فیرلەی ثرایەتی ڕەدوبًی یە ،لە ًێْ سەڵک صا سبّەى ًفْزێکی ثەرچبّتر ثّْى .لە ضەرەتبکبًی ضەصەی ًۆزصەُەم گەغە کرصًی ضیطتوی ضەرهبیە صاری ّای کرص کە ّاڵتی فەڕاًطەظ ّەکّْ ثبلی صاگیرکبراى ثۆ صۆزیٌەّەی ثبزارەکبًی فرۆغتٌی کەرەضەی سبُّ ،ەًگبّ ُەڵجگرێ ّ پەرە ثضات ثە صەضت صرێژی ّ پەالهبرصاًی سبکی ّاڵتبًی صیکەُ .ەڵکەّتی جْگرافی ّ ضتراتیژی جەزائیر لە ئەفریمبی ثبکّْر صا ثّْ ثە ُۆی ئەّە کە ئەم ّاڵتە عەرەثی یە ثۆ یەکەهیي جبر ثجێتە لْرثبًی صەضتی فەڕاًطەی صاگیرکبر .لە ّت ّ ّێژ ّ ڕێکەّتٌەکبًی ًێْاى ڕێجەراًی ّاڵتبًی ڕۆژئبّایی ثۆ صاثەظ ّ الّاز کرصًی ئیوپراتۆریەتی عْضوبًی، ًبپلیۆًی یەکەم ّاڵتی جەزائیری ّەکّْ ثبزارێک ثۆ گەغە کرصًی پیػە ضبزی فەڕاًطە ُەڵجژارص ّ کۆلۆًێل ( ثێڤتۆى ) ئەًضازیبری ًیساهی ًبرصە جەزائیر ّ تًْێص ثە هەثەضتی صاڕغتي ّ پیالى صاًبى .تێکػکبًی فەڕاًطە لە غەڕەکبًی ئیطپبًیب ّ ڕّضیبً ،بپلیۆًی یەکەهی تْغی ًبکبهی کرص لە ُێرظ کرصى ّ صاگیر کرصًی جەزائیر .ثەاڵم غبڕلی صەیەم لە ضەر ّ ثەًضی لێک ُەڵْەغبًی صەضەاڵتی پبغبیەتی غبیەکبًی ثۆرثۆى( ،ضلطلەی ثۆرثۆًەکبى) ، ثە کەڵک ّەرگرتي لە ًەلػە ّ پیالًە ًیساهیەکبًی کۆلۆًێل (ثێڤتۆى) ،ثۆ صۆزیٌەّەی ثبزاری ًْێ ُ ،ێرغی کرصە ضەر جەزائیر .سْاضتی سبّەى زەّی یە گەّرەکبًی فەڕاًطە کە لە ئبکبهی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطە صا زەّی ّ زاریبى لە صەضت چّْثّْ ،ثۆ صەضت ثە ضەرا گرتٌی زەّی ّ زاری تبزە ّ ضەلبهگیری سۆیبى ،لە ضەر ئەم ُەًگبّەی غبرل کبریگەر ثّْ .ثە پێی ثیر ّ ثۆچًّْی چیٌی صەضەاڵتضار غەڕێکی ُەضت ثسّێٌی ًبضیۆًبل غْئیٌیطتیُ ،ەضتی سەڵکی ثسّاًض ّ ُبًی صاى کە صەیتْاًی ثە ڕاصەیەکی زۆر کبریگەر ثجێتە ثەرثەضتێک لە ضەر ڕێی صرێژە کێػبًی غۆڕظ( .تەزار)یع پػتیْاًی لە ُەًگبّە صاگیرکبراًەکەی ضلطلەی ثۆرثۆًەکبى کرص .صەّڵەتی فەڕاًطە ثە فێل ّ تەڵەکە ّ ثە
~ ~ 17
ثیبًّْی هەضەلە ّ کێػەی صزاًی صەریبیی ّ ًبکۆکی صارایی لە گەڵ دکْهەتی جەزائیر، ثە ًبرصًی کەغتیەکی غەرکەر ُێرغی کرصە ضەر ّاڵتی جەزائیر .ڕۆژی 14ی ژّئەًی 1830ئەرتەغی ُ 37ەزار کەضی فەڕاًطە لە ژێر فەرهبًضەیی ژێٌێراڵ ثۆهۆى ،لە 23 کیلۆهەتری ڕۆژئبّای جەزائیر لە غْێٌێک ثە ًبّی (ضیضی فرر) ُێسی صاثەزاًض. ثەرگری صلێراًە ثەاڵم ثێ ئبکبهی صەّڵەت ضەرەڕای صاًی چْارضەص کْژراّ ثە سۆرایی ثّْ ّ
لە 4ی ژّئەًی { ، 1830ڕەًگە ژّئیە ثێت} لەاڵی دبکن گیرا ّ دبکوی جەزائیر
صّای 5ڕۆژ ثێ ُیچ لەیض ّ غەرتێک سۆی تەضلیوی فەڕاًطەّیەکبى کرص .صّای چًّْە ًبّەّەی فەڕاًطەّیەکبى ،دبکوەکە ّ (یەًی چیریەکبى) لە جەزائیر صەرکراى .سەزێٌەی جەزائیر صەضتی ثەضەر صاگیرا ّ ضەرّەت ّ ضبهبًی (یەًی چیریەکبى) ّ دبکوبى ّ صەضەاڵتضاراى گیرا ّ زەّت کرا. ُەرچەًض غبرە کەًبرئبّیەکبًی ئۆراى ،هطتەفبتن ،عەرضۆش ،ثەجبیە ،لە الیەى فەڕاًطەّە صاگیر کراى ،ثەاڵم ضپبی صاگیرکبری فەڕاًطە ًەیتْاًی تەّاّی سبکی جەزائیر ثگرێ.
صّ دەّتّْ صّای ئەّ صاگیرکبری ّ صەضت صرێژی یە ثۆ ضەر جەزائیر ،ڕژیوی ثۆرثۆًەکبى ُەڵْەغبیەّە ّ ژێٌێڕاڵ ثۆرهۆى ثە ُۆی ثەرگری ُێسەکبًی سۆیً ،ەیتْاًی یبرهەتی ثە ثۆرثۆًەکبى ثگەیەًێ ّ ًبچبر ثّْ ثەرەّ پْرتْگبڵ ڕا ثکبت .ڕژیوی ًْێی فەڕاًطە ثە ثباڵصەضتی ّ صەضەاڵتی هیراتگراًی ثۆرثۆًەکبى ڕازی ثّْ ّ ثڕیبر ّاثّْ کە لە الیەى ّاڵتی فەڕاًطە ّ صەضەاڵتی ًْێی ئەّ ّاڵتەّە ،صەضەاڵتضارێکی ًْێ ثۆ جەزائیر ڕەّاًە ثکرێ.
~ ~ 18
جْاڵًەّە ًەتەّەییە ڕزگبری سْازەکبًی گەلی جەزائیر ضەرەڕای ثۆچًّْی سۆظ ثڕّایبًەی ژًیڕاڵەکبًی ئەرتەغی صاگیرکبری فەڕاًطە ضەثبرەت ثە ضەرکەّتي ّ ثباڵصەضتی ُەهە الیەًەی صەّڵەتی فەڕاًطە ثە ضەر تەّاّی سبکی جەزائیر ّ ُەرّەُب جێگیر ثًّْی ئەرتەظ لەّێضا ،لە هبّەیەکی زۆر کّْرت صا ثێ تْاًبیی ّ سۆ ڕاًەگرتٌی عەغیرەتەکبى ّ ثەڕێْە ثرصًی پیالًە صەضت صرێژیەکبى ثە پێی تبکتیکی غەڕی ئەّاى پێْیطتی ثە هبّەی کْرت ّ پێضاّیطتی ّ کەل ّ پەلی صارایی ّ ًیساهی ئەّەًضە زۆر ًەثّْ. ُێػتب ڕّّسبى ّ سۆ ثە صەضتەّە صاًی صەضەاڵتی دبکوی جەزائیر لە تەّاّی ّاڵت صا ثە ڕەضوی ثاڵّ ًەکراثۆّە کە عەغیرەتەکبى صەضتیبى صایە سەثبتی چەکضاراًە لە صژی ئەرتەغی صاگیرکەری فەڕاًطە کە لە الیەى ژًێراڵ (صۆثۆرهۆى) فەرهبًضەیی صەکرا. ڕّسطبری صزێْ ّ لێسەًّی ئیطتیعوبر ،کرصەّەی صڕًضاًەی ُێسەکبًی ئەرتەغی جیٌبیەتکبری فەڕاًطە ،گەلی جەزائیری لە ثڕیبری سۆی ضەثبرەت ثە غەڕی ڕزگبری سْازی لە صژی صاگیرکبراًی فەڕاًطەّی ضّْرتر ّ یەکگرتّْ تر کرص .زاڵ ثًّْی فەڕاًطە تێکەاڵّ ثّْ لە گەڵ صاگیر کرصى ّ زەّت کرصًی زەّی ّ زاری ثە پیت ّ ثەرەکەت ،کە زۆرثەی غۆڕغە ًبّچەییەکبى لە ئبکبهی صەضت صرێژی فەڕاًطەّی یەکبى ثۆ ضەر زەّی ّ زارەکبى ضەرچبّەیبى صەگرت .ڕۆژی 8ی ضێپتبهجری ،1830تەّاّی هڵک ّ هبڵ ّ زەّی ّ زاری (یەًی چیریەکبى) لە الیەى فەڕاًطەّی یەکبًەّە صەضتی ثە ضەر صا گیرا .غەپۆلی ُەڵْەصایبًی صّای زەّی ،ئبژاّە گێڕاى ّ پیبّ هبلْاڵًی فەڕاًطە کە ثە ُۆی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطەّە زەّی ّ زار ّ ثەرژەّەًضی یەکبًیبى لە صەضت چّْثّْ ،ڕّّی کرصە سبکی ثە پیت ّ ثەرەکەتی جەزائیر .ئیطتیعوبرگەراًی ڕاُبتّْ ثە ژیبًی سبًەصاًی ،سۆیبى ثە جْاًکبریە ڕۆژُەالتیەکبى ڕازاًضەّە .کۆغکەکبى ّ ئەّ دەرەهطەرایبًەی ثە غێْازی ضەرصەهیبًە ثٌیبت ًراى ،لە جۆری کالضیکیبى ّەپێع ثبرەگبکبًی (ُبرّى الڕەغیض) لە ثەغضا کەّتٌەّە .پیبّهبلْاڵى ّ فەرهبًضەراى کە لە ًبّ کەلێي ّ لْژثٌی ثیر ّ فکریبى صا ثە سْێٌضًەّەی چیرۆک ّ صاضتبًە ضەرگەرم کەرەکبًی ّەک (ُەزار ّیەک غەّ) لە ثیری ّەڕاضتی گەڕاًی ئبّات ّ ُیْاکبًیبى لە ّاڵتی جەزائیر صاثّْى .ثە ضەرًج صاى ثە ضەرکەّتّْیی ّ فەرُەًگە ڕۆژُەاڵتیەکەی ئبّاتەکبًیبى ثە
~ ~ 19
تباڵى کرصًی صاًیػتْاًی ًیػتەجێی ئەّ ّاڵتە ّەصی ُێٌب .لێ ضتبًضًەّەی سبّەًضارێتی ه ڵکبیەتی ،گەًضەڵی ّ ثەرتیل سۆری فەرهبًضەراًی ئەرتەغی صاگیرکەر ،ثە تباڵى ثرصًی گەلی ُەژار ّ صەضت کْرت لە الیەى ُێسە سۆ فرۆغەکبًی فەڕاًطەّی ،گۆڕیٌی کۆهەڵگبی ضًٌّْەتی ثە کۆهەڵگبی هەضرەف کبر ،کە تەًیب لە ثە کبر ُێٌبى ّ هەضرەف کرصًی کەل ّ پەلی فەڕاًطەّی صا ئبزاص ثّْ ،ئەّیع ثە ًرسێکی زۆر گراًی صاضەپبّ ،ثە تباڵى ثرصًی
کەرەضە ضەرەتبییەکبى لە ثەراهجەر ثە کۆیلە ُێػتٌەّەی سەڵک ،یبًی
گۆڕاًی جْتیبراًی ثێ زەّی ثە کۆیلەصار .ئەهە ثّْ ثە ُۆی غۆڕظ ّ جْاڵًەّە ًبّچەییە جْتیبریەکبى ّ عەغیرەتیەکبى لە ڕاصەیەکی ثەر ثاڵّ صا. ئەگ ەر چی زۆرثەی ئەم غۆڕغبًە لە الیەى صاگیرکبراًی پێػکەّتي سْازی فەڕاًطەّی زۆر ثێ ڕەدوبًە ّ ثە تًّْضی ضەرکّْت کراى .فەڕاًطەّی یەکبى ضەرەڕای سەضبرەتی زۆری گیبًی ّ هبڵی ،ثەّپەڕی ثێ غەرهبًەّە ثە ُیچ جۆرێک ئبهبصە ًەثّْى جەزائیر ثەجێ ثێڵي ّ لەّەظ سراپتر سبکی هطْڵوبًی جەزائیریبى ثە جەزائیری فەڕاًطە ًبّ صەثرص .ئەهە ڕاضتە کە زۆر غۆڕغی ًبّچەیی پەرظ ّ ثاڵّ ّ ًبڕیک لە چْارچێْەی ثەرتەضک صا لە ًبّچە جۆراّجۆرەکبى لە ثەراهجەر صاگیرکبراى ُەڵضەگیرضبى ،کە ثە ُۆی ًەثًّْی یەکگرتّْیی ڕێکشطتٌی سەثبتەکەیبى زّّ لە ًبّ صەچّْى .گریٌگتریي غۆڕظ ّ غەڕی ڕزگبری سْازاًەی عەغیرەت ّ گەلی جەزائیر کە سبّەى تەغکیالت ّ ڕێکشراّەی ڕێک ّ پێک ّ ُەرّەُب ئەّپەڕی تْاًب ّ کبراهەیی غەڕ ثّْى ّ تێکۆغەراًی جەزائیری لە دبضت چبالکی ًیساهی ُێسە جیٌبیەتکبرەکبًی فەڕاًطەصا لە سۆیبى ًیػبى صەصا ،ثەم جۆرەی الی سْارەّە ثّْى: .1غۆڕغی (ئەهیر عجضالمبصر) کە ًبضراّە ثە (لبرەهبًی ًەتەّەیی جەزائیر) ُبّڕێ لە گەڵ ثبّکی ثە ًبّی (هذی الضیي) ،لە ثەغی ڕۆژ ئبّای جەزائیر. .2غۆڕغی ئەدوەص ثەگ لە ًبّچەی ڕۆژُەاڵتی کۆًطتبًتیٌە ُبّکبت لە گەڵ غۆڕغی ئەهیر عجضالمبصر. .3غۆڕغی (ئەثْ هعسە) کە ثە ّاتبی (ثسى لەّەڕێي) ە لە ًبّچەکبًی ثبکّْری جەزائیر ّ لە ضٌّْری ًێْاى جەزیرە ّ ئۆراى لە صەّرّ ثەری ضبڵەکبًی ) (1845 --1846
~ ~ 20
( .4غۆڕغی ثْزیي) ،ڕێجەری ثەغە ڕاپەڕیْەکبًی گًْض ًػیٌبى لە ضبڵی 1849کە لە ثیبثبًی جەزائیر ضەری ُەڵضا ،فەڕاًطەّی یە جیٌبیەتکبرەکبى ضەریبى ثڕی ّ ثۆ پەًض لێ ّەرگرتٌی سەڵ کی صیکە ّ چبّترضێي کرصًیبى ّ لە الیەکی صیکە پێػبى صاًی تْاًبی ًیساهیبى ،ضەریبى ثە صیْاری لەاڵ ُەڵْاضی. .5غۆڕغی (ئەثْ ثْغلە) کە ثە ّاتبی (ئێطترەّاى) صێت ،لە ًبّچە کْێطتبًیەکبًی لبثیلی لە ضبڵی 1841صەضتی پێ کرص. .6غۆڕغی (هذوض اثي عجضالال) ،ئەم غۆڕغە لە ضبڵی 1852لە ًبّچەی 'اللْتە' صەضتی پێ کرص ّ ثە ڕەگەڵ کەّتٌی ًبّچەی ' تمرت ' لە ضبڵی 1854صا ثّْ ثە سبّەى پػتیْاى ّ ثە ُێس ثّْ .ئەم غەڕە ڕزگبری سْازەیە صّای ثیطت ضبڵ سەثبتی ثەرصەّام کە لە ثْاری تەغکیالتی ّ ڕێکشراّەیی صا کبری زۆری کرص ّ ُەم لە ثْاری ًبّچەیی ّ پێگەی کۆهەاڵیەتی ّ گەلی یەّە زۆر چۆ ثّْە پێع ،ثە ُۆی سیبًەت ّ سۆ فرۆغی ثەغیک لە فیۆصاڵەکبى تێک غکب. .7غۆڕغی (الال فبطوە) لە ضبڵی 1857 .8غۆڕغی ( ثٌەهبڵەی ثەًی ضٌبضي) لە ضبڵی 1859کە ثە ُۆی لێ ضتبًضًەّەی سبّەًضارێتی لە هلیۆًبى جْتیبری جەزائیری ُەاڵیطب ثّْ. .9غۆڕغی (ّالض ضیضی غیز) لە الیەى ثٌەهبڵەی کْڕاًی ضیضی غیز لە ضبڵی 1864 .10غۆڕغی ڕزگبری سْازاًەی گەّرە ّ هەزى لە ضبڵی 1871ثە ڕێجەرایەتی (غێز دضاص) ّ (همراًی) ڕێک سرا ّ زەثری زۆر لْرظ ّ کبریگەری لە صاگیرکبراى ضرەّاًض .غۆڕغی ' ئەهیر سبلیض ' یەکێک لە ًەّەکبًی ' ئەهیر عجضالمبصر ' یع ُبّکبت لە گەڵ غۆڕغەکبًی غێز دضاص صەضتی پێ کرص. .11غۆڕظ ّ جّْاڵًەّە ًبّچەییەکبًی کْێطتبًی ' ئْرش ' لە ضبڵی 1916 .12جْاڵًەّەی ڕزگبری سْازی ًبّچەی 'کۆًطتبًتیي' ّ 'ضطیف' لە ضبڵی 1945صا لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی جەزائیر .ئەم ڕێپێْاًە ئبغتی سْازەیبًە ثە غێْەیەکی صڕًضاًە لە الیەى صاگیر کبراًی فەڕاًطەّیەّە ضەرکّْت کراى .لە هبّەی ئەم ڕێپێْاًبًە صاُ 45 ،ەزار سەثبتگێڕی ثە غەڕەفی جەزائیری ثًّْە لْرثبًی صڕًضایەتی ّ تًّْض ّ تیژی صاگیرکەراًەی صەّڵەتی ثێسراّی فەڕاًطەّی.
~ ~ 21
ئەهیر عجضالمبصر ،پبڵەّاًی ًەتەّەیی جەزائیر
''ئەهیر لە ُەڵص ّ کەّتی صا ّەکّْ ضەالح الضیي ئەیْثی ثّْ'' (ُێٌری ُێرغێل)
عجضالمبصر لە ضبڵی 1807ی زاییٌی لە گًْضی ''لیطٌە'' ضەر ثە ''ّەُراى'' لە ثٌەهبڵەیەکی ئبییٌی صا لە صایک ثّْ .ثبّکی فەلێ ّ هْجبُیضێکی ُەڵکەّتّْ ّ ًبّ ثەصەرەّە ثّْ کە ضەرۆکبیەتی '' فیرلەی ثرایەتی لبصری'' یەی لە ثەغی ڕۆژئبّای جەزائیر لە ضەر غبى ثُّْ .ەرّەُب ثٌەهبڵەکەی پێػیٌە ّ ڕاثرصّّیەکی ثەرچبّیبى لە ثْاری غۆڕغگێری ّ سەثبت لە صژی صەضەاڵتضاراى ّ صاگیرکبراًی عْضوبًی ُەثّْەً .بّثراّ ثەر لە صەضت صرێژی فەڕاًطەّی یەکبى فێری صەرضی ئبییٌی ثجّْ .تەّاّی لْرئبى ّ دەصیطەکبًی غەریفی (ًجْی) کە لە (صذیخ ثشبری) صاى ،لە ثەری کرصثّْى .صّای تەّاّ کرصًی صەرضە ضەرەتبییەکبًی ئبییٌی ثە هەثەضتی ثەجێ ُێٌبًی ئەرکی دەج چۆ هەککە ّ صّای ضەرصاًی ثەغضا ثەرەّ هیطر ّەڕێ کەّت ّ لە هیطر کەّتە ژێر کبریگەری چبکطبزیەکبًی ''هذوض علی پبغب'' .ئەهیر سبّەى لەغیکی ثەُێس ّ چْار غبًە ثّْ. ضەرەڕای ئەّەی کە کەضێکی ئبییٌی ثّْ ،ثەاڵم ئبگبصار ثّْى ّ غبرەزایی لە کبر ّثبری ضیبضی ّ ًیساهی ّ سیرەت ّ ثە ّرە ثّْى ّ لێساًی کەم ّێٌەی لە رێکشطتٌی تەغکیالتی ، ئەّیبى کرصثّْ ثە ئیٌطبًێکی لێ ُبتّْ ّ غۆڕغگێڕێکی گەّرە .ڕەّاى ثێژی ّ ثیر ّ ڕای عبرفبًەی غبرەزایی ّ لێ ُبتّْییبى ُێٌضەی تر ثرصثۆّە ضەر .کتێجی ''هْالف'' ئەّ غبکبرەی کە پڕە لە ئەّیي ثە گەل ّ غۆڕظ لە پێٌبّ ئبهبًجەکبًی گەلی زّڵن لێ کراّ. یەکێتی ًێْاى عەغیرەتەکبى لە ًێْاى ضبڵەکبًی 1831-1832لە صژی صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی ّ پێْیطتی ثەرگری چەکضاراًە ،پێْیطتیبى ثە صیبری کرصًی تبک رێجەری ُەثّْ .ئەهیر عجضالمبصر لە الیەى عەغیرەتەکبًەّە ثە فەرهبًضەیی صیبری کراُ .ێسەکبًی ثە لەسۆثرصّّییەکی کەم ّێٌە ّ ثەسػیٌی گیبًی سۆیبى ّ جیِبص لە پیٌبّ ڕزگبر ثّْى لە
~ ~ 22
زًجیری ئیطتیعوبر ،ڕاپەڕیي .لەم پێٌبّەصا یەکێتی ًێْاى عەغیرەتەکبى ّ تبیەفەکبى ثۆ ثەرگری لە ضەرثەسۆیی ّ تەّاّەتی سبکی ّاڵت پێْیطت ثّْ .ئەهیر ثە ُۆی سۆغەّیطتی لە ًێْ کۆهەاڵًی سەڵک صا ّ ُەرّەُب ثڕّا پێ ثًّْیبى لە چبرە ضەر کرصًی کێػەکبًی ًێْاى عەغیرەتەکبى ،ضەرکەّت. فیضاییەکبًی ئەهیر ثە جێجەجێ کرصًی تبکتیکە کالضیکیەکبًی غەڕی پبرتیساًی ثۆ ّێٌە ثەڕێْە ثرصًی تبکتیکێک کە ثریتی ثّْ لە ثڕیٌی ُێڵە تەصارّکبتیەکبًی فەڕاًطەّی یەکبى ّ ثەڕێْە ثرصًی ُێرظ ّ کػبًەّە ّ تێ ضرەّاًضًی زەثری کبریگەر لە ُێسەکبًی فەڕاًطە .ثەم تبکتیکبًەیبى فەڕاًطەّی یەکبًیبى تّْغی کۆهەڵێک تێک غکبى ّ غڵەژاى کرصُ .ێرغی ڕێک ّ پێک ّ لە ًەسبفڵەتی ئەهیر ثە ڕاصەیەک کبریگەر ّ لە جێ صاثّْ کە فەڕاًطەّی یەکبًی ّاصار ثە ّت ّ ّێژ کرص .ئەهیر سۆیػی ثۆ سۆ ڕێک سطتٌەّە پێْیطتی ثە کبت ّ صەرفەت ُەثُّْ .ەرثۆیە پەیوبًی (صێطوێػێل) ی
لە گەڵ
فەڕاًطەّی یەکبى هۆر کرص .ثە پێی ئەّ ڕێکەّتي ًبهە جگە لە غبرە کەًبر ئبّیەکبى، تەّاّی سبکی ّاڵت ّەکّْ صەّڵەتی عەرەثی ضەرثەسۆ ثە ضەرۆکبیەتی عجضالمبصر ثە ڕەضوی صاًی پێضا ًرا. عجضالمبصر ّەکّْ فەرهبًضەیەکی ًیساهی کبراهە لەّ ثڕّایە صاثّْ کە فەڕاًطەّی یەکبى صرەًگ یبى زّّ ثە ضیالح ّ چەک ّ چۆڵی پێػکەّتّْ ّ لە جبراى زیبتر ،ثە ُێس صەکرێي. ُەر ثۆیە کەّتە ڕێکشطتي ّ ضبزهبًضاًی ضپب ّەکّْ ُێسێکی گەّرەی ثەرگریکبر. عجضالمبصر ثۆ ڕێکشطتٌەّەی ڕێک ّ پێکی ضپب ،جگە لە یەکە ًبڕێکەکبًی پبرتیساًی ،زۆر غبرەزا ّ لێساًی صیکەی لە ّاڵتی تًْص ّ هەغریجەّە ُێٌب .پبغبى لێضاًی ضەًگەر ّ صاهەزراًضًی لەاڵی ًیساهی ّ صّ کبرگەی ثبڕّّت صرّضت کرصى ّ کبرگەیەکی ڕضتي، صەضتی پێکرا .ئەّ ثۆ صاثیي کرصى ّ پبراضتٌی ضپب ّ ڕێکشراّەکبًی ژێر صەضەاڵتی ضپب ،لە غێْازە کۆًە ثبّەکبى ّاتب ّەرگرتٌی هبڵیبت ّ ضەراًەی زیبتری ضەرصەهی غەڕ ّ ُەرّەُب ّەرگرتٌی سْهص ّ زەکبت ّ صاُبتی هڵکە تبیجەتی ّ صەضت ثە ضەر صا گیراّەکبى ،کەڵکی ّەرگرت. ثەغی ضەرەکی ُێسەکبًی عجضالمبصر لە پیبّە ئبییٌی یە سەثبتگێرەکبى ّ عەرەثە (ثەصەّی یەکبى) پێک ُبتجّْى .ئەّ ثە ثڕّا ُەثّْى ثەّ ئەضڵە کە فیۆصاڵەکبًی الیەًگری ،ثە ُۆی پبّاًشْازی ّ سۆپەرەضتی یبى ،ثەرژەّەًضی سۆیبى لە ضەرّّی ثەرژەّەًضی گەل
~ ~ 23
صاصەًبُ ،یچ ثڕّایەکی ثەّاى ًەثّْ .زۆرجبر ئەّە صیتراثّْ کە هبلیکە فیۆصاڵەکبًی عەغیرەتەکبى ّ غێز ّ گەّرەی صەضتە ّ تبلوی سەڵکی ضبراًػیيُ ،بّکبری فەڕاًطەّی یەکبًیبى کرصّّە .سیبًەت ّ صّڕّّیی ّ فێڵ ّ تەڵەکەی گەّرە فیۆصاڵەکبى ،یەکێک ثّْ لە ُۆکبرە ُەرە گەّرە ّ گریٌگەکبًی ،عجضالمبصر ّ صەضەاڵتەکەی .لە ضبڵی 1835صا فەڕاًطەّی یەکبى زۆر فێاڵّیبًە ثە ضبت ّ ضەّصای گەّرە فیۆصاڵەکبًی ًبّچە ّ کەڵک ّەرگرتي لە ئبڵۆزی ُەل ّ هەرجی ًبّسۆیی جەزائیر ،ڕێکەّتٌٌبهەی (صێطوێػێل) یبى پێػێل کرص ّ زۆر ًبجْاهێراًە ُێرغیبى ثرصە ضەر ًبّچەی ژێر صەضەاڵتی عجضالمبصر .لە هبّەی ئەم ُێرغبًەیبى صا ،فەڕاًطەّی یەکبى صیطبى زۆر ثە ضەستی تێک غکبى .لە هبًگی هبی 1837صا ،ڕێکەّتٌٌبهەی (لەفٌب) ئیوسا کرا کە ثّْ ثە ُۆی زۆر ثّْى ّ ثەرفراّاى ثًّْی صەضەاڵت ّ ًبّەًضێتی ئەهیر .فەڕاًطەّی یەکبى لە ثری لەرەثّْ کرصًەّەی غکەضتە یەک لە صّای یەکەکبًیبى ،ثڕیبریبى صاثّْ ثە ُەر غێْەیەکی گًْجبّ غبری (کۆًطتبًتیي) ثگرى .لە ضبڵی 1836صا لە کبتی ُێرظ ثرصًە ضەر ئەّ غبرە ،ثە ُۆی سۆراگری صلێراًەی عەرەثەکبى ًبچبر ثە پبغەکػە ثجّْى ّ ئبسرەکەی لە ئۆکتۆثری 1837صا تْاًیبى کۆًطتبًتیي ثگرى .غەڕی صەضتەّیەسە لە کۆاڵًەکبًی غبر صا ّ سۆڕاگری صلێراًەی سەڵک ،فەڕاًطەّی یەکبًی ّا لێ کرصکە صەضت ثکەى ثە تباڵى ّ کْغتبری صڕًضاًەی سەڵکی ثێ صیفبع( .ئەدوەص ثەگ) پەًبی ثۆ غبسەکبى ثرص ّ عجضالمبصر فتْای جیِبصی ڕاگەیبًض .ئەم جیِبصە پیرۆزە دەّت ضبڵی سبیبًض .فەڕاًطەّی یەکبى صەضتیبى کرص ثە ثەُێس کرصًی ُێسەکبًیبى .ضپبی فەڕاًطە ثڕیبری صاثّْ ثە ُەر غێْەیەکی گًْجبّ غۆڕغی عجضالمبصر صاهرکێٌێتەّە .ژهبرە ّ رێژەی ضپبی فەڕاًطە کە لە ضبڵی 1837صا ُ 42ەزار کەش ثّْ ،لە هبّەی ضبڵی 1844صا گەیػتە ُ 90ەزار کەش. چەکی پێػکەّتّْ ّ ئْتۆهبتیکی ضپبی فەڕاًطە ّ زۆری ُێسەکبًیّ ،ای لە عجضالمبصر کرص کە صەضت ثکبت ثە ثەڕێْە ثرصًی تبکتیکی غەڕی پبرتیساًی .ضپبی فەڕاًطە صّای زۆر تێکػکبًی ثەرصەّام ،ثۆی صەرکەّت کە ثە غەڕی جەثِەیی ًبتْاًێ عجضالمبصر ثگرێُ .ەر ثۆیە صەضتیبى کرص ثە ثەڕێْە ثرصًی غەڕی پبرتیساًی ّ صژە پبرتیساًی( .هبرغبل ثۆژۆ) فەرهبًضەری تبزەی گػتی ُێسەکبًی فەڕاًطەّی لە جەزائیر ثە صاًی ڕیػْە ّ ثەرتیل ثە گەّرە فیۆصاڵەکبى ،ئەّاًی کڕی ّ ّەکّْ ضەرچبّەی زاًیبری ّ تبثّْری پێٌجەم کەڵکی لێ ّەرگرتي ّ لە غەڕ لە گەڵ عجضالمبصر صا تبکتیکی لەغکری لە دبڵی جْڵەی ثە کبر ثرص. ّاتب کەڵک ّەرگرتٌی ُبّکبت لە 9تب 12لەغکر لە هەّصایەکی صیبری کراّ صا. فەڕاًطەّی یەکبى ثۆ تۆلبًضًی گەلی جەزائیر زۆر غێْازی صڕًضاًەی ّەکّْ ثڕیٌی گْێی
~ ~ 24
صیلەکبى ،فرۆغتٌی صیلەکبى ّەکّْ کۆیلە ّ ضەرثڕیٌی زیٌضاًیەکبى ّ ئبزار ّ ئەغکەًجەی تێکۆغەراى ،ثە کبر ُێٌب. غەڕی صڕًضاًەی صرێژسبیەى ،سیبًەت ّ سۆفرۆغی زۆرثەی فیۆصاڵەکبى ،غەڕی ًێْاى تبیفەکبى ّ ًبکۆکیە هێژّّییەکبًیبى ثّْ ثە ُۆی پەًب ثرصًی عجضالمبصر ّ الیەًگراًی ثۆ ّاڵتی هەغریت لە ضبڵی 1844صا .ئەّ لەّێع ثۆ غەڕەکبًی صاُبتّْ کەّتە صاثیي کرصى ّ ڕێکشطتٌەّەی صەضتە ّ یەکە پبرتیساًیەکبًی .صەّڵەتی فەڕاًطە ثە صاًی ئۆڵتیوبتۆهێک ثە صەّڵەتی هەغریت ،سْازیبری ڕاصەضت کرصًەّەی عجضالمبصر ثّْ .سۆ ثْارصًی (هەّال عجضالڕعوبى) صەضەاڵتضاری هەغریت لە ڕاصەضت کرصًەّەی عجضالمبصر ،ثّْ ثە ُۆی ُێرغی کەغتی غەڕکەری فەڕاًطەّی ثۆ ضەر (طًْجە) .ئەّە ثّْ کە هبرغبڵ ثۆژۆ ُێسەکبًی هەغریجی لە ًسیک ڕّّثبری (عیطلی) ثە تًْضی تێک غکبًض .ثەاڵم صەضت تێْەرصاًی ئیٌگلیسیەکبى ثە الیەًگری لە هەّال عجضالردوبى ،ثّْ ثە ُۆی ئیوسا کراًی پەیوبًی ( طًْجە) لە ًێْاًیبى ضەثبرەت ثە ّەی کە هەغریت ُبّکبری غۆڕغگێڕاًی جەزائیری ًەکبت ّ ڕاثگەیەًێ کە عجضالمبصر کەضێکی ئبژاّەگێڕە .ثەضتٌی پەیوبًی (طًْجە) عجضالمبصری ًبچبر کرص ثگەڕێتەّە جەزائیر .صەضتە ّ یەکە زەرثەتیەکبًی فەڕاًطە ثۆ صۆزیٌەّەی ئەهیر ثطت ثە ثطتی سبکی جەزائیریبى صەپػکٌی .ئەّ لە ًبّ هێرگ ّ ضەّزەاڵًی ضبرا ص ا ثە ًِیٌی صەژیب ّ سۆی ثۆ غەڕێکی تری پبرتیساًی ئبهبصە صەکرص .ثەاڵم سیبًەتی ضْڵتبًی هەغریت لە الیەک ّ تەّاّ ثًّْی پەزهەًضەی تەلەهەًی غۆڕغگێڕەکبًی لە الیەکی صیکە ّ ُەرّەُب ُبّکبری ًەکرصًی عْضوبًی یەکبى ،سیبًەت ّ صّ ڕّّیی ُبّڕێیبًی ّ ًەثًّْی یەکێتی ًێْاى غۆڕغگێڕاى ّ عەغیرەتەکبى ،ثّْ ثە ُۆی صەضت گیر کراًی ئەهیر عجضالمبصر لە الیەى فەڕاًطەّی یەکبًەّە ّ صّّر سطتٌەّەی ثۆ غبری (ئەهجْاز) لە فەڕاًطە صا .صّای پێٌج ضبڵ هبًەّە لە گرتّْسبًەی فەڕاًطە صا ُبّکبت لە گەڵ ثە صەضەاڵت گەیػتٌی (لۆئی ًبپلیۆى) ّاتب ًبپلیۆى غبی ضێِەم ،ثڕیبری لێ شۆظ ثًّْی صەرچّْ لە ضەر ئەضبضی ئەّەی کە صەتْاًێ ثۆ ُەر غْێٌێکی ئەم جیِبًە ضەفەر ثکبت جگە لە جەزائیر .ثەم جۆرە لە گرتّْسبًە ئبزاص ثّْ .صّای چەًض ضبڵ هبًەّە لە (ثۆرضب) لە ضبڵی 1856صا ڕّّی کرصە غبری صیوەغك .لە غبری صیوەغك ثە ڕێس ّ دْرهەتی ًیساهیبًە پێػْازی لێ کرا .رێس ّ پبیە ّ ثاڵّثًّْەّەی ثۆچًّْە ثەرزە هرۆییەکبًی ،ثە ڕاصەیەک لە صیوەغك صا پەرەیبى ضەًض کە لە ًەُێػتٌی صّثەرەکی ّ ًبکۆکی ًێْاى تبیفەکبى ڕۆڵیکی زۆر گریٌگی ُەثّْ.
~ ~ 25
ثێگّْهبى کەضبیەتی غۆڕغگێڕی ئەهیر عجضالمبصر لە یەکێتی ًەتەّەیی ًێْاى عەرەثەکبى ّ ئیطالهیەکبى لە هێژّّصا ،جێگبیەکی تبیجەت ثە سۆی ُەیە .تبیجەتوەًضی یە ثەرچبّەکبًی غۆڕغگێڕێتی ّ هرۆیی ئەهیر ،ئبزایەتی ّ ثْێری ئەفطبًەیی ئەّە لە غەڕەکبًی ڕزگبری سْازی لە گەڵ ئەرتەغی صاگیرکبری فەڕاًطەّی. ئەهبًە صرّغوە غۆڕغگێڕیەکبًی ثّْى: (اللە اکجر ،اللە علی الظبلن){،سْا گەّرەیە ،سْا صّژهٌی ضتەهکبراًە}( .اللە یٌصر هي یٌصرە){،سْا یبر ّ پػتیْاًی ئەّ کەضەیە کە ُبّڕێیەتی سْا صەکبت} (اى یٌصرکن اللە فال غبلت لکن) {،ئەگەر سْا یبرهەتی صەر ّ پػت ّ پەًبتبى ثێت کەش ثە ضەرتبى صا ضەرًبکەّێ}. سّْ گرتي ثە ژیبًی صژّار ّ تبلەت پڕّکێٌی تێکەڵ ثە ئەرک ّ کبری گراى ّ ثە ئبزار، ئەّیبى کرصثّْ ثە هرۆڤێکی لێِبتّْ ّ کبراهە .ئەهیر لە ضبڵی 1883صا لە تەهەًی 75 ضبڵیضا کۆچی صّایی کرص ّ لە پەًب گۆڕی (هذی الضیي ثي عرثی) ثە سبک ضپێرصرا .لە ضبڵی 1966صا ثۆ ڕێس گرتي لە پلە ّ پبیەی ئەّ پبڵەّاًە ًەتەّەییە جەًبزەکەیبى ثرصەّە جەزائیر ّ لە ئبُەً گێکی ڕەضوی صا لەّ سبکەی کە ضبڵە گریٌگ ّ پڕ ثەرُەهەکبًی تەهەًی سۆی لە سەثبت ثۆ ڕزگبری ئەّصا تێپەڕ کرص ،ثە سبک ضپێرصرایەّە .یبص ّ ثیرەّەری ئەم لبرەهبًە غۆڕغگێڕە هطْڵوبًە جْاًوێرە ،ثەڕێس ثێت.
~ ~ 26
صەضەاڵتی صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی ثە ضەر گەلی جەزائیرصا
ثەرلە زاڵجًّْی فەڕاًطە ثە ضەر جەزائیر صا ،ئەّێ ّاڵتێکی ّەرزێڕی ثّْ .ئبهبًج لە صاگیرکرصًی ئەّێع ّەکّْ ثبلی غْێٌە ژێرچەپۆک کراّەکبى ثە تباڵى ثرصًی کەرەضەی ضەرەکی ّ صۆزیٌەّەی ثبزار ثۆ کباڵ پیػە ضبزیەکبًی صەّڵەهەًضە فەڕاًطەّیەکبى ثّْ. ثبزرگبًەکبى صەیبًْیطت کباڵ ًبپەضەًض ّ پێْیطت ًەثّْەکبًی سۆیبى ثە زۆری ضەرًێسە ّ پڕ ّ پبگەًضەی کۆهەڵگبی ثە کبر ثەر ثە ًرسێکی یەکجبر گراًتر ثە سەڵکی جەزائیر ثفرۆغي ّ ثە پێ چەّاًەظ کەل ّ پەلی ضەرەتبیی ثە ًرسێکی زۆر کەم ثکرى .ئیطتیعوبری فەراًطە ثّْ ثە ُۆی لەثەر یەک ُەڵْەغبًی ًیساهی ضًٌّْەتی ّ ضّْک ثّْى ّ ثێ ًرر ثًّْی پیػە صەضتی ّ ضەرەتبییەکبى .صاگیرکەراى ثۆ پێک ُێٌبًی کۆهەڵگبی هەضرەفی یبى ثە کبر ثەری ئْرّپبیی پێْیطتیبى ثە صاهەزراًضى ّ پەرەپێضاًی فەرُەًگی ڕۆژئبّایی ُەثّْ .چۆًکّْ کباڵ ثەرُەم ُێٌضراّە فەراًطەّی یەکبى تبیجەت ثە فەرُەًگ ّ غبرضتبًیەت ثّْ ّ لە ًبّ فەرُەًگی ًبّچەیی ّ ئیطالهی جەزائیر صا ثۆ گەغە ّ پەرە پێضاى جێگبی ًەصەثّْ .صاهەزراًضًی فەرُەًگی هەضرەفی ئْرّپبیی پێْیطتی لە ًبّ ثرصًی ُەرچی زّّتری فەرُەًگی ًبّچەیی صێٌبیە پێع .لە ًبّ ثرصًی ًبّەًضە کۆهەاڵیەتیەکبى ،لێ ضتبًضًەّەی سبّەًضارێتی ئەرزی ،ثاڵّ کرصًەّەی فەرُەًگی ڕۆژئبّایی ً ،برصًە صەرەّەی ثێ ضەرەّثەرەیی کەرەضەی سبّ ّ ُێٌبًی کباڵ ثەرُەم ُبتّْە فەراًطەّی یەکبى ،ثەرُەهە ضًٌّْەتیەکبًی لە ًبّ ثرص .چبّەصێری راضتەّسۆ ثە ضەر ثەرُەم ُێٌبًی کەرەضەی سبّ ،کەرەضەی سْارصەهەًی ّەرزێڕی ّ ضەرچبّەی کەرەضە سبّەکبى ،پبڵپػتی ثەڕێْە ثرصًی ثەرًبهە ثەرزە فڕاًەکبًی صەّڵەهەًضە فەراًطەّی یەکبى ثّْ کە کەڵکیبى لە پػتیْاًی ثێ ئەم ال ّ ئەّالی ضپب ّەرصەگرت. صاگیرکەراى کە ڕەضبڵەتی ئبّەصاًی ّثّْژاًەّەی جەزائیریبى ُەڵگرتجّْ ثە ُەّڵی ُەهە الیەًەیبى سْازیبری لێک ُەاڵّارصًی سەڵکی لە هبًب فەرُەًگی ّ ًەتەّەیی ّ زهبًی زگوبکیبى ثّْى .ئەّاى الیەًەکبًی پێػکەّتٌی ئبییي ّ زهبًی عەرەثیبى پێ کۆضپی ضەرەکی ّ گریٌگ ثّْ لە دبضت ثەرًبهەکبًی سۆیبى ّ پێْیطتی لە ًبّ ثرصًی ئەهبًەیبى سطتجۆ چْارچێْەی ضیبضەتەکبًی سۆیبى .لەم ضۆًگەّە سبڵی ُبّثەغی هەثەضتە غۆڕغگێڕیەکبًی ڕێکشراّ ّ ثٌیبتە ًەتەّەیی ّ ضیبضیەکبى لە صژی صاگیرکەراًی
~ ~ 27
فەڕاًطەّی لە ضەر ثٌبغەی ئەم ضێ سبڵە ضەرەکی یە لە الیەًی تیۆری ّ پراتیکەّە صاهەزراثّْ( .االضالم صیٌٌب ّ -العرثیە لغتٌب ّ -الجساییر ّطٌٌب). تێک غکبًی ئەهیر عجضالمبصر ثّْ ثە ُۆی ئەّە کە فەراًطەّی یەکبى صەضت ثە ضەر تەّاّی سبکی جەزائیر صا ثگرى .ضەرُەڵضاًی غۆڕغی چەکضاری گەلی جەزائیر لە ًبرەزایەتی صەرثڕیي لە صاگیرکەری ّ صەضت ثە ضەرا گرتٌی صەّڵەهەًضە فەراًطەّی یەکبى ثە ضەر ضەرچبّە ًەتەّەیی ّ ژێر زەهیٌیەکبًیبى صا ثّْ ثە چەّضبًضًەّەی زاڵوبًە. پەضەًض کرصًی چەًضیي ئبییي ًبهە ضەثبرەت ثە سبّەًضارێتی سبک ّ زەّی یە ّەرزێڕیەکبى ّ گْاضتٌەّەیبى ثۆ سەڵکی کۆچەر ،ثەظ ثەظ کرصًی زەّی ،لەصە کرصًی کڕیي ّ فرۆغتٌی زەّی ،صاثەظ کرصًی هڵکە ُبّثەغەکبى لە ًێْاى عەغیرەت ّ تبیفەکبى صا ،گۆڕیٌی سبکی ّەرزێڕی ثۆ ڕەزی ثەرُەم ُێٌبًی ترێّ ،اتب پێک ُێٌبًی ئبثّْریەک لە ضەر ئەضبضی ثەرُەهێکی صیبری کراّ. چۆًکّْ ئبڵکۆڵی ترێی جەزائیر زۆر ّ سەڵک پەضەًض ثّْ .ضپبرصًی زەّی ثە کۆچەرەکبى ثێ ُیچ ثەراثەرێک ،ثە کرصەّە پبرە ّ ضەرّەتێکی زۆری سطتە ثبسەڵیبًەّە .زۆرثەی کۆچەرەکبى پێک ُبتّْ لە صەّڵەهەًض ّ ئەغرافەکبى ثّْى کە لەم ًێْەصا سۆظ سسهەتی جّْلەکە سۆجێیەکبى غْێٌی تبیجەت ثە سۆی ُەیە .ثە غێْەیەک کە جّْلەکەکبى ثًّْە ُبّاڵتی فەڕاًطەّی .ثەم جۆرە صەضت ثە ضەر زۆر غْێي صاگیرا ّ ثە کرصەّە 30 ثٌیبتی گەّرەی فەڕاًطەّی ثًّْە سبّەًی سبک ّ زەّی یە صارضتبًیەکبى .صەضت ثە ضەرا گرتٌی فەراًطە ثّْ ثە ُۆی ُەڵْەغبًی غێْازی ثەرُەم ُێٌبًی فیۆصاڵی .لێ ضتبًضًەّەی سبّەًضارێتی لە جّْتیبراى ّ صاگیر کرصًی زەّی یە ُبّثەغەکبى لە الیەى صەّڵەهەًضاًی فەڕاًطەّیّ ،ەرزێڕاًی کرصە سسهەتکبراًی ثێ زەّی ّ ئبثّْری ًەتەّەیی ّەکّْ ئبثّْری ّاثەضتە ّ گرێ صراّ گۆڕصرا ّ ًیساهی ّ ثْرژّا گەّرەکبى کەّتٌە ڕلە ثەرایەتی ثۆ تباڵى کرصًی گەلی ُەژار .ثەرتیل ّ ثەرتیل سۆری پەرەی ضتبًض ّ زۆر ثٌەهبڵە ثًّْە لْرثبًی ئەم یبری ّ گەهە هەرگبّی یە .صەضەاڵتضاری لێسەّى ثۆ جێگیر ثًّْی سۆی صەضتی ثۆ فێڵ ّ تەڵەکەی جۆراّجۆر ثرص ثە هەثەضتی ثە گێل ّ ًەزاى صاًبًی سەڵک .ئەم هەضەلە گریٌگە لە پێک ُێٌبًی فەرُەًگێکی ثە صرۆی هبصیبت صا صەّری ُەثّْ ّ ثە هبًبی سۆ صزیٌەّە لە ُەر چەغٌە گەغە ّ جْاڵى ّ ثە هرۆییبًە ثیر کرصًەّە ،ثّْ.
~ ~ 28
ثە پێی ئەم پرۆضەیە صەضەاڵت ّ ڕق ُەضتبى ّ صّژهٌبیەتی ضەثبرەت ثە یەکتر ّ ڕەت کرصًەّەی هبُیەت ّ ًبّەڕۆکی سۆیبى ،سۆی صەًْاًض .ضیطتەهی صاگیرکبراًەی فەڕاًطە ثە ُۆی صیبرصە ًبپەضەًضە صرێژسبیەًەکبى کە لە تێک ڕهبًی ئبثّْری ًەتەّەیی جەزائیریەکبًەّە ثّْ ،تْغی ًەسۆغی ُبتُ .ەژاری کۆهەاڵًی سەڵک ثەّپەڕی سۆی گەیػت .گۆڕیٌی هْچە ّ هەزرای گەًن ّ کرصًی ثە ڕەزی ترێ ّ زۆر ثەرُەهی تری ثبزارەکبًی فەڕاًطە ،گریٌگتر لە ُەهّْی غەڕی ثەرصەّام لە گەڵ غۆڕغگێڕاى ،ثّْ ثە ُۆی لبتی ّ لڕی ّ ثاڵّثًّْەّەی لەظ فرۆغی ّ پەرە گرتٌی ًەسۆغیەکبًی گْاضتراّەیی ّەک تبعْى ،تیفْش ّ ُ ....ەرّەُب ڕێژەیەکی گەّرەی کْژراّاًی غەڕ ّ ثرضێتی ّ ًەسۆغیەکبًی هەترضی صاری ثە صّاّە ثّْ .لە گەڵ ئەهەظ صا لە ضەراضەری ّاڵت زۆر غۆڕظ ّ ڕاپەڕیي ضەریبى ُەڵضا لە صژی صاگیرکەراى کە صاُێٌەری هەرگ ّ لبتی ّ لڕی ثّْى.
~ ~ 29
کبریگەری غەڕی صُّەهی جیِبًی ثە ضەر جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبًضا
کۆتبیی غەڕی ئیوپریبلیطتیبًەی صُّەهی جیِبًی زۆر صەضت کەّتی لە ثْاری گۆڕاًکبری ژێرسبًی ثە غێْەیەکی ثەرثاڵّ لە ضەر ئبضتی ًێًْەتەّەیی ثە زیبًی ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری ،ثە صیبری ُێٌب .لەیراًی گػتی ضەرهبیەصاری غیرازە ّ پێک ُبتە ًبپیرۆزەکەی ئەم صاهەزراّە ًبهەغرّعەی لەثەر یەک ترازاًض .لە ّاڵتە جۆراّجۆرەکبًی جیِبى صا ،ثە لەثەر چبّگرتٌی جیبّازی ُەل ّ هەرجی هێژّّیی ،کۆهەاڵیەتی ،ئبثّْری ّ جْغرافیبیی ،گۆڕاًکبری ضیبضی گریٌگ ُبتٌە ئبراّە .گەغە ضەًضًی جْاڵًەّە ًەتەّایەتیەکبى ّ صاًبًی ڕێ ّ غْێٌی پەرە ضتبًضى ّ ئبزاصی یە صێوْکڕاتیکەکبى، پەیْەضت ثًّْی ُەغت ّاڵتی ئْرّپبی ڕۆژُەاڵت ثە ثلۆکی ضْغیبلیطتی ،زیبص ثًّْی ڕێژەی ثێکبری ّ ُەژاری لە ئبکبهی غەڕ لە ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری پێػکەّتّْصا ،جێ گرتٌەّەی ثەریتبًیب لە الیەى ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکبّەُ ،ەّڵی ئیوپریبلیسم ثۆ ضەرکْتی جْاڵًەّە غۆڕغگێڕیەکبى لە ثْاری کەل ّ پەلی ًیساهی ّ صارایی ّ صەضت تێْەرصاًی ڕاضتەّسۆ لە کبر ّ ثبری زۆر لە ّاڵتبى ّ لەغکرکێػی ئیوپریبلیطتەکبى ،صەضت پێکی ڕّّپەڕێکی ًْێ لە هێژّّی ُبّچەرر صایە .صُّەهیي لەیراًی گػتی ضەرهبیەصاری ثّْ ثە ُۆی پەرە ضتبًضًی جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبى .پەرە ضەًضًی جْاڵًەّە ڕزگبری سْازی یە ًەتەّەییەکبى لە تْاًب ّ صەضەاڵتی ئیوپریبلیطتەکبًی کەم کرصەّە. ثەرەی یەکگرتّْی گەالى ثّْ ثە ُۆی ثەُێس ثًّْی ضْضیبلیسم .هەضەلەی گریٌگ لە ّاڵتبًی صاگیر کراّ صا ،ئەضڵی صیبری کرصًی هبفی چبرەًْش ثّْ .ثەُێس ثًّْی غۆڕغی چەکضاری جْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبى لە جیِبى صا ،ثّْ ثە ُۆی ئبڵۆزی جیِبًی .ئبضبیػی جیِبًی کە زاهٌی پبراضتٌی ثەرژەّەًضی تباڵى چی یەتیبًەی ئیوپریبلیطتەکبى ثّْ ،تْغی هەترضی ُبتجّّْ .اڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکب کە ثە ُۆی صّّر ثًّْی لە ًبّچەی غەڕ سبّەًی ئبثّْریەکی ثەُێسی گەغە ضەًضّّی ضەرهبیەصاری ثّْ ،ثۆ پبراضتٌی صەضەاڵتی سۆی ثە ضەر ضیطتەهی ئبثّْری ّ ضیبضی ضەرهبیەصاری ّ ثە ثڕّا ثّْى ثە صرّغوی ُەڵْێطتی ڕۆژ لە دبضت پبراضتٌی ئەهٌیەتی جیِبًی ّ ضڕیٌەّەی ئبڵۆزی، (پەیوبًی ًبتۆ)ی صاهەزراًض .ڕّضەکبًیع لە ثەراهجەر صا صەضتیبى صایە صاهەزراًضًی (پەیوبًی ّەرغۆ) ثۆ پێػگری لە ئەگەری صەضت صرێژی ئیوپریبلیطتەکبى ثۆ ضەر ًبّچەکبًی ژێر صەضەاڵتیبىُ .ەر زّّ ئیوپریبلیطن ثە ُۆی ثًّْی کبى ّ ضەرچبّە ژێر
~ ~ 30
زەّیٌیەکبًی ئبضیبی ثبغّْری ڕۆژُەاڵت لە کیػْەری ئبضیبصا صەضتی کرص ثە ئبژاّە ًبًەّە. صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی لە هبّەی ضبڵی 1946صا ،لە (ُیٌض ّ چیي) ّ جەزائیر صەضتیبى ثە چبالکی ًیساهی کرص .کە ُبّکبری لە ثْاری چەک ّ چۆڵ ّ تەلەهەًی ّاڵتەیەکگرتْەکبًی ئەهریکب ثە ّاڵتی فەڕاًطە گریٌگیەکی ثەرچبّی ُەثّْ .غەڕی صاگیرکبراًەی ّاڵتە یەکگرتّْەکبى لە کۆهبری گەلی کۆریب ّ ثەغضاری ضپبی تْرکیب ثە پػتیْاًی لە ضپبی ئەهریکب لە غەڕی کۆریبصا ،صاهەزراًضًی پێگەی ًیساهی ئەهریکبیی لە ّاڵتبًی ژاپۆى ّ تبیْاىُ ،ەرّەُب ئیوپریبلیطتەکبى ثە پێک ُێٌبًی پەیوبًی ضیتۆ ّ پەیوبًی ضەًتۆ ّ لە پێػەّەیبى پەیوبًی ًبتۆ ،ثۆ ثەرگری کرصى لە ًفّْز ّ پەل ّ پۆ ُبّیػتٌی کۆهۆًیسم ،ئبڵمەی گەهبرۆیبى ثە صەّری صا کێػب. جْاڵًەّە ڕزگبری سْازیەکبًی ًەتەّەیی لە صژی صاگیرکەراى لە ضەراًطەری جیِبى صا ، ثە تًّْض ّ تیژی چەکضاراًە صەضتی پێ کرص.
~ ~ 31
لە جەزائیر چ ثبضە؟ ًەتەّەیەک کە ثشْازێ ّ چەک ُەلگرێ چبرەًّْضی سۆی صیبری صەکبت .غەّ صّایی صێت ّ کەلەثچەکبى صەپطێي .ضەرثەضتی ّ ڕزگبری ثریتی یە لە کۆتبیی پێ ُێٌبى ثە ژیبًی صەضتگبی صاگیرکبری. (اثْلمبضن غبثی غبعیری تًْطی)
ئەهڕۆ ُەهّْ سەڵکی ُەژار ّ زّڵن لێکراّ صەزاًي کە ڕزگبر ثّْى ّ ضەرثەضتی ًەتەّەیی صرەًگ یبى زّّ گەلەکەیبى پێی صەگبت .ثۆ گەیػتي ثەم لۆًبغە یەکێتی ثە کرصەّەی سەڵکی پێْیطتە .ثێ گْهبى هەًتمی صاگیرکەر ئەّە صەسْازێ کە ثە تًْضی ثەڕەّاًی لە ثًّْی ئیطتیعوبر ثکبتُ .ەر ثۆیە ڕّسطبر ّ ضیوبی ئیطتیعوبر ثە غێْەیەکی ئبغکرا ثە ئبثّْری ّ کۆهەڵگبی جەزائیرەّە صیبرە. .1جیبّازی پلەی ژیبى ّ صاُبتە ضەرضْڕُێٌەرەکبًی هلیۆًێک کۆچەری فەڕاًطەّی زّڵوێکی ثەرچبّە. .2لە ضەصا 90ی سەڵکی لە ضبڵی 1954صا ًەسْێٌضەّار ثّْى. .3ثەغی ثەرچبّی سەڵکی گًْض ًػیي ثّْى. .4فیۆصاڵ ّ سبّەى هڵکەکبى ثە ُۆی سۆظ سسهەتی ،ثەرُەهی ڕەًج ّ کْێرەّەری گًْض ًػیٌەکبى ثە تباڵى صەثەى. .5ثەغی زۆر ّ ثەرچبّی سبک ّ زەّی ّەرزێڕی لە ژێر صەضەاڵتی صەّڵەتی صاگیرکبر ّ کۆچەرەکبى صایە. .6ڕەزەکبً ی ترێ کە ثۆ ثەرُەم ُێٌبًی غەراة کەڵکی لێ ّەرصەگیرێ غێْازی ئبثّْری تەک پبیەی ثە جەزائیر ثەسػیْە.
~ ~ 32
.7ئبثّْری ًەتەّەیی ّ ثە ُۆی ّاثەضتە ثّْى ثە ثبزارەکبى ّ ضیطتەهی ضەرهبیەصاری فەڕاًطەّی لە ًبّ چّْە. .8ضەرەڕای ئەّە کە ثە غێکی زۆر لە کرێکبراى لە فەڕاًطەصا سەریکی کبر کرصًي ّ ثەغێکی زۆریع لە کبًەکبى ّ غْێٌە سسهەتگْزاریەکبى ئیع صەکەى صیطبًیع ًسیک ثە 3/1لە کرێکبراًی غبر ًػیي ثی کبرى. .9ضیطتەهی صراّی ضەر ثە ئبثّْری ّ ضیطتەهی ثبًکی فەڕاًطەّی ّاتب فڕاًکە. .10زۆر ثّْى ّ گەغە کرصًی دەغیوەت ّ لە کەهی صاًی ثەرُەهە ّەرزێڕیەکبى، ئەّاى ثەرەّ کۆچ کرصى ثۆ غبرەکبى ُبى صەصات .ثەم غێْە لە صەّرّثەری غبرەکبى تّْغی زۆر لە ئبغەڵی هباڵت صەثیي. .11جێگیرثًّْی یەکە پیػە ضبزیەکبى ثە غێْەیەکی ثەرچبّ ثەغی سسهەتگْزاری (ًبّەًضی ضەرّەرێتی) لە گەڵ سۆیضا ُێٌبّە. .12صاُبتی تبکە کەضی ُەر جەزائیریەک لە ضبڵی 1951صا تەًیب 45صۆالر ثّْەُ .ەل ّ هەرجێکی ئەّتۆ ًەسۆغبّی ّ پڕ هەترضی رێکشراّ ّ دیسثەکبى ثەرەّ ُەڵطەًگبًضى ّ چبّپێضا سػبًضًەّەی سەثبت ّ تێکۆغبًی ضیبضی ّ ًیساهیبى ڕاصەکێػێ .تًْص ّ هەغریت ثە ضەرثەسۆیی ڕّاڵەتیبًە گەیػتّْى .جْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبى لە زۆرثەی سبکە صاگیرکراّەکبى ثە غۆڕغی چەکضاراًە صەضتی پێ کرصّّە .کرصار ّ ئەزهًّْی ثەرچبّی ئەّاى ّ صەضتکەّتەکبًیبى ڕێکشراّەکبى ّاصار ثە ُێٌبًە گۆری ضەرلە ًْێی هەضەلەکبى صەکبت .رێکشراّە لیجڕاڵ ّ پبّاًشْازەکبى ثە ُۆی هبُیەتی چیٌبیەتی سۆیبى ّ ثیر ّ ُسر ّ کرصەّەی صۆگوبتیطتی ّ ڕیوۆهیطتی سۆیبى ،ثەرەّ لە ًبّ چّْى صەچي .ئەّاى ثە ُۆی لێک صاًەّە ّ ًبّەڕۆکی ئەم ُەل ّ هەرجە ثیر ّ ثۆچًّْی سۆظ ثبّەریبًەیبى ُەیە .ثەم جۆرە ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەی جەزائیرّ ،ەکّْ پێػڕەّ غۆڕغی چەکضاراًەی ثۆ ضەرثەسۆیی ڕاضتەلیٌە ّ ڕزگبر ثّْى لە ُەر چەغٌە صەضەاڵتی صەرەکی ڕێک سطت ّ سەثبتی صەضت پێ کرص .ثێگْهبى غەڕی ڕزگبری سْازاًە ثە یەکەّە گیر ّ گرفت ّ تەًگ ّ چەڵەهەکبًی جەزائیری ثەرەّ ضەرّ صەثرص .ئەّ ئبثّْریە تێک ڕهبّەی کە ڕەًگیي ًبهە ّ ضیٌەهب ّ هەیشبًەکبًی غبری (جەزیرە) ڕّسطبرە لێسەًّەکەیبى گەّرە صەکرصەّە ّ گەڕەکی (عیي الغًْیب) گەڕەکی ڕاثْارصًیبًە .ئیتر ًەیبًضەتْاًی صرێژە ثە
~ ~ 33
ضیبضەتی گێل ّ ثە ًەزاى صاًبًی سەڵکی ثضەى .غەری ڕزگبری صەراًە ،صەّڵەتی صاگیرکبری کە لە پێػەّەی صا (الکۆضت) ثّْ ًبچبر کرص کە صەضت ثۆ کبری تًّْض تیژی ّاتب ثەُێس کرصًی ُێسەکبًی ًیساهی ثجبت .صەّڵەتی صەضەاڵت صار ثەڵێٌی چبکطبزی ّ ثْژاًضًەّەی ئبثّْری ثە سەڵکی صەصا ّ ثەاڵم سەڵکی ُْغیبراًە ّ پێضاگراًە لە ضەر ئەّ ثڕّایەصا ثّْى کە ضەرثەسۆیی ڕاضتەلیٌە جگە لە ّێراى کرصًی ثٌبغەکبًی ئیطتیعوبر ئیوکبًی ًی یەُ .ەر ثۆیە (ّ )F.L.Nەکّْ ُێرغی ُیژهًّْی گەل ُەر چەغٌە ضیبضەتێکی صەڵەهەیی ،لە ژێر لبهچی ڕەسٌە ّ کرصار صا هەدکّْم صەکبت .ئبهبًج ّ هەثەضت ڕًّّەُ .ەر ثۆیە صەثێ ثە کرصەّە ثکرێ .لە هەیضاًی کرصەّە کەم ّ کۆڕیەکبًوبى لەرەثّْ صەکەیٌەّە .صەضەاڵتضاراًی فەڕاًطەّی لە ضەرەتبصا چبالکی پبرتیساًەکبًی ثە غۆڕغیکی چیٌبیەتی صاصەًب .لەّ ثڕّایەصا ثّْى کە صرەًگ یبى زّّ لە ًەُێػتٌیبى صا ضەرصەکەّى .ثەاڵم ئەهجبرە هەضەلەکە جیضصی ترە .چبالکی چریکەکبى ثە ُۆی تبیجەتوەًضی گەلی ثًّْیبى سبّەى پێگەی کۆهەاڵتیي .گەڕەکەکبًی (کبزثب) پێگە ّ ًبّەًضی چریکەکبًە .ئەزهًّْی ڕێپێْاًە ئبراهەکبًی ضەرەتبی هبًگی هەی ضبڵی 1945ی جەزائیر ّ صژکرصەّەی تًّْض ّ تیژی ّ ًبهرۆڤبًەی پۆلیص لە غەلبهەکبًی (ئیطلی) ثێساری گەلی جەزائیری لە فەڕاًطەّی یەکبى زیبتر کرصُ .ەهّْ الیەک لەّ ثڕّایە صاى کە ًبثێ ڕەدن ّ ثەزەیی ثە فەڕاًطەّی یەکبى ثکرێ .ئەّاًەی ضەر ثە فەڕاًطەّی یەکبًي کەّتًّْە ثەر ڕق ّ ثێساری سەڵکەّەُ .ەرثۆیە ثەرەی ڕزگبریضەری ًەتەّەیی جەزائیر ،غەڕ صەضت پێ صەکبت .ئەم کرصەّاًە چْارچێْەی غەڕ لە جەزائیر صەر صەسەى .رێ ّ غْێٌی دکْهەتی ًیساهی صەگیرێتە ثەر ّ لەصەغە ثًّْی ُبتّْچۆی غەّاًە ڕاصەگەیەًضرێ .پێْەًضی ًێْاى غبرەکبى صەسرێتە ژێر چبّەصێری .ثەرًبهە ّ پرۆگراهی پبرتیساًەکبى ثۆ غەڕی ثەرەیی ثەم غێْەی سْارەّەیە: .1ضسای سبئیٌبى ّ سۆفرۆغبًی صّژهي. ُ .2ێرظ ثرصًە ضەر ًبّەًضە ًیساهی ّ پۆضتەکبًی پۆلیص ّ کۆهیطبریبکبى ،تەًیب ثە هەثەضتی ّەصەضت ُێٌبًی چەک ّ تەلەهەًی. .3پێک ُێٌبًی غبًەکبًی چبالکی ّ زاًیبری ّ پێْەًضی ًێْاًیبى. .4پێک ُێٌبًی صەضتە ّ تبلوی ًْێ ّ ئەًضام ّەرگرتي لە ًێْ الّاًی سْازیبر.
~ ~ 34
سەڵکی جەزائیر ئەّ ڕاضتی یە صەزاًي کە کەش ُبّکبری یبى ًبکبت .صەثێ سۆیبى ُەّڵ ثضەى .ئەگەر فەڕاًطەظ صەضت ثەرصاری جەزائیر ثێت ،ئْرّپب صەضتی لێ ُەڵٌبگرێ. چۆًکّْ صاگیرکەراى چبّیبى ثڕیْەتە کبًگب ژێر زەّیە ثە ًرسەکبًوبى.
~ ~ 35
ڕێکشراّ ّ دیسثە ضیبضیەکبًی ضباڵًی غەڕی ڕزگبری سْازی
.1
(فردت
عجبش)
صاهەزرێٌەری
ڕێکشراّی
پبرێسەراًی
ڕاگەیبًضى
ّ
ضەرثەضتی ) (U.D.M.Aپبظ صُّەم غەڕی جیِبًی ثّْ .ئەم ڕێکشراّە سْازیبری ثەراثەری هبفی جەزائیریەکبى لە گەڵ فەڕاًطەّی یەکبى ثّْ ّ ضەرثەسۆیی ثە هبًبی سْصهْستبری فیضڕاضیۆًی ّاتب پبراضتٌی پێْەًضی ئیطتیعوبری ،ثە ڕاضت صاصەًب .ئەم ڕێکشراّە کە لە (تێکٌۆکراتەکبى) ّسْێٌضەّاراى ّ ڕًّّبکجیراًی الیەًگری فەڕاًطەّی پێک ُبتجّْ ،پێگەی کۆهەاڵًی سەڵکی لە پػت ًەثّْ .لە پبغبى فردت عجبش لە صەّڵەتی کبتی غۆڕغگێڕ صا ثّْ ثە ضەرۆک کۆهبر. ( .2کۆهەڵەی زاًبیبى ) کە لە ضەر ئەضبضی ثیر ّ ثبّەڕی ئبییٌی صاهەزراثّْ ّ ُەّڵی گۆڕاًکبری ّ ًْێگەری لە ضًٌّْەتە ئیطالهیەکبى صەصا ،لە ضبڵی 1932صا لە الیەى (عجضالذویض ثي ثضیص) صاهەزرا .پێگەی ضەرەکی کۆهەڵەی زاًبیبى لە ًێْ ّرصە ثْرژّا ضًٌّْەتیەکبى ّ ّەرزێڕاى صا ثّْ .تبیجەتوەًضی ّ رێجبزی ئەم کۆهەڵەیە ثەغێکی زۆر لە کۆهەاڵًی سەڵکی ثەرەّ الی سۆی ڕاکێػبثّْ .سبّەى پێگەیەکی ثەُێس ّ ثەرثاڵّ لە ًێْ کۆهەاڵًی سەڵک صاثّْ. .3ڕێکشراّەکبًی پێْەًضیضار ثە ّرصە ثۆرژّازی ضًٌّْەتی ّ زەدوەتکێػبًی غبر ّ گًْض کە لە ثٌەڕەت صا لە سەثبت ّ چبالکی ضیٌفی پێک صەُبتي. ڕێکشراّی ( ئەضتێرەی ثبکّْری ئەفریمب) ّەکّْ یەکەم تەغکیالتی پێػکەّتي سْازاًە کە سْازیبری چبکطبزی ئەرزیّ ،ەصەضت ُێٌبًی ئبزاصی یە صێوْکڕاتیکەکبى ّ ئبزاصی چبالکی ڕێکشراّ ّ ضەًضیکب ضیٌفی ّ کرێکبریەکبى ثّْ .ثەاڵم کۆچجەراًی فەڕاًطەّی لە صاًی ثچْکتریي جۆری ئبزاصی سۆیبى صەثْارص .ئەم ئەًجْهەًە لە ضبڵی 1926صا لە ژێر ڕێجەرایەتی ( هطبلی دبج) صەضتی کرص ثە پێک ُێٌبًی ُەضتە ّ غبًە کرێکبریەکبى .چبالکی ڕێکشراّی ( ئەضتێرەی ثبکّْری ئەفریمب) لە الیەى صەّلەتی صاگیرکەرەّە لەصەغە کرا. ئەم ڕێکشراّە لە صّایی صا ،ثە ًبّی (دیسثی گەلی جەزائیر) ثًّْی سۆی ڕاگەیبًض. ڕێکشراّە ضیشْریەکبى ثە ئبگبصار ثّْى لە ًبّەرۆکی ئەم دیسثە ،جبرێکی صیکە تێکۆغبى ّ چبالکیبى لەصەغە کرص .ئەم ڕێکشراّە ثە پػتیْاًی کرصى لە تەّاّی ُێسە هیللی ّ
~ ~ 36
صێوْکڕاتیکەکبى ،لە سەثبت ثۆ ضەرثەسۆیی پػتیْاًی صەکرص .صرّغوی ضەرەکی ئەم ڕێکشراّە ثریتی ثّْ لە :ضەرثەسۆیی ،زەّیً ،بى. سْاضتە ضەرەکیەکبًی ئەم ڕێکشراّە کۆهەاڵًی سەڵکی ّەجْڵە سطت .کبتێک ثە ًبیبضبیی ّ لەصەغە ڕاگەیبًضرا ،ئەم ڕێکشراّە صەضتی کرصەّە ثە ڕێکشطتٌەّەی (ڕێکشراّی ضەرکەّتٌی ئبزاصی یە صێوْکڕاتیکەکبى) کە لە تێکۆغبى ّ چبالکی پبرلوبًی ّ غۆڕای غبر صا ،زۆرثەی کْرضی یەکبًی چەًض غبرێکی ّەصەضت ُێٌب .سەثبتی ثەرتەضکی لە چْارچێْەی یبضب صاگیرکبریەکبًضا ًیػبًەی ئەم ئەضڵە غۆڕغگێریە ثّْ کە ُیچ غتێک لە ڕێگبی ئبغتی ّ ّتّْێژەّە ّەصەضت ًبیەت .لێجّْرصى ّ ثە پێػکەّتّْ صاًبًی ڕاضتی یە تبڵەکبًی کۆهەاڵیەتی ًیػبًەی صەرکەّتي ّ ضەرُەڵضاًی ثیر ّ ثۆچًّْێکی لیجرالیبًە ثّْ. ُەر ثۆیە { }M.T.L.Dلە ژّئییەی 1954صا ُەڵْەغبیەّە .ثەغیک لە ئەًضاهە چبالک ّ پێػکەّتٌشْازەکبًی صّای ُەڵْەغبًەّەی ،ثە ثڕّا ُەثّْى ثە ڕێجبزی پبرتیساًی ڕێکشراّی ًِێٌی { }O.Sیبى صاهەزراًض .ئەم رێکشراّە ًِێٌی یە لە صرێژەی سەثبت ّ چبالکی سۆیضا ثە ًبّی ( کۆهیتەی غۆڕغگێری یەکێتی ّ کرصەّە) ثًّْی سۆیبى ڕاگەیبًض. ئەم کۆهیتە لە ضەرەتبی ًۆڤەهجری 1974صا ،ثە ثاڵّکرصًەّەی ڕاگەیبًضراّی ضەرەتبییبى صەضتیبى ثە چبالکی پبرتیساًی ،ثە ُێرظ ثرصًە ضەر پێگەکبى ّ ًبّەًضەکبًی پۆلیص کرص ثە هەثەضتی ّەصەضت ُێٌبًی چەک ّ تەلەهەًی ّ ُبًضاًی ُەضتی صژی فەڕاًطەّی ثّْى لە ًبّ گەلضا .ئبغکرا کرصًی ثًّْی ڕێکشراّی ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی لە الیەى ئەم کۆهیتە ّ ڕاگەیبًضًی ُەڵْێطتی ثەرە کە ثە غێْەی ًِێٌی چبپ ّ ثاڵّ کرایەّە ثەم غێْە ثّْ .ئێوە ّا صّای صە ضبڵ سەثبتی ثە ًبّ یبضبیی {ثەرەی ًەتەّەیی جەزائیر} غبُیضی جۆرێک لە صّاکەّتّْیی ّ تێکػکبى ثّْییي .چۆًکّْ ڕێک شراّە لیجراڵیەکبى ثە ُۆی ُەڵْێطتی ضبزاًیبى لە گەڵ ُەل ّ هەرج ّ ڕّّصاّەکبى پێگەی سۆیبى لە ًێْ ثیر ّ ڕای گػتی صا لە صەضت صاّە .ئەزهًّْی صە ضبڵ سەثبتی ثێ ئبکبهیبى ُەر لە ثگرە ّ ثەرصە ّ سۆظ سسهەتیبى ثە گەّرەکبًی فەڕاًطەّی ثّْە .ئەّاى ثێ ُیچ چەغٌە ضەرًجضاًێک ثە رێ ّ غْێي ّ تبکتیکەکبًی سەثبتیبى ثە صّای غْێي ّ ُەل ّ هەرجیبى صا صەگەراىُ .ەل ّ صەرفەتی غۆڕغگێڕاًە لەت ثە ثەالظ ّەصەضت ًبیە .ئێوە ثە ثڕّا ُەثّْى ثەم ئەضڵە کە صەثێ جّْاڵًەّە لە لەیراى ّ تەًگ ّ چەڵەهە رزگبر ثکرێ ّ سەثبت ّ تێکۆغبى ثشرێتە ضەر رێگبیەکی گػتیُ .بّغبى لە گەڵ تێکۆغبًی ثرایبًی هە غریجی ّ تًْطی صەضت صەکەییي ثە سەثبتی غۆڕغگێڕاًەی ڕاضتەلیٌە لە صژی
~ ~ 37
فەڕاًطەّی یەکبى .سەثبتی ئێوە ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی صەضەاڵتی ضیبضی ڕێکشراّەیی ًی یە ّ ثەڵکّْ لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ّ ئبزاصی گەلەکەهبى صایە .کرصەّەی ئێوە ثە تبیجەتی ڕّّی لە صاگیرکەراى ّ صەضت ّ پێْەًضە ًبّسۆییەکبًیبًە .ئەّ صّژهٌەی کە زۆر ڕیبکبراًە ّ فێڵجبزاًە لە صاًی کەهتریي هبفی ئیٌطبًی تەًبًەت لە رێگبکبًی ئبغتی سْازاًەّە سۆی ثْارصّّە. ُەرّەُب {یەکێتی گػتی کرێکبراًی جەزائیر} کە یەکەهیي ًیػبًەی سەثبتی کرێکبری جەزائیر ثّْ صّای ُەڵْەغبًەّەی{ }M.T.L.Dثًّْی سۆیبى ڕاگەیبًض .ئەگەرچی کەضبًی ّرصە ثْڕژّا لە ضیبضەتەکبًی ثەڕێْەثەرایەتی ئەم یەکێتیەصا ًفْزیبى کرصثّْ ،ئەم یەکێتیە کرێکبریە لە ضەرصەهی غەڕی ڕزگبری سْازی صا کەّتە الیەًگری ّ پػتیْاًی کرصًی { .}F.L.Nثەاڵم صّای ضەرثەسۆیی یەکێک لە ُێسە گەّرەکبًی صژی { }F.L.Nثّْ. ثەر ًبهە ّ پرۆگراهی ضیبضی ئەم یەکێتی یە صاهەزراًضًی ضەًضیکب کرێکبریەکبى، ّەرگرتٌی هبف ّ دمْلی عبصاڵًە ّ پێگەی ئیٌطبًی ّ ڕزگبر ثّْى لە ئیطتیعوبری تباڵًچیبًی ثێگبًە ثّْ( .دیسثی کۆهۆًیطتی جەزائیر) لە پێْەًضی لە گەڵ دیسثی کۆهۆًیطتی فەڕاًطەصا جْاڵًەّەیەکی ئەّەًضە گریٌگ لە ًبسی جْاڵًەّە کرێکبریەکبى صا ًەثّْ ّ پێگەی کۆهەاڵیەتیػی لە ًبّ سەڵک صا ًەثُّْ .ەرّەُب چەًض ڕێکشراّێکی چەپی ّەکّْ { }F.F.S{ ّ }P.R.Sصّای ضەرثەسۆیی ,ثًّْی سۆیبى ڕاگەیبًض کە ثەّ ُۆیبًەی ثبضیبى کرا گەغە ّ پەرەیبى ًەضتبًض.
~ ~ 38
پرضە لە ضەر گڵکۆی ئیطتیعوبری فەڕاًطە ثەرە زەًگی هەرگی ئیطتیعوبری لێضا .ئیتر لەهەّصّا هەضەلەی ئبزاصی هرۆڤ ّ ثەرپرضبیەتی لە دبضت ئەرکەکبًی کۆهەڵەگبی ،غەڕافەتی کۆهەاڵیەتی ّ ثبیەر ّ رێسی هرۆیی لەثەر چبّە .ئێوە صەثێ لە ّێراى کرصًی ثیٌبیەی ئیطتیعوبر صا غْێي ّ ُەڵکەّتی سۆهبى صەرسەییي .ثێگْهبى صرێژە کێػبًی ئەم غەڕە ڕزگبری سْازاًەیە ثیر ّ ڕای گػتی جیِبًی صەسبتە ژێر کبریگەری سۆیەّە. فەڕاًطەّیەکبى ثە تەّاّی پبضبّە ًیساهی ّ ضیبضیەکبًیبى ثۆ ثە کەم ّ ُیچ صاًبًی ئێوە، لە ژهبرەیەک غۆڕغگێر زیبتر ًبهبًٌبضي ّ ثبش لە ئبضبیػی ًبّچە صەکەى .ئەّاى صەضت ثۆ ُەڵفریْاًضًی ئێوە صەثەى .ئەّاى ّەکّْ ُەهیػە لەّل ّ ثەڵێٌی ثە صرۆ صەصەى ّ زۆر ثەڵێٌی ثە ًبّ صڵپەضەًض ّ پێػکەّتْاًە صێٌٌە گۆڕێ .تەّاّی ُێسە صێوْکڕاتیکەکبًی جیِبى پػتیْاًی لە ثەرەی ئێوە صەکەى .هەضەلەی جەزائیر پێ ثە پێ لە غۆڕای ئەهٌیەت صا صێتە ثەر ثبش ،ثەاڵم ّەکّْ جبراى ثە ضیلەی چبّ لێی صەڕّاًي .چۆًکّْ ئیطتیعوبرگەراى ئبگبیبى لە یەکترە .ضەرەڕای ًبکۆکی ّ صژایەتی ًێْاًیبى ،لە صاثەظ کرصًی ثبزارەکبًی جیِبًی صا ،ثە تبیجەتی لە پێْەًضی لە گەڵ هبًبی ئیطتیعوبرصا ُبُّەڵْێطتي .ثە ضەرًج صاى ثەم هەضەالًەی ثبش کراى ،لە ضبڵەکبًی ثەر لە غۆڕغەّە لە ّاڵتەکەهبى صا زۆر ڕێکشراّی ثێ الیەى ُەثّْى کە لە ڕاضتی صا کۆضپی ضەر ڕێی سەثبت ّ غۆڕغە ڕەّاکبًی گەل ثّْى .یەکەم ئەرکی ئێوە لە ًبّ ثرصًی ئەم جۆرە ثۆچًّْە صۆگوبتیطتیبًەی ڕێکشراّە ڕیفۆرهشْازەکبى ثّْى .ثۆ ًوًّْە (هطبلی دبج) لە ضبڵی 1925صا ثە ڕێکشطتٌی دیسثی گەلی جەزائیر کە ثە ُەثًّْی ُەڵکەّت ّ پێگەی ضیبضی لە زۆرثەی ُەڵجژارصًەکبى صا صەًگی زۆریٌەی ّەصەضت صێٌب .ثەاڵم کبتێک زۆریٌە غکڵ ّ غێْەی ضیبضیبًەی سۆی ّەرصەگرت ُەر ثۆ سۆی ثە کرصەّە لە الیەى ئیطتیعوبری فەڕاًطەّە صەضەاڵتی ضیبضی لێ صەضتێٌضرایەّە .لە ضبڵی 1953صا ئەم ڕێکشراّە ثّْ ثە صّ ثبڵ کە ثبڵی یەکەهیبى ثە الی ڕێ ّ غْێٌی ضًٌّْەتیبًەی (هطبلی دبج) صاثّْ .کە ًبضیۆًبلیطتی ڕیفۆرهیطت ّ سْازیبری رێکەّتي لە گەڵ فەڕاًطەّی یەکبى ثّْ .ثەاڵم ثبڵەکەی تر سْاز یبری تًّْض ّ تیژی زیبتر ثّْ ّ ثە کرصەّە کەّتە ُەّڵی صاهەزراًضًی رێکشراّی ًِێٌی { ّ }O.Sزۆرثەی ئەًضاهبًی ئەم ڕێکشراّە لە
~ ~ 39
کەضبًی کۆهیتەی ًبّەًضی دیسثی گەل پێک ُبتجّْى .لە ًْاهجری 1954صا ثەرەی ڕزگبری سْازی جەزائیر صّای زۆر چبالکی ًیساهی ثە ثاڵّکرصًەّەی ڕاگەیبًضراّێک ُەثّْى ّ ئبهبًجەکبًی سۆی ثە گەلی جەزائیر ڕاگەیبًض .ئەًضاهبًی پێک ُێٌەری ئەم ڕیکشراّە ًسیک ثە ضێطەص کەش ثّْى کە لە کێْەکبًی 'ئبزاًس' جێگیر ثجْى ّ دەّضەص ًەفەری تریػیبى ثە پێک ُێٌبًی (ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی) لە ضٌّْرەکبًی تًّْص صا صاهەزراثّْى .ئەم ڕێکشراّە ثە ڕاصەیەک پەرەی ضتبًض کە تەًبًەت تْاًی چبالکیە چەکضاریەکبًی تبکّْ پبیتەست ثگەیەًێ .ئەم رێکشراّە ّەکّْ پێػّْ سەڵکی ّەصّای سۆی صاّە ّ ًیػبًی صا کە ضەرەڕای ئەّەی رێکشراّە جۆراّجۆرەکبى چەًضیي ضبڵ لەهەّثەرەّە کبر ّ ئەرکی ثە کۆهەڵ ّ ثەرثاڵّیبى صەضت پێ کرصثّْ ،ثەاڵم تْاًب ّ لێِبتّْییبى ًەثّْ ّ ًەیبًتْاًی ضەرکەّتّْ ثي .چۆًکّْ تەًیب ثە کبری ضیبضیبًە کبرەکبى ڕاًبپەرێٌضرێي .ئەّیع لە ّاڵتێکضا کە سەڵکەکەی ثە تًّْضتریي غێْە صەچەّضێٌضرێتەّە ّ صاگیر صەکرێت ّ گەغەی ُەهّْ غْێٌیکی ّاڵت لە ثْاری ئبثّْری ّ ضیبضیەّە ّەکّْ یەک ًەثّْە ّ جیبّازی ثەرچبّیبى لە گەڵ یەکضا ُەیە ّ ضەرەڕای ئەهبًەظ هەضەلەی ثًّْی صّژهي لە ًبّهبڵضا لە گۆڕێ صا یە .ثەرە تْاًی ثە پێک ُێٌبًی غبًەی ثچّْک ّرصە ّرصە ثجێ ثە رێکشراّێکی ضیبضی ّ ًیساهی ّ ضەرکەّتّْ ثێت .صّای ئەّەی کە ئەم ڕێکشراّە ًِێٌی یە ثە ڕاصەی پێْیطت پێگەی کۆهەاڵیەتی صاهەزراًض ،ثۆ تێکەڵ کرصًی کبری ًِیٌی ّ ُبّکبری کرصى لە گەڵ ڕێکشراّە یبضبیی ّ ئبغکراکبى ُەًگبّ ُەڵگرێ. { }F.L.Nلە ُەر ًبّچەیەک صا ًْێٌەرێکی ضیبضی ّ جْغرافیبیی ثە ضەر ًبّچە جۆراّجۆرەکبى صا صاثەظ کرصثّْ .صەضەاڵتی ضیبضی لە صەضت ڕێکشراّە سەثبتگێڕەکبى صاثّْ ،تەّاّی کبر ّ ثبری سەڵکی لە الیەى ئەّاًەّە جێ ثە جێ صەکراى.
~ ~ 40
ئیطتیعوبری فەڕاًطە ئەثێ لە ًبّ ثچێ چۆى چۆًی صەکرێ لە ضەر سبکی جەزائیر صا ئیطتیعوبری فەڕاًطە ثٌێژرێ .ثەرە لەّ ث ڕّایە صایە کە ثە تەغکیالتی ًِێٌی ّ سەثبتی چەکضاری ثەرصەّام صەکرێ گۆڕ ثۆ کۆچپەرەکبى ُەڵجکەًضرێ. .1ثە ثڕّا ثّْى ثە ُێسە گەلی ّ ًەتەّەییەکبى صەکرێ لە دبضت ُێرغەکبًی ئەرتەغی ڕێک ّ پێک صا سۆراگری ثکرێ ّ ضەریع کەّیي. ُ .2ەل ّهەرجی ئبغکرای غۆڕظ صەثێ پێک ثِیٌضرێ ًەک چبّەڕّاًی ڕەسطبًی سۆ کرصی ئەم ُەل ّ هەرجە ثیي. .3سەثبتی چەکضاراًە تەًیب ڕیگبی گًْجبّ لە دبضت ثبزرگبًی ڕّّ لە گەغەی ئیطتیعوبرە. ُەضتی غۆڕغگێڕیەتی ثە ُۆی چًّْە ضەری ًبڕەدەتی ڕۆژاًەی کۆهەاڵًی سەڵک لە صەضتی ئبڵمە ثە گْێکبًی ًبّسۆیی ّ صەرەکی کە سْڵمێٌەری ُەل ّ هەرجی ًبسۆغی کۆهەاڵیەتی ّ کێػە چیٌبیەتیەکبًي ،سەڵکی ثەرەّ سەثبتی ئبغکرا لە گەڵ چیٌی صەضەاڵتضار ُبى صەصا .ئێوە صەتْاًیي ثە ُێرغی لە ًبکبّ ّ ثەرصەّام صّژهي ثتبضێٌیي ّ ثە چبالکی کت ّ پڕی غەّاًەی یەک لە صّای یەک زەثری کبریگەر ّ ثەرچبّ لە ُەثًّْی ثطرەّێٌیي ّ ثە صەضت ثە ضەرا گرتٌی چەک ّ چۆڵی ًیساهی پێػکەّتّْی ئەّاى ُێسەکبًی سۆهبى ثە ُێس ثکەییي .ئیوە صەثێ ثێ پطبًەّە لە غەڕ صاثیيُ .ەر یەک لە ئەًضاهبًی ڕێکشراّی ئێوە ثە جْاًی صەزاًێ ثۆ غەڕ صەکبتُ .ەر ثۆیە ُبُّەًگبّ لە گەڵ ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ،ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەییػوبى صاهەزراًض ّ {الوجبُض} ئۆرگبى ّ زهبى دبڵی ڕێکشراّەکەهبى ثّْ .تەّاّی ُێسەکبًی ئێوە چ ضیبضی یبى ًیساهی لە ًبسی کۆهەڵضا ُەڵجژێراثّْى .تەّاّی سەڵکی ئبضبیی کۆاڵى ّ ثبزار ثە ثێ ثڕّایی ّ غک ّ گّْهبًەّە لە ئێوەیبى صەپرضی کە چۆى ضەرەڕای ئەم ُەهّْ کەم ّ کۆڕیەی چەک ّ ًەفەراتی کەم صەتْاًیي لە دبضت ُێرغی تۆڵە کرصًەّەی ضپب ّ ڕێکشراّە ئەهٌیەتیەکبًی صاگیرکەراى سۆ ڕاثگریي .ئبهبًجی ثەرچبّی سەثبتی تەغکیالتیوبى تەًیب لەم سبڵە گریٌگە صا کۆ صەثێتەّە.
~ ~ 41
چۆى ئیوپریبلیسهی فەڕاًطە صەًێژیي؟ ڕێکشراّی ًِێٌی { }O.Sثە ُۆی صّّر ثّْى لە گەل ّ ثڕّا ًەثّْى ثە سەڵک یبًی ثە ًرستریي ضەرهبیەی غۆڕظ لە دبضت کێْێک لە گیر ّ گرفتی کۆهەاڵیەتی لێِبتّْیی ّ کبراهەیی سۆی لە صەضت صا ّ ثەم جۆرە ثۆ سۆی ُەڵْەغب .پێک ُبتٌی {کۆهیتەی غۆڕغگێری یەکێتی ّ کرصەّە لە الیەى 22کەش لە سەثبتگێڕاًی ڕاضتەلیٌەی کۆى کە ضباڵًێک ثە ُەّڵ ّتێکۆغبًی سۆیبى ُبّکبری جّْاڵًەّەی غۆڕغگێڕیبى کرصثّْ .ئەم کۆهەڵە لە یەکێک لە ثباڵسبًەکبًی صەّرّثەری جەزائیر پێک ُبت .ئەم کۆهیتەی غۆڕغگێڕیە ثە ُەضت کرصى ثە پێْیطتی غۆڕغگێڕیەتی ّ ثە ًبضیٌی پێْەًضی یە ئبغکراکبى لە صاًی ُەل ّ هەرجی کرصاری هەّجّْص ثۆ پێک ُێٌبًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ضەرکەّتّْ ثّْ. ثە ضەرًج صاى ثە کرصەّەی ڕێکشراّە لیجڕاڵ ّ ڕاصیکبڵی دیسثی کۆهۆًیطتی جەزائیر کە ثە ًبّ ضبزغکبر ّ ثەرژەّەًض سْاز ثّْى لّْتکەی سەثبتی ثە کرصەّەیبى تەًیب لە چبکطبزی یە ڕّاڵەتیەکبًضا صەُێػتەّە ّ لە ڕیفۆرهیطت زیبتر ًەثّْى .ئەّاى ثڕّایبى ثە غۆڕغی لّْڵی کۆهەاڵیەتی ًەثّْ ّ ثە سطتٌە ڕّّی ئەّ جۆرە ثیر ّ ثبّەڕاًە سەثبتگێڕاًیبى صڵطبرص صەکرصەّە .ئەزهًّْی هێژّّیی صەری سطتجّْ کە ُێس ّ صەضەاڵتی ضیبضی لە لّْلەی چەک صایە .تًّْض ّ تیژی چەکضاراًە یەکێک لە الیەًە گػتی یەکبًی غۆڕغی کۆهەاڵیەتی یە .گەالًی ژێر چەپۆکە تەًیب ثە ُۆی چەک ّ ضپبی چەکضاری گەل صەتْاًي صەضەاڵتی ضیبضی ّ ضەرکەّتي لە غۆڕغضا ثە صەضتەّە ثگرى .ئێوە صەثێ ضەرکەّتي لە هەیضاًی ثەرثەرەکبًی صا ّەصەضت ثێٌیي .هێژّّ ًیػبًی صاّە ئەّ کبتەی کە ڕێکشراّە ضیبضیەکبى سۆیبى لە چەکضار کرصًی گەل ّ ُەثًّْی ڕێکشراّەی ًیساهی ثْارصّّە ،غۆڕظ ّ ڕاپەڕیي تّْغی الڕێیی ّ غکبى ُبتّْە .ثۆرژّاکبى ّ صاگیرکەراًی ئیوپریبلیطتی لە ُەهّْ غتێ زیبتر لە کۆهەاڵًی سەڵکی چەکضار صەترضي .ئێوە صەثێ ثۆ گەیػتي ثە ئبزاصی ّ ضەرثەضتی پەًب ثەریٌە ثەر تًّْض ّ تیژی چەکضاری ّ صەضەاڵتی صەّڵ ەتی ئیطتیعوبری تێک ثػکێٌیي ّ ثە ضەر پبغوبّەی ّێراى کراّی ئەّصا صەّڵەتێکی ضەرصەهیبًەی گەلی ثٌیبت ثٌێیي .صەّڵەتێک کە لە کۆهەڵێکی ثەرثاڵّی پبرلوبًی پێک ًەُبتجێ ثەڵکّْ لە یەک کبت صا صەثێ ُەم یبضب صاًەر ّ ُەم ثەڕێْە ثەری یبضب ثە
~ ~ 42
لبزاًجی زەدوەتکێػبى ثێ .زۆرثەی سەڵکی صەضتەّیەسەی گەلێک گیر ّ گرفتی جیبّاز ثّْى کە لە ئبکبهی ضیبضەتە ئبثّْری ّ ضیبضیەکبًی صاگیرکەراى ّ صەضت ّ پێْەًضە صّاکەّتّْەکبًیبًەّە ثّْ .هەضەلەی ثرضێتی ّ کەم ثًّْی سْارصەهەًی ثبّتریي هەضەلەی ڕۆژ ثّْ. زۆر ئبفرەت ثۆ صاثیي کرصًی ثژێْی تّْغی فەضبص ّ لەظ فرۆغی ُبتجّْى .هەیشبًە ّ کبثبرەکبًی کۆچجەراى پڕ ثّْى لە ئبفرەتبًی جەزائیری چ ئەّاًەی عەرەة ثّْى ّ چ ئی تبیفەکبى جیبّازی ًەثّْ .ثێ صەًگی لە دبضت ئەم ُەهّْ ڕاضتیە تباڵًەی صەّرّثەرهبى ئەّ کبتە کە صەتْاًیي الًی کەم ُەًگبّێک ثۆ لە ًبّ ثرصًیبى ُەڵجگریي ،سیبًەتێکی تەّاّە. (جْاڵًەّەی ضەرکەّتٌی ئبزاصیە صێوۆکراتیەکبى)( ،دیسثی کۆهۆًیطتی جەزائیر)ُ ،ەًگبّی ئبزایبًەی ئێوە ضەثبرەت ثە سەثبتی چەکضاری لە صژی فەڕاًطەّی یەکبى ثە کرصەّەی ئبًبرغیطتیبًە ّ هٌباڵًە لە لەڵەم صەصەى .ئەّاًەی کە جیب لە ضەری لّْتی سۆیبى ئەّالتریبى ًەصەصی ّ لەّ صیْ غْغەکبًەّە ثۆ غۆڕظ ّ ڕاپەڕیي ثەرًبهەیبى صەچٌی چبالکی ئێوەیبى ثە چبالکی سۆکْژی غێتبًە لە ًبّ ثاڵّ کراّەکبًیبًضا ثاڵّ صەکرصەّە .ثە تەلبًضًی یەکەم فیػەکەکبًی تیرثبرەکبًوبى ،ثیر ّ ڕای گػتی جیِبًی صەئبڵۆزکب .سۆڕاگری ّ ثەرگری ّ پێگەی کۆهەاڵیەتی گػتی هْژصەی ضەرکەّتٌی پێیە .زەًگی هەترضی ثۆ صاگیرکەراى ّ ًۆکەراًی ًبّسۆیی لێضراّە .ئەّاى ثۆ لەثەر یەک ترازاًضًی ئێوە صەضت ثۆ فێڵ ّ تەڵەکە صەثەى .لە ًێْاى عەرەثەکبى ّ تبیفە ّ عەغیرەتەکبى صا صّثەرەکی صەًێٌەّە ّ هبفی ُبّاڵتی فەڕاًطەّی ثّْى صەصەى ثە جّْلەکەکبًی جەزائیر .ڕۆژًبهە ًّْش ّ ئبژاًطەکبًی ُەّاڵ لە ضەر سەرجی سۆیبى ثبًگِێػتی جەزائیر صەکەى .ثە پڕّپبگەًضە ّ
ثاڵّکرصًەّەکبًی
ضەرثەسۆیبى
صەیبًەّێ ّا
ًیػبى
ثضەى
کە
ضەلبهگیرثًّْیبى ُەهیػەییە ّ ُیچ ًبگۆڕێ .ڕّّصاّی گریٌگ ثەڕێْەى ،لە هبّەی چەًض هبًگ صا صەضت صەکەى ثە ثەُێس کرصًی ُێسە ًیساهی ّ پۆلیطیەکبًیبى .ضەرهبیەصاراى، ثبًکضاراى ّ سبّەى کبرگەکبى کە ئبضبیع ثە زاهي ّ پبرێسەری تباڵى کرصًەکبًیبى صەزاًي، لە هەترضی صا صەثیٌي .ئبڵۆزی ّ ثػێْی ڕۆژ ثە رۆژ زیبتر پەرە صەضتێٌێ ّ کبرەضبتی گەّرەی ضەصە ،یبًی لە ثەر یەک ُەڵْەغبًی ًیساهی سۆضەپێٌبًە صەضت پێ صەکبت. فەڕاًطەّی یەکبى ثۆ ثەرگری کرصى لە صەضت کەّتەکبًیبى ثە ُەر ًرسێک کە ثێ ئبهبصەى ثەرگری ثکەى.
~ ~ 43
گرتّْسبًەکبًی جەزائیر لە سەثبتگێڕاًی ڕاضتەلیٌە پڕ صەکرێي .ثۆ پێػگیری کرصى لە ًفّْزی ڕێکشرا ّەکبى لە ًبّ کۆهەاڵًی سەڵک صا صّّ هیلیۆى کەضیبى لە چْارچێْەی ئْرصّگب زۆرە هلیەکبًیبى صا کۆ کرصۆتەّەً .ەُێػتٌێ ثیر ّ ڕای جیبّاز صەضت پێ صەکبت .زۆرثەی ڕێکشراّەکبًی یبضبیی کە ثە الی ئەّ جۆرە گۆڕاًکبریبًەصاى ،هبفی تێکۆغبًیبى لێ صەضتێٌضرێتەّە ّ ثە ًبیبضبیی لە لەڵەم صەصرێي .پبرەی ئەرزی ًبّ ثبًکەکبًی جەزائیر ثە غێْەیەکی ثەرثاڵّ لە ّاڵت صەثرصرێتە صەرەّە ّ صەسرێتە ًبّ ثبًکەکبًی پبریص .ئەّاًەی کە سۆیبى ثە غتێک صەزاًي ّ لە سۆیبى صەترضي ،کۆچ ثەرەّ ّاڵتی هیترۆپۆل صەضت پێ صەکەى .سەثبتی چەکضاراًە ،ئبگبیی غۆڕغگێڕاًە ّ ڕێکشراّی غۆڕغگێڕ پێک صێٌێ ّ ثەّەصەضت ُێٌبًی ثڕّا ّ هتوبًەی ُەهیػەیی کۆهەاڵًی سەڵک ئیوکبًی پێْەًضی گرتي لە گەڵیبى صەسْڵمێ .ثە صەضت پێ کرصًی چبالکی چەکضاراًە، چۆًیەتی ّ ئبهبًجی سەثبت ثۆ کۆهەاڵًی سەڵک ڕّّى صەثێتەّە ّ ثە ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی ضەر زلەکبى ثڕّای کۆهەاڵًی سەڵک ضەثبرەت ثە ئێوە صەچێتە ضەر.
~ ~ 44
ئێوە ضەرصەکەّیي ُیچ صەضەاڵتێک لە ضەرّّی صەضەاڵتی سەڵکەّە ًی یە .ئێوە ثە ئیلِبم ّەرگرتي لە ئەزهًّْی غۆڕغگێڕی جیِبى ثە تبیجەت لە صەضتکەّتەکبًی تًّْضّ تیژی چەکضاراًە ّ ثڕّا ُەثّْى ثە گەّرەیی لە سۆ ثرصّّییەکبًی گەلی غبًبزی سْڵمێٌی جەزائیر پێوبى ّایە کە صەضەاڵتی ئیوپریبلیطتیبًەی فەڕاًطە ضەرەڕای ثًّْی هبغێٌی گەّرەی غەڕی ّ ًیساهیەکەی تێک صەغکێٌیي ّ ّرص ّ سبغی صەکەییي .لە جیِبى صا ُیچ صەضەاڵتێک ًی یە کە ثتْاًێ گەلێکی ضّْر ّ پێ صاگر لە ضەر ضەرکەّتي ثە چۆک صاثێٌێ .ثۆ ّێٌە صاگیرکەراًی فەڕاًطەّی لە هبّەی غەڕی ڕزگبری سْازاًەی ّیەتٌبم لە صژی ئیوپریبلیطتەکبًی فەڕاًطەّی تّْغی ئەم زیبًبًەی سْارەّە ثّْى. ُ 92 .1ەزار کْژراّ ّ ثێ ضەر ّ غْێي. ُ 110 .2ەزار ثریٌضار ّ کەم ئەًضام. ُ 28 .3ەزار صیل. .4سەرجی چەک ّ چۆڵ ّتەلەهەًی لە ًبّچّْی فەڕاًطەّیەکبى ًسیک ثە 93هیلیبرص فراًک ثّْە. ثۆ پێػبًضاًی ڕّّی ئیطتیعوبری فەڕاًطە ئەّەًضە ثەضە ثۆ ّێٌە ضەرًج ثضەیٌە پێک ُبتەی ضپبی صاگیر کەر .لەّ ُ 92ەزار ضەرثبزە کْژراّە ،تەًیب ُ 19ەزاریبى فەڕاًطەّی ثّْىُ 43 .ەزارکەضیبى لە سۆفرۆغبًی ًبّسۆیی ثّْى ّ ُ 30ەزار کەضیػیبى لە سبکە صاگیرکراّەکبًی ئەفریمبیی ّاتب لە ثرایبًی تًْطی ّ هەغریجی ّ ثە تبیجەت جەزائیریەکبى پێک ُبتجّْى. ُەر ثەّ پێْاًە ڕێژەییەی ضەرەّە صەثێ ثریٌضارەکبًیع چبّ لێ ثکرێي .ئیوپریبلیطوی فەراًطە ثۆ صر ێژەی غەری صەضت صرێژی کبراًەی کەڵکی لە یبرهەتی یە ثێ ثەراهجەرەکبًی ّاڵتە یەکگرتْەکبًی ئەهریکب ّەرگرتّْە .یبًی ًسیک ثە 20هیلیبرص فڕاًک.
~ ~ 45
ّاڵتە یەکگرتّْەکبى ثە ُۆی تبیجەتوەًضیەکی صەرًّّی کە ُەیەتی لە ثیری ئەّەصایە کە ئەگەر ُبتّْ فەڕاًطە لەّ سبکبًەی کە لە ژێر صەضتی صا ّەصەر ًرا جێگبی ثگرێتەّە .ثەم جۆرە زۆر جبر صەثیٌضرێ کە کبرثەصەضتبًی ضیبضی لە ُەًضێک ثْارەّە یبرهەتی ثێ ثەراهجەری ًیساهی صەصەًە ثەغێک لە ڕێکشراّەکبى .هەثەضت ڕًّّەّ .اڵتە یەکگرتْەکبى ضّْرەکە ئەگەر پێْیطت ثّْ صەضت ثگەیەًێتە ضەرچبّە ّ کبًگب صەّڵەهەًضەکبًی ّاڵتەکەهبى ثە تبیجەت کبًگب صەّڵەتیەکبًی ًەّتی ثیبثبى ثضۆزێتەّە .کە گریٌگی زۆریبى ُەیە .ئەزهًّْی ّیەتٌبمُ( ،یٌض ّ چیي) ثۆ فەراًطە ئەزهًّْێکی ثە ئبزارە. فەراًطەّیەکبى لە هبّەی ضبڵەکبًی 1946-1954غێْاز ّکەرەضەی جۆراّجۆریبى ثۆ هبًەّە ّ ضەلبهگیر ثًّْی سۆیبى ،لە ُیٌض ّ چیيً ،یػبى صا .ضەرەڕای ُەڵطەًگبًضًە ّرص ّ صەلیمە ًیساهیەکبًیبى ئەم جبرە ضەریبى لە ثەرصی صا .ئەّاى ئەزهًّْی ثریتبًیبیبى ضەثبرەت ثە تًّْص ّ هەغریت ثە کبر ُێٌب .ثەاڵم ضەثبرەت ثە جەزائیر ئەّاى ثڕّایبى ثە تبکتیک ّ فۆرهۆڵەکبًی سۆیبى ُەیە. فەڕاًطەّیەکبى لەّ ثرّایە صاى کە فەرُەًگ ّ کلتْری جەزائیری لە هبّەی ضباڵًێکی صّّر ّ صرێژ لە صەضەاڵتی ئەّاى صا ًبّەڕۆک ّ ثبیەسی سۆی لە صەضت صاّە ّ ضیوبی فەراًطەّی یبًەی ثە سۆّە گرتّْە .ئەّاى ثە ثبّەی سۆیبى پێیبى ّایە کە جەزائیری فەراًطە یبًی سبکی جەزائیر ّەکّْ پبرێسگبیەک لە ّاڵتی فەراًطە ئەضڵێکی ڕّّى ّ ئبغکرایە .ژًێڕال ضبالى فەرهبًضەی گػتی ضپبی فەڕاًطە
لە (ُیٌض ّ چیي)
ضەرفەرهبًضەی ُێس ّ چەکضارەکبًی فەڕاًطەّی ّ صەّڵەتی صاگیرکەری لە جەزائیر صا ّە ئەضتۆ گرتّْە .ڕێجەرایەتی فبغیطتەکبًیع ُەر ثە صەضتی ئەّە .جەًبثی ثەڕێسی کە کەراهەتی ضیبضی ّ ًیساهی سۆی صّای تێک غکبًی لە ُیٌض ّ چیي لە صەضت صاّە، ّەکّْ صەڵێي کەپۆی ضّْتبّە ،ثۆ هبًەّەی سۆی ثە ُەر جۆرێک ثۆی کراثێ ڕێکشراّی تیرۆریطتی ّ فبغیطتی {}O.A.Sی صاهەزراًضّّە. ئەّ زۆر ثە ّرصی ئبگبی لە ڕّّصاّەکبًە .کە ًەکب غۆڕغگێڕاى ّ یبى ثە گّْهبًی پڕ ّ پب گەًضە ُەڵشەڵەتێٌەکبًی کۆهۆًیطتەکبى ثە صەضەاڵت ثگەى .ئەگەر ئێوە ُەزاراى ضبڵیع تێک ثػکێیي صیطبى صرێژە ثە سەثبت صەصەییي .چۆًکّْ ُیچ غتێک ثە ًرستر لە ضەرثەسۆیی ّ ئبزاصی ًی یە .ڕۆژێک لە ڕۆژاى ُەر ضەرصەکەّیي .یەکەم صەضتکەّتی ئەزهًّْی غۆڕغی ئێوە صەثێ ثڕیٌی ضیطتەهی ّاثەضتە ثّْى ثێت .ئێوە فەرُەًگ ّ
~ ~ 46
کەلتّْری ژاراّی ثّْی فەراًطەّی لە کۆهەڵگبکەهبى صّّر صەسەیٌەّە .ئەزهًّْی فەرُەًگی سۆهبى ثە پێک ُێٌبًی فەرُەًگێکی صەّڵەهەًضی سۆهبًە ثە کەڵک ّەرگرتي لە تەکٌەلۆژیبی ڕۆژئبّا پەرە پێ صەصەییي. گبزیٌۆی غەّاًە ،غْێٌەکبًی سْارصًەّە ّ ڕاثْارصى(صاصۆغیي) ّ لْهبرسبًەکبى لە الیەى غۆڕغگێڕاًەّە صاصەسرێي .ئەسالق ّ ڕەّغتی ثێسراّ ّ گەًضەڵی فەراًطەّی لە کۆهەڵگبکەهبى ڕیػەکێع صەکەییي .سەثبتی ئێوە ُەرّەکْ ُەڵص ّ کەّتی غۆڕغگێڕیە ًە ّەکّْ سەثبتی ثە ًبّ صێوْکڕاتیکی ڕۆژ ئبّا .فەرُەًگی صاضەپبّ ئێوەی هەضوّْم کرصّّە ّ تێکۆغبّە کە سەڵکێکی ثێ ثٌەچە ّ ڕەگەز لە ئێوە پێک ثێٌێ .ئێوە صّای ضەرکەّتي ثە ڕێٌْێٌی ّ ڕێجەرایەتی گەل ُەًگبّی کبریگەر ثۆ لە ضەرڕا ثٌیبت ًبًەّەی کۆهەڵگب ُەڵضەگریي. پێْیطتە ضەصاى ُەزار ئبفرەتی لەغفرۆظ ،پیبّاًی ثەرەڵاڵ ّ ًەسۆظ ّ الت ّ هْعتبص ثەرەّ الی ژیبى ثگێڕیٌەّە .صەثێ ڕێژەی زۆر ّ ثەرچبّی هٌباڵًی ُەتیْ ّ ًبغەرعی (صیبری ضەرثبزە فەراًطەّی یەکبى) ثشرێٌە ژێر ُبّکبری یەّە .ئێوە ثۆ لە ًبّ ثرصًی تەّاّی ًیػبًە سۆرکەییەکبى لە ڕێک سطتٌی کۆهەاڵًی گەل کە ثٌبغەکبًی غۆڕغیبى لە ضەرغبًە ،صاّای ُبّکبری صەکەییي .صەثێ هرۆڤی جەزائیری ثە ضەر ّاڵتی سۆیضا صەضەاڵتضار ثێت.
~ ~ 47
چبالکیە غۆڕغگێڕیە ضەرەتبییەکبى چًّْی ئێوە ثۆ ًبّ جّْاڵًەّەی غۆڕغگێری جەزائیر ثەّ فەلطەفەی کە لە ضەر ثٌبغەی تًّْض ّ تیژی غۆڕغگێڕی ّ کبری چەکضاراًە لە سەثبت صژی صاگیرکەراًی فەراًطەّی ّ ثەکرێ گیراّاًی ًبّسۆییبى صاهەزراثًّْ ،ەکەّتە ثەر صڵی تەغکیالتی ضًٌّْەتی الیەًە چەپی ّ ڕاضتی یە ًبّسۆیی ّ صەرەکیەکبى ّ کەّتە ثەر ڕەسٌە ّ ڕەص صاًەّەی زۆر لە کۆڕ ّ کۆهەڵەکبًی ضەر ثەّاى ّ ثەرًبهە ّ ڕێجبزی ئێوە هەدکّْم کرا. لە ًبّ فەراًطە صا ثاڵّ کراّەکبًی ئۆهبًیتە ،فیگبرۆ ،لۆهۆًض ّ ثاڵّ کراّەی رێکشراّە ًیػتیوبًیەکبى ثە ُبت ّ ُّْ ّیطتیبى کە کەراهەت ّ پێگەی کۆهەاڵیەتی ئێوە سەّظ صار ثکەىُ .ەّڵی ئەّاى ئەّە ثّْ کە پبضب ّ ثۆ ترضٌۆکی ّ سیبڵ پاڵّی سۆیبى لەم جۆرە لێکضاًەّەیبى صا ثێٌٌەّە ّ لە ثەر چبّی سەڵکی کرصەّەی سۆیبى ثە ًبّ ئبراضتە کراّ ثٌْێٌي .گریٌگتریي ڕەسٌەکبًیبى ثەم غێْەی سْارەّە ثّْى: .1ثە پێی ثۆچًّْی ئەّاى ڕێجبزی پبرتیساًی ئێوە صەرّّى گەرا ثّْە ّ پێگەی کۆهەاڵیەتی ًەثّْە. .2ئێوە ثڕّاهبى ثە تەغکیالت ّ دیسة ًەثّْە. .3لە هبّەی سەثبت صا تەک ڕەّ ثّْییي ّ ثەرەی یەکگرتّْی گەلوبى لە ثەر چبّ ًەگرتّْە. .4تێکۆغبًی ثە صّّر لە کۆهەاڵًی گەل ئێوەی تەریک صەسطتەّە .ثێ ثًّْی پێگە ُەّڵی تەّاّی ئەّاى ثۆ پبضبّ صاى ّ ثاڵّ کرصًەّەی ئەم هەضەلە ثّْ کە ئێوە تەًیب تبلوێکی ئبًبرغیطتیي ّ ًبکرێ ئێوە ثە ڕێکشراّێکی غۆڕغگێر صاثٌێي .کبتێک لطەکبًوبى لە کرصەّە صا صەرکەّت ،هػتێکی پۆاڵییٌوبى لە صەهی ّڕێٌە چیەکبًی ڕەًگبّڕەًگی ثە ًبّ غۆڕغگێڕ ضرەّاًض. کرصەّەی غۆڕغگێڕاًەی ئێوە لە ژێر ثەرًبهەیەکی ضتراتیژی صارێژراّ صا ّەکّْ ڕّّثبرێکی لە جۆظ ّ ثە سّْڕ ثەرەّ ئبهبًجی ثەرزی سۆی ڕێگبی صەثڕی .ثەرًبهەی
~ ~ 48
تبکتیکی ّ ضتراتیژیکی صیبری کراّ کە لە ڕاگەیبًضراّ ّ ژهبرەکبًی ئۆرگبًی ڕێکشراّ صا (الوجبُض) ثە ڕًّّی صەگّْتراى ّ صەضت ًیػبى صەکراى .پرۆگراهی گػتی ئێوە لە سەثبتوبى صا ثّْ .سەثبتی چەکضاراًەی پبرتیساًی تەًیب ضتراتیژی غۆڕغی جەزائیرە .کە ثە ّرصی پێْەًضی ثەم ضێ لۆًبغەی سْارەّە ُەثّْ. .1سۆ ڕێکشطتي ّ ئبهبصە کرصًی ثەرًبهەیەکی ڕّّى ّ صیبری کراّ ثۆ غەڕی پبرتیساًی. .2صەضت کرصى ثە چبالکی چریکی ّ پەرە پێضاى ثەم جۆرە سەثبتە تب صاهەزراًضًی ضپبی گەل. .3ئبّێتە کرصًی چبالکی غبر لە گەڵ غەڕی چریکی ًبّ گًّْضەکبى. سەثبتی چەکضاراًە ّەکّْ ثەغێک لە غەڕی غۆڕغگێڕاًە لە پێٌبّ جێگیر کرصًی صەضەاڵتی گەلضایە .ئەم سەثبتە لە راضتی صا ثۆ ًەُێػتٌی ئەّ ڕێگب چبرە ئبغتی سْازاًەیەی کە ًبّەڕۆکی لیجراڵیبًەی ُەیە ثەڕێْە صەچێ .جێگیر کرصًی ًبّەًضە پبرتیساًیەکبى لە جەزاییر صا غەڕێکی ثەرثاڵّ لە صژی فەڕاًطەّی یەکبى ڕێک صەسبت. ئەرکی ضەرەکی ئەم غەڕە ڕزگبری سْازاًەیە ،ثۆ ّەصەر ًبًی صاگیرکەراًی فەراًطەّی ثّْ .ڕًّّە کە ئێوە تەًیب ئەّ کبتە سْاضتەکبًی سۆهبى ثە ّەصی ُبتّْ صەثیٌیي کە ضەرهبیە صارەکبى ،فیۆصاڵە سبّەى زەّی یە ًبّسۆییەکبى ّ ثێگبًە پەرضتبى ُیچ چەغٌە صەضەاڵتێکیبى ًەثێ .ئەّ کبتە کە گەلی چەکضار ّ دکّْهەتی غۆڕغگێڕی گەل صەضەاڵتی ضیبضی ثە صەضتەّە ثگرێ ئێوە ثە ئبّاتی سۆهبى گەیػتّْییي .ئەّ کبتە جّْاڵًەّەی گەلی صەتْاًێ صرێژە ثە ژیبًی سۆی ثضات .کە پػتیْاًی ثە تْاًبی ئبگری غۆڕغگێڕاًی لە گەڵ صاثێ. چبالکی پبرتیساًی لە ضەر ئەضبضی ضتراتیژی ضیبضی ّ ڕەّاًی ثە پێی ئبهبًجێکی ڕّّى ثەڕێْە صەچّْ .ثۆ ّێٌە تەلبًضًەّەی ثۆهجێک لە ًبّ کبثبرەیەک کە پڕ ثّْ لە کۆچجەراى ّ ًیساهیبًی فەڕاًطەّی ثە ثبری ڕەّاًیەّە زەثرێکی کبریگەری لە صاگیرکەراى صەصا ّ ئبڵۆزی ّ ثػێْی ڕّّی صەصا. ّاتب ئەّ غتەی کە صّژهي لێی ثێسار ثّْ .ئێوە لە ُەر رێکشراّ ّ تبلن ّ کەضێکی صژی ئیطتیعوبری پػتیْاًیوبى صەکرص .تبلوە زەرثەتیەکبى ڕۆڵی کبریگەر ّ ثەرچبّیبى لە
~ ~ 49
غۆڕغی جەزائیر صا لە ئەضتۆ ثّْ .ئەًضام ّەرگرتي ثە پێی غێْاز ّ ثەرًبهەیەکی ّرص ّ صەلیك ثەرێْە صەچّْ .ثۆ ّێٌە کەضی صەضت ًیػبى کراّ صەثّْ لە ثْاری ضیبضی، ئەساللی ّ ثەصەًیەّە ،پەضەًض کراثب .ثێ ُیچ چەغٌە ُەضتێکی ڕۆهبًطیبًە لەّ ثڕّایە صاثّْییي کە تەًیب ئەّ کەضبًە صەتْاًي ثجٌە ئەًضاهی ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە ئەرکی هەترضی صار لە غبرەکەی سۆیبى صا ثەڕێْە ثجەى .زۆر کەش لە هٌباڵًی غبری لە کێْەکبى ڕاضتەّسۆ پێْەًضیبى ثە ئێوەّە گرتّْە ّ سْازیبری ئەًضاهەتی لە ًبّ ثەرە صاثّْى ،ثەاڵم لەثّْڵ ًەکراّى ّ ثە ًبچبری گەڕاًّەتەّە غْێٌی ژیبًیبىُ .ەرّەُب ُبُّەًگبّ لە گەڵ چبالکی چریکی لە ًبّ غبرصا ،سەثبتێکی ثێ ئبهبًوبى لە صژی لۆهپێٌیطن صەضت پێ کرص .ئبهبًج لەهە پبک کرصًەّەی ًبسی کۆهەڵ لە ثْاری ضیبضیەّە ثّْ. لۆهپێٌەکبى لە هبّەی ضباڵًێکی صّّر ّ صرێژ صا ثە سۆغشسهەتی ثە صاگیر کەراى زۆر زەثری ثەرچبّیبى لە جّْاڵًەّە غۆڕغگێڕیەکبى صاثّْ. صەضت پێ کرصًی کبر ّ کرصەّەی غۆڕغگێڕی لە الیەى تبلن ّ صەضتە زەرثەتیەکبًەّە ًیػبًی صا کە ضەرەڕای ثۆچًّْی صّگوبتیطتەکبى کە ُەل ّ هەرج ثۆ غۆڕظ لەثبر ًی یە: .1ئیوە گەغە ّ پەرە ضتبًضًێکی ثەرچبّهبى ثە سۆهبًەّە ثیٌی. .2صەضەاڵتی ًیساهی ثەرچبّهبى ثۆ سۆهبى پێک ُێٌب. ُ .3یرغی ئێوە ثۆ ضەر ًبّەًض ّ پێگە ًیساهی ّ ژاًضارهەریەکبى ثۆ صەضت ثە ضەرا گرتٌی چەک ّ تەلەهەًی ثّْ ثە جێگبی ضەرضْڕهبى. .4ثە جێی غەڕی پبرتیساًی کێْ ّ ثەًضەًەکبى کە صەثّْ ثە ُۆی کۆثًّْەّەی ُێسەکبًی صّژهي ُبّکبت لە گەڵ ئەّە غبًەی چبالکی غبریوبى صاهەزراًض ّ ثە ُۆی غەڕی ڕەّاًی یەّە زەثری کبریگەر ّ ثەرچبّهبى لە صاگیرکەراى صا. .5ئێوە ثە تبلوێکی 22کەضی صەضتوبى پێ کرص ّ صّای ئەهە ثّْییٌە رێکشراّ .هبُیەت ّ ًبّەڕۆکی گەلیوبى ئەّەی صەسْاضت کە ثە ًبّی سۆهبى ثجْڵێیي ّ ثەرپرضبیەتی چبالکیوبى ّە ئەضتۆ ثگریي.
~ ~ 50
جّْاڵًەّە سْێٌض کبریەکبى کە صەرکەّتي ّ ضەریبى ُەڵضا ،ئبهبًج ّ هەثەضتەکبًیبى لە صرێژە کێػبًی چبالکی ئێوە صا صەصی .لە پێٌبّ یەکێتی لە گەڵ ئێوە صا ُەّڵیبى صا .ثەّ جۆرە پبًتبیی چّْارچێْەی سەثبتی چەکضاریوبى ثەریٌتر ثۆّە. تًّْض ّ تیژی ّ ثێ ثەزەیی پۆلیص ّ کبرثەصەضتە ئبضبیػیەکبى ثە لبزاًجی جْاڵًەّەی غۆڕغگێڕی تەّاّ ثّْ ّ ثەغێکی ثەرچبّتر لە سەڵکی کەّتٌە صژایەتی کرصًی ًیساهیبًی فەراًطەّی. ثێساری سەڵکی ،سۆغەّیطتی ئێوەی زیبت صەکرص .ئێوە لەّ ثڕّایە صاثّْییي کە تەًیب ثە کەڵک ّەرگرتي لە کبری غۆڕغگێڕی صەتْاًیي ًیػتیوبى ّ گەلەکەهبى ڕزگبر ثکەییي .ئەّ سەثبتگێڕاًەی کە صێٌە ًبّ ڕیسەکبًوبى لە ًبّ ئێوە صا غتێک جگە لە سەثبتی ڕاضتەلیٌە ًبثیٌٌي .ثبیەر ّ گریٌگی کرصەّەی غۆڕغگێڕاًەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ ڕۆڵی کرصەّە ّ کرصار ّەکّْ ثەڵگە ّ پێْصاًگ لە ثەر چبّە.
~ ~ 51
صیطبى جەزائیری فەڕاًطە کبتێک زەدوەتکێػبى ثۆ ئبزاصی ُەّڵ صەصەى زەًگی هەرگی ئیطتیعوبرگەراى لێ صەصا. (ئیجٌی هەُضی سەثبتگێڕی غەُیض) غبری جەزیرە کە ثە ُۆی ثًّْی کبثبرە ،ضەیراًگب ،گبزیٌۆی غەّاًەی ثە پبریطی ثچّْک ثە ًبّثبًگە ،غبری جیبّازیەکبى ّ ًبتەثبییەکبًەً .بتەثبیی ثە صّّر لە هرۆییبًە ثە هەّصا ّ ًێْاًی چیٌبیەتی ثەرچبّ .کۆچجەراًی فەڕاًطەّی ثەُەغتی لێ ّى ثّْی سۆیبى لە سبکی جەزائیرصا صۆزیْەتەّە .ئبّ ّ ُەّای ضبزگبر ،هیْە ثە تبهەکبى ،ثەُبری صڵگرُ ،بّیٌی صرێژ ،پبئیسی جْاًی ّ لە ُەهّْی گریٌگتر گبزیٌۆکبًی پێػْازیکبری ُەًگبّی گاڵّیبى لە ژێر ضێجەری سۆغشسهەتی لۆهپێٌەکبى .غەّ ًػێٌی ّ چًّْی فەڕاًطەّیە کبى ثۆ ضەیراًگبکبى ّ هبًەّەیبى لە صارضتبى ّ کەغتی لێ سْڕیي لە ًبّ صەریبکبى تبم ّ جێژی لە ڕاصەثەصەریبى ُەیە .لە ّاڵتی پڕ لە ًبتەثبیی صا سسهەتکبرێکی فەڕاًطەّی یبى تەًبًەت ضەگەکەی ثبیەسی زیبترە لە چەًضیي ُەزار جەزائیری .جەزائیریەکبى هبفی ُبتْچۆیبى ثۆ گەڕەک ّ غْیٌی کۆچجەرەکبى ًی یە. جیبّازی ڕەگەزایەتی لەّپەڕی سۆی صایە .پۆلیطەکبى سەڵکی تباڵى صەکەى .ثبزاری کبری ّرگ زلەکبى زێڕیٌە .گەًضەڵکبری ،کێػبًی هبصصە ضڕکەرەکبى ،لْهبرسبًەکبى، کْغتبرگەی ئەّ پیبّاًەیە کە هەدکْهی چبرەًّْضي .صاتەپیٌی کەضبیەتی هرۆیی ّێٌەی زۆرثەی گەلی ُەژارە .ئەّ کبتەی کە غەڕافەتی ًەتەّەیی سەڵکێک لێیبى صەضتێٌضرێتەّە ّ ّەکّْ هۆرەیەک ُەڵیبى صەضْڕێٌي ،غیرکەتە فەڕاًطەّیەکبى لە ژێر ضبیەی ئەّەی صەضتیبى ثە ضەر صاگرتّْە ،گەل ّ ضەرچبّە ًیػتیوبًیکبًیبى ثە تباڵى صەثەى .کەغتیە ثبرُەڵگرە گەّرەکبى کەرەضە ّ پێضاّیطتی سْارصەهەًی ّ ثەرُەهە ًەتەّەییەکبى ثەرەّ ثەًضەری هبرضەی ثبر صەکەى ّ صیبری کەغتی فەڕاًطەّیەکبًیع ثۆ جەزائیریەکبى چەک ّ تەلەهەًی یە .ئەهریکبییەکبى ّەکّْ یبرهەتی چەک ّ چۆڵێکی زۆر صەصەًە فەڕاًطەّیەکبى. ئەّ کبتە کە ُەژاری ُەهە الیەًە ثبڵی ثە ضەر ًبّچەکەصا کێػبّە ّ چەّضبًضًەّە ّ ئبزار ّ ئەغکەًجە ُەیە ڕێکشراّە ضیبضیەکبى کە لە ًبّەًض ّ کۆڕە ضیبضیەکبى صا صرّغوی
~ ~ 52
پػتیْاًبًی گەلیبى ُەڵگرتّْە ،چًّْەتەّە ًبّ کبژەڵەی سۆیبى ّ ثە ثێ غەرهبًە چبّ لە ڕّسطبری سەڵکەّە صەثڕى ّ لە گەّجی ّ ًەزاًی سۆیبًضا ّى صەثي .غێْازێک لە ترش لە ًبّ چبّی سەڵکی صا غەپۆل صەصاُ .ەهّْ ًیػتیوبى پەرەضتبى ئەّە صەزاًي کە صّّثەرەکبیەتی ثە لبزاًجی صاگیرکەرە ّ ُەرّەُب صەزاًي کە رێکشراّە ضیبضیەکبى جگە لە لطە چیبى ثە صیبری ثۆ ًەُێٌبّى. ئەگەر ڕێگبت ث کەّێتە گەرەکەکبًی کبًسا ّ لە گەڵ سەڵک ثضّێی ئبزارەکبى صەًبضیەّە .لە ًبسی صەرًّّت صا ُەضت ثە ئبزار صەکەی ّ ئیٌجب هەّصای فەرُەًگی صّّ ًبّچەی جیبّازی غبری جەزیرە ت ثۆ صەرصەکەّێ .ئەگەر ڕێگبت ثکەّێتە گًّْضەکبى ّ یبى ثچیە ًبّ صەغت ّ صەرەکبى ّ تەًیب ثەریٌبیی سبکی صاگیرکراّ لە الیەى کۆچجەرەکبًەّە ثە ژهبرە الی سۆت ثە ئەضپبیی ثژهێری ثۆ ئەّەی ًەکب ئبلیبرەکبى ثیجیطي ،تّْغی ضەرضْڕهبى صەثی ّ صیطبى صەرص ّ ئبزار صەرًّّت صاصەگرێتەّە .ثێ ئەّەی ثتەّێ صڵت ّێک صێ ّ ًبتْاًی فێڵ لە سۆت ثکەی ّ ضەثبرەت ثەم ُەهّْ ڕاضتیە تباڵًەی صەّرّثەرت ثێ ُەڵْێطت ثی .صەتْاًی ثە جٌێْ صاى ثە پۆلیطێک غەُبصەت ثە صڵ ثکڕی ثەاڵم... ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثە ئبگبصارثًّْی فراّاى لە ثەرپرضبیەتیەکەی لە دبضت چبرەًّْضی ًیػتیوبًەکەی صا پێ لە ضەر یەکێتی تەّاّی ًەتەّەییەکبى صاصەگرێ .ئێوە ثۆ گەیػتي ثە ئبزاصی ّ ضەرثەضتی ّ لە ژێر ضّْڵتە ّ صەضەاڵتی صاگیرکەراى ّ ڕزگبری زەدوەتکێػبى لە ُەهّْ چیي ّ تْێژەکبًی ًەتەّە ُەّڵ صەصەییي .ئێوە لەّ ثڕّایە صاییي کە صّای گەیػ تي ثەّ لۆًبغە ،یەکەم کرصەّەی غۆڕغگێڕیوبى ُەهبى غۆڕغی ئەرزی صەثێتُ .ەر جّْتیبرێک صەثێ پبرچە زەّیەکی ثۆ کػت ّ کبڵ ّ هبڵیکی ثۆ ژیبى ُەثێت. ثە ثێ گّْهبى کّْرت کرصًەّەی صەضتی سبّەى هڵکە گەّرەکبى ّ (کۆڵٌەکبى) ّ صەضت ّ پێْەًضەکبًیبى ّ لە ًبّ ثرصًی ضیطتوی ًیْە فیۆصاڵی لە ُەًگبّە ضەرەتبییەکبًی غۆڕغی ئێوە صەثێ .ئێوە تەًیب ثۆ ًەتەّە ّ ًیػتیوبًەکەهبى ڕاپەڕیْیي ّ ُەرچەغٌە ثیر ّ ڕایەک ی غۆّیٌیطتیبًە ّ ڕەگەزپەرەضتبًە ثە صّا کەّتْاًە لە لەڵەم صەصەییي .ئێوە تەًیب لە ثْاری پێػکەّتي سْازیەّە ،پێ لە ضەر ضًٌّْەتگەرایی صاصەگریي ّ فەرُەًگی ًەتەّەیی ّ ئیطالهیوبى ثە ڕێٌیػبًضەری صاُبتّْهبى صەزاًیي ّ ئێوە ثۆ پەرە پێضاًی زهبًی عەرەثی ّ سْڵمبًضًی غۆڕغێکی فەرُەًگی ُەًگبّ ُەڵضەگریي.
~ ~ 53
جەزائیر ُەر جەزائیرە جەزائیر صەثێ سۆی چبرەًّْضی صیبری ثکبت .غۆڕغی جەزائیر ثە صاًی هلیۆًێک غەُیض پێی گرت ّ پێگەیی .فەڕاًطەّیەکبى ثە پێی ثۆچًّْی غبرەزایبًی ًیساهی ،زیبتر لە 100 ُەزار کْژراّیبى صاّە ّ ڕۆژاًە ًسیک ثە ُ 30ەزار صۆالر سەرجی ئەم غەڕە هبڵْێراًکبریەی کرصّّە .ثۆچی فەڕاًطەّیەکبى لەم پێْەًضیە صا ضەرەڕای ئەزهًّْێک کە لە تێکػکبًی ئبثڕّّ ثەراًەیبى لە غەڕی (ُیٌض ّ چیي) صا ُەیبًە ّ ضتًّْی صّّی ڕێکشراّە ضیشْریەکەیبى ثە ثبغی لەهە ئبگبصارە کە جْاڵًەّە غۆڕغگێڕیەکبًی جیِبى ثەرەّ گەغە کرصى ّ ضەرکەّتي صەچيُ ،ەر ضّْر ّ پێضاگرە؟ ڕًّّە کە فەڕاًطەّیەکبى لەّ یبرهەتیبًەی کە ثە غبًبزیەّە لە الیەى ئیوپریبلیطتەکبًی ترەّە ثۆ لبین کرصًی ُەرچی زیبتری صەضەاڵتە ئیطتیعوبریەکەیبى کەڵک ّەرصەگرى. ضێاڵّی یبرهەتی ّاڵتبًی ئەًضاهی پەیوبًی ًبتۆ ّ لە ضەرّّی ُەهّْیبًەّە ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکب ثۆ ّاڵتی فەڕاًطە ثەڵگەی ئەم ڕاضتیەیە .لە دبڵێکضا ئەم ّاڵتبًە لە ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ثبضی ئبغتی ّ ئبغتەّایی صەکەى ثە کرصەّە ُبّڕێ ّ پػتیْاًی صەضت صرێژی فەڕاًطەّیەکبًي ثۆ ضەر گەلی ُەژار ّ صاهبّی جەزائیر .ئەّ ًەتەّە غۆڕغگێڕەی کە ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی هبفی چبرەًّْضی سۆی ڕاپەڕیْە ،گەلێک کە ضّْرە لە ضەر ئەّەی ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ضەرثەسۆیی سەضبرەتی گیبًی ّ هبڵی گەّرەظ ثضات. پێْەری ئێوە ثۆ ُەڵطەًگبًضى ّ لێکضاًەّەی پێکِبتەی ضێ لەغکەری فەڕاًطەّی لە یەکێک لە ثەرەکبًی غەڕصا کە پێضاّیطتی پبغەکەّت کراّی ئەم چەک ّ چۆاڵًە ُەهّْی صرّّضت کراّی ئەهریکبیە .تەدْیل صاًی 25کۆپتەری ضیکۆریطکی ثە ّاڵتی فەڕاًطە ً ،یػبًەی ّاثەضتە ثًّْی ثْاری ًیساهی فەڕاًطە ثە پیٌتبگۆًەُ .ەرّەُب لە الیەى ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکبّە ڕاصەی 60فڕۆکەی غەڕکەری (تی ) 28.لە ژاًْیەی 1960صا صراًّە فەڕاًطە. ئیوپریبلیسهی ئەهریکب پػتیْاًی ئیطتیعوبرگەراًی فەڕاًطەّی یەُ .ەر صّّالیبى ّەکّْ یەک ثۆ گەلی ئێوە هەترضی صارى .ثۆ ّێٌە لە ُێرغی فرۆکە غەڕکەرەکبًی فەڕاًطەّی
~ ~ 54
صا کە صرّّضت کراّی ئەهریکب ثّْى ،ئبکبهەکەی ثّْ ثە ُۆی ّێراى ثًّْی غْێٌە هەصەًیەکبى .سەرجی ًیساهی فەڕاًطە ثۆ غەڕی جەزائیر لە ثڕە پبرەی ًبتۆ ّە صاثیي صەکرێ .ئەهریکبییەکبى لە ضبڵی 1958صا ثڕی 625هلیۆى صۆالریبى ثێ گەڕاًەّە تەًیب ثۆ غەڕی جەزائیر صاّەتە فەڕاًطەّیەکبى .یەکێتی ئەًضاهبًی پەیوبًی ًبتۆ لە غەڕی ئیطتیعوبری جەزائیرصا ًیػبًەی پێک ُێٌبًی ثەرەی ضەرهبیەصاری لە دبضت غۆڕغە ڕزگبری سْازەکبًە .ئێوە لە صرێژەی پەرە ضتبًضًی غەڕ صا ًیػبًوبى صا کە ئبهبًجی ڕاضتەلیٌەی پەیوبًی ًبتۆ چی یە .ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ثۆتە گبڵتە جبڕی زلِێسەکبى ّ ئبغتی ّ ُێوٌیەک کە لە کتێجە پیرۆزەکبى صا ثبضی صەکەى ،صیطبًیع لە ًبّ الپەڕەی کتێجەکبى صا صەگەًێي. ئەّ تبکتیکە پێْیطتبًەی کە لە ضتراتیژیەتی سۆهبى لە ًبّەڕۆکی (کەش جگە لە سۆهبى یبرهەتیوبى ًبصات) ثەرچبّ ثّْ ،صاهبًڕغت .ڕًّّە کە ّەضتبًەّەی صاگیرکەرە فەڕاًطەّیەکبى لە دبضت صاّا ڕەّاکبًی گەلی جەزائیرُ ،ەل ّ هەرجی ضیبضی ئبڵۆز ّ تەًگەثەر تر کرص( .لبثیلیەکبى) ًسیک ثە 3/1دەغیوەتی سۆجێی ّاڵتیبى پێک صێٌب ّ فەڕاًطەّیەکبى پێیبى ّاثّْ کە ثە ُبًضاى ّ پۆغتە کرصًیبى صەتْاًي سۆراگری ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی تێک ثػکێٌي .ئەهجبر ضەریبى لە ثەرصی صرا .چۆًکّْ ثە ُبتٌە ًبّەّەی سەثبتگێڕاًی لبثیلی ثۆ ًبّ ثەرەّە ،ثەرەّ ُیْا ثڕاّی چُّْ .ەرثۆیە کەّتٌە ثە ُێس کرصًی ًیساهیەکبًیبى .ئەم غەڕە ًیساهیە کە لە ضبڵی 1957صا زیبتر لە ُ 450ەزار ضەرثبزی فەڕاًطەّی تێضا ثەغضار ثّْى ،تب کۆتبیی ضبڵی 1959گەیػتە ُ 700ەزار کەش .ئەگەر چی هەضەلەی جەزائیر زۆر جبر لە کۆڕی گػتی ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى صا ثبش کراّە ،ثەاڵم ُەر ّەکّْ پێػبى یبى صّا سرا ،یبى ثە ثیبًّْ ُێٌبًەّەی جۆراّجۆر پێیبى لە ضەر ثۆچًّْی فەڕاًطە صاصەگرتەّە .لە ضبڵی 1957صا، ژًێڕاڵ ژاک هبضۆ ّ چەتر ثبزە سۆ فرۆغەکبًی ثە زۆری ّ ثە ئبزار ّ ئەغکەًجە صاى ُەّڵیبى صا کە تبلوە چریکەکبًی { }F.L.Nثفەّتێٌي. پێک ُێٌبًی ترش ّ سۆفی ًیساهی چەتر ثبزەکبى ًەیتْاًی ثە تەّاّی جْاڵًەّە کپ کبتەّە .ئەگەر چی ُەڵطْڕاًی ثەرەی تّْغی ُێْر ثًّْەّە ّ ًبڕێکی کرص .ئەم غەڕە ًبثەراثەرە زۆرجبر لە کۆڕی گػتی ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ّ ثیر ّ ڕای گػتی جیِبًی صا صەًگی صایەّە .ڕێکشراّ ّ ثبلی جْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبى پػتیْاًیبى لە جّْاڵًەّە کرص .ثەاڵم صاگیرکەراًی ضەرەڕۆی کۆچجەر ثە ڕێجەرایەتی ژًێڕاڵ هبضۆ،
~ ~ 55
ژًێڕاڵ ڕائۆل ضبالى ّ ژۆئْا ،لە 13ی هبًگی هەی 1958صا ڕێپێْاًێکی چەکضاراًەیبى لە ضەر ئەضبضی صرّغوی جەزائیری فەڕاًطە لە ُەهّْ جێیەکی ّاڵت ثە پػتیْاًی ًیساهیەکبى ڕێکشطت .ئەم کرصەّە ثە غێْەی ًبڕاضتەّسۆ ثّْ ثە ُۆی ڕّّسبًی کۆهبری چْارەهی فەڕاًطە .ثە ثێ گّْهبى ژًێڕال هبضۆ یەکێک لە ثەُێس تریي پیبّاًی فەڕاًطە ثّْ. پبریص کەّتۆتە جّْڵە .ضیبضەتوەصاراى سەثبتی ضیبضی ًْێیبى ،ثۆ صاًبًی صەّڵەت صەضت پێ کرصّّە .غبرێل صۆگۆل ضیبضەهەصاری کۆًە کبر لەثّْڵی کرصّّە کە ضەرەتبی هبًگی ژّّئەى پۆضتی ضەرەک ّەزیراى ّەرثگرێ .صۆگۆل صێتە جەزائیر ّ ّتەیەکی صّ الیەًەی ُەیە .صەترضێ لەّە کە ئەضڵی هەضەلەکە ضەثبرەت ثە جەزائیر ثبش ثکبت. چۆًکّْ زیبى ثە ُەل ّ هەرجە ضیبضیەکەی سۆی صەگەیەًێ .ثە ثەرصەّاهی ڕضتەی جەزائیر ئی فەڕاًطەیە صّّثبرە صەکبتەّە .صۆگۆل لە ُەڵجژارصًی ضەرەک کۆهبری صا لە فە ڕاًطە ّ جەزائیر ثە 97لە ضەصی صەًگەکبى ضەرکەّت. صۆگۆل ثەڵێٌی ثّْژاًەّەی ئبثّْری جەزائیر صەصات ّ ثە ُێٌبًە گۆڕی پرۆژەی کۆًطتبًتێي ثەڵێٌی پێک ُێٌبًی ًیْ هلیۆى پیػەی ًْێ صەصات .صۆگۆل ّەکّْ ضیبضەتوەصارێکی گەّرە ثبظ صەزاًێ کە ئیتر تەهەًی ئیطتیعوبر ثە ضەر چّْە .ئەّ ئێطتب ثۆی صەرکەّتّْە کە ثە ًەزاى ّ گێل ضەیر کرصى ّ ثەڵیٌی ثە صرۆ ًبتْاًضرێ گەلێکی سەثبتگێر ُێْر ثکرێتەّە ّ ڕّّی پێ لە ضبزاى ثٌضرێ. ئیتر ضیبضەتی لە ڕّّی صەضەاڵتەّە ثە تەًیبیی ثێ ئبکبهەُ .ەر ثۆیە ثۆ تبلی کرصًەّە صەضت ثۆ کرصەّەیەکی هەترضی صاری گەّرە صەثبت .ثەم جۆرە ڕاگەیبًضراّی ژێرەّە لە ژێر ضەرصێڕی (ئبغتی ثۆ صلێراى) لە ڕۆژی 16ی ضێپتبهجری 1959لە الیەى صۆگۆلەّە صەرصەچێ. .1ئبیب جەزائیریەکبى سْازیبری ّەضەر سطتي ّ تێکەڵ کرصًەّەی سبکەکەیبى ثە تەّاّی ثۆ ضەر فەڕاًطەى؟ .2ئبیب سْازیبری پێک ُێٌبًی ّاڵتێکی سبّەى سْصهْستبری ًبّسۆییي لە چْارچێْەی ضیبضەتی ّاڵتی فەڕاًطەصا؟ .3ئبیب سْازیبری ضەرثەسۆییي؟
~ ~ 56
لە ڕاضتی صا پێػکەظ کرصًی ئەم گەاڵڵە ًیػبًی صاى پێضاًبًی فەڕاًطە لە پبضبّصاًی غکەضتی ضیبضەتەکەیبى صاثّْ .دکّْهەتی کبتی کۆهبری جەزائیر ( کە ثە ضەرۆکبیبتی فەردەت عجبش لە صەرەّەی ّاڵت پێک ُبتجّْ) ئەم گەاڵڵە ّغیبراًەیەی صۆگۆلی ثە تەڵەکەیەک ثۆ ّاصار کرصًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەی ّ ئەرتەغی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ،ثە تەضلین ثّْى ،زاًی. ئەگەر چی غبرەزایبًی ثْاری ضیبضی ثە ضەرەتبیەک ثۆ تەضلین ثًّْی صۆگۆلیبى لێک صایەّەُ .ەر ثۆیە ُیچ ّتّْێژێک لە ًێْاى دکّْهەتی فەڕاًطە ّ دکّْهەتی کبتی جەزائیر ًەکرا .ڕاگەیبًضراّی ثبش کراّ ًەکەّتە ثەر صڵی کۆچجەراى ّ صاگیرکبراًی تًّْض ئبژۆ ّ ثّْ ثە ُۆی ًبڕەزایەتیەکی زۆرُ .ەّڵی ثەرچبّی صۆگۆل پێضا گرتي لە ضەر صاًی سْصهْستبری ثە جەزائیریەکبى ثّْ .صۆگۆل کە ثە ئەزهًّْی ثەرچبّی (هطتعوراتی ) ئیٌگلیطی ثە صاًی سْصهْستبری ثە غێْەی ّاڵتبًی ُبّثەرژەّەًض پێ ثبغتر ثّْ. صۆگۆل( ،پۆل صۆ لۆریە)ی ئبثّْری زاًی ثۆ ثەڕێْە ثرصًی چْارچێْەی ضیبضەتی صاًی سْصهْستبری ڕەّاًەی جەزائیر کرصً .بڕەزایەتی تًّْض رەّەکبى لە ثەرًبهەکبًی صۆگۆل ّای لێ کرصى کە ثەر ثە ثەڕێْە ثرصًی ضیبضەتی صۆلۆریە ثگرى .ئیضارەی صژی زاًیبری فەڕاًطە پیالى ّ ئیذتیوبلی کْصەتبی ثە هەلەڕی فەرهبًضەری ڕاگەیبًض .ژًێراڵ هبضۆ ثە زّّیی لە صەضەاڵت الصرا .ضپبی ثە ُێسی ُ 400ەزار کەضی فەڕاًطەی سبّەى چەک ّ چۆڵی ثە ُێس هبیەی ترش ّ سۆفی صۆگۆل ثّْ .ئەّاى صڵ سۆظ ًەثّْى ثە ثڕیبری صەّڵەت ضەثبرەت ثە ّتّْێژ لە گەڵ غۆڕغگێڕاى .چْار ژًێڕاڵی فەڕاًطەّی صەضتیبى صایە کْصەتبیەکی ثە ُێس .ضەعبت دەّتی ثەیبًی ڕۆژی 22ی ئبّڕیلی ضبڵی 1959 ڕاصیۆی جەزیرە دکْهەت ًیساهی ڕاگەیبًض .ثێ ئەّەی فیػەکێک ثتەلێٌضرێ ُەهّْ غْێٌێک کەّتە ژێر صەضەاڵتی ضپبّە .ژًێڕاڵ ''زۆلێر'' ،ژًێرال ''زۆُض'' ،ژًێراڵ ''ضبالى'' ّ ژًێرال ''غبڵ'' ضەرفەرهبًضەری پێػّْی جەزائیر ثەڕێْە ثەراًی کْصەتب ثّْى ثۆ ُێػتٌەّەی جەزائیری فەڕاًطەی ضْێٌض سْارصُّّ .ەر ثۆیە پۆلیص ّ ئەّ پػکێٌەرە ًیساهیبًەی ًێرصراثّْى گیراى ّ چەک کراى .ژًێڕاڵ ثیگۆ فەرهبًضەی ُێسی ُەّایی ثە ئبهبصەیی ُێسەکبًی ثبضی ُێرغی ُەّایی ثۆ ضەر پبریص کرص .ثەاڵم تۆفبًی (غي) کۆضپی ضەر ڕێی ثەڕێْە ثرصًی پیالًی چەترثبزەکبى ثّْ .فەرهبًضەی ُێسی صەریبیع کەّتە پبڵ کْصەتب چیەکبى.
~ ~ 57
ثە ُۆی ئەّەی کە صۆگۆل لە فەڕاًطەصا الیەًگرێکی زۆری ُەثّْ ،لە غەثەکەی ڕاصیۆ تەلەفسیۆى ڕای گەیبًض کە ثە پێی هبصصەی 16ی یبضبی ثٌەڕەتی صەضەاڵتی ثە صەضتەّە گرتّْە ّ تەّاّی کۆصەتب چیەکبى ثە ُۆی ژێر پێٌبًی یبضب لە صاصگب ًیساهیەکبى صا هەدکّْم صەکرێيُ .ەًضێک لە فەرهبًضەراى لە چًّْە ًبّ کّْصەتب چیەکبى سۆیبى پبراضت .کْصەتب ثە ئبکبم ًەگەیػت .ژًێر ''غبل'' لە ضەعبت 2ی ثەیبًی سۆی ثە صەضتەّە صا ّ ثە فرۆکە ثە تبّاًی غۆڕغی چەکضاراًە ثرایە پبریص ثۆ ئەّەی لە صاصگبی ًیساهی صا صاصگبیی ثکرێ. ثەاڵم ژًێڕاڵ ''ضبالى'' ّ جێگرە لێِبتّْەکەی ثەغی زاًیبری ضەرُەًگ ''گۆصار'' ،ثە ُۆی ترش لە ئیعضام ثە چەک ّ چۆڵی ًیساهیەّە کەّتٌە ژیبًی ًِێٌوی ّ ضپبی ًِێٌی {}O.A.S یبى ڕێک سطتەّە .ئەم ڕێکشراّە صەضتە ڕاضتیە تًّْض ڕۆیە زۆر سەضبرەتی گیبًی ّ هبڵی تّْغی جەزائیر کرص( .گْلیطتەکبى) ثۆ پێک ُێٌبًی ئبغتی لە جەزائیرصا لە ڕێگبی ّتّْ ّێژەّە ُەّڵیبى صا .لە 14ی ژّئەًی 1960صا صۆگۆل لە ڕاگەیبًضراّێکضا هبفی صیبری کرصًی چبرەًّْضی ثۆ جەزائیر پەضەًض کرص ّ ڕای گەیبًض کە لە گەڵ ڕێجەری ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ضەثبرەت ثە ئبگر ثڕ ّتّْ ّێژ صەکبت .لە کۆتبیی هبًگی ژّئەًی 1960صا لە ''هێلۆى'' ّتّْ ّێژە ضەرەتبییەکبى صەضتی پێ کرص .ئەم ّتّْ ّێژاًە ثە سۆ پبراضتٌی تەّاّ ،فەڕاًطەّیەکبى کە سْازیبری صاضەپبًضًی ُەل ّ هەرجی تبزەی ئیطتیعوبر ثّْى ،ثە غێْەیەکی جیضصیبًە ثەڕێْە ًەچّْى ّ لە 15ی صێطبهجری 1960صا کۆهیتەی ضیبضی ڕێکشراّی ًەتەّە یەکگرتّْەکبى ثە 63صەًگی ڕازی 8 ،صەًگی ًبرازی ّ 27صەًگی ثێ الیەى هبفی سْصهْستبری ّ ضەرثەسۆیی گەلی جەزائیری ثە ڕەضوی ًبضی. فەڕاًطەّیەکبى ثیر ّ رای گػتی جیِبًیبى لە پێٌبّ صەضەاڵتی سۆیبى صا صەسطتە ژێر پێ. ضەرەًجبم لە 8ی ژاًْیەی 1961لە ئبکبهی پێضاگری ثیر ّ ڕای گػتی ّ ڕێکشراّە ًێْ ًەتەّەییەکبى ًبچبر ثّْ پەًب ثجبتە ثەر ڕاپرضی گػتی ضەثبرەت ثە هبفی سْصهْستبری ثۆ سەڵکی جەزائیر .ئبهبًجی ضەرەکی پێک ُێٌبًی صەّڵەتێک ثّْ کە پػتیْاًی صاگیرکەراى ثکبت .ئەم ڕاپرضیە لە الیەى ڕێکشراّە ًەتەّەییە جیِبًیەکبًەّە ئبغکرا کرا .ثّْ ثە ُۆی ئەّەی سەڵکی ًبڕازی هػتێکی پۆالییي لە صەهی صاگیر کەراى ثضەى .فەڕاًطەّیەکبى ثە کرصاری تًّْض ّ تیژی ّ ُەڕەغە لێ کرصى ،ثەغی زۆری سەڵکیبى ّاصار ثە پەضەًض کرصًی ڕاپرضیەکە کرص.
~ ~ 58
فەڕاًطەّیەکبى ضەثبرەت ثە ُێػتٌەّەی پێگەکبًیبى لە ضەدرا صا کە پڕە لە کبًگب ژێر زەّیٌیەکبى ّ ًەفت ،کە ئەهە ثەغێکی ثەرچبّ لە سبکی جەزائیری لە سۆی صەگرت. هەضەلەی ُەل ّ هەرجی ضیبضی سۆیبى لە هطۆ گەر کرصًی ئیوتیبزی صاًیػتّْە کۆچەرە فەڕاًطەّیەکبى صا صەصی .کۆًفراًطی ئبغتی ''ئێڤیبى'' لە 20هبًگی هبی صا صەضتی پێ کرص .لە یەکەم صەّری ّتّْ ّێژەکبًضا ثە ُۆی ثیبًّْ ُێٌبًەّەی فەڕاًطەّیەکبى ضەثبرەت ثە پێْەًضی ''هیطیۆ لۆئی'' ثەرپرضی ّەفضی ًْێٌەرایەتی فەڕاًطە لە گەڵ جّْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر ّەکّْ ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی کۆثًّْەّە ثە ڕەضوی ثەڕێْە ًەچّّْ .ەفضی ًْێٌەرایەتی جەزائیری صاّا ًب عبصاڵًەکبًی فەڕاًطەّیەکبًی ڕەت کرصەّە .کۆًفراًطی ئبغتی ئێڤیبى لە ڕاضتی صا ڕێگب چبرەی ئیطتیعوبری ًْێ ثۆ کێػەکە ثّْ .فەڕاًطەّیەکبى ثە ُێٌبًە گۆڕی ئەم گەاڵڵەیە ئەم هبفە تبیجەتیبًەی سْارەّەیبى ّەصەضت ُێٌب. .1پبراضتٌی ثەرژەّەًضی فەڕاًطەّیەکبى لە ًبّەًضە ًەفتیەکبًی ضبراصا ( .کبًگبکبًی ژێر صەضەاڵتی جەزائیر ّ فەڕاًطە ُەڵ صەُێٌجرێي ّ کەڵک لە ڕێئبکتۆرە ُەضتەییەکبى ثۆ هبّەی 15ضبڵ لە ضەدرا ّەرثگرێ) .2پبراضتٌی ضەر ّ هبڵی فەراًطەّیەکبى ّاتب (کۆچەرەکبى لە هبّەی 3ضبڵضا صەثێ صیبری ثکەى کە ُبّّاڵتی کْێي). .3جێگیر کرصًی پێگەی ًیساهی ( فەراًطە ثۆ هبّەی 15ضبڵ پێگەی صەریبیی (هرش الکجیر) ی لە ژێر صەضت صا ثێتُ .ەرّەُب لە هبّەی 3ضبڵضا ّاڵت ثە جێ ثێڵێ. .4ثەرژەّەًضی ئبثّْری فەڕاًطە ،صاثیي ثکرێ ّ جەزائیر لە چْارچێْەی صراّی فڕاًک صا ثوێٌێتەّە. لە ژّئەًی 1962صا ضەرەًجبم رێکەّتٌٌبهەی ''ئیڤیبى'' هۆر کرا .ئەگەرچی ئەم رێکەّتٌٌبهە ئیطتیعوبری ًْێی لە گەڵ صژکرصەّەی تًّْض ثەڕەّڕّّ ثّْ ،لە الیەى ُێسە چەپی ّ ًبضیۆًبلیطتە ّرصە ثۆرژّاکبًی ثەرەی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی ،لیجرالەکبى، سبّەى هڵکە گەّرەکبى ّ ئەّ ضبزغکبراًەی کە لە ضەرکەّتٌی جْاڵًەّەی غۆڕغگێڕی زەدوەتکێػبى ترضیبى ُەثّْ ،پێػْازیبى لە کۆًفراًطی ئێڤیبى صەکرص .ثە پێی ئەّ سباڵًەی کە لە ڕێکەّتٌٌبهەکەی ئێڤیبى صا لە ضەری پێک ُبتجّْى فەڕاًطە یبرهەتیەکی ثەرچبّی
~ ~ 59
صەکرص ثۆ چبکرصًەّەی ّێراًیەکبًی غەڕی ڕزگبری سْازاًەی جەزائیر ّ صەیضایە صەضت ّاڵتی ضەرثەسۆی جەزائیرُ .ەرّەُب فەڕاًطەّیەکبى ثەڵێٌی ئەّەغیبى صاثّْ کە لە ڕێگبی یبرهەتیە ًُْەری ّ ئبثّْریەکبًی سۆیبًەّە لە ثەرەّ پێع ثرصًی ّاڵتضا تێ ثکۆغي. صەضتکەّتی غەڕی ضەرثەسۆیی ثە ثێ گّْهبى زۆر گرفتی ئبثّْری ّ ضیبضی لێ کەّتەّە. ثە پێی ثیر ّ ڕای لیجراڵەکبى ًەجبتضاًی ئبثّْری تێکػکبّ ّ ّاثەضتەی جەزائیر ّ گرًگتریي ئەرکی پێْەًضی ثە صەّڵەتی فەڕاًطەّە ثّْ .ثەاڵم سەثبتگێڕاًی صەضتە چەپی ثەرە ثە ُێٌبًە گۆڕی ثەرًبهەی ''تراثلۆش'' کە لە هبًگی هەی 1962صا لە غبری تراثلۆش ُەڵکەّتّْ لە لیجی ثۆ ُێٌبًە گۆڕی ضیبضەتەکبًی ثەڕێْە ثرصى ثە صّای ضەرثەسۆییضا ثەڕێْە چّْ ،لە گەڵ ًبّەڕۆکی کۆًفراًطی ئێڤیبى صژایەتی ُەثّْ. لە گەاڵڵەی تراثلۆش صا ثە ُێٌبًە گۆڕی ّێٌەیەکی چیٌبیەتی لە ُەل ّ هەرجی ضیبضی ّ کۆهەاڵیەتی صّای ضەرثەسۆیی ُەڵْەغبًضًەّەی پیْەًضیە ئیطتیعوبری ّ ّاثەضتەییەکبى، گەاڵڵە صارغتي ضەثبرەت ثە گەغە کرصى ّ ثرەّ پێضاى لە ضەر ثٌبغەی غێْازی غەیرە ضەرهبیەصاری ّ لێ ضتبًضًەّەی صەضەاڵت لە ئیطتیعوبرچیبى صارێژراثُّْ .ەرّەُب ثبش لە غۆڕغی فەرُەًگی ّ ئەرزی ّ ضڕیٌەّەی تەّاّی پبغوبّەکبًی فیۆصالیطن کراثّْ. ثە پێی ئەم گەاڵڵە پێک ُێٌبًی چْارچێْەی کۆهەڵگبیەکی صارێژراّ لە ضەر ضیطتەهی ضۆضیبلیطتی ثبش کراثّْ .ئەم گەاڵڵە ثە کرصەّە ًیػبًەی ئەّپەڕی ئبّات ّ ُیْاکبًی ّرصە ثۆرژّا ڕاصیکبڵ ّ پێػکەّتّْەکبى ثّْ .ئەم کۆًفراًطە ضەرەڕای ثًّْی ثەرًبهەیەکی ئیضەئبڵیبًە ثە کرصەّە ثەڕێْە ثرصًی ئەّ گەاڵاڵًەی ثبضوبى کرص کبرێکی گراى ثّْ .لەکۆهەڵگبی جەزائیرصا پیبصە کرصًی پێک ُبتەی ضْضیبلیطتی ثە ُۆی پێگەی ئبییٌی کۆهەڵگب ّاتب غەرعیەت صاى ثە سبّەًضارێتی تبیجەتی ًەصەگًْجب ّ ثبش کرصًیػی ثە ڕاغکبّی تبّاًێکی ًەثەسػراّثّْ کە لە الیەى زاًبیبًی ئبییٌیەّە هۆری ثێضیٌی ثە ثەڕێْەثەراًی ضیطتەهی ضْضیبلیطتیەّە صەًرا. ''ئەدوەص ثي ثێلال'' سەثبتگێڕی سۆغەّیطت کە ضباڵًێکی صّّر ّ صرێژ لە تەهەًی لە پێٌبّ گەل ّ ًیػتیوبًەکەی صا لە زیٌضاًەکبى صا تێپەڕاًض ثّْ ّ یەکێک لە ثٌبغە صاًەراًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثّْ ،ثە ُۆی ئەّ سۆغەّیطتیەی کە لە ًبّ کۆهەاڵًی سەڵک صا ُەیجّْ ثە ضەرۆک کۆهبری جەزائیر صیبری کرا .صّای ّەصەضت ُێٌبًی صەضەاڵت ثە
~ ~ 60
یەکگرتٌی ُێسە چەپیەکبى ّ ڕاگەیبًضًی ڕێکەّتٌٌبهەی (هبرضەی) ّ ثڕیبری (جەزیرە) ثە ڕاغکبّی ثبضی پێْەًضی ُێٌبًە گۆڕ ّ کەڵک لێ ّەرگرتٌی ضیطتەهی ضْضیبلیطتی کرص. هەًػّْری جەزیرە (لێکضاًەّەیەکی زاًطتیبًەیە لە هێژّّی جەزائیر ّ کۆهەڵگبی ُبّچەرر صا) ثە پێی ئەم هەًػّْرە سْازیبری ئەّە ثّْ کە لە تەّاّی ثْارەکبى صا ثەرُەم ُێٌبى ضەرثەسۆ ثێت. ُەرّەُب سْازیبری سۆهبڵی کرصًی غیرکەتە تبیجەتیەکبى ،صاهەزراّە صەرەکیەکبى ّ سۆهبڵی کرصًی پیػە ضبزی ًەّت ثّْ .ضەرثەسۆیی ثّْ ثە ُۆی پێک ُبتٌی چیٌە ثۆرژّا ّ پرۆلیتبریەکبىً .بر ّ ًبّەرۆکی ثبضەکە ُەر لە سەثبتی چیٌبیەتی صا ثەرتەضک صەکرایەّە .سەثبتێک کە لە الیەک سْازیبری چبرەضەری گرفتەکبًی ّاڵت ثە غێْازی هبرکطیطتیبًە ثّْى ّ لە الیەکی صیکەّە لەّ ثڕّایە صاثّْى کە ثە ُێٌبًە گۆڕی ڕێگب چبرەی هیللی ثە پێ صا گرتي لە ضەر ًبضٌبهەی عەرەثی ّ ئیطالهی ّ پێک ُێٌبًی ئبثّْریەکی ڕیٌْێٌی کبراًە کێػە ّ گرفتی ّاڵت چبرەضەر صەکرێ .ضەرەڕای ئەم الیەًبًەی ضەرەّە کە ضبیەتی ''ئەدوەص ثي ثێلال'' صەرکەّتەیەکی صیبر ّ ثەرچبّ ثّْ کە صەیْیطت رێگبی الّ ّ ًیْ ثجڕێ .ئەّ ڕێگبیەی کە تبکّْ ئێطتب ُیچ یەک لە ئەزهًّْی غۆڕغگێڕیەتی جیِبى لە پێک ُێٌبًی صا ضەرکەّتّْ ًەثّْە .گەاڵڵە صارێژی ًەکرصًی ڕێک ّ پێک ّ ّرص ثە پێی پێْاًەی زاًطتی گرفتە کۆهەاڵیەتی ّ ضیبضی ّ ئبثّْریەکبى، ًەُێٌبًە گۆڕی ثەرًبهەی غۆڕغگێری ّ ًبڕێکی ُبّڕێژە ،ثّْ ثە ُۆی کْصەتبی ًیساهی (ُْاری ثْهضیي) ثەرپرضی ضتبصی ضپب ّ صەضتگیر کرصًی ثي ثێلال کە لە ژێر پػتیْاًی ثْهضیي صا ثە صەضەاڵت گەیػتجّْ ،لە ضبڵی 1962تب ّ 1965ئەرتەغی ڕزگبری سْاز پبرێسەر ّ پػتیْاًی ثّْ ،لە دبضت ڕێکشراّ ّ تبلوە غێْە کۆهۆًیطت ّ صژە غۆڕغەکبى. ثەاڵم لەیراًی ئبثّْری تێک ڕهبّ ّ ثە ڕێْە ثرصًی گەاڵڵەی هیللی کرصًی زەّی ّ کبرگەکبى ثە غێْەی ُبّڕێژە ًەثّْى ّ چْارچێْەیەکی ئبڵۆز ثّْ ثە ُۆی کۆصەتبی ضەرُەًگ ُْاری ثّْهضیي ّ صەضتگیر کرصًی ثي ثێلال . ثە ثێ گّْهبى صرێژە کێػبًی ضەرۆک کۆهبری ثە ُۆی ڕّاًگەی ڕۆغٌجیراًەیەّە ضەثبرەت ثە هەضەلە جیِبًی ّ پێْیطتی گرتٌە پێػی ضیبضەتەکبًی ئبثّْری ضْضیبلیطتی ثە کرصەّە پێچەّاًەی الیەًی ثەرژەّەًضی ّرصە ثْرژّا ثۆرۆکراتەکبى ،ثُّْ .ەر ثۆیە ثْهضیي ثە ُەثًّْی ثیر ّ ڕا ًبضیۆًبلیطتەکەی ثە پێ صاگرتي لە ضەر پێْیطتی پەرە
~ ~ 61
پێضاًی فەرُەًگی ئیطالهی ّ ًبضٌبهەی عەرەثی ّ صاًبًی ضیبضەتی ئبثّْری ّ ضیبضی کۆًترۆڵی ًبّەًضی پەرەضەًضًی ّاڵتی ثە هطۆگەر صەزاًی. ثْهضیي صّای ثە صەضەاڵت گەیػتٌی ،گەاڵڵەیەکی صیبری کراّی ثۆ گەغە ّ پەرە ضتبًضًی ّاڵت ثە صەضتەّە ًەثُّْ .ەر ثۆیە ثە کەڵک ّەرگرتي لە ثۆرۆکراتە صەّڵەتی ّ ضبر کرصًەّەی ،کەّتە گەاڵڵە کرصًی ضیبضەتە ئبثّْریەکبًی سۆی .سبفڵ لەّەی کە صەثّْ ثۆ ثەڕێْە ثرصًی ضبیطەتێکی صیبری کراّ ،پێک ُبتە ّ ًبّەًضە ثًّْیبصیەکبًی پێْیطت ثۆ ئەّ گەاڵڵەی لە ژێر صەضت صایە. ثۆرۆکراضی صەّڵەتی لە ضەر ئەضبضی دکْهەتی ئیطتیعوبری پێػّْ رێکشراثّْ ّ ثێگّْهبى جگە لە الیەًی ثەرژەّەًضی ئیطتیعوبری ،کبرتێکەری سۆی ًبهێٌێ .ثەاڵم ثۆهضیي لە ضەر ئە ّ ثڕّایە ثّْ کە ڕّّکٌی صّّی ضپب ثۆ پبراضتٌی ثەرژەّەًضی گەل -صەّڵەت، صەسبتە ژێر کۆًترۆڵی سۆیەّە .ئیضارەی ئبضبیػی ًیساهی ،کۆهۆًیطتە هْسبلیفەکبى ّ صژە غۆڕغەکبًی صەگرت ّ تەًیب ثە هەثەضتی پێک ُێٌبًی ًبّچەیەکی ئبرام ّ ثێ ئبڵۆزی، صەیشطتٌە زیٌضاًەّە .ئەرتەظ ثە ُۆی سسهەتە کۆهەالیەتیەکبًی ّ راثرصّّی سەثبتگێڕیەّە پێگەی کۆهەاڵیەتی ُەثُّْ .ەر ثۆیە ثۆهضیي لە لە ًبّثرصًی هْسبلیفبًی صا ضەرکەّت. ثۆهضیي ثۆ لە ًبّ ثرصًی صەضەاڵتی ضەرهبیەصاری فەراًطە صەضتی کرص ثە هیللی کرصًی ئبثّْری ّ کۆًترۆڵی صەّڵەتیەکەی .ئەّ پێی ّاثّْ کە گەغە ضەًضًی پیػە ضبزی صەثێ ثە پێک ُێٌبًی پیػە ضبزی گەّرە ّ ثەرچبّ صەضت پێ ثکرێ .ثە ثڕّای ئەّ جێگیر کرصًی پیػە ضبزی گەّرە ئیوکبًی گەغە کرصًی ّەرزێری پێػکەّتّْ ّ هیکبًیسە کراّی صەڕەسطبًض .پێضاگرتٌەّە لە ضەر ّەرزێڕی ضًٌّْەتیبًە ّ گەغە کرصًی ثە ثێ غک صەثّْ ثە ُۆی ّاثەضتە ثًّْی ُەرچی زیبتر .گەغە کرصًی ّەرزێڕی لە هبّەی ضبڵەکبًی 1965تب 1974پێْیطتی گرتٌە پێػی جۆرێک لە ضیطتەهی گەغە پێضاى ّاتب ثەڕێْە ثرصًی ضەرهبیەصاری صەّڵەتی ،ثە پێْیطت صەزاًضرا .ئەّ ثەرًبهبًەی کە ثە ًیبز ثّْ ثەڕێْەیبى ثجب ثەم غێْەی سْارەّە ثّْى: .1چْارچێْەی ثبزرگبًی ّ غێْازی پێْەًضی صّالیەًە ّ ّاثەضتە ثّْى ثە فەراًطە کەم ثکرێتەّە ّ ّاثەضتە ثّْى ثە ثبزارەکبًی صیکە ثە ضەرًج صاى ثە پێک ُبتەی جیِبًی ثگۆڕیُ .ەڵجەتب کۆًترۆڵ کرصًی ثبزرگبًی صەرەکی لە الیەى صەّڵەتەّە صەثّْ ّ لە ژێر
~ ~ 62
صەضەاڵتی ثەغی تبیجەتی صەُبتە صەرُ .ەر ثۆیە پێْەًضی ًێْاى ضْضیبلیطتی ّ ثبزاری ُبّثەغی ئْرّپب ّ ثبلی ّاڵتەکبى صەضتی پێ کرص .جەزائیر ًرسی ًەفتی ثەرز کرصەّە. لەم ڕێگبیەّە تْاًی صاُبتی ثْاری ًەّت فراّاى ثکبت ّ گەغە ثە سۆی ثضات. .2ضەرچبّەی ثەرُەم ّ ئبهێرەکبًی ثەرُەم ثکەًّە ژێر کۆًترۆڵی صەّڵەتەّە ّ لە ژێر ثەڕێْەثەرایەتی صەّڵەت صا کبری ثەرُەم ثکبت .هیللی کرصًی پیػە ضبزی ًەفت لە ُەًگبّە ضەرەکیەکبًی ضەرصەهی دکّْهەتی ثْهضیي ثّْىُ .ەرّەُب پیػە ضبزی پۆاڵ، کیویبیی ،کەل ّ پەلی سْارصەهەًی ...ّ ،کەّتٌە ژێر کۆًترۆلی صەّڵەتەّە ّ صەّڵەت تێضەکۆغب کە لە پیػەضبزیە ثٌەرەتیەکبى صا ضەرهبیە گْزاری ثکبت ّ لە ثە فیڕۆ صاًی ضەرهبیە ثۆ گەغە پێضاًی کباڵ جْاًکبریەکبى ّ هەضرەفیەکبى سۆ ثپبرێسێ. .3کۆًترۆڵ ّ ثەرًبهە ڕێژی ئبثّْری ّاڵت لە ضەر ثٌبغەی کبرایی گەغە ّ پەرە ضەًضًی ّاڵت تەًیب ثە هەثەضتی دەضبّەیی ئبثّْری ڕیک ثشرێت .هەثەضت ّ سبڵی ضەرەکی صەّڵەت ،الًی زۆری لبزاًج ثۆ گػت گیری گەغە ضەًضًی ًبّسۆیی ّ ئەزهًّْی صەرەکی ثّْ. .4غۆڕغی ئیضاری لە ڕێکشطتٌی ًیساهی ثۆرۆکراضی کە هیراتی صاگیرکەراى ثّْ، هەثەضت پێک ُێٌبًی رێکشراّە صەّڵەتیەکبى ثۆ دەضبّەیی زەدوەتکێػبى ثّْ .ئەم ثەغە کە لە صاُبتی هیللی زەدوەتکێػبى صاثیي صەکرێ صەثێ ثۆ ًەُێػتٌی ًبثەراثەریەکبى ّ یبرهەتی کرصى ثە گەل ثێت .لە راضتی صا ئبهبًج لە پێک ُێٌبًی ئەم جۆرە ڕێکشراّە صەّڵەتیبًە تەًیب ثە هەثەضتی ُبّکبری کرصًی صاهەزراّە صەّڵەتیەکبًە. .5ثەرًبهە ڕێژی پێػکەّتْاًەی هبّەی ضێ ضبڵی یەکەم (ُ ّ )1969-1967ەرّەُب ثەرًبهە صاڕێژی چْار ضبڵەی صُّّەم ( )1973 -1970ثە کەڵک ّەرگرتي ّ پەرە پێضاًی ڕێک ّ پێکی ثْاری ئبثّْری پیػە ضبزی ضەرصەهیبًە ّ ُەرّەُب کەڵک ّەرگرتي لە تێکەاڵّێ ک لە ُەرصّّکیبى ثە هەثەضتی پیػە ضبزی زًجیرەیی ثۆ ثەرُەم ُێٌبًی زیبتر. ضەرەڕای ئەهەظ ثْهضیٌیع ّەکّْ ثي ثێلال ضەڕای هیللی کرصًی پیػەضبزی لە گەڵ زۆر گرفتی گەّرە ثەرەّڕّّ ثّْ .پیػە ضبزیە هیللی کراّەکبى صەثّْ لە ًْێْە لە الیەى غبرەزایبًەّە ّەگەڕ کەّتجبىُ .ەرثۆیە پێْیطتی فێرثًّْی پێرضۆًێلی پیػە ضبزی ئەم
~ ~ 63
ثەغە پێْیطت ثّْ .کبرهەًضاًی ئەّ ثەغە زۆرثەیبى فەڕاًطەّی ثّْى .کە ثە پێی ڕێکەّتٌٌبهەی ئێڤیبى ثۆ پەرە ضەًضًی ّاڵت ،ئەرکیبى لە جەزائیر پێ ضپێراثّْ .پێرضۆلێٌی جەزائیریع لە پێْەًضی لە گەڵ صەزگبی ئیطتیعوبری صاثّْى .ئەم تْێژە صەیتْاًی لە صاُبتّْصا ڕۆڵی سراپکبری لە غۆڕظ صا ثگێڕى .ثّْهضیي ثە غێْەیەکی ًبصیبر گەاڵڵە ڕێژی ئبثّْری ضْضیبلیطتی ثۆ گەغە کرصًی صاُبتّْی ّاڵت صەکێػب .ثەم جۆرە ڕژیوی ثْهضیي ثۆ الثرصًی ئبڵۆزی ّ ثػێْی صّای کْصەتب صەضتی کرص ثە ُەڵێٌبًەّەی ُەًضێک ُەًگبّی ضیبضی .لە گریٌگتریي ُەًگبّە غۆڕغگێڕیەکبًی ثْهضیي صەکرێ ثبضی ئەهبًە ثکەییي. .1پێک ُێٌبًی ضپبی ًەتەّەیی ّ صاًبًی لە جێی ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی .ضپب ڕۆڵی گریٌگی لە ئبڵ ّ گۆڕە کۆهەاڵیەتی ّ ضیبضیەکبًی ّاڵت صا لە ضەر غبى ثّْە .پێک ُبتەی چیٌبیەتی ضپب ّەکّْ زۆرثەی ّاڵتبًی لە دبڵی گەغە ضەًضى صا لە گًْض ًػیٌەکبًە. .2دیسة ّ رێکشراّە ضیبضیە ضەرثەسۆکبًی صەرەّەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّرصە ّرصە لە گۆڕە پبًەکە ّەال ًراىُ .ۆی صەرکرصًی ئەم ثڕیبرە تەًیب ثە هەثەضتی پێع گیری کرصى لە ئبڵۆزی ّ ثػێْیەکبى ثّْ کە لە ضەرصەهی ثي ثێلال صا ڕّیبى صا .ئەم رێکشراّاًە صەیبًتْاًی ثجٌە ُۆی ڕّّسبًی صەّڵەت ّ گەغە کرصًی صژی غۆڕظ .صّای ضەرًەگرتٌی کْصەتبی ُ ،1967ێسە چەپیەکبى لە ثەرە صەرکراى ّ ئبزاصی پێک ُێٌبًی ضەًضیکبی کرێکبراى لە ًبّ پیػە ضبزیە هیللیەکبى صا ثە ًبیبضبیی صاًضرا .صەثّْ تەّاّی ضەًضیکب ّ رێکشراّەکبى ضەر ثە ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثي ّ لە ژێر چبّەصێری ئەّصا تێکۆغبًیبى ُەثێ .کۆهۆًیطت ّ هْسبلیفبًی صەّڵەت لە هبّەی ضبڵەکبًی 1969تب 1970گیراى ّ سراًە زیٌضاًەّە .ثەم جۆرە زۆر لە ڕێکشراّە چەپیەکبى صەضتیبى ثە تێکۆغبًی ًِێٌی کرص. .3گەغە ضەًضًی پیػە ضبزی ثّْ ثە ُۆی صرّّضت ثًّْی ریکشراّە سێر سْازیەکبى ّ ثۆرۆکراضیەکبى .ثۆ ضەرپەرەضتی کرصى ّ ثەڕێْە ثرصًی ئەّ ڕێکشراّاًە کەڵک لە تێکٌۆکراتەکبى ّەرگیرا .کە ئەم چیٌە تبیجەتە ثێگْهبى لە ثْاری صەضەاڵتەّە ثًّْە ُۆی صّّر راگرتٌی کرێکبراى ّ زەدوەتکێػبى لە الیەًی ثڕیبرصاًەّە ّ لە ڕۆڵی غۆڕا ّ کۆهیتە ضەر ثەسۆکبى ّ ئەًجّْهەًەکبًی هْچە سۆراى کە لە ضەرصەهی غۆڕغضا پێ لە ضەر پێْیطتی ّ زەهبًەتی ثەڕێْە ثەریبى صاصەگیرا کەم کرایەّە .چۆًکّْ لە ًیساهی
~ ~ 64
ضەرهبیەص اری صەّڵەتی صا پێضا گرتي لە ضەر پێْاًە ًیساهیە ضەرهبیەصاریەکبى ثەرتەضک صەکرێتەّە ّ ئبهبًجیع لبزاًج ّ ثەُرە ّەرگرتٌە .ئەگەر چی لەم ثْارەغضا زۆر لە ثبیەکبى صەثٌە لْرثبًی گەغە کرصًەّە .ئەهە الیەًیکی ثٌەرەتی گػتی یە ّ لە تەّاّی ّاڵتی ئێوەصا ضەرەڕای پڕ ّ پبگەًضەی ثیر ّ ثبّەریبى ڕّّصەصا .ضیبضەتی صەرەّەی جەزائیر لە پێْەًضی لە گەڵ ضیبضەتی ًبّسۆی صا تبیجەتوەًضی ّ صژی ئیوپریبلیطتیبًە ّ صژی ضەُیۆًیطتیبًەی ثە سۆّە گرتّْە ّ سبّەًی ثبیەر ّ پرضتیژی جیِبًی تبیجەتە. جەزائیر یەکێک لەّ ّاڵتە ثێالیەًبًەیە کە ثۆ جێگیر کرصًی پێْەًضی عبصاڵًەی ًێْ ًەتەّەی لە ڕێگبی ئبغتی جیِبًی ّ پێػکەّتٌی ًەتەّەکبًی جیِبًی ضێِەم صا تێکۆغبًی ثەرچبّی ُەیە .ثەم ُۆیە لە الیەى صژی ضیبضەتەکبًی صاگیرکەراًەی ئیوپریبلیطتەکبى صا ثە ضەرۆکبیەتی ئەهریکب ّ ُبّپەیوبًبًی ُەڵکەّتّْە. تەًیب ثە هەثەضتی ًیػبًضاًی تبیجەتوەًضیەکبًی غۆرغی جەزائیر پێػەکی یبضبی ثٌەرەتی کۆهبری صێوۆکراتیکی گەلی جەزائیر لێرەصا پێػکەظ صەکەییي .ئەم یبضبیە ثە صّای ڕاپرضی ڕۆژی 27ی ژّئەًی 1976ثۆ ثە ُێس کرصًی غۆڕغی جەزائیر پەضەًض کرا. گەلی جەزائیر ضەرثەسۆی سۆی ثە ًرسی سەثبتی ضەص ضبڵە ّ غەڕێکی ڕزگبری سْازاًە ّەصەضت ُێٌبّە .ئەم سەثبتە کە لە ژێر پػتیْاًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەی ّ ئەرتەغی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثەڕێْە چّْەّ ،ەکّْ یەکێک لە گەّرەتریي پػتیْاًی یە جّْاڵًەّەییەکبًی گەالًی جیِبًی ضێِەم لە هێژّّصا صەهێٌێتەّە .گەلی جەزائیر ثە صّای ضەرثەسۆ یی سۆیضا ،لێجڕاّاًە کەّتۆتە ڕێکشطتٌەّەی ًیساهی دکّْهەتی ّ کۆهەڵگبیەکی ضەرصەهیبًە .ئبهبًجی ئەم کۆهەڵگبیە کە لە ضەر ثٌبسەی لە ًبّ ثرصى ّ ًەُێػتٌی چەّضبًضًەّەی هرۆڤ ثە صەضتی هرۆڤ صاهەزراّە ،گەغە کرصًی هرۆڤ ّ ثەرەّ پێع چًّْی کۆهەاڵًی گەل لە چْارچێْەی ضْضیبلین صایە .لەثّْڵ کرصًی هەًػّْری ًەتەّەیی لە ڕاپرضی 27ی ژّئەى لە الیەى سەڵکەّە صەرفەتێکی ًْێی سطتۆتە ثەرصەم غۆڕغی جەزائیر ثۆ ئەّەی هەراهی سۆیبى ثبش ثکەى ّ ضتراتیژی سۆیبى لە ضەر ئەضبضی صیبری کرصًی ًەگۆڕی ضْضیبلیطن صەضت ًیػبى ثکەى .لە هەّصّا گەلی جەزائیر لە رێگبی ثەرەّپێع چًّْی سۆیضا ثە لێ ّرصثًّْەّەیەکی ڕّّى تر لەّ کۆهەڵگبیەی کە صەیِەّێ ثٌیبتی ثٌێ ،ثەرەّ پێع صەچی .یبضبی ثٌەرەتری ثە یەکێک لە ئبهبًجە گەّرەکبًی هەًػْری ًەتەّەیی صاصەًرێ .ئبهبصە ّ جێگیر کرصًی ًیػبًە ّ ئبکبهی ُەّڵی هبًضّّیی ًەًبضبًەیە کە لە هبّەی صەیەیەک لە جْاڵًەّەی
~ ~ 65
هێژّّیی 19ژّئەًی 1965ثە صّاّە
ثە صەضت ُبتّْە .ئەم ُەّڵە ثە هەثەضتی ثە
سبّەى کرصًی گەل لە ًیساهی دکّْهەتێک لە ضەر ثٌبسەی ًْێ ّ صێوۆکراتیک گۆڕیٌی ثیر ّ ڕای پێػ کەّتْاًەی گەل ثە ثەرُەهی عەیٌی ّ ڕاضتەلیٌەی کبریگەر لە ژیبًی ڕۆژاًەصا ّ ثەم جۆر ە تەّاّ کرصًی ًبّەڕۆکی غۆڕغی گەلی لە ڕێگبی چًّْە ًبّی تەّاّی ضّْضیبلیط ن ثە ُبّکبری ّەرگرتي لە ثیر ّ ڕای پێگەیػتْاًە ّ ًەتەّە صا ثّْە. صەّڵەتی جەزائیر کە جبرێکی تر ثە تەّاّی صەضەاڵتی سۆی ثە صەضتەّە گرتّْە پػت لبیوە ثە کۆڵەکەکبًی ثەغضاری کۆهەاڵًی گەل لە کبر ّ ثبری ضّْصهەًضی گػتی ّ ثەڵێٌی ئەّاى لە سەثبت ثۆ گەغە کرصى ّ پەرە پێضاى .ئبهبًجی ئەم گەغە ضەًضًە پێک ُێٌبًی پبیەی هبصیبًەًەی ضْضیبلیطن ثە صّای ڕزگبر کرصًی ئبثّْری ًەتەّەیی لە صەضت تێْەرصاًی ئیوپریبلیطتەکبى .گەلی جەزائیر لە تەّاّی ثْارەکبى صا ُەر ڕۆژەی زیبت ر لە پێػّْ ثەرەی تێکۆغبى ّ ڕیگبی سۆیبى ثەرەّ گەغە کرصًی ئبثّْری، کۆهەاڵیەتی ّ فەرُەًگی پەرە پێ صەصەى ّ لبیوتری صەکەى .جەزائیر ئەهرۆ لە ڕاصەی ًێًْەتەّەیع صا ،ثە ُۆی صەرکەّتٌی الیەًە جْاًەکبًی غۆڕغی ضەرەتبی ًْاهجری ّ 1954ئەّ ُەًگبّاًەی کە ثە ُۆی ثەڵێٌی ضپبرصى لە تەّاّی غۆڕغە ڕەّاکبى لە جیِبى صا ،ثۆسۆی ّەصەضتی ُێٌبّە ،لە ڕیسی پێػەّە صایەُ .ەرّەُب جەزائیر ثە ُۆی ضّْر ثّْى ّ ُەّڵێک کە لە پێٌبّ ڕێکشطتٌەّە ّ گەغە کرصًی ًبّسۆیی صاّیەتی ،رێس ّ ئیذتراهی زۆری ثۆ سۆی ّەصەضت ُێٌبّە .ئەم ڕێکشطتي ّ گەغە ضەًضًە ُبّکبت ثّْە لە گەڵ عەصاڵەت سْازی ثە ُۆی ثە کبر ُێٌبى ّ صاثەظ کرصًی صاُبتی ًەتەّەیی ّ زیبصکرصًی پێضاّیطتیەکبًی ئەّ کۆهەاڵًەی کە زۆرتریي ڕەًجیبى لە ضیطتەهی چەّضبًضًەی ئیطتیعوبریضا ّ ثێ عەصاڵەتیەکبًی ضیطتەهی پبغوبّەیی ڕاثرصّّ،کێػبّە. ڕیکشطتٌی کۆًگرەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە صەثێ ئبهجەکبًی دیسة ّ سْاضتە ضەرەکیەکبًی صیبری ثکبت ،کۆتبیی پێِێٌەری ئەرکێکە کە لە پێٌبّ سبّەًضارکرصًی ًەتەّە لەّ ًبّەًضاًەی کە ثە پێی ًبّەڕۆکی ڕاگەیبًضراّی ُ 1965بتّْە کە صەڵێ '' لە دبضت ڕّّصاّەکبى ّ هرۆڤەکبى صا سۆڕاگر ثێ '' صەثێت .ثەم جۆرە ئەّ ثەڵێٌی یە ثە غکۆیەی کە لە ژّّئەًی 1965صا ثە گەلی جەزائیر صرا ،ثە تەّاّی لە پێْەًضی ّ لبین ّ جێگیر کرصًی ئەّ ثیر ّ ڕا ثەرزاًەی کە لە ضەرەتبی غۆڕغی گەّرەی ضەرەتبی ًْاهجری ،1954ثە زیٌضّّیی ُێػتۆتەّە ّەصی ُبتّْە.
~ ~ 66
سەثبتی جەهیلە ثْپبغب هي ئەًضاهی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیین ّ لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ًیػتیوبًن صا گیبًن صەثەسػن. '' جەهیلە ثْپبغب '' جەهیلە ثْپبغب لە 3ی فێْریەی 1938صا لە (ضەى لۆژەى)ی غبری جەزیرە لە صایک ثّْەُ .ەر لە ضەرەتبی هٌبڵیەّە ئبغٌبی صەرص ّ هەیٌەتی ثّْ .ئەّ هبًبی ئبزار ّ صەرصی ئەّ کبتە ثە گیبًەّە ُەضت پی صەکبت کە لە لْتبثشبًە ّ لە ّاًەی جْغرافی صا ، هبهۆضتب فەراًطەّی یەکەی ّغەکبًی جەزائیری فەڕاًطە ،یبى فراًطێس ،یبى فسێٌػێسی صەًْضی .لیي ّ ثێساری لە ًبثەراثەریەکبى ّ ًبتەثبیی کۆهەاڵیەتی لە گەرّّی صا کپ کرا. لە گەڵ ئبزار صەژیبّ .یطتیبى فێری ثکەى کە ُەهّْ غتێک ّەکّْ سۆی ضەیر ثکبت. ُەل ّ هەرجی ًەگجەتی ّ غپرزەیی سەڵکی ّاڵتەکەی ثە ثەراّرص کرصى لە گەڵ ژیبًی سۆظ ّ ئبضّْصەیی کۆچجەرەکبى ئەّ ثیرۆکەی لەّ صا سْڵمبًض کە ثۆچی صەثێ ئەّ ًبتەثبییبًە ثوێٌيُ .ەر لەّ ثیر ّ ثۆچًّْەصا ثّْ کە صەرکەّتٌی ثیر ّ ڕاکەی لە چبالکی پبرتیساًەکبى ّ تبلوە زەرثەتیەکبى صا ُەضت پێ کرص .ئەّ ڕاگەیبًضراّّ تراکتبًەی کە لە لْتبثشبًە ّ لە ًبّ غبرصا ضەرەڕای کۆًترۆڵی تًّْضی پۆلیص ثاڵّ صەکراًەّە ،ڕاضتەّسۆ ئەّیبى سطتە ضەر غبڕێگبی غۆڕغەّە .لەّ ضەرصەهەصا ڕێکشراّەکبى ثە ًِێٌی کبریبى صەکرص ّ ثە ُۆی ثەرتەضک ثًّْی تەغکیالتی ریکشراّەییبى کەهتر تراکتیبى ثاڵّ صەکرصەّەُ .بّکبت لە گەڵ سۆ صەرسطتٌی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ ثاڵّ کرصًەّەی ڕاگەیبًضراّی ُەثًّْیبى ُبّصەم لە گەل چبالکی ثْێراًەی پبرتیساًی ثۆ ّەصەضت سطتٌی چەک ّ ُێرظ ثرصًە ضەر ضەرثبزگبکبى ،غەپۆلی ُەضتی ًبضیۆًبلیطی گەغەی ضەًض .زەًگی هەرگی صاگیرکەراى لێ صراثّْ .پێػڕەّاًی غۆڕظ ثە سْڵمبًضًی ُەل ّ هەرجی غۆڕغگێڕی سەثبتێکی ثێ ئبهبًیبى لە صژی صاگیرکەراى ڕێک سطت.
~ ~ 67
ثەغێکی زۆر لە پبرتیساى ّ تێکۆغەراى لە الیەى پۆلیطی ضیبضی ّ چەترثبزە سۆفرۆغە فەڕاًطەّیەکبًەّە غەُیض کراى .زۆر پیبّ ّ ئبفرەت لە چبڵە ڕەغەکبًی ڕژیوضا کەّتٌە ژێر ئبزار ّ ئەغکەًجەّە .ئەغکەًجە کبراًی سۆ فرۆغی فەڕاًطەّی تەًبًەت ڕّّی ''گەغتبپۆ''غیبى ضپی کرصەّە .ئبهبًج سەثبت ّ غۆڕظ ثّْ .ثڕّا ثّْى ثە تێکضاًی هبغێٌی صەّڵەتی صاگیرکەراى لە پێػەّەی چبالکیەکبى صاثّْ .گەلی جەزائیر ثە ئیوبى ثّْى ثەّ ئەضڵە کە کەش جیب لە سۆیبى ُیچیبى ثۆ ًبکبت ،صەضتیبى صایە ڕاپەڕیي .لە هەیضاًی ثە کرصەّەصا ُەر ضبتێک ئیوکبًی تێکػکبى ،گرتي ،ئبزار ّ ئەغکەًجە ّ ئیعضام کرصى لە چبّەڕّاًیبى صاثّْ. ئەّاى زۆر ثبظ صەیبًساًی کە غۆڕظ ّاتب سەثبت ّاتب تێکػکبى ّ صیطبى تێکػکبى ّ ئیٌجب ضەرکەّتي .ئەّاى ثۆیبى صەرکەّت کە ضەرەڕای ثۆچًّْی ثەرچبّتەًگبًەی ڕێکشراّەکبى دیسثە لیجڕاڵە ضبزغکبرەکبى ّ ڕًّّبکجیراًی یەستە کراّ کە چًّْەتەّە ًبّ کبژەڵەی پیػەیی سۆیبى ّ ُەرچەغٌە ثسّّتٌەّەیەکی غۆڕغگێڕی ڕەت صەکەًەّە ّ سەثبت کرصى لە صژی صەضەاڵتی صەّڵەتی صاگیرکەراى ثە هەدبڵ صەزاًي ،ئبسرەکەی ُەًگبّێکی ُەرچەًض ثچّْکیع لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ّاڵتضا ُەڵضەگیرێ .پبرتیساًەکبًی ثەرە ُەًگبّی یەکەهیبى ُەڵگرت. ئەّاى ثبظ صەیبًساًی کەضێک کە لە تێکػکبى صەترضێ ،کەضێک کە لطەیەکی ثۆ گْتي پێ ًی یە ،کەضێک کە ًْلوی ثێ ُیْایی ثّْە ّ ّەکّْ سۆ ثە چریک زاًەکبًی'' هطبلی هێئبة'' ُەرچەغٌە کرصەّەیەکی غۆڕغگێڕی هەدکّْم صەکب هبفی ًی یە ثبضی غۆڕظ ّ ئبزاصی گەلەکەی ثکبت .ثەم جۆرە ُەهّْ ئەّ کەضەی کە سْازیبری سەثبت لە صژی صیکتبتۆری ّ کرصەّە فبغیطتەکبًی فەڕاًطەّیەکبى ثّْى ّ صەیبًْیطت ثێٌە ًبّ جّْاڵًەّەی غۆڕغگێڕی ّ ثە تەدەهْل کرصًی ُەر چەغٌە ُەل ّهەرجێک لە پێٌبّ گەغە صاى ثە غۆڕظ تێ ثکۆغي ،سْازیبری چًّْە ًبّ ڕێکشراّە پبرتیساًیەکبى ثّْى. ثەم جۆرە تەّاّی ضەستیەکبًیبى ثەڕّّیەکی کراّە تەًیب لە پێٌبّ گەلەکەیبى صا لەثْڵ صەکرص .ثەثێ غک صیوەًی ًبپەضەًض ّ ًبڕێکی ئْرصّگب ضیبضیەکبى کە غْێٌی دەّاًەّەیبى لە تەًەکە ّ چْارچێْەی صار صرّّضت کراثّْ ّ سەڵکێکی زۆر تێیضا صەژیب. پەًجب ُ ەزار هرۆڤی هطْڵوبًی جەزائیری کە لەم غْێٌەصا لە گەڵ ًەسۆغیە ثۆ هبّەییەکبى ّ تبعْى صا صەژیبى ّ ثە ُۆی ًەثًّْی تەًضرّّضتی ضبلن ُەر ڕۆژە ّ
~ ~ 68
ثٌەهبڵەیەک هٌباڵًی لە صەضت صەصاُ .ەژاری ّ لەظ فرۆغی ّ هبصصە ضڕ کەرەکبى ّ ڕق ّ ثێساری کە ثەرُەم ّ صیبری فەڕاًطەّیەکبى ثّْ ،لەم ًبّچەیە لەّپەڕی سۆیضا ثّْ. ئەهە ئبکبهی صاگیرکبری ّ چەّضبًضًەّە ثّْ. ئەم غبرۆچکە لە ًبّەًضی غبری جەزیرەصا لە ًێْاى گۆڕپبًی ' هبًۆرثلکۆر' ّ ثْڵْاری 'ثۆرۆ ' ُەڵکەّتجًّْ ،ەصەکرا سەڵکی لە دبضت صیتٌی ئەم صیوەًبًە ّ ًبتەثبیی چیٌبیەتی ثێ صەًگ ثي .گەّرە ّ ئەغرافەکبى کە لە کۆاڵًی 'هیػلە' ّ جبصصەی ' ڤۆًتي ثلۆ' ًیػتەجێ ثّْى ّ جبر ّ ثبر ّ لە تێڕیبى عیػمیبى صەجّْڵێ ّ پێیبى سۆغە کە ئەم غبرّچکە ثە ُۆی ثۆهجبی فرۆکەّە لە ضەر زەّی ثطڕیتەّە ّئیتر چبّەصێری ثًّْی ئەم ًبّچە ًفرەت لێ کراّە ًەثي .ئەهە ڕاضتە کە لێرەصا ئەم لۆهپێٌبًە ُەى کە ئیطکۆرتی پیبّاًی ڕژیوي ّ کۆڕ ّ کۆثًّْەّەکبًیبى ثە ُبّکبری ئەّاى صەڕازێٌٌەّە ،ثەاڵم لە ثبغتریي کْڕاًی گەلیع لەم ًبّچەیە ُەى .لەیراًی ُەهەالیەًە ،ثۆتە ُۆی گراًی ڕۆژ لە گەڵ رۆژ زیبتری سْارصەهەًی ،ثێکبری ّ زۆر غتی صیکە. گەل ثە تەّاّی ثۆی صەرکەّتّْە کە تەًیب رێگبی چبرەضەری ڕزگبر ثّْى لە ژێر صەضەاڵتی ئیوپریبلیطتەکبى ّ پیبّەکبًیبًە .ثەم جۆرە ًبّەًضی چبالکی پبرتیساًەکبى لەم جۆرە غْێٌبًەصا ،صاصەهەزرێ .ثەثێ گّْهبى چبالکی گەلیبًەی ئەّاى سەڵکی ثەرەّ پػتیْاًی لێکرصًیبى ُبى صەصا .زەهیٌەی غەڕی ڕزگبری سْازی گًْجبّەُ .ەر ثۆیە چبالکی پبرتیساًی ُبّڕی لە گەڵ پڕّپبگەًضەی ضیبضی ّ پێک ُێٌبًی ُەل ّ هەرجی ترش ّ صڵە ڕاّکە زەثرێکی کبریگەی لە صاگیرکەراى صەصا .ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًە، تەلبًضًەّەی ثۆهت ّ صەضت ثەضەرا گرتٌی تەلەهەًی ّ چەک ّ چۆڵ لە چبالکیە ضەرەتبییەکبًی پبرتیساًی ثّْى. صاگیرکەراى ّ ًۆکەراًی ڕژین تەًیب ثە سْێٌی سۆیبى صەتْاًي لەرەثّْی ئەّ ُەهّْ جیٌبیەتبًەیبى لە صژی گەلی جەزایر ثضەًەّە کە لە ڕاثرصّّصا کرصّّیبًە .ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی ' ثۆت ئبثۆت' لۆهپێٌی ثە ًبّثبًگ ّ پیبّی پۆلیطی صاگیرکەر ّەکّْ ضەرکەّتٌێ کی گەّرە ثّْ ثۆ پبرتیساًەکبى ّ غەپۆلی ُەضتی سەڵکی جّْاڵًض .ئەگەرچی ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی ' ئبغیبری' سۆ فرۆظ ضەری ًەگرت ،ثەاڵم چبالکی هْجبُیضاى ُەرّا پەرەی صەضتبًض .ترش ّ تۆلبى تب ًێْ جەرگەی کۆاڵًی 'هیػلە' ّاتب گەڕەکی فبغیطتەکبًیع پەرەی ضتبًضّّە .گەاڵڵەی تیرۆر کرصًی 'ژًێراڵ هبضۆ'' ،ضّْضتێل'،
~ ~ 69
'فرۆژە'' ،صۆضەریٌی' ّ ...لە پێػەّەی چبالکی پبرتیساًەکبى صاثُّْ .ەهّْ ڕۆژێ لبّەسبًە ّ ئبرەق فرۆغیەکبى کە غْیٌی کۆثًّْەّەی فبغیطتەکبى ّ صژی عەرەثەکبًە لە الیەى سْغک ّ ثرایبًی هْجبُیضەّە ثە ثۆهت صەتەلێٌضرێٌەّە .ثەرە تۆڵەی سْێٌی ئەّ ثرا غەُیضاًەیبى ّەرصەگرێتەّە کە لە الیەى صّژهٌبًی گەل ،کە لە ثێ صاصگبکبى ّ هْدبکەهەی ضەدرایی صا ئیعضام کراّى. چبالکی پبرتیساًی ثە غێْەیەکی ثەرثاڵّ لە غبرەکبى صا پەرەی ضتبًضّّە .ڕۆژاًە سەڵک ئبگبصاری ُێرغی پبرتیساًەکبى ّ تبلوە چەکضارەکبًي ثۆ ضەر پێگەکبًی پۆلیص ثۆ صەضت ثە ضەرا گرتٌی چەک ّ تەلەهەًی .ڕق ّ ثێساری لە ڕاصەثەصەری سەڵک ضەثبرەت ثە غەڕی ًبثەراثەری پبرتیساًەکبى لە گەڵ صاگیرکەراى صەثێتە ُۆی پػتیْاًی کرصى لە تێکۆغەراى .چبالکی کت ّ پڕ ّ لە ًبکبّی پبرتیساًەکبى ثە کەڵک ّەرگرتي لە تبکتیکی جۆراّجۆر
گەاڵڵە
ًیساهیەکبًی
ضتبصی
ئەرتەغی
فەڕاًطە
پّْچەڵ
صەکەًەّە.
صەضەاڵتضاراًی ئەرتەظ ثە ڕاصەیەک ترضیبى لە چبالکی سەثبتگێڕاى ُەیە کە تەّاّی سبکی جەزائیریبى ثە ًبّچەی غەڕ ڕاگەیبًضّّە. ثەرپرضە ًیساهی ّ ئیٌتیساهیەکبى ثە ثەڕێْە ثرصًی یبضب ّ لبًًّْەکبًی ضەرصەهی غەڕ ّ جێگبی پێْیطت ّ هّْچەی زیبصە ّەکّْ پبصاظ ّ صیبری ّەرصەگرى .ڕاگەیبًضراّەکبًی ثەرە ضەثبرەت ثە تۆڵە کرصًەّەی سْێٌی ُبّڕێیبًیبى 'زەثبًە' ّ 'فەرەج' ،ئەًضاهبًی ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە لە جل ّ ثەرگی ًیساهی صا گیراى ّ ثەاڵم ثێ گْێ صاًە یبضب ًێْ ًەتەّەییەکبًی صیالًی غەڕ ثە گیۆتیي ئیعضام کراى .لە ًبّەًضەکبًی صژی گەلیەکبى غەپۆلیک لە ترش ّ تۆلبًضًی پێک ُێٌبّەُ .ەرّەُب فبغیطتەکبى ثە هەثەضتی تۆڵەی ُەًگبّەکبًی ثەرە لە گەڕەکە هەصەًیەکبى صەضتیبى صاّەتەّە تەلبًضًەّەی ثۆهت. رێکشراّە فبغیطتیەکبى کە لە ئەفراصی پۆلیطی ًِێٌی پێک ُبتّْى لە ُەّڵی لێضاًی زەثر لە ثەرە ّ ُێْر کرصًەّەی چبالکیەکبًیبًيُ .بّکبت لە گەڵ پەرە ضتبًضًی ڕێکشراّە پبرتیساًیەکبى ّ تبلوە زەرثەتیەکبى لە ژێر ڕێجەرایەتی ثەرەصا ،زۆر ئبفرەتیع ُبتًّْە ًبّ صەضتە ّ تبلوەکبًەّە .ضەرصەهی غەڕ ثجّْ ثە ئەساللی غۆڕغگێڕی .ضًٌّْەتەکبًی ڕاثرصّّ ّەال
ًراثّْى ّ ُەهّْ تێکڕا ثە یەکێتی سۆیبى ثۆ تێکڕهبًضًی ثٌبسەکبًی
ئیطتیعوبر صەضتیبى لە صەضتی یەک ًبثّْ.
~ ~ 70
ئبفرەتبى ثە ُۆی تبیجەتوەًضی پێگەی سۆیبى لە ًبّ کۆهەڵگبصا ،صەیبًتْاًی ُبّکبری ثەرچبّ ّ کبریگەر ثە جْاڵًەّە ثکەى .زۆر کچ ّەک ثۆهت صاًەرەّە لە پێٌبّ ثەرەّ پێع چًّْی غۆڕغی جەزائیر صا ،لە ضەر سْاضتی سۆیبى ثە پێػْازی هەرگەّە چّْىُ .ەرّەُب ئبفرەتبى ثە ّەرگرتٌی زاًیبری ،صۆزیٌەّە ّ لیکۆڵیٌەّەی غْێٌی چبلکیەکبى ،ثە ثەڕێْە ث رصًی چبالکی ّ پػتیْاًی کرصى لە پبرتیساًەکبى لە غبًە ّ ُەضتەکبًی چبالکی صا زۆر ُبّکبری کبریگەریبى ثەم غێْە تێکۆغبًبًە کرص .سْغکە جەهیلە ضەرەتبی چبالکیەکبًی ثە ثاڵّ کرصًەّەی ڕاگەیبًضراّ لە ًبّەًضە گػتیەکبى ّ ّەرگرتٌی زاًیبری لە ضەریبى، صەضت پێ کرص. زۆر ئبفرەت ثە لە سۆثرصّّیی ّ ُەّڵی ثێ صرێشیبى صەضتیبى صایە چبالکی زۆر گەّرە ّ ثە ُێس ،کە سەثبتی سْغکە 'ضەدیە' ،سْغکە 'دەضیجە -ثٌت ثْ عەلی' ،سْغکە ' ئْریض ئیوضاص ' ،سْغکە ' ثەُیە ' ّ سْغکە ' جەهیلە ثْ دەریض ' ،لە هێژّّی سەثبتی گەلی جەزائیرصا غْیٌی تبیجەتیبى ُەیە .ئەم سْغکبًە یبى لە سەثبتی ًبثەریبى لە گەڵ ڕژیوی صاگیرکەراى چەک لە غبى گیبًیبى ثەست کرص ،یبى صّای صیتٌی زۆر ئبزار ّ ئەغکەًجە غەُیض ثّْى .صاگیرکەراى سْغکە ' ئْریض ئیوضاص ' یبى لە ًِۆهی صُّەهی ُۆصەی ئەغکەًجە صاى ُەڵکەّتّْ لە هەکتەثی ضبرۆئی سطتە سْارەّە ّ غەُیضیبى کرص .یبى سْغکە هْجبُیض ' ثەُیە ' یبى صّای زۆر ئەغکەًجەی ثەرصەّام ،ثبضکیبى غکبًض ّ ئەژًۆکبًیبى ثە پەراهێس ضّْتبًض .سْغکە 'ضەدیە' چەک لە صەضت لە پەًب ُبّڕێ ' ڕاهیل ' لە غْێٌێکی ثەرثەضت کراّ ثە ًبّی ' ضەى ّەًطبى صۆپۆل ' ،گیبًی فیضای ًەتەّە ّ سبکەکەی کرص. جەهیلە ثْپبغب ثە ئبگبصار ثّْى لە ئەگەری گیراًی ّ ئەغکەًجە کرصًی ثەرپرضبیەتی الیەًگری کرصى لە ثەرەی ثە ثاڵّ کرصًەّەی ڕاگەیبًضراّ ّ تراکتەکبًی ثە گیبى کڕی. زۆر جبر کەّتە ژێر چبّەصێری ّ ثە صّا صا گەڕاًی تیوە گەڕیضەکبًی پۆلیطی ًِێٌی ثە ثەغضاری کرصى لە ئەًجّْهەى ّ کۆثًّْەّە جۆراّجۆرەکبى لە ُەڵطەًگبًضى ّ ًبّەرۆکی کبر ّ کرصەّەکبًی ثەرەصا سەڵکی ڕّّى صەکرصەّە. جەهیلە لە ثیرەّەریەکبًی سۆی صا صەًّْضێ کە یەکەم ئەرکی پێ ضپێرصراّی هي غٌبضبیی ّ صاًەّەی ڕاپۆرتی ًبّچەیەک ثەّ کەضە ثّْ کە ّەکّْ ئبڵمەی پێْەًضی ًێْاى سۆم ّ ثەرە ثّْ ّ ُەر ئەّیع هٌی ثە ّاى ًبضبًضثًّْ .بّثراّ صّای صّ ضبڵ صۆضتبیەتی
~ ~ 71
ّ تبلیکبری ئەّ ئەرکەی پێ ضپبرصم .پێن ّایە تب ئەّکبت ًەهتْاًیجّْ ضەرًج ّ ثڕّای ڕاثکێػن .چۆًکّْ لەّ ُەل ّ هەرجەصا ثەرە تێکۆغبًی ًِێٌی ُەثّْ ّ ثە ڕێکشطتٌی هبى گرتٌەکبى ،ڕێپێْاًەکبًی سْێٌضکبراى ّ لْتبثیبى ّ کرێکبراى لە کبرگە ّ کبًگبکبًضا ،ثًّْی سۆی ڕاصەگبًض. چْارچێْەی ترش ّ تۆلبى ،ثەضیج کرصًی ُێسەکبًی پۆلیص ّ ڕاضپێراّە ئەهٌیەتیەکبى ّ ژاًضارهەکبى کە ُەّڵیبى صەصا ثۆ کۆًتڕۆڵ کرصًی گػت غْێٌێکی غبرەکبى ّ ُەر چەغٌە پێْەًضی ًێْاى غبرەکبى ّ تەًبًەت لە ًبّ غبرەکبى صا ثە ّرصی کۆًترۆل صەکرا. گرتّْسبًەکبًی جەزائیر ّاتب ' ثبرثرۆش ' ' ،فێرى ' ' ،ثەرّاعیض ' ّ ' دێي صی ' لە تێکۆغەراى جوەیبى صەُبت .تەًبًەت زۆر لە سەثبتگێڕاًی جەزائیریبى ثۆ فەڕاًطە ّ ثبلی ًبّچە صەضت ثە ضەر صاگیراّەکبًی لە ّاڵت ثرصثّْیبًٌە صەرەّّە .زیٌضاًی ثەًضەری 'هبرضێ ' ثە ڕاصەیەک لە عەرەثەکبى پڕ ثجّْ کە ثەرپرضبًی زیٌضاى لە زۆر ثًّْیبى گبزًضەیبى ُەثّْ ّ جگە لە ًبّ زیٌضاًەکبى زۆر کەضیبى لە پػتەّەی تێل صڕّەکبى زیٌضاًی کرصثّْ .گرتّْسبًەکبًی ' لۆصی ' ' ،پۆل کبزێل ' ' ،ثەرّالیە ' ثە صرێژایی چەًضیي ضبڵ سبًەسْێی هْجبُیضاى ثّْى ّ ئبهبًجی ضەرەکی صاگیرکەراًیع ثەرگری کرصى لە پەرە ضتبًضًی غبًە چبالکیەکبًی پبرتیساًی ثًّْ .یساهیەکبى ثە صّای صۆزیٌەّەی غبًە تیویەکبًی هْجبُیضاى ضەریبى لە تەّاّی هبڵەکبى صەصا .ثەاڵم 130ضبڵ سەثبت لە صژی صاگیرکبری صڕًضاًەی فەڕاًطەّیەکبى سەثبتگێڕاًی کرصۆتە پۆاڵی ئبّصراّّ .اڵتی فەڕاًطە ضەرەڕای ضْضیبلیطت ثًّْی لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی ضەرهبیەصاراى صەجّْڵێتەّە ّ ضپب پػتیْاًی لە کۆچجەرەکبى صەکبت ّ تێکػکبًی کۆهبری چْارەهی فەڕاًطە لە ئبکبهی ئەم سباڵًەی سْارەّە صاثّْ: ڕاگەیبًضًی سۆهبڵی کرصًی کبًبڵی 'ضْئێس' لە الیەى ضەرُەًگ 'جەهبڵ عجضالٌبصر ' لە هیطر صا کە صەّڵەتە ئیوپریبلیطتیەکبًی تّْغی ترضێکی گەّرە کرص. ' ئیضى ' ' ،گیوۆڵە ' ّ ' صاڵص ' ثە ثەغضاری کرصى لە کۆثًّْەّەیەکی ًِێٌی صا گەاڵڵەی ڕّّسبًضًی ڕژیوی ' عجضالٌبصر ' یبى صاًبثّْ .چًّْە ضەری غەپۆلی ُەضتی ضْضیبلیطتی ُبّکبت لە گەڵ ُبتٌە ضەرکبری ' عجضالٌبصر ' کیػْەری ئەفریمب ّ جّْاڵًەّە جیِبًیەکبًی سطتە ژێر کبریگەری سۆیەّە .ثەرە ثە ئیلِبم ّەرگرتي لە ُەّڵەکبًی ' عجضالٌبصر ' ثەرصەّام لە ڕاگەیبًضراّەکبًیبى صا هسگێٌی ضەرکەّتٌی جّْاڵًەّە جیِبًیەکبًیبى صەصا.
~ ~ 72
دکّْهەتی ضّْضیبلیطتی فەڕاًطە ضەرەڕای پڕّپبگەًضە ئیضۆلۆژیەکەی ،ثە کرصەّە لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی ئیٌگلیص صا ،ثە ّەژێر پێ ًبًی رێ ّ غْێٌە ًێْ ًەتەّەییەکبى ُێرظ صەکبتە ضەر هیطر ّ ئەم هەضەلە ًبّەڕۆکی ڕۆژًبهەی ئۆهبًیتە ئۆرگبًی ضْضیبلیطتەکبى صەسبتە ژێر غک ّ گّْهبًی سەثبتگێڕاًەّە' .دریت' ئۆرگبًی عەلیضەتی دیسثی کۆهۆًیطتی جەزائیر کە لە ڕاضتی صا لمێکە لە دیسثی کۆهۆًیطتی فەڕاًطە لە پبضبّ صاًەّەی ُێرغی صەّڵەتی فەڕاًطە ّ الّاز کرصًی ثەرە صەضت صەکب ثە پڕّپبگەًضە. جّْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر ثە کرصەّە ثە ُبّکبری کرصى لە گەڵ پۆلیطی ًِێٌی ُەّڵ صەصا سەثبتگێڕاى ئبغکرا ثکبتُ .ەل ّ هەرجی غۆڕغگێڕی زۆر پیضاّیطتی ًْێی ُێٌبّەتە گۆڕ .غێْازی ًِێٌ ی کبری ّ چبالکی ژێر زەهیٌی لە پێٌبّ ڕاچڵەکبًضًی ثە تەّاّی کۆهەڵگب ،لە الیەى ثەرە ثەڕێْە صەچێ .ثەرە ثە کەڵک ّەرگرتي لە ئەزهًّْی 'ڕێکشراّی ًِێٌی' ّ 'کۆهیتەی غۆڕغگێڕی یەکێتی ّ کرصەّە' ثۆ لە یەک ُەاڵّارصًی صۆضت ّ صّژهي تێجیٌی ّ ضەرًجی تەّاّی سۆی ثە کبر صێٌێ .ئەهە ّای کرصّّە کە ثەغێکی ثەرچبّ لە کۆهەالًی گەل ثۆ ًبّ سەثبت ڕاثکێػرێي .پێػڕەّە غۆڕغگێڕەکبى ثە ُۆی ثًّْی ئەزهًّْی ضەرەتبییبى صەثێ ثۆ گەیػتي ثە ضەرکەّتٌی تەّاّ ثە یەکڕیسی ّ یەکپبرچەیی سۆیبى ّ کەڵک ّەرگرتي لە غێْازی تبکتیکی لە ثْاری ثە کرصەّە صا ضەرکەّتّْ ثي .ثە پێْەری کرصاریبًەی پێْەًضی ًێْاى تیۆری ّ پراکتیکی غۆڕغگێڕی ثە ثەغضاری کرصى لە ًبّەڕۆکی ڕەّتی غۆڕغگێڕاًە صەضت ثە ڕێکشطتي ّ تەغکیالت صەکبت .سەثبتی چەکضاراًە ثە پەرە صاى ثە ُێسە غۆڕغگێڕەکبى لە تەّاّی ئبضت ّ ثْارە ًەزەری ّ عەهەلیەکبى صا پێْیطتە .ثەم جۆرە تێکۆغەراًی گەل ثە تێپەڕاًضًی صەّرە ئیضۆلۆژی ّ ًیساهیەکبى لە پێٌبّ ئبهبًجەکبًی جّْالًەّە صا صەکەًّە سسهەت کرصى ثە گەلەّە .ثەم جۆرە جەهیلەظ ّەکّْ ئەّاًی صیکە لە گػت الیەًەکبى صا تبلی کرایەّە ّ ُەضت ّ لێِبتّْیی ثۆ چبالکی ثەڕێْە ثرصى ،ثە کرصەّە صەرکەّت .لێِبتّْیی ُەر سەثبتگێڕیک ثۆ ثّْى ثە ئەًضام لە ًبّ ثەرەصا ثەڵگەی سەثبتگێڕەکە ثّْ.
زۆر ئبفرەت ثًّْە ئەًضاهی ثەرە کە سبّەًی چْار هٌبڵ ثّْى .لە ًبّ غبًە ّ سبًە تیویەکبًی ثەرەصا ،ثرایبى ّ سّْغکبى ّەکّْ ثرا ّ سْغکی ڕاضتەلیٌە صەژیبى .ڕەفتبر ّ صیطیپلیٌی تەّاّ لە ًبّ صەضتە ّ تبلوەکبى صا ُەثّْ.
~ ~ 73
ضەرەڕای ئەًضام ثًّْی لە ًبّ تیوی ئبگرصا لە صەرەجەی یەکەم صا ثەرًبهەکەی ضیبضی ثّْ کە لە پەًب کبری ضیبضی صا
فێری پەرّەرصە ًیساهیەکبًی ّەک ئبغٌب ثًّْی
ضەرەتبیی لە گەڵ کەرەضەی تەلیٌەّەی ّەک 'کۆکتۆل هۆلۆتۆف' ثۆهجە صەضتکرصەکبى، ئەًْاعی ًبرًجۆکی غەری ّ کبر ّ ثبری تری ّەک کبری چبپ ّ لەثەر گرتٌەّە ،ضبستە کرصًی ئیجبزەی ضەیبرە لێشْریي ّ صرّّضت کرصًی ژهبرەی هبتۆر ّ ...ثّْ ّ فێری کرصى. ُەڵجەتب زاًیبری لە ضەر ئەم کبراًە ثۆ ثەڕێْەثرصًی چبالکی ثەش ًەثُّْ ،ەر ثۆیە صەثّْ فێری ئبگبصارثًّْی پێْیطت ضەثبرەت ثە غەڕی پبرتیساًی ًبّغبرەکبى ثێت .جەهیلە لە ضەرەتبی ئەرکەکەیضا ُیچ یەک لە کبر ّ ثبری ڕێکشراّەیی لە هبڵەّە لە گەڵ کەش ثبش ًەکرص ّ ثە ثەڕێْە ثرصًی غێْازی جۆراّجۆر ُەّڵیضا کە ُەڵص ّ کەّت ّ ُبتّْچۆکبًی لە هبڵەّە ثە ًِێٌی ڕاگرێ ّ ًەکەّێتە ژێر غک ّ گّْهبى ّ ّرصثیٌی ئەًضاهبًی ثٌەهبڵەّە. ثەم جۆرە ًەفیطە ی سْغکە ثچّْکی غّْی کرص ّ ثەاڵم ئەّ ثە ُۆی ُەل ّ هەرجی ضیبضی سۆیەّە ًەیتْاًی غّْ ثکبت .ئەّ ثۆ چەًضیي هبًگ هبڵی ثە جێ ُێػت ّ لە گەڵ ئەّ کەضەی کە ئبڵمەی پێْەًضی ًێْاًی سۆی ّ ثەرپرضبًی ضەرّّتر ثّْ ،ثۆ فێر ثًّْی ڕاُێٌبًی ًیساهی ڕّّی لە کێْەکبى کرص .ئەّ لە الیەى ضەرثبزاًی ئەرتەغی ڕزگبری سْاز فێری چبالکی ًیساهی ثّْ. صاثیي کرصًی صاّ ّ صەرهبى ّ ثرصًی ثۆ ًبّ صەضتەکبًی ئەرتەغی ڕزگبری سْاز ،ثێ غک کبرێکی صژّار ثّْ .چۆًکّْ زۆر ثە تًّْضی لە الیەى ًیساهیەکبًەّە کۆًترۆڵ صەکراُ .ەر ثۆیە ڕاُێٌبى ّ تبکتیکە پێْیطتەکبًی ثۆ ثەڕێْە ثرصًی چبالکی ًێْ غبرەکبى فێر ثّْ. گریٌگتریي هەضەلەی پبراضتٌی ئەهٌیەتی ئەّ ثەم جۆرە ثُّْ .ەر ثۆیە تەّاّی پێْەًضی ّ ُەڵص ّ کەّتی یەکە یەکەی ًەفەرەکبى ثە هەثەضتی پبراضتٌی گیبًی کبصرەکبى لە الیەى رێکشراّە ّە کۆًترۆڵ صەکرا .چۆًکّْ ثچّْکتریي ُەڵەی کەضێک صەیتْاًی زەثری لەرەثّْ ًەکراّە لە صەضتە ُەڵطّْر ّ چبالکەکبى ّ غبًەکبى ثضات.
~ ~ 74
لە زۆر ثْارصا ثە ُۆی کەهتەرسەهی ثەغێک لە ئەًضاهبًەّە ثەرە زۆر زەثری ّێ کەّتجّْ. غەڕی ڕزگبری سْازی ضًٌّْەتە کۆًەکبى تێک صەصات .کچبى ّ کْڕاًی سْازیبری ئەًضاهەتی لە ثەرە ّ ئەرتەغی ڕزگبری سْازصا صەثێ ضًٌّْەتە ثٌەهبڵەییەکبى ّەژێر پێ ثٌێي .ئەّ کبتە کەضێک صەتْاًێ کەضبیەتی سۆی ثە تەّاّی ُەضت پێ ثکبت کە ئەًضام یبى الًی کەم الیەًگری ثەرە ثێت .ثەم غێْە پێْیطت صەکبت کە ُەهّْ صاة ّ ًەریتە ثٌەهبڵەییەکبى لە ژێر پێ ثٌرێيُ .ەهّْ تێکڕا گْێ لە صەًگی ضەرثەضتی جەزائیر لە راصیۆ صەگرى .پێْەًضیەکی تبزە لە ًێْاى گەلضا صاصەهەزرێ .صۆضتبیەتی ّ یەکگرتّْیی جێی ڕق ّ ثێساری صەگرێتەّە.
ئەگەرچی ُەًضێک کەش ثە غک ّ گّْهبًەّە سۆیبى ثە الّە صەگرى ّ جبرجبرە لە گەڵ ئەفراصی ًیساهی فەراًطەّی ثۆ ئبغکرا کرصى ّ ثە گرت صاًی سەثبتگێڕاى ُبّکبری صەکەى .ضەرەڕای ثیر ّ ثۆچًّْی فەڕاًطەّیەکبى ثەغێکی زۆر لە لۆهپێٌەکبى صّای ئەّەی ڕاُێٌبًە ضەرەتبییەکبًیبى ّەرگرت ّ ئبگبصاری ُەل ّ هەرجە چیٌبیەتیەکبى ثّْى صە ضتیبى کرص ثە ُبّکبری کرصى لە گەڵ ثەرە ّ زۆر غەُیضیبى لە پێٌبّ سبکەکەیبى صا صا. ثە پێک ُبتٌی ئبڵْگۆڕ لە پێْەًضی ثٌەهبڵەیی صا لە دبڵەتی هبڵضاری ُبتٌە صەر ّ ثەغضاری چبالکی غۆڕغگێڕاًەیبى کرص. ثە ُبتٌی ئبفرەتبى ثۆ ًبّ ثەرە ئبزاصی ئبفرەت ّ پیبّ صەثێ ثە یەک .ئبفرەتبى لە ژێر دەثبکبًیبى صا چەکی صەضتی یبى ڕۆهبًە ُەڵضەگرى .جیِبًی هٌباڵًەی پێػّْ جێگبی سۆی لە گەڵ ًبضیٌی ڕاضتی یە کۆهەاڵتیەکبى صەگۆڕێتەّەً .بضیي ثەرپرضبیەتی ًْێ صەسْڵمێٌێ. ثەم جۆرە ّەکّْ پبرتیساًێک لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ًیػتیوبًەکەی صا ،چەک صەکبتە غبى لە ثری ًّْلن ثّْى لە ًبّ ُەضتە ڕۆهبًطیەکبًی ضەرصەهی الّێتی صا ،صەثێتە کچێکی سەثبتگێڕ ّ ًبزًبّی 'سْغک' ی پێ صەصرێ. جەهیلەظ صّای تێپەڕاًضًی صەّرەی ضەرەتبیی ثە ُۆی سبّەى ثًّْی لێِبتّْی ضیبضی ّ ئەساللی ّ لەغطبسی صەچێتە ًبّ تیوەّە ّ کبتی ئەرک ثەڕێْە ثرصى لە الیەى تەغکیالتەّە
~ ~ 75
کبراهەی ّ تْاًبی ًیساهی فێر کرا .ثەرپرضبیەتیەکەی صیطبى پێْەًضی لە گەڵ ئەفراصی ثەرە ُەثُّْ .ەرّەُب گریٌگتریي ئەرکە ڕێکشراّەییەکبًی ثەم غێْەیە ثّْ. ً .1ەفەری گیراّ لە کبتی گیراى صا لە ُەًضێ ثْاری تبیجەتەّە هبفی ّاڵم صاًەّەی ُەثّْ .لە ڕاضتی صا ثەرە ضەرەڕای ُەًگبّی کبریگەری ئەهٌیەتی زۆرکەضی لە ثە یەک گەیػتي لە صەضت صاّەُ .ەرّەُب پبرتیساًێک صەثێ ئبگبصاری تەّاّی لە گەرەکەکبًی غبری ُەثێ ثۆ ئەّەی ئەگەر ُبتّْ ثە ُۆی سراًە ژێر چبّەصێری یبى ّەصّا کەّتي، ثتْاًێ ثە ئبضبًی جێ گۆڕکە ثکبتّ .اتب ّا چبکترە لەّ غْێٌبًەی کە پۆلیطی تێضا ثەرچبّە ُبت ّ چۆ ًەکبتً .بضیٌی کۆاڵى ّ صّا کۆاڵًەکبى گریٌگی ثەرچبّی ُەیە .ثە تبیجەت لە کبتێکضا کە دکّْهەت ًیساهی ڕاگەیبًضراّە .لە کبتی ثەڕێْە ثرصًی چبالکی صا ،صەثێ ڕەًگ ّ ڕّّ ّ ڕّّسطبر ئبضبیی ّ ثێ سەیبڵ ثێ. .2غێْ ازی جل ّ ثەرگ پۆغیيُ ،ەڵص ّ کەّت ّ غێْەی گۆڕیٌی ضیوب ّ غێْە ضەرەتبییەکبًی هیکیبج کرصًیبى فێر کرص .ئەّ صەثّْ غێْازێک ثۆ سۆی صیبری ثکبت لە ُەڵجژارصًی جل ّ ثەرگ ّ ، ...کە ًەًبضرێتەّە. .3صەثێ ثە پێی ُەًضێک ڕێ ّ غْێٌی جۆری هبڵە تیویەکبى ثە غێْەیەک صیبری ثکرێت کە لە کبتی ڕّّصاّێک صا ثتْاًضرێ ئەّێ ثە جێ ثِێڵضرێ ّ ُیچ چەغٌە ضەًض ّ ثەڵگەیەک کە ئەّاًی پێ غٌبضبیی ثکرێ لە کبتی پێْیطت صا ،لەّێ جێ ًەهێٌی .پبرتیساى ثە پێی لێکضاًەّەیەکی گػتی صەثێ لە ُەهّْ غْێٌێک ثێ ّ لە ُیچ غْێٌێکیع ًەثێ. .4ثە پێی گەاڵڵەی کۆهیتەی ًبّەًضی ثەرە ،صەثێ ئەًضاهبًی ڕیکشراّ سبّەًی تْاًبیی ثەصەًی ّ کبراهەیی ثي .ثە ّەرزظ کرصى ّ کەژەّاًی لەغی هرۆڤ ڕێک صەسرێ ّ ئبهبصە ثًّْی چبالکی تێضا پێک صێ. ُەرّەُب ُەر کەضێک صەثێ ثە ڕاکرصًی ثەرصەّام ،ثجێتە ڕاکەرێکی ثبظ ّ ثە ڕاکرصًی سێرا ّ لە ضەرەسۆ ثجێتە سبّەى لەغێکی پتەّ ّ صارێژراّ .غێْازی فێرثًّْی ًُْەری ثەرگری لە سۆ کرصىّ ،ەک کەڵک ّەرگرتٌی صەضت ثەجێ لە چەک چ چەکی ضبرص یبى گەرم گریٌگی زۆری ُەیە لە زیٌضّّ هبًەّەی چریکێک صا. الفً -ەفەر صەثێ سۆ ثجْێرێ لە صەرصی صڵ کرصى لە الی سەڵکی جۆراّجۆر ّ تەًبًەت سۆغەّیطتەکبًی ثۆ ئەّەی زاًیبریەکبى لە چْارچێْەی سۆیبى صەرًەچي.
~ ~ 76
ة -لە ئْضْڵە ضەرەتبیی ّ پێْیطتیەکبًی ثًّْی ئەساللی غۆڕغگێڕی ،سۆڕاگرتي ّ ثڕّا ثە سۆ ثًّْە. ج -ثەڵگە ّ زاًیبری لە کبتی پێْیطت صا ،صەثێ لە غْێٌێک ثػبرصرێتەّە کە لە کبتی هەترضی صا ،ئیوکبًی لە ًبّ ثرصًی هەترضیەکبى ُەثێت. ص -زاًیبری ُەرکەضێک لە ضەر ثەرە ثە غێْەی پێْیطت لە چْارچێْەی چبالکیە ثە کرصەّەکبًی صا صیبری صەکرێ ّ ُیچ پێْیطت ثە ّەرگرتٌی ثبلی زاًیبریەکبى ًبکبت. ٍ -فیضاکبری ّ لە سۆثرصّّیی یبًی ثە زیٌضّّیی صەضتگیر ًەکراى ،لە ئەرکە گریٌگەکبًی ُەر سەثبتگێڕێکە .لە کبتی ڕّّثەڕّّ ثًّْەّە لە گەڵ صّّژهي صا ،صەثێ ثە کەڵک ّەرگرتي لە ُەهّْ ئیوکبًبتێک ثەرگری لە سۆی ثکبت ّ سۆی ثە صەضتەّە ًەصات کە ثجێتە هبیەی ئبثڕّّ چّْى .صەثێ یبى ثە دەثی ضیبًّْر یبى تەلبًضًەّەی ًبرًجۆک یبى کەڵک ّەرگرتي لە صەهبًچە سۆی ثکْژێت.
~ ~ 77
چبالکی پبرتیساًی ًبّغبر لە گەڵ ثەرەّپێع چّْى ّ گەغە کرصًی جْاڵًەّەی غۆڕغگێڕاًەی سەڵک ،ثبضی ثەڕێْەثرصًی ُەًضێک ُەًگبّی ًْێ لە الیەى ڕێجەراًی ثەرەّە ُبتە گۆڕێ .تەدرین کرصى ّ ًەکڕیٌی ثاڵّکراّەکبًی ّاثەضتەیی لە جەزائیر ثۆ ّێٌە (ًەصای جەزیرە) کە ثە سسهەت کرصى ثە صاگیرکەراى ًبضراثّْ ّ ثبثەتی تەثلیغبتی ثبزرگبًی ثاڵّصەکرصەّە ّ ُەرّەُب لە ثْاری ضیبضیع صا ثە ًّْضیٌی ثبثەتگەلێک لە چەغٌی ڕەت صاًەّەی ًبّەڕۆکی غۆڕغگێڕاًەی ثەرە ّ ثبلی ڕێکشراّە پێػکەّتي سْازە ضیبضی ّ ًیساهیەکبى ّ لە الیەکی صیکەظ ثاڵّ کرصًەّەی ثبثەتی صژی غۆڕغگێڕاًە ،زیبًی لە جّْاڵًەّە صەصا. ُەرّەُب لە ضەر ثۆچًّْی ڕێکشراّ لە کۆتبیی ضبڵی 1956صا ثە هەثەضتی گەغە کرصًی جّْاڵًەّە ّ زاًیبری سەڵک لە هەضەلەکبًی پػت پەرصە ّ ُەرّەُب ثە ُۆی ثًّْی ضبًطۆر ّ تەپڵەضەری زۆر ،ڕاصیۆی ''صەًگی جەزائیری ئبزاص'' صاهەزرا .ئەم ڕاصیۆیە ثە ُۆی صەّڵەهەًضی ّ صرّّضتی ُەّاڵەکبًی پێگەی کۆهەاڵیەتی پتەّی ّەصەضت ُێٌب .ئەم ّەضیلەی پێْەًضیە لە صەرًّّی غۆڕغگێڕاًەی سەڵکضا ،ڕۆڵی غبیبى ّ ثەرچبّی صەگێڕا. ئەم ڕاصیۆیە یەکێتی ًبّڕیسەکبًی سەڵکی ثەُێس کرص. ثەم جۆرە کبرثەصەضتبًی ئەهٌیەتی فەڕاًطەّی ،کڕیي ّ فرۆغتٌی ڕاصیۆ لەصەغە ڕاصەگەیەًي ّ ثەم غێْە ئۆگری ّ عەاللەی سەڵک ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ڕاصیۆ صەچێتە ضەر .ثۆچی سەڵک ئبّا ثە صڵگەرهی ّ ئۆگری ُەّڵ صەصەى .ثە ثێ گّْهبى گەغە کرصى ّ ُەڵکػبًی ئیراصەی ًەتەّەیەک ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ئبزاصی ،ضیوبی زیبتر ثە سۆیەّە صەگرێ .فەڕاًطەّیەکبى کە لە صرێژە کێػبًی ئیطتیعوبر لە جەزائیرصا ثێ ُیْا ثّْى ّ صەزاًي کە صەضەاڵتی ًیساهی ئیتر کبرکرصی جبراًی ًەهبّە ،ثە ّەڕێ سطتٌی ّتّْێژ ّ چبّپێکەّتٌی ثەرصەّام ُەّڵی صاًبًی ئیطتیعوبری ًْێ صەصەى .ئەّاى ُەّڵ صەصەى کۆهەڵگبیەکی هەضرەفی ّ ثە کبرثەر صاهەزرێٌي .ثەاڵم جّْاڵًەّە ثە ثیر ّ ڕا ّ ئیضئۆلۆژی ئیطالهیبًە لە ُەّڵی ُێٌبًەصی کۆهەڵگبیەکی یەکپبرچە لە ضەر ئەضبضی دەلبًیەت ّ صاصپەرّەری تێکەڵ ثە ئبهبًجە ثەرزە هرۆییەکبًي .ثە پێ صاگرتي لە ضەر
~ ~ 78
ًبضٌبهەی عەرەثی ّ ئبییٌی ثۆ صرێژەصاى ثە غۆڕظ ّ صّّرسطتٌەّەی دکْهەتی ئیطتیعوبری ،ثێ گْهبى ئەّ ًەتەّەیە ڕێگبی ثەستەّەری سۆی ُەڵضەثژێرێ. ئێطتب صّای تێپەڕثًّْی غەظ ضبڵ ثە ضەر ُەڵگیرضبًی سەثبت ،فەڕاًطەّیەکبى ُەرّا ثۆ صرێژە صاى ثە صەضەاڵتی سۆیبى پێضا صەگرى ّ ثە ُیچ غێْەیەک ئبهبصە ًیي گۆڕاًکبری لە ضیبضەتیبى صا پێک ثێٌي .ثە ثەرصەّاهی صەضتەّاژەی ( جەزائیری فەڕاًطە ) لە ًبّ کۆڕ ّ کۆهەڵە ًێًْەتەّەییەکبى صاّ ،ەکّْ ڕاثرصّّ صەڵێٌەّە. گەلی جەزائیر ثە ڕێجەرایەتی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی غەڕی گەّرە ّ ڕزگبری سْازاًەیبى ثە ّەثەر چبّگرتٌی یبضب ًێًْەتەّەییەکبًی غەڕ صرێژە صەصەى .جّْاڵًەّە زیبتر ثەرەّ پێع چّْە .گەل ثە ثڕّا ُەثًّْی ثە ُێسی سەثبتگێڕاًەی تْاًبیی ّ لێِبتّْیی سۆی ثۆ صاهەزراًضًی دکّْهەت ّ ًەتەّەیەکی ضەرثەسۆ ڕاصەگەیەًێ .لە ًبّچەیەک ثە ًبّی ( هعطکر ) ژهبرەی 30کەش لە پبرتیساًەکبًی ثەرە تب صّاییي فیػەک لە دبضت صّژهي صا سۆراگری صەکەى ّ صّژهٌیع پبظ ثە صیل گرتٌیبىُ ،ەهّْیبى لە ئبّایی ئیعضام صەکبت. فەڕاًطەّیەکبى ثۆ الّاز کرصًی ثەرە ،ثە کڕیٌی ثەغێک لە عێل ّ عەغیرەتەکبى ّ صاًی چەک ّ چۆڵ پێیبى ّ ئبڵۆز کرصًی ًبّچەکەُ ،ەّڵی ضەرکّْت کرصًوبى صەصەى .سەثبتی ئەّ ًەتەّەیەی کە پبظ 130ضبڵ لە صەضەاڵتی صاگیرکەراى ثە تەّاّی ّەسۆی کەّتّْە ّ ُەضت ّ ضۆزی غۆڕغگێڕاًەی ضەثبرەت ثە صّژهي ّەجۆظ ُبتّْەّ ،ا ثە ئبضبًی تێک ًبغکێ ّ تەًیب ئبّات ّ ُیْای گەل ئەّەیە کە چەکیبى ُەثێ ّ ثچٌە ًبّ ثەرەّە. فەڕاًطەّیەکبى ڕاصەگەیەًي کە لەت ( ضەدرا ) ّ ضەرچبّە ّ کبًگب ژێر زەهیٌیەکبًی ًبصەًەّە عەرەثە صڕًضەکبى ّ ئبهبصەی ڕێکەّتي لە گەڵ صەّڵەتی کبتی جەزائیر ًیي. هلیۆًێک هرۆڤ لە پػت تێل صڕّەکبًەّە زیٌضاًی کراّى .صاگیرکەر ضەرکەّتٌی سۆی لەُەثًّْی چەک ّ چۆڵی زیبتر ّ ثەڕێْەثرصًی صەضەاڵتی ًیساهی صا صەثیٌێتەّە .لە دبڵێکضا ّرە ّ ئەساللی غۆڕغگێڕاًە ّەکّْ سبڵێکی گریٌگ لە غەڕی ڕزگبری سْازی صا، ڕۆڵی ضەرەکی صەگێڕێ .ضەرکەّتٌی گەل تەًیب لە ڕێگبی زۆر ّ تًّْض ّ تیژی چەکضاراًەّە هطۆگەر صەکرێ ّ ُێسە چەکضارەکبًی ثەرە ثە تْاًبیی ّ لێِبتّْیی سۆیبى صەتْاًي ضەرکەّتي ّەصەضت ثێٌي .ضەرکەّتٌی ڕاضتەلیٌە لە ئبکبهی سەثبتێکی ثەرصەّام صا ّەصەضت صێت .صاگیرکەراى لە ًبّ غەلبهەکبى صا تەلە لە سەڵکی ثێ چەک صەکەى.
~ ~ 79
جۆسەکبًی ئیعضام ،ئەغکەًجە ّ ئبزار لە چبّەڕّاًی سەثبتگێڕاى صایە .فەڕاًطەّیەکبى صّاییي تْاًبییبى ثۆ ضەلبهگیر ثًّْی ُەرچی زیبتریبى ّەگەڕ صەسەى .ڕێکشراّی ژێر زەهیٌی ّ صەضتەڕاضتی ( )O . A . Sکە لە الیەى ًیساهیەکبًەّە پێک ُبتّْە صەضت ثۆ زۆر کبری ًبغبیطت ّ سراپەکبری صەثب ّ لە غْێٌە گػتیەکبى صا تەلیٌەّە صەکب .ثەاڵم ئێوە ثە صڵێکی پڕ لە ُیْا ّ ئیوبى ثە ضەرکەّتٌەّە ،چبالکیەکبًوبى صرێژە صەصەییي.
~ ~ 80
گیراى ّ ئەغکەًجەکراًی جەهیلە ثْپبغب ثە ضەرًجضاى لەّ زاًیبریبًەی کە لە ُەّاڵٌێراًی ًِێٌیەّە ّەصەضت کەّتّْەً ،یْەغەّی صەی فێْریە ڕاضپێراّە ئەهٌیەتیەکبى ثۆ صۆزیٌەّەی صّ کەش لە ئەًضاهبًی کبصری ًبّەًضی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی کە ڕەًگە لە هبڵی ثْپبغب صا سۆیبى دەغبر صاثێ ،گەهبرۆی هبڵی ًبّثراّ صەصەى .ثە ُۆی ّغیبری ّ زیرەکی ُبّڕێ ( ضی هراص ) ّ ُبّڕێ ( ضی جوبل ) ضەریبى لە ثەرص صەصرێ ّ جگە لە ئەًضاهبًی ثٌەهبڵە کەضی صیکە لەّ هبڵە ًبثیٌي .ثۆ صۆزیٌەّەی ثەڵگەیەکی ُەرچەًض چّْکیع ،هبڵەکە ئەم صیْ ئەّ صیْ صەکەى. ئبهبًجی ضەرەکیبى صۆزیٌەّەی چەکە .گەڕاى لەّ هبڵەصا چەًضیي کبتژهێر صەسبیەًێ .ئەّ صزاًەی کە ثە ًبّ ثەڕێْەثەری صاصپەرّەریي ،کەل ّ پەلی ثە کەڵک تباڵى صەکەى .تب کبتژهێر صەی ثەیبًی ڕەًگە زیبتر ثە هەثەضتی تۆلبًضًی سەڵکی گەڕەکەکە ثێت ،لەّ هبڵە صەهێٌٌەّە ّ پبغبى ئەًضاهبًی ثٌەهبڵەکە لە گەڵ سۆیبى صەثەًە گرتّْسبًە. لە گرتّْسبًەی ( ئەلجیبر ) صا جەهیلە زۆر ثە تًّْضی صەکەّێتە ژێر لێکۆڵیٌەّەی ئەفطەراًی ثەغی زاًیبری ّ ُەّاڵگری .ضەرّاى ' ص ' ئەفطەری ثەغی ُەّاڵگری ضّْرە لە ضەر ئەّەی ثە ُەر غێْەیەک ثێت جەهیلە ّە لطە ثێٌێ ّ دەغبرگەی هْجبُیضاى (ضی هراص) ّ (ضی جوبل) ثضۆزێتەّە .جەهیلە ثە پێی ُەل ّ هەرج ّ سبڵە ئەهٌیەتیەکبى دەغبرگەی ئەّاى پێ ًبزاًێ .ئەگەر ثػساًێ ،ئەّە ثە ًرسی صاًبًی گیبًیػی ثێت هبفی ئبغکرا کرصًی ئەّاى ثە سۆی ًبصات .ثە هطت ّ پێاللە صەکەًّە گیبًی ثۆ ئەّەی ّە لطەی ثێٌي .لە گەڵ ئەًضاهبًی ثٌەهبڵەکەی لە ثەراهجەر یەکتریبى صاصەًێي ّ ثە ئەغکەًجە کرصًیبى ّ ئبزاری هٌبڵە ثچْکەکبى ُەّڵ صەصەى سۆ ثشەًە ًبّ صەرًّّی غۆڕغگێڕاًەی ّ ئەّیع ُەر ثێ صەًگە .ئەّ ثێ صەًگیە صّّر ّ صرێژەی کە ُەر ضبتێکی ئەغکەًجە ثە ضبهەکبًی ئەغکەًجەگەراًی ثە صّاّەیە .لێکۆڵیٌەّەکەی چەًضیي ڕۆژ صرێژە صەکێػێُ .ەر لە ضەرەتبی لۆًبغی گرتٌیەّە ثۆ پێ لێٌبى ّ ئیعتراف کرصى صەکەّێتە ژێر ئەغکەًجەّە.
~ ~ 81
لە ڕاضتی صا لە کبتی پێْیطت ثە ُۆی زۆری پەرّەًضەکبًەّە ،لێکۆڵیٌەّە ثۆ تەّاّکرصًی پەرّەًضە ّ ًبرصًی ثۆ صاصگبی صّایی ُێسە چەکضارەکبًی جەزائیر ،صّ ضێ دەّتّْ صەسبیەًێُ .ەهّْ ُەّڵی ئەّاى ثۆ ّە لطە سطتي ّ ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری ضەثبرەت ثە دەغبرگەی ُبّڕێیبى (ضی هراص) ّ (ضی جوبل) ثّْ کە لە ئەًضاهبًی چبالکی ثەرە ثّْى .صۆزیٌەّەی ئەّ صّ کەضە ثۆ صاگیرکەراى ثبیەسێکی زۆر ّ گریٌگی ُەثُّْ .ەر ثۆیە ثە ُەر ًرسێک ُەّڵیبى صەصا ثێ صەًگی جەهیلە ثػکێٌي ّ زاًیبری ّەصەضت ثێٌي. سۆڕاگری جەهیلە لە گەڵ صژکرصەّەی تًّْضی ئەّاى ثەرەّ ڕّّ ثّْ. ئەّاى صەیبًْیطت ثە زۆری یبى تەهبع ّەثەرًبى جەهیلە ّاصار ثکەى کە ُەرچۆًێک ثّْە دەغبرگەی ئەّ صّ ئەًضاهە ئبغکرا ثکەى .تەًیب ّاڵهی جەهیلە ئەهە ثّْ کە هي تەًیب جەزائیریەکی ئ بضبیین ّ ُیچ زاًیبریەکن ضەثبرەت ثەّ صّ کەضە ًی یە .لێکۆڵەرەّەکە پػّْیەکی لێ سْارصەّە ّ پێی گْت '' :تۆ پێت ّایە گرتّْسبًە یبًی چی؟ ثۆیە ًەهبًگرتّْی کە لێرە ًبزت ثکێػیيُ .ەرچۆًێک ثێ تۆ ًبچبری ّاڵم ثضەیەّە .ئەگەر لطە ًەکەی سۆم ًبچبر ثە لطە کرصًت صەکەم ''.لێکۆڵەر لێکضا لێکضا جْێٌی پێضەصا ّ ضّْکبیەتی پێ صەکب. سۆڕاگری جەهیلە لە دبضت لێضاى ّ ئەغکەًجە پڕ هەترضیەکبًی ئەغکەًجە کبرەکە ،ثە تەّاّی لێکۆڵەری تّْرە کرصثّْ .جەهیلە ثێضەًگ صەثّْ .لە چبّەکبًی لێکۆلەر ڕاصەهب. صەیْیطت ثە زهبًی ثێ زهبًی تێی ثگەیەًێ ئەّ کەضەی صێتە ًبّ سەثبتەّە ،ثە ثێ گّْهبى ثە ئبگبصار ثّْى لە ضەستی ّ ًبسۆغیەکبًی ثە ئیوبى ّ ثڕّا ثّْى ثە ڕزگبری ًەتەّەکەی، لە ُەر چەغٌە صاگیرکرصى ّ چەّضبًضًەّەیەک ڕاپەڕیْە .ئەگەر سْازیبری ژیبًێکی لۆهپێٌبًە ّ ثێ سەیبڵ ّ صەرصە ضەری ثبیە ،سۆ سۆی ًەصەسطتە ئەم ڕێگبیەّە. صّای لێکۆڵیٌەّە ضەرەتبییەکبى ثرصیبًە زیٌضاًی تەک ضلّْلیەّە کە گەلێک تبریک ثّْ. ُۆصەکەی پڕ ثّْ لە ئەضپێ ّ صەعجبی جۆراّجۆر .ثۆ ئەّەی لە صەرًّّەّە ثیرّسێٌي، چەًض ضەعبت جبرێک لە ُۆصەکە صەیبى ُێٌب صەر ّ لێکۆڵیٌەّە صەضتی پێ صەکرص. پرضیبرەکبى ُەر ّەکّْ پێػبى ضەثبرەت ثە ُبّڕێیبى ثّْ .ثێ صەًگی ّ سۆڕاگری جەهیلە ّای لە ئەغکەًجە گەراى صەکرص ،کە صەضت ثۆ زۆر ئەغکەًجەی جۆراّجۆر ثەرى .ثەاڵم ئبکبهەکەی ڕّّى ثّْ .تەّژهی لێضاًی هطت ّ پێ ُەر زیبص صەثّّْ .رگ ّ تەًیػت ّ کەلەکەی جەهیلە کەّتجًّْە ثەر هطت ّ پێاللەی گەّرە لێکۆلەرەکبًەّە .کبتێ ئەّ
~ ~ 82
ئەغکەًجە ضەرەتبییبًە ُیچیبى پی ًەکرا ،جۆر ّ غێْازی ئەغکەًجە صەرًّّیەکبى ثۆ صرکبًضًی ڕاضتیەکبى صەضتی پێ کرص. (عجضالعسیس ثْپبغب)ی ثبّکی ّ ُەرّەُب (عجضلی ادوض) ی زاّای ثۆ لێکۆڵیٌەّە صێٌٌە ژّّری ئەغکەًجەّە( .عجضلی ئەدوەص ) ی هێرصی سْغکی لە ثەر چبّی سۆی ڕّّت ّ لّْتیبى کرصەّە ّ ثبتّْهیبى لە صّاّە تێڕاکرصُ .بّار ّ ًبڵەی پڕ لە ئبزاری ضبڵۆًی ئەغکەًجەی صاگرتجّْ .چبّەکبًی ثە ُۆی ئێع ّ ئبزارەّە سەریک صەثّْ صەرثێي .ثە ثبّکی ُەڵضەهیسى ّ ثە ثەر چبّی ثبّکیەّە ئبزاری صەصەى ّ ثەرصەّام صەیضەًە ثەر جْێي ّ ضّْکبیەتیً .ەفیطەی سّْغکیػی لە هەردەهەتی ئەغکەًجەگەراى ثێ ثەظ ًبثێُ .ەرثۆیە ئەّیع صەصەًە ثەر غەپ ّ پێاللە. لەّکبتەصا جەهیلە ّەلطە صێ ّ صەڵێ'' :هي ئەًضاهی پێْەًضی ثەرەم ّ ئەرک ّ پیػەی هي لەّ ڕێکشراّەصا صاثیي کرصًی صاّ ّ صەرهبى ّ ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری ّ پێْەًضی ًێْاى صەضتە ّ ًەفەرەکبًە .هي ثۆ هبّەی چەًض ڕۆژێک ثێ ئەّەی کەش لە ئەًضاهبًی ثٌەهبڵە ئبگبصار ثێ ،ئەّ ُبّڕێیبًەم لە صیْەکەم صا دەغبر صاثّْ .ثەاڵم ثە دەغبرگەی ئێطتبیبى ًبزاًن .ثە صڵٌیبییەّە پێتبى ثڵێن ئەگەر ثػوساًیجبیە ًەهضەتْاًی پێتبى ثڵێن .ثبّکن ّ زا ّاکەهبى تّْغی ُیچ تبّاًێک ًەثّْى ّ لەم ثبرەّە ُەڵەیەکیبى ًەکرصّّە .صەضت ثەرصاری ئەّاى ثي .هي لەثەر صەضتی ئێْە صام''. لێکۆڵەر ّاتب ضەرّاًەکە ثسەیەکی صێتێ ّ ضەثبرەت ثەّەی کە ّرصە ّرصە لە ّەلطە ُێٌبًی صا ضەرکەّتّْ صەثێُ ،ەضت ثە لەسۆثبیی ثّْى صەکبت ّ صەضت صەکب ثە ئبهۆژگبری کرصًی: '' ئەگەر غْێٌی ئەّاًوبى پێ ثڵێی ًەک ُەر ثٌەهبڵەکەت ،ثەڵکّْ سۆغت ڕێگب پێ صەصەییي ثچیەّە ...سەاڵتێکیػت صەصەیٌێ .تەًیب ثە صاًی غْێي ّ ئیوسا کرصًی لێ ثّْرصى ًبهە صەتْاًی گیبًی سۆت ثکریەّە''. جەهیلە تف صەکبتە صەم ّ چبّی لێکۆڵەرە جەلالصەکە ّ لبلب پێضەکەًێ .جەلالصەکە ثە جۆرێک لێی صەصا کە صصاًەکبًی صەغکێ ّ جەضتەی ثێ گیبًی صاّێٌەّە ًبّ ضلّْلەکەّە. ئەّ ثە هەثەضتی ًبڕەزایەتی صەرثڕیي لە کرصەّەی ًبیبضبییبًەی جەلالصەکبى ،هبى لە سْارصى صەگرێُ .ێس ّ تْاًبی ثە ُۆی ئێع ّ ئبزار ّ ئەغکەًجە ّ ًەسْارصى ،تّْغی
~ ~ 83
الّاز ثّْى ّ صاڕهبى ُبتّْە .ثەاڵم لە صەرًّّەّە ُەضت ثەّە صەکبت کە ثە ئبغکرا ًەکرصًی ُبّڕێیبًی کەضبیەتی غۆڕغگێڕاًەی سۆی ثرصۆتە ضەر .ثەاڵم صّژهي صەضت ُەڵگر ًی یە ّ ثە صّای ئەّ ّى ثّْاًەصا سطتّْیبًەتە ژێر ئەغکەًجەّە ثۆ ئەّەی ثەڵکّْ ضەرکەّتّْ ثي .جەهیلەظ زۆر ثبظ صەزاًێ کە چەًضیي جبر ثە ُۆی ئەغکەًجەّە لە ُۆظ سۆی چّْە ّ کەچی صیطبى ّەُۆظ سۆیبى ُێٌبّەتەّە ثۆ ئەّەی جبرێکی صیکە لیکۆڵیٌەّەی لە گەڵضا ثکەىُ .ەرّەُب لە ًبّ زیٌضاى صا ثۆ پبضبّ ُێٌبًەّەی ئەغکەًجەکبًیبى تۆهەتی ثۆهت صاًبًەّەی لە هەی فرۆغیەک صەصەًە پبڵ .لە دبڵێکضا صڵ ّ صەرًّّی ئبگبی لەهە ًی یە .چۆًکّْ ئەرکی ڕێکشراّەیی ئەّ جیبّازە .ثۆ صرێژەی لێکۆڵیٌەّە ّ ضپبرصًی ثە صەضتی کبرًبضبًی لێِبتّْی ڕّکٌی صّ ،صەیگْازًەّە گرتّْسبًەی (دطێي صی) .لەّێضا ّەک ضەرصەهی لە صایک ثّْى ،ثە تۆپسی ڕّّت ّ لّْتی صەکەًەّەّ .ایەری کبرەثبی لە صەّری هەهکەکبًی صەثەضتي .ثۆ ئەّەی ُبتُْبّاری ًەڕّا ،پەڕۆیەکی لە صەهی صەئبسٌي .ضیوی کبرەثب ثە ضەر گػت ثەغەکبًی لەغی صا صێٌي .تەّژهی کبرەثب ُێسی سۆی لە ًبّ لەغی صا ثاڵّ صەکبتەّە ّ لەغی صەلەرزێٌێ .گیبًی ّەلەرزیي صەکەّێ ّ ًبتْاًێ ُبّار ثکبت ّ صەًگ ُەڵجڕێ .صەًگ ّ ُبّار لە گەرّّی صا کپ صەثێ .جەلالصەکبى لە چبّەڕّاًی تێکػکبًضًی سۆراگری ئەّصا، لە صەّرەی ُباڵّى .ثەرصەّام جْێٌی پێ صەصەى ّ ئبگری لًّْکە جگەرەی صەسەًە ضەر ضیٌگ ّ ڕاًەکبًی .ئەغکەًجەگەراى ثێ گّْهبى لە ئبزار ّ ُبّاری جەرگجڕی ئەم سەثبتگێڕە ثە ّرە چبًّەترضە ،کەیفیبى ضبزە .ئەّیع ُەرّا لە سۆراگری صا ضّْر ّ ڕاضتە .ثیر ّ ثڕّا ّ ڕاضتگۆیی غۆڕغگێڕاًەی کەضبیەتی ًۆکەرەکبى تێک صەغکێٌێ ّ ثۆ ثەڕێْە ثرصًی ًیەت ّ هەثەضتی گاڵّیبى زیبتر ُبًیبى صەصا.
چەًضیي ڕۆژ ئەم ئەغکەًجە صاًە صەسبیەًێ .ثەاڵم ُەر ّەکّْ پێػّْ ُیچ ئبکبهێکی ثۆ لێکۆڵەراى ًی یەُ .ەر ثۆیە جۆری ئەغکەًجە صەگۆڕى .لە ّاًی دەهبم صا ئەزهًّْی سۆیبًی لە ضەر تبلی صەکەًەّە .ضەری صەثەًە ثەر ئبّ ّ پێی صەڵێي کە ئەگەر ُەرّا ثێ گْێی ثکبت صەیشٌکێٌي .ثەاڵم جەهیلە ئەهە صەزاًێ کە ثەم زّاًە ًبیکْژى .ثە زللە لێی صەصەى ّ ثە ُۆی ئەّە کە تیرۆریطتێکی هرۆڤ کّْژە ضەرکۆًەی صەکەى ّ تبًەی لێ صەصەى .ئەّ ثۆ غْێٌە ًّکە ،ثەڕێْە ثرصًی ثەغێک لە چبالکیەکبى ّەئەضتۆ صەگرێ .ثەاڵم سۆ ًبتْاًرێ ئەّاى فریْ ثضەیُ .ەر ثۆیە ئەغکەًجە گەراى ثە صەضت ثرصى ثۆ صّاییي
~ ~ 84
کبری ضەرضّْڕ ُێٌەریبى سْازیبری ثە چۆک صاُێٌبًی صەثي .زۆر ثێػەرهبًە لە پێػەّەڕا ثتڵێکی لێ صەصەىُ .بّار ّ صەًگضاًەّە ترضٌبکەکبًی ئێع ّ ئبزارەکبى ،ضبڵۆى صاصەگرێ .لە ُۆظ سۆی صەچێ ّ لەغی ثێ گیبًی صاّێٌەّە ًبّ ضلّْلەکەّە. غێْازە فبغیطتەکبًی ئەغکەًجەگەراى کبریگەر ًەثّْە ّ ئەهە لە ثْاری صەرًّّیەّە زیبًیکی زۆری ثە سۆیبى گەیبًضّّە .جەلالصەکبى سەریکی پێک ُێٌبًی پەرّەًضە ّ ڕەّاًە کرصًی ثۆ صاصگبى .صیطبى ثۆ زیٌضاًی (ثبرثرّش) صەیگْێسًەّە .صەکەّێتە ًبّ ثەغی ژًبًەّە .پێػتر پەرّەرصەی پێْیطتی ّەرگرتّْە .لەّ ًێْەصا ئەًضاهێکی پێْەًضیضار لە الیەى ثەرەّە پێْەًضی پێْە صەکبتّ .ەک ڕێس ّ ضپبش ّ پێساًیي ضەثبرەت ثە سۆڕاگری ّ لە سۆثرصّّیی ،ثەرە ثۆ صەضت ًیػبى کرصًی پبرێس ثۆیُ ،ەًگبّی ُەڵگرتّْەُ .ەڵجەتب ئەم صاّایە ثە ُۆی پبراضتٌی رێ ّ غْێٌی ئەهٌی لە الیەى ثٌەهبڵەی ثْپبغبّە ثەڕێْە صەچێ. سبًوی (ژیسێل دەلیوی) ّەکّْ پبرێسەرێکی پێػکەّتّْی فەڕاًطەّی ڕەًگە ثتْاًێ کبر ثکبتە ضەر ئەّ ُەهّْ ًبتەثبییبًەّەُ .ەًگبّە ضەرەتبییەکبًی پبرێسەر ثە کەڵک ّەرگرتي لە ڕێگبی یبضبییەّە ،ڕاگرتٌی پەرّەًضەکەی ّ ُەرّەُب غکبیەت کرصًی جەهیلە صەثێت لەّ ئەغکەًجەی لە زیٌضاى صا ثۆ لطە لێ صەرکێػبًی ،تّْغی ُبت. ضەرەڕای سبڵە ڕّّى ّ ڕاغکبّەکبًی یبضبی ثٌەڕەتی فەڕاًطە ضەثبرەت ثە لەصەغە ثًّْی ئەغکەًجە ،ثەاڵم صیطبًیع ثەڕێْە صەچێ .لە ًبّ گرتّْسبًەصا ُیچ گْێ ثە ئْضْڵی زیٌضاًی ضیبضی ًبصرێُ .ەّڵ صەصەى زیٌضاًیەکبى لە هەضبیلی جّْاڵًەّە صّّر ڕاثگرى. ثەاڵم صیْارە ثەرزەکبًی زیٌضاى تْاًبی ثەرگری کرصى لە گەغە ضەًضًی غۆڕغیبى ًیە. ًیػبًەی ترضی ڕژیوی صاگیرکەر لە ئیعضام کرصًی زیٌضاًیە ضیبضیەکبى صا ،صەرصەکەّێ. لە کبتی ئیعضام کرصًی تێکۆغەرێک صا ،ثبلی تێکۆغەراى لە زیٌضاى صا ڕۆژّّی ضیبضی صەگرى ّ ثە سْێٌضًەّەی ضرّّصە ًیػتیوبًیەکبى یبص ّ ثیرەّەری غەُیضاى ّ ڕۆژە تبیجەتیەکبى ثەرز ڕاصەگرى. گرتّْسبًەی ''ثبرثرۆش'' تبکّْ ئێطتب زۆر لە سەثبتگێڕە ًیػتیوبى پەرّەرەکبًی لە سۆی صا جێ کرصۆتەّە'' .عْهەر ڕاضن'' ی ڕۆژًبهە ًّْضی ًەتەّەیی جەزائیریع کە ثە زهبًی عەرەثی گۆڤبری ''زّلفمبر'' صەرصەکبت ،گیراّە ّ لە زیٌضاى صایە .ثەغێک لەّ سەثبتگێڕاًەی کە تْاًبی سۆڕاگریبى لە دبضت ئەغکەًجە کرصى صا ًەثّْ ،لە ژێر
~ ~ 85
ئەغکەًجە صا ئبهبصە ثّْى ُبّکبری لە گەڵ پۆلیطی ًیساهی ثکەى ّ ثە ئبغکرا کرصًی غْێٌی چبّپێ کەّتٌەکبى ،پێْەًضیەکبى ّ ُبّڕێیبى ثجًّْە ُۆی لە صاّ کەّتٌی ئەّاى. ثە ڕەظ ثگیری ڕۆژ لە گەڵ ڕۆژ زیبتر ّ زۆرثًّْی ضیشْڕەکبى ،زیٌضاًەکبى پڕ ثجّْى لە سەڵکی گیراّ .ز ۆرثًّْی زیٌضاًی ثەڕاصەیەک ثّْ کە تەًبًەت جێی تەّاّ ثۆ ًّْضتٌیع ًەصەثّْ .زۆری پەرّەًضەکبى ّای کرصثّْ کە هبّەی لێ پرضیٌەّە زۆر ثشبیەًێُ .ەل ّ هەرجی صەرەّەی گرتّْسبًە پێْەری تەّاّ ثّْ لە صیبری کرصًی دْکوی زیٌضاًیەکبى. لە صاصگب ًیساهیەکبًی جەزائیر ثە تبیجەت ئەّ پبرێسەراًەی کە فەڕاًطەّی ثًّْبیە ،کەهتر لەثّْڵ صەکراى ّ صەثّْى ثە کۆضپی ضەر ڕێگبی .چۆًکّْ تبلەتی لێک جیب کرصًەّەی غێْازی ّرص ّ صەلیمی کبرّ ثبری صاصگبکبًیبى ًەثّْ ّ ثێساری سۆیبى لەّ کەضبًە صەرصەثڕی کە پێیبى ّاثّْ صەثێ ضیطتەم گۆڕاًکبری ثە ضەر صاثێ. ئەّاى ثە کبّێژ کرصًەّەی ُەل ّ هەرجی ژاراّی ثًّْی ئیطتیعوبر گەریبًە ّ ّەژێر پێ ًبًی ضەرەتبیی تریٌي هبفەکبًی هرۆڤ ،صەیبًەّێ ئەّ لّْە کێوبّی یەی ثێضاصگب ًیساهیەکبى کە غەڕەف ّ ًبهّْضی ًەتەّەیەکیبى سەضبًضّّە ،صاپۆغي.
~ ~ 86
صاصپەرّەری فەڕاًطەّی ّغەی صاصپەرّەری ُەهّْصەم هبًبیەکی ُەڵفریْێٌەراًەی پێػبى صاّە .جیٌبیەتکبراى لە ژێر پەرصەی ئەم ّغە پیرۆزەصا ،چ جیٌبیەتێک هبّە صەضتی ثۆ ًەثەىُ .ەتب ئێطتب لێکضاًەّەیەکی تەّاّ ّ ُەهە الیەًە لە ُەڵطەًگبًضًی ًبّەڕۆکی ڕاضتەلیٌەی هبًبی صاصپەرّەری ثەصەضتەّە ًەصراّە .ئەگەرچی ّاڵتی فەڕاًطە ثە الًکی هبفی لەزایی ّ ضیبضی ّ صاصگبکبى ثە ًبّثبًگە ّ زۆرثەی زاًبیبى ّ ًّْضەراًی ثْاری هبف سەڵکی فەڕاًطەى .صیبری ّ صەضتکەّتی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطە کە ئبزاصی ّ صاصپەرّەری کۆهەاڵیەتی ثۆ تەّاّی هرۆڤەکبًە ،ثەاڵم لە سبک ّ ضەرزەهیٌە صاگیرکراّەکبًی صەضتی فەڕاًطە صا ،ثەڕێْە ًبچێ .ضیطتەهی لەزایی لە ّاڵتە ثە کۆلۆًی کراّەکبى صا لە ضەر ئەضبضی ثەرژەّەًضی ضەرهبیە صاراى ّ ًیساهیبًی فەڕاًطەّی ثەڕێْە صەچێت ّ لە ڕاضتیضا هبفی صاًیػتْاًی سۆجێی ُیچ ثبیەسێکی ًیە ّ لبزیەکبى ثە کرصەّە یبضبکبى ژێر پێ صەًێي .ئ ەّاى ئەّ ضْێٌضەی کە لە کۆتبیی سْێٌضًیبى صا سْارصّّیبًە ثە ثێ ثبیەر ضەیری صەکەى ّ لە پێٌبّ سۆ غیریي کرصى ّ هبضتبّچێتی ثۆ گەّرە ّ ئەرثبثەکبًیبى، صاهبّی ّ زەثًّْیبى ثە ڕاصەیەک صەگەیەًي کە صەچٌە ڕاصەی فبغیطتەکبى ّ گبڵتەیبى ثە ثەڕێْەچًّْی الیەًی یبضبییەّە صێ کە لە الیەى تۆهەتجبراًەّە پێػٌیبر صەکری ّ پێی پێضەکەًي. جبرجبرە ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی لبزیەکی ًبپبکی سۆفرۆظ ،لەغیبى ّەلەرزە صەسبت. ثەاڵم تێضا ًەثًّْی غەڕافەت ّ ّیژصاًی هرۆیی ّایبى لێ صەکبت کە ُەرّا صەضت ثۆ ُەهّْ کرصەّەیەک ثجەىّ .اثبغترە صیوەًێکی ُەرچەًض ًبڕّّى لە ّەزع ّ ُەل ّ هەرجی ًبّ صاصگبکبًی جەزائیر ّ زیٌضاًەکبى ّ ئەّ ئەغکەًجبًەی ثەڕێْە صەچي ،پێػبى ثضەییي .ئەًضاهبًی صاصگب جەزائیریەکبى کە لە پێْەًضی لە گەڵ صەزگبی لەزایی فەڕاًطەصا ئەرکەکبًیبى ثەڕێْە صەثەى ُەهّْیبى لە کۆچجەراًي ّ ثە کرصەّە لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی سبّەى کبرگب غەسطیەکبى ،پیػە ضبزی ّ ثبزرگبًی ،هڵکضارەکبى ّ ًیساهیەکبى صا تێضەکۆغي .ثە ًبّ ثۆ پێک ُێٌبًی ُبّضەًگی یبضبیی ،گەلی جەزائیر تباڵى صەکەى. ڕێکەّتي ّ ُبّصەًگ ثًّْی صەزگبی ثەڕێْەثەری ّ لەزایی ،ضەرەڕای ئەّەی ثە ڕًّّی لە یبضبی ثٌەڕەتیضا ثبش کراّە ،یەکێتی ًبپیرۆزاًەی زاڵن ّ لبزی لە هەدکْهکرصًی ًبیبضبییبًەی زّڵن لێکراّ ،ثەغێکە لە ضیطتەهی لەزایی جەزائیر .لطە ّ ّتەی ثەرپرضبًی
~ ~ 87
فەڕاًطەّی ضەثبرەت ثە ڕۆڵی یبضب تەًیب ثە هەثەضتی پبراضتٌی ئەهٌیەت ّ ثەرگری کرصى لە ئبڵۆزی ّ ثػێْی ،صەکرێ .لە دبڵێکضا کرصەّەی ثەرپرضەکبى سۆیبى صەثێتە ُۆی ًبًەّەی ئبڵۆزی ّ ثػێْی .ثەرتیل ّ ڕیػْە سۆری ثە زۆرە هلی ،صزی ،صەضت ثەضەرا گرتي ّ تباڵى کرصًی هبڵی سەڵک لە الیەى ثەرپرضە پبیە ثەرزەکبًەّە ،صەثێتە ُۆی پێک ُێٌبًی ُەل ّ هەرجی ثێ ثڕّایی ،تًّْض ّ تیژی ًبهرۆییبًە. پۆلیص ّ ئەرتەغی صاگیرکەر لە پێٌبّ پبراضتٌی ثەرژەّەًضی ضەرهبیەصاراى صەضت ثۆ تًّْض ّ تیژی ّ تۆلبًضًی سەڵک صەثەى. ئەّەی جێی ضەرضْڕهبًە ئەّەیە کە جیبّازی یبضبیی ثۆ ئەم کرصەّە صژی غۆڕغی یە صەتبغي .ثەرپرضبى ثێ صّصڵی ّ زۆر ئبضبیی ثەرپرضبیەتی ئەغکەًجە ،کْغتبر ّ ثێ ضەر ّ غْێي ثًّْی سەثبتگێڕاى لە سۆیبى صّّر صەسەًەّە .جیٌبیەتکبراى ّ ئەغکەًجەگەراًی گەلی جەزائیر ُەهّْ صەم ثە ّەرگرتٌی ًیػبًەی ''لۆژیۆى صۆًەر'' ّ چەضپبًضًی ثەضەر ضٌگیبًەّە ّ لە سۆثبیی ثًّْی ضەرغۆڕاًەی ضەرصەهی هٌبڵیبى ّەکْڵ صێٌي ّ ثە غبًبزیەّە ثە ًبّ غەلبهەکبًی غبری پبریص صا پیبضە صەکەى .جەزائیریەکبى ثە ثێ گْزەرًبهە تەًیب صەتْاًي ثچٌە پبریص ّ صەرچًّْیبى لەّ غبرە لەصەغەیە ،چۆًکّْ ڕەًگە ڕاثکەى. ئەغکەًجە ثبّتریي کرصاری ًبّ زیٌضاًەکبًی جەزائیرە .ثۆ ّێٌە ُەًضێک لە کرصەّەی ثەصرەّغتە فەڕاًطەّیەکبى ثبش صەکەییي .صەّڵەتی فەڕاًطە لە ڕاگەیبًضراّەکبًی سۆیضا ثە ثەرصەّاهی ثەڕێْە چًّْی ئەغکەًجە لە ضەرزەهیٌە کۆڵۆًی کراّەکبى ڕەت صەکبتەّە ّ جەًبثی صۆگۆل ئەغکەًجەی لەصەغە کرصّّە .یبضبکبًی دبکن ثە ضەر جەزائیر صا ثە غێْەیەکی ضەرثەسۆ لە پبریص ثەڕێْە صەچي ّ ژًێڕاڵەکبًی ُێسە چەکضارەکبًی جەزائیر صەضەاڵتضاراًی
ڕاضتەلیٌەی
جەزائیرى.
ُەڵجەتب
صەضت
ڕۆیػتّْیی
کۆچجەرە
تًّْضرەّەکبى لە سْڵمبًضًی ًبصاصپەرّەریەکبى صا کبریگەرە. صەرزی ڕۆکرص ى لە ژێر ًیٌۆک ،ضەر سطتٌە ًبّ ئبّی گەرهی دەهبهەّە تب ڕاصەی هەرگ ثە هەثەضتی صاى پێضاًبى ،لێضاًی تەزّّی کبرەثبیی لە غْێٌە جیبجیبکبًی لەغی سەثبتگێڕاى، صەضتضرێژی کرصًە ضەر ّ ثەکبر ُێٌبًی ثتڵ ّ ُێلکەی گەرمُ ،ەاڵّەضیي ثە ثي هیچی ژّّرەّە ،پێضا ثرصًی هّْی یبڵی ئەضپ ثە صّاّەی هرۆڤ ،ضّْتبًضًی پػتە صەضت، ًێْچبّاى ّ ثژۆڵک ثە ئبگری جگەرە ّ ڕێگرتي لە سەّتٌی زیٌضاًی ثە ُۆی ُێٌبى ّ
~ ~ 88
ثرصًی ثەرصەّاهی ثۆ لێپرضیٌەّە .ئەهبًە ّ زۆر ئەغکەًجەی تری صەرًّّی ثۆ صاى پێضاُێٌبًی ُەزاراى سەثبتگێڕی جەزائیری لە الیەى ًبپبکە فەڕاًطەّیەکبًەّە ثە صڕًضاًەتریي غێْەی ڕەفتبری ئەّاى صاصەًضرێي. ثاڵّثًّْەّەی ثبثەتێکی سبًن (ضیویي صۆثْار) ثۆ پػتگیری کرصى لە جەهیلە ثْپبغب لە ثاڵّکراّەی هیللی گەرای ''لۆهۆًض'' صا ،ثیر ّ ڕای گػتی غڵەژاًض .ئەم ثبثەتە کە ثەرپرضبیەتی صەّڵەتی لە دبضت کرصەّەی ًیساهیەکبى لە جەزائیر صێٌبیە گۆڕ ّ زۆر ثە ڕاغکبّاًە ثۆ ثەرگری کرصى لە غەڕافەتی هرۆیی ًّْضراثّْ ،تێیضا سبًوی (ضیویي صۆثْار) سْازیبری صاصگبیی کرصًی ثە ئبغکرای ئەغکەًجە گەراًی جەهیلە ثّْ. ثاڵّثًّْەّەی ئەم ثبثەتە ُەر زّّ لە گەڵ صژکرصەّەی رەئیطی صەّڵەت ئبغبی ''هیػێل صۆثرە'' ثەرەّڕّّ ثّْ ّ ثڕیبری کۆکرصًەّەی ئەم ژهبرەیەی 'لۆهۆًض' صەرچّْ. ڕەًگضاًەّەی ئەم هەضەلە لەڕاصەی جیِبًی صا ثە ُۆی ڕاگەیەًەرە گػتیەکبًەّە ّ صژکرصەّەی ثیر ّ ڕای گػتی جیِبًی لە دبضت ئەم هەضەلەصا ّ پػتیْاًی جّْاڵًەّە ڕزگبریشْازەکبًی ّاڵتبى ،غێْاز ّ ثبیەسی جیِبًی ثە هەضەلەکە ّ ُەرّەُب پێک ُبتٌی ''ئەًجّْهەًی پػتیْاًی لە جەهیلە ثْپبغب'' لە الیەى کۆهەڵێک لە ڕًّّبکجیراًەّە ثە هەثەضتی لەلبّصاى ّ ثە صّا صا چًّْی غێْەی صاصگبیی کرصًی جەهیلەُ ،ەهّْی ئەهبًە ثە کرصەّە لە گەڵ صژایەتی صەّڵەت ثەرەّ ڕّّ ثُّْ .ەّڵی صەّڵەت ئەّە ثّْ کە ثە کەڵک ّەرگرتي ّ پػت ثەضتي ثە یبضب ثێ ثٌبغەکبى ،زهبًی پػتیْاًبًی جەهیلە ثجەضتي. صاصگەری پبریص ثە کرصەّە ڕّّسطبری صزێْی سۆی ًیػبى صا .کبتێک ُبت لۆهپێٌە ثەرەاڵکبًی ثۆ ًبّەًض ّ کۆڕە ڕۆغەًجیریەکبى ًبرص ّ ُەّڵی سْڵمبًضًی ضبًطۆر ّ زەثر ّ زەًگی ثە ضەر ثاڵّکراّەکبًی پبریص صا صاصا .لە الیەکی صیکە ُەّڵی صا پێػی ثاڵّثًّْەّەی ثەرگری ًبهەی جەهیلە ثگرێت کە لە ڕاضتیضا ئی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثّْ ،لە ئبضتی جیِبًی ّ ثە تبیجەت لە ًبّ ضەرزەهیٌە صاگیرکراّەکبى ّ پبضبّ ُێٌبًەّە ثۆ کرصەّەی ًیساهیەکبى ثە ثیبًّْی ئەرک ّ پػتیْاًی لە ضەرچبّەکبًی ّاڵت. پػتیْاًی کەضبیەتیە تێکۆغەرە ئەصەثی ،ضیبضی ّ ًبضراّەکبى لە جەهیلە ،لە ضەر ئبضتی فەڕاًطە ّ جیِبى ّ ثە صّاصا چّْى ّ ثاڵّکرصًەّەی ثبثەت لە ًبّ ثاڵّکراّەکبًضا لە ضەر چۆًیەتی صاصگبیی کرصًی جەهیلە ّ پێْیطتی صاصگبیی کرصًی ئەغکەًجەگەراى. صەًگضاًەّەی ئەم هەضەالًە لە ضەر ئبضتی جیِبًی صەثٌە ُۆی ضەرکەّتٌی جەهیلە.
~ ~ 89
ُەرّەُب ُبّکبت لە گەڵ ئەهە ،چبالکی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە جیِبى صا، صەًگ صەصاتەّە .پػتیْاًی کرصًی جّْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبًی جیِبى ّ ڕاگەیبًضًی ُبّپێْەًضیبى ّ پػتیْاًیبى لە ُەًگبّە ثەردەلەکبًی ثەرە ،یبرهەتی گەغە کرصًی جّْاڵًەّە صەصەى .لە الیەکی ترەّە صەّڵەتی فەڕاًطە کە لە ثیری گۆریٌی ئیطتیعوبری کۆى ّ جێگیر کرصًی ئیطتیعوبری ًْێ صایە ّ زەثرە گْرچک ثڕەکبًی ئەرتەغی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە ُێسە چەکضارەکبًی فەڕاًطەّی لە ًبّ جەزائیرصاً ،یػبًەی تێکػکبًی ثێ ئەهال ّ ئەّالی صاگیرکەراًە'' .پییەر هۆضوە'' ّەزیری ثەرگری ّ '' ژًیڕاڵ ئبیرە'' فەرهبًضەی یەکەهی ُێسە چەکضارەکبًی فەڕاًطە لە جەزائیر ثە ُێٌبًە گۆڕی پبراضتٌی ثەڵگە ًیساهی ّ ًِێٌیەکبًی ضپب ،صەّڵەت ڕاصەضپێرى ثە ثەرگری کرصى لە ثاڵّثًّْەّەی هەضەلەی پێْەًضیضار ثە جەهیلەّە .پۆلیص ثە ًبرصًی الّاًی فبغیطت ثۆ ًبّ کۆڕ ّ ئەًجّْهەًەکبًی پػتیْاًی لە جەهیلە ّ ئەّ ثاڵّکراّاًەی کە ضەثبرەت ثە هەضەلەی جەهیلە ثبثەت ثاڵّ صەکەًەّە ّ ُەرەغە لێ کرصى ّ لێضاى ّ پێضاصاًیبى ،ثە کرصەّە صەثێتە ثەرثەضتێک ثۆ ثەرگری کرصى لە ثاڵّثًّْەّەی ثەرگری ًبهە ّ صاصگبیی کرصًەّەی جەهیلە. صەّڵەتی فەڕاًطە کە لە ًبّ کۆڕ ّ کۆهەڵە ًێًْەتەّەییەکبى صا ثبش لە ئبّەصاًی ّ ئبراهی ّ پبراضتٌی یبضب صەکب ّ لە ژێرەّە ُەّڵ صەصا لە گەڵ کبرثەصەضتبًی صەّڵەتی کبتی غۆڕغگێڕی جەزائیر ثە غێْەی ژێر ثە ژێر ّ ثە صّّر لە ُبت ّ ُۆ لە غبری ''ئۆیبى'' ّتّْێژ ثکبت .ئەّە صەزاًێ کە ثاڵّثًّْەّە ّ صەًگضاًەّەی ُەّاڵەکبًی ضەثبرەت ثە جەهیلە ّ لە ڕاضتیضا پێْەًضیضار ثە ثەرە ،صەثٌە ُۆی ثػێْی ّ ُەل ّ صەرفەت ثۆ ثە ُێسثًّْی ثەرە ّ ڕیطْا ثًّْی ضپب صاگیرکەر ّ جیٌبیەتکبرەکەی صەسْڵمێٌي .صەّڵەت ثە ُێٌبًە گۆڕی هەضەلەی ئەهٌیەتی ّ پبراضتٌی ًِێٌیەکبًی ضپبًّْ ،ضەراى ّ پػتیْاًبًی جەهیلە ثە پێػێلکبری یبضب تبّاًجبر صەکب .لە ئبکبهی فػبری ثیر ّ ڕای گػتیضا ،ثڕیبری لێ ضتبًضًەّەی صەضەاڵت ّ ضەالدیەتی صاصگبی ًیساهی جەزائیر صەصرێ ّ ڕەّاًەی فەڕاًطە صەکرێ .صەّڵەت ضّْرە لە ضەر ڕزگبر کرصًی تبّاًجبر ّ ثە ّاتب صاتبغیٌی کۆضپی یبضبیی ّ ُێػ تٌەّەی پەرّەًضە لە ًبّ ضیطتەهی ثۆرۆکراضی لەزاییضا ،ضەرپۆظ لە ضەر هەضەلەکە صاثٌێُ .ەرثۆیە لە فەڕاًطەظ ُەًگبّی ضەرەتبیی ّ ثێ ئبکبم لە ضەر ئەضبضی تۆهەتە ثێ ثٌبغەکبًی صاصگبی جەزائیر ،ثەڕێْەچّْى .ضەرەڕای ُەًگبّەکبًی لێکۆڵەر ''غۆضری الپڕە'' ثۆ صەرسطتٌی ڕاضتیەکبى ّ صاًی صەلیل ّ ثەڵگەی دبغب ُەڵٌەگر
~ ~ 90
کە سْازیبری صاصگبیی کرصًی ثە ئبغکرای ثەڕێْەثەراًی ئەغکەًجە ثّْ ،صەّڵەت ڕاغکبّاًە ثە ڕاگەیبًضًی پبراضتٌی ًِێٌی یە ًیساهیەکبى ،لە صاًی ثەڵگە پێْەًضی صارەکبى کە ڕاضتەّسۆ ڕّّیبى لە ئبغبی ''پییەر هۆضوە'' ّ ''ژًێڕاڵ ئبیرە'' ثّْ ،سۆی ثْارص .چۆًکّْ ئەّاى ثەرپرضبیەتی چبالکیە ثەڕێْە چّْەکبى لە جەزائیریبى ثە ًبّی هیللەتی فەڕاًطەّە ُەثُّْ .ەًگبّەکبًی ثەرە ،کۆهیتەی پػتیْاًی لە جەهیلە ّ ثاڵّکراّەکبى ثۆ لە لبّ صاًی ڕژین ّ تبّاًجبر کرصًی فەرهبًضەراًی ًیساهی پەرە صەضتێٌێ .ئەغکەًجە گەراى ثە ئبزاصی لە ًبّ غەلبهەکبًی پبریص ثەّ هیضاڵە غبًبزیبًەی ثە ضەر ضیٌگیبًەّە ،پیبضە صەکەى .دەق ّ ڕاضتی لە ًبّەڕۆکی کتێجەکبى صا ثۆگەًیْ ثّْە .ئبیب صەکرێ ُیْاصار ثیي ثەّ سباڵًەی لە یبضبی جەزایی ّ صەّڵەتبًی ثەڕێْەثەری صاُ ،بتّْى؟ چریکەکبًی ثەرە لە جەزائیر ًیػتیوبًی ئبگر ّ سْیي صا ثە ُێرظ ثرصًە ضەر ضتًّْە ئەرتەغیەکبى ّ لە ًبّ ثرصًیبى ،ثۆهت صاًبًەّە لە ًبّەًضە گػتیەکبًی ضەرەڕۆیبى، ئیعضاهی غۆڕغگێڕاًەی فبغیطتەکبى ،ضەرهبیەصاراى ،ثبًکضاراى ّ سبّەى پیػەضبزیەکبى ،کە ثە صرێژایی ضباڵى سْێٌی گەلیبى هژیْە ،تۆڵەی سْێٌی سْغک ّ ثرایبًی غەُیض ّ گرتّْیبى صەکەًەّە .ثە صّای ضەرکەّتي صا تەّاّی گیراّە ضیبضیەکبى لە الیەى گەلەّە لە گرتّْسبًەکبى ڕزگبر صەکرێي. ڕیطْایی ثۆ صۆگۆل ّ پبریص ،ڕیطْایی ثۆ صّژهي ّ ًەیبراًی غۆڕظ ،غۆڕظ ّ سەثبت لّْتکەکبًی ئۆرۆش صاصەگرێ ّ صەیشْاتەّە ّ غۆڕظ ُەرّا ثەڕێْەیە ّ ثەضەر کەللە ضەری ثەصڕەّغتبى صا ڕێگب صەثڕێ .ئەی ''ثێي ثلال'' چەًضە جْاًە ئەگەر هرۆڤ لە سەّ ُەضتێ ّ ثجیٌێ کە هێژّّ ثێ تێل ّ صیْار ثێ ّ غۆڕظ ئباڵکبًی ئبزاصی لە گػت غْێٌێ ُەڵجضا ،لە ًیػتیوبًن ،لە ئەفریمب.
~ ~ 91
ضەرثەسۆیی ،ئبزاصی صّای هۆرکرصًی رێکەّتٌٌبهەی ''ئۆیبى'' ّ ثە ضەرثەسۆیی گەیػتيّ ،اڵت ثە ُۆی غەڕەّە تّْغی زۆر گیر ّ گرفت ُبت .کبرًبضبًی فەڕاًطەّی کە ّاڵتیبى ثەجێ ُێػتجّْ ،پیػە ضبزی ّ کبری ّەرزێری لە کبر کەّتجّْ ّ زۆر ثٌیبتی ثەرُەهِێٌبى صاسراثّْى .غەڕ ثە سطتٌەّەی زیبًێکی زۆر کۆتبیی ُبتجّْ .تەّاّی ثٌیبت ّ ًبّەًضەکبى ثە گػتی لە ثەر یەک ُەڵتەکبثّْى .ثە صّای ّەصەضت ُێٌبًی ضەرثەسۆیی صا ضەثبرەت ثە ثەڕێْەثرصًی ُەًضێک ضیبضەتی گەغە ّ پەرەضەًضى ّ ثەرگری کرصى لە ّاثەضتە ثًّْەّەی صّّثبرە ،لە ًێْاى ڕێجەراًی ثەرە ّ ثبلی ڕێکشراّەکبى کە لە کبتی غۆڕغضا لە ًێْاًیبًضا یەکێتی ُەثًّْ ،بکۆکیەکی تًّْض لە ضەر غێْاز ّ جۆری گرتٌە ثەری ضیبضەتی ثەڕێْەری ،لە ًێْاًیبى صا ضەری ُەڵضا .لیجڕاڵەکبى ّاثەضتە ثّْى ثە فەڕاًطەیبى ثە هەثەضتی گەغە کرصى ثە پێْیطت صەزاًی ّ ثە ُەًضێ گۆڕاًکبری ضەرەتبیی ڕازی ثّْى .ثبڵی ڕاصیکبڵی ثەرە '' ''F.L.Nثە پێی گەاڵڵەی پەضەًض کراّی ''تریپۆلی'' یبى تراثلۆش سْازیبری ثەڕێْەثرصًی ضیبضەتێک ثّْ لە ضەر ئەضبضی ضْضیبلیطتی .ثە پێی ئەم گەاڵڵە ًبهە هیللی کرصًی ثبًکەکبى ،گْاضتٌەّە ّ گەیبًضى ،ثبزرگبًی صەرەکی، ضەرچبّە ژێر زەهیٌیەکبى ّ پیػەضبزی ّ ...صەثّْ لە ضەرەتبی ثەرًبهەکبًی صەّڵەت صاًضراثبىُ .ەرّەُب ُەًضێ گۆڕاًکبری ئەرزی کە لە ضەرصەهی غۆڕغضا ثەڵێٌیبى ثە گەلی جەزائیر صا ثّْ ،پێْیطت ثّْ. ًبکۆکی ًێْاى لیجراڵ ّ ڕاصیکبڵەکبىّ ،اڵتیبى تب لۆًبغی غەڕی ًبّسۆیی ثرص .ثە پێک ُبتٌی هەجلیطی یبضب صاًبى (پبرلوبى) لە ضێپتبهجری 1962صا ،جەزائیر ثە ''کۆهبری صێوۆکڕاتیکی گەل'' ڕاگەیبًضرا .ثە پێی ئەّ ثڕیبرەی کە لە هبرضی 1963صا صرا ،تەّاّی ضەرّەت ّ صارایی فەڕاًطەّیەکبى ثە هیللی ڕاگەیبًضرا ّ کریکبراى ثە ڕەضوی لە ًبّ کۆهیتەکبًی ثەڕێْەثەری سۆجێی صا ،صەضتیبى ثە ُەڵطْڕاًی کبرّثبری ثٌیبتەکبى ّ ّەرزێڕی کرص. ًەثًّْی یەکێتی ّ ُبُّەًگبّی لە ًبّ دیسثەکبى صا ّ پێک ُەڵپرژاًە ضەرەتبییەکبىّ ،ای پێْیطت صەکرص کە ثۆ پێػگیری لە ئەگەری ُەاڵیطبًی غەڕُ ،ەّڵی پێک ُێٌبًی ضیطتەهێکی تبک دیسثی ثضەى ثۆ صاهەزراًضًەّەی جەزائیرێکی ئبزاص ّ ضەرثەسۆ.
~ ~ 92
ّاڵتی چیي ّەکّْ یەکەم ّاڵت ضەرثەسۆیی جەزائیری ثە ڕەضوی ًبضی ّ صّای ئەّیع غۆڕەّی ثّْ .پێْەًضی صۆضتبًەی ًێْاى کۆهبری تبزەی جەزائیر لە گەڵ ّاڵتبًی ضۆضیبلیطتی ثە ُبّکبری ئبثّْری ّ فەًٌی لە ًێْاى غۆڕەّی ّ جەزائیر لە صێطبهجری 1963صا ئیوسا کرا .صاهەزراًضًی کۆلێژی ًەّت ّ پترۆغیوی ثە ُبّکبری غۆڕەّی ّ ثٌیبت ًبًی چەًضیي فێرگەی فەًٌی ّ ثەًضاّضبزی لە ًبّچە کەم ثبراًەکبى صەضتی پێ کرصُ .ەرّەُب لە صاًبًی کبرگەی ئبضي تْاًضًەّەی ''عٌبثە'' ،ڕّّضەکبى ُبّکبری ثەرچبّیبى کرص .ئێطتب ّاڵتی جەزائیر ثە ثەراّرص کرصى لە گەڵ ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەم، تبیجەتوەًضی غبیبى ّ جێگبی لێ ّرص ثًّْەّەی ُەیەّ .اڵت گەغەی ثەرچبّی کرصّّە، ُەڵجەتب لە ثْاری پەرە ضەًضى صا لە گەڵ زۆر تەًگ ّ چەڵەهە ثەرەّڕّّیە کە غبڕێگبکەی لە ضەر ئەضبضی ثٌبغەی ضیطتەهی ئیوپریبلیطتی جیِبًی صاڕێژراّە کە لە ثەغەکبًی صیکەصا ،پێْیطتی ضڕیٌەّە ّ الثرصًیبى صەکەّێتە ثەر ثبش.
~ ~ 93
ضرّّصی ًەتەّایەتی جەزائیر ثەّ صّکەڵە ثبڕّّتەی کە لە ًبّ صەچێ ثە غەپۆلی سْێٌی گەغی غەُیضاى کە لە گەڵ سْێٌی ًبپبکی صّژهٌبى صەڕژێ ثەّ ئباڵ پڕ غەکبّاًە کە ثەضەر لّْتکەی کێْە ضەرکەغەکبى ،صەغەکێتەّە ضْێٌضهبى سْارصّّە تب لە پێٌبّ ژیبى یب ًەژیبى صا ڕاپەڕیي ضْێٌضهبى سْارصّّە ئەی جەزائیر کە گیبًوبى ثجەسػیي ثۆ ئەّەی تۆ ثوێٌی اغِض ! اغِض ! اغِض ! ئێوەییي هْجبُیضاًی ڕێی یەکطبًی ّ ثرایەتی کە ڕاپەڕیْیي ئەهەظ سەثبتی ڕێجْاراًی رێگبی ضەرثەسۆییە کبتێ ڕاپەڕیي پێی ڕاضتیوبى ًب ثە ضەر صێْی جیبیی ُەتب ثرّّضکەی ثبڕّّتەکبى لە گەڵ لێضاًی صڵەکبًوبى تێکەڵ ثّْ. ئیتر زۆری ًەسبیبًض کە چکە چکی غوػێرەکبى ّ لّْرەی تۆپەکبى ثە ئبُەًگی صڵ ثالّێٌی سۆهبى ُەضت پێ کرص ّ ضْێٌضهبى سْارصّّە گیبًوبى ثەست کەییي ّ ئەی جەزائیر تۆظ ثوێٌی اغِض ! اغِض ! اغِض ! ئێوە کۆغکی غبًبزی لە ضەر ًبّ ّ ًبّثبًگی لبرەهبًبًوبى
~ ~ 94
ثٌیبت صەًێیي ّ لە ضەر جەًبزەی لە سْێي غەاڵڵ ثّْاى صەغت ّ ثیبثبًێک تب ُەتبیە صەکەیٌەّە ثە ضەر چڵی ڕّدوبى صا ضپبیەک صاصەهەزرێٌیي ئباڵی غۆڕظ ثە ئباڵی ئبّاتەکبًوبى ُەڵضەصەییي ضْێٌضهبى سْارصّّە گیبًوبى ثەست کەییي ثۆ ئەّەی تۆ ثوێٌی ئەی جەزائیر اغِض ! اغِض ! اغِض ! ُبّاری ًیػتیوبى ثەضەر هەیضاًی فیضاکبریضا صەًگ صەصاتەّە گْێ ڕاصێرى ّ (لجیک) ی ثۆ ثٌێرى ثە سْێٌی غەُیضاى ثیٌّْضٌەّە ثە چیٌەکبًی صاُبتّْ ثڵێي ئەی غبًبزی ئێوە صەضتەکبًوبى ثۆ الی تۆ ُەڵجڕیْە ضْێٌضهبى سْارصّّە کە گیبًوبى ثەست کەییي ثۆ ئەّەی تۆ ثوێٌی ئەی جەزائیر اغِض ! اغِض ! اغِض !
~ ~ 95
فراًتص فبًّْى ثٌّْضە ثە گّْهبى هەثە ثٌّْضە ثٌّْضە چۆًکّْ زّڵوەت ّ تبریکی پەرە صەضتێٌێ ثٌّْضە چۆًکّْ ّغەکبى صەصرەّغێٌەّە 'فبًّْى' غبُیض ّ چبّەصێری غۆڕغی جەزائیرە .ڕۆڵی گریٌگی لە کبتی ثەڕێْەثەری ''الوجبُض'' ئۆرگبًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ ُەرّەُب ضەرّتبرە ثەرچبّەکبًی لە ُەڵطەًگبًضى ّ لێکضاًەّەی ًبّەڕۆکی غەڕی ڕزگبری سْازی ًیػبًەی ڕّح ثەرزی تێکۆغەرێکی سەثبتگێڕە کە لە ثٌیبت ًبًی غۆڕغی جەزائیرصا ڕۆڵی کبریگەری گێڕاّە. فبًّْى غۆڕغگێڕێکی ضْضیبلیطت ثّْ کە ُەر چەغٌە ثیر ّ ثۆچًّْی ًەژاص پەرەضتیبًە ّ ئیطتیعوبر لە ُەر غکڵ ّ غێْەیەکی صا ّ چ کۆى ّ چ ًْێ ،ڕەت صەکرصەّە ّ ثڕّای ثە ثبیەسەکبًی ضیطتەهی ضەرهبیەصاری ًەثّْ ّ لە پێٌبّ ُبتٌە صی ثبیەسە ثەرزە هرۆییەکبًی زەدوەتکێػبى تەهەًێکی صاًب .ئەزهًّْە صیبرەکبًی ضەرصەهی هٌبڵی کە ڕەًگضاًەّەیەک ثّْى لە سۆ ثە کەم زاًیي ،ئێع ّ ئبزاری صەرًّّیُ ،ەهّْیبى لە ًبّ ثەرُەهەکبًی صا ،ڕەًگیبى صاّەتەّەُ .ەّڵی ضەرەکی فبًّْى صۆزیٌەّەی ڕێگبیەکی ًْێ ثۆ ضڕیٌەّەی ئیطتیعوبر ّ ڕەت کرصًەّەی چەّضبًضًەّەی تبک لە الیەى تبکەّە ّ ئبگبصار کرصًەّەی کۆهەاڵًی زەدوەتکێع ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی هبفی ڕەّای هرۆییبى ثّْ. فبًّْى ثە ئبگبصارثّْى ّ ًبضیٌی ڕاضتیەکبًی تبڵی صەّرّثەری ّ لێکضاًەّەی ًبّەڕۆکی ثۆرژّازی ضًٌّْەتیبًەی غبرە ئیطتیعوبر کراّەکبى ثەم ئبکبهە گەیػتّْە کە ثۆرژّازی ئیطتیعوبری لە گەڵ ئەّصا کە ضیفەتی ثەرُەم ُێٌبًی ُەیەّ ،ەکّْ سۆرکە ّایە .ثەاڵم ثۆرژّازی سۆجێی سۆرکەیەکی تەّاّە .چۆًکّْ جگە لە صەاڵڵی کرصى ئەرکێکی صیکەی ًیە. ڕۆڵی لە چەّضبًضًەّەی گەلضا تەًیب ثە لبزاًجی ئەرثبثەکبًیەتی .ئەم سۆرکبًە لە
~ ~ 96
ّاڵتەکبًیبى صا ُیچ چەغٌە ئەرکێکی ثەرُەم ُێٌبًیبى ثەڕێْە ًەثرصّّە ّ ثە لێکضاًی چیٌەکبى ،جێگبی سۆیبى لە سسهەت چەّضبًضًەّەصا صەکەًەّە. فبًّْى ثە ُێٌبًە گۆڕی ئبهبرە جۆراّجۆرەکبى ڕاصەی غۆڕغگێڕێتی ئەّ چیٌبًە کە لە ڕاضتی صا پێک ُێٌەری زۆرثەی دیسة ّ ڕێکشراّەکبًی ثە ًبّ ًەتەّەییي لە الیەًی کرصەّەصا ُەڵضەضەًگێٌێ .ئەّ تەغکیالت ّ ڕێکشراّاًەی کە ثەرژەّەًضی ًەتەّەیی ّ ًبّی گەلیبى ثە صّای سۆیبى صا ڕاکێػبّە ّ پڕّپبگەًضەی پێْە صەکەى ،کەچی ثە کرصەّە لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی ئیوپریبلیطتەکبى صا ،صەجّْڵێٌەّە. ئەگەرچی ئەم ڕێکشراّاًە ثە زهبًێکی ئبًبرغیطتیبًە ڕەسٌە لە ُەهّْ غتێک صەگرى ،ثەاڵم لە کرصەّە صا ثە صاًی ثڕیبری ضبزغکبراًەی لیجڕاڵی ّ چبکطبزی سْاز ُەّڵ صەصەى کە صڵی ئبغبکبًیبى ًەڕەًجێٌي .کبرتێکەری ّ ًفّْزی ثۆڕژّا ّ ّرصە ثۆرژّاکبى لە ًبّ دیسة ّ ڕێکشراّە ضیبضیەکبى صا صەثێتە ُۆی ئەّە کە لە سەثبتی صژی ئیوپریبلیطتیبى صا ضەرکەّتّْ ًەثي. فبًّْى لەّ ثڕّایە صا ثّْ کە کبتێک ڕێکشراّە ًەتەّەییەکبى ُێس ّ تْاًبی سەثبتگێڕاًەیبى لە صژی صاگیرکەراى صەثێ ،کە پێگەی کۆهەاڵیەتیبى لە ضەر زەدوەتکێػبًی گًّْض ّ غبرەکبى ثێتُ .ەڵجەتب لەّ ضەرصەهەصا ثە ُۆی ضیطتەهی ًیْە فیۆصاڵی لە ضەرزەهیٌە کۆڵۆًی کراّەکبى صا ،زۆرثەی سەڵک گًّْض ًػیي ثّْى .ثەم ُۆیەیە کە فبًّْى پێضاگرتٌی ضەرەکی لە ضەر گًْض ًػیٌبًە .فبًّْى لەّ ثڕّایە صایە کە هەرگی صاگیرکەر لە ڕێگبی سەثبتی ئبزاصی سْازاًەّە هطۆگەرەُ .ەرّەُب پێی ّایە کە ئەهڕۆ ضەرکەّتٌی غۆڕظ پێْەًضی ثەم ضێ سبڵەی سْارەّە ُەیە. .1صڵگەرهی ّ غەڕافەتی غۆڕغگێڕاًەی کۆڵۆًی کراّ. .2هەترضی ئیوپریبلیطتەکبى لە صێْی کۆهۆًیطن ّەکّْ ڕەلیجێک. .3ثە ُۆی ئەّە کە ّاڵتی کۆڵۆًی کراّ ثبزاڕی ّرصکرصًەّەی کباڵی صاگیرکەراًە ُەر ثۆیە سۆیبى لە صرێژ ثًّْەّەی سەثبتی ڕزگبری سْازاًە کە ثە لبزاًجی (تراضت) ەکبى ًیە صەصزًەّە ّ لە ئبکبم صا لە پێٌبّ ڕێکەّتي ّ ّتّْ ّێژ ثە هەثەضتی ُەثًّْی صّّثبرەی سۆیبى ُەًگبّ ُەڵضەگرى. صّژهي ثە ُۆی صەضەاڵتی ضتراتیژیبًەی چەکە پێػکەّتّْەکبًی ،تەغکیالتی ًبڕێکی ًبّچەیی ُەر زّّ صەفەّتێٌێُ .ەر ثۆیە صەثێ لە پێٌبّ صرێژە صاًی غۆڕظ تەغکیالتی ڕێک ّ پێک صاهەزرێٌیي .تەّاّی صەضتە ّ ُەضتە غۆڕغگێڕیە ثەرثاڵّەکبى لە ژێر ئباڵی ضپبی ًەتەّەیی صەضت ثە چبالکی سۆیبى ثکەىُ .ەرّەُب صەضتە ّ تبلوەکبًی ضپبی
~ ~ 97
ڕزگبری سْاز ثە چبالکی سۆیبى یبرهەتی صەکەى ثە ئبگبیی ّ ثێضار ثًّْەّەی کۆهەاڵًی سەڵک ّ ثە ُێسی لەثڕاى ًەُبتّْیبى تْاًبی زیبتر صەثەسػێ .سەڵک ثە ئبگبصار ثّْى لە ڕاضتیە کۆهەاڵیەتیەکبى ّ پێْیطتی کەڵک ّەرگرتي لە تًّْض ّ تیژی غۆڕغگێڕاًە تێضەگەى کە تەًیب لەم ڕێگبیەّە صەتْاًي ئبزاصی ّەصەضت ثێٌي .چۆًکّْ ُەژاری، چەّضبًضًەّەً ،ەگجەتی ،گەًضەڵی ،تًّْض ّ تیژی لە زات ّ ًبسی ئیطتیعوبر صایە ّ ثۆ الثرصًی صەثێ ثە تًّْض ّ تیژی ّ ثە زهبًی سۆی لە گەڵی ثجّْڵێیەّە .ثەرسْرصی غۆڕغگێڕاًە ثە هەضەلەکە یبرهەتیوبى صەصا کە ئیطتیعوبر لە ڕیػەّە صەرثێٌیي. فبًّْى کْڕی ڕاضتەلیٌەی گەلی ئەفریمب لە صێطبهجری 1961صا ،لە تەهەًی 36ضبڵی ثە ُۆی ًەسۆغی غێرپەًجەی سْێي کۆچی صّایی کرص .هەرگی ًبّەستی ڕێگبی ًەصا ئبّاتی لەهێژیٌەی کە ثیٌیٌی ضەرکەّتٌی غۆڕغی جەزائیر ثّّْ ،ەصی ثێ .ئەگەر فبًّْى لە ژیبى صا هبثب ڕەًگ ثّْ ئەهڕۆ جیِبًی ضێِەم ُەل ّ هەرجی ثبغتری ُەثبیە .هەسبثي کە سەڵکی ئبضبیی ئەفریمب ًبیٌبضي ّ ڕێجەراًی ضیبضی ئەفریمب لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی ّ سەثبت لە گەڵ ئیطتیعوبرگەراًضا کەڵک لە گەاڵڵەکبًی ّەرًبگرى .گەلی جەزائیر ُەهّْ ضبڵێک ثۆ ئەهەگٌبضی لە دبضت سەثبت ّ سسهەتە غۆڕغگێڕاًەکبًی لە پێٌبّ ًیػتیوبًی جەزائیر، یبصی ثەرز ڕاصەگرى. ئەّ ڕۆژە ُەرصێ کە تەّاّی زەدوەتکێػبًی جیِبًی ضێِەم ثە کەڵک ّەرگرتي لە ثیر ّ ثۆچًّْە ثەرزەکبًی ڕێگبی پڕ لە غبًبزی صرێژە پێضەصەى.
~ ~ 98
تًّْض ّ تیژی لە ُەل ّ هەرجی ًێًْەتەّەیی صا* --------------------------------------------------------------------* ئەم ثبثەتە لە الیەى هبهۆضتبی ''غەُیض'' (صّکتۆر عەلی غەریعەتی)یەّە لە کتێجی (صۆزەسیەکبًی ضەرزەّی) ّەرگیراّە ّ تەرجەهە کراّەتەّە کە یەکێکە لە ثەرُەهە ثە ًبّثبًگەکبًی ''فبًّْى'' .ثە ُۆی پبکی ّ ڕەّاًی ّەرگێڕاًەّە ،لە صّّثبرە ّەرگێڕاًیەّە سۆهبى پبراضتّ( .ەرگێڕی فبرضی) لە الپەڕەکبًی پێػّْصا ثبضوبى کرص کە لە ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّّصا ،ثەرپرضە ضیبضیەکبى ثەرصەّام ًەتەّەکبًیبى ثۆ سەثبت ُبى صەصەى .سەثبت لە صژی ثە کۆڵۆًی ثّْى ،سەثبت لە صژی ُەژاری ّ صّاکەّتّْیی ،سەثبت لە صژی ئەّ ضًٌّْەتبًەی کە ثەرثەضتی ڕێگبی ثەرەّ پێػەّە چًّْي .ئەّ ّغە ّ صەضتە ّاژاًەی کە ثە کبری صەثەى ّغە ّ صەضتە ّاژەی ثەرپرضێکی ضتبصی ئەرتەغي'' .ثەضیج کرصًی کۆهەاڵًی گەل'''' ،ثەرەی ّەرزێڕی'''' ،ثەرەی ًەسْێٌضەّاری'''' ،تێکػکبًەکبى'' ،ضەرکەّتٌەکبى''. ًەتەّەیەکی تبزە لە ضبڵەکبًی ضەرەتبی ضەرثەسۆییضا ،لە ''ئبتوۆضفۆر''ی گۆڕەپبًی غەڕصا گۆڕاًکبری ثەضەر صاصێ .ئەهە ثەّ هەثەضتەیە کە ڕێجەری ضیبضی ثە ترضەّە ئەّ ڕێگب صّّر ّ صرێژە ّ ضەستەی کە صەثێ ّاڵتە گەغە ًەکرصّّەکەی پێیضا تێپەڕێ ،صەپێْێ. ًەتەّەکەی ئبگبصار صەکبتەّە ّ پێیبى صەڵێ ''پػتێٌەکبًوبى تًّْتر ثجەضتیي ّ تێجکۆغیي''. ّاڵت ثە تەّاّی کەّتۆتە ضەرلێػێْاّی ،سۆی صەسبتە ثەر ُەّڵێکی لە تبلەت صا ًەثّْ ّ ثەصەر لە تْاًب .ئبهبًج ّ هەثەضت تەًیب صەرچّْى لە دبڵەتی صّاکەّتّْیی ًیە ثەڵکّْ پێْاًی هەّصا ّ گەیػتي ثە ّاڵتبًی صیکەیە .ئەّیع تەًیب ثە کەڵک ّەرگرتي لەّ کەل ّ پەل ّ ئیوکبًبتەی کە سۆیبى لە ثەر صەضتیبى صایە .پێیبى ّایە کە ئەگەر ًەتەّەکبًی ئْرّپبیی ثەم لۆًبغەی گەغە کرصى گەیػتّْى لە ئبکبهی ئەّ ُەّاڵًە صایە کە صاّیبًە. صەیبًەّێ ثۆ صًّیب ّ ثۆ سۆیبى ثیطەلوێٌي کە صەتْاًي ئەّ ُەّاڵًە ثضەى .ثە ثڕّای ئێوە ُێٌبًە گۆڕی هەضەلەی گۆڕاًکبری ّاڵتبًی گەغە ًەضەًضّّ ثەم غێْە ًە ڕاضتە ّ ًە لە جێی سۆی صایەّ .اڵتبًی ئْرّپبیی کبتێک ثە یەکێتی ًەتەّەیی گەیػتي کە ثۆرژّازی ًەتەّەیی ئەم ّاڵتبًە زۆرثەی ضەرهبیەکبًی لە صەضتی سۆیضا تبپۆ کرصثّْ .ثبزرگبى ّ سبّەى پیػەکبى ،زاًبیبى ّ ثبًکضاراى ،لە چْارچێْەی صەضەاڵتی ًەتەّەیی صا ،ضەرهبیە ّ ثبزرگبًی ّ زاًطتیبى لە کۆًترۆڵ صا ثّْ .ثۆرژّازی پێػکەّتّْ تریي ّ لە ُەڵطْڕتریي
~ ~ 99
چیٌەکبى ثّْ .ثە صەضەاڵت گەیػتٌیػی ئەّ صەرفەتەی پێضا ثۆ ئەّەی صەضت ثە چبالکی لێجڕاّاًە ثکبت .ثە پیػە ضبزی کرصى گەغە کرصًی ئبهڕازی پێْەًضی گرتي ّ ثە صّا صا گەڕاى ّ صۆزیٌەّەی ثە پەلەی ثبزاڕ. ئەگەر لە ئْرّپبصا چبّپۆغی لە چەًض جیبّازی ضەرەتبیی ثکەییي (ثۆ ّێٌە ثریتبًیب تب ڕاصەیەک لە پێػتر ثّْ)ّ .اڵت ە جۆراّجۆرەکبى ُەر لەّ کبتە صا کە ثە کرصەّە ُەًگبّیبى ثۆ یەکێتی ًەتەّەیی ُەڵضەگرت ،تب ڕاصەیەک سبّەًی ُەل ّ هەرجی ئبثّْری کەم ّ زۆر ّەک یەک ثّْى .لە ڕاضتی صا ُیچ ًەتەّەیەک ضەرەڕای تبیجەتوەًضیەکبًی ثْاری گەغە کرصى ّ گۆڕاًکبری ،جیبّازیەکی ئەّتۆی لە گەڵ ئەّاًی صیکە ًەثّْ .لەم ضەرصەهەصا لە ّاڵتبًی صّاکەّتّْ ضەرثەسۆیی ّ صاڕێژراًی لەّارەی ًەتەّەیی ًبّەڕۆکی ثە تەّاّ ًْێی ُەیە .لەم ًبّچبًە صا ئەگەر چبّپۆغی لە ُەًضێک کرصەّەی ڕّاڵەتی ثکەییي ،زۆر ّاڵت لە گەڵ ًەثًّْی ثٌبغە ّ پێگە ڕّّثەڕّّى .کۆهەاڵًی سەڵک لە گەڵ جۆرێک لە ُەژاری ّ ًەصاری سەثبت صەکەىُ .ەّڵەکبًیبى ّەکّْ یەکە .ثە زگی ثرضی سۆیبى سەریتەی جْگرافیبیی ثرضێتی صەکێػي .صًّیبی صّاکەّتّْ ،صًّیبی ڕۆژ ڕەغی، صًّیبی ًبهرۆڤەکبًە .ئەم صًّیبیە صًّیبی ثێ صّکتۆر ،ثێ ئەًضازیبر ّ کبرًبش ّ غبرەزایە. لە ثەراهجەر ّ لە دبضتی ئەم جیِبًەظ صا ًەتەّە ئْرّپبییەکبى لە ًبز ّ ًیعوەتی ضەرضْڕُێٌەر صا ئەم صیْ ئەّ صیْ صەکەى .ئەم ًبز ّ ًیعوەتە ُەر لەّ کبتەظ صا هبیەی ڕیطْا ثًّْە .چۆًکّْ ئەم کۆغکبًەی ًبز ّ ًیعوەت ثە ضەر ثەرصە ّ کۆیلەکبى صا ُەڵچٌراّى ّ ضەرّەت ّ ضبهبًە لە ڕاصەثەصەرەکەغیبى لەّ سْێٌەیە کە لە گرتّْەکبًیبى هژیْە ّ یەکڕاضت لە ضەر زەّی ّاڵتبًی صّاکەّتّْ ضەری صەرُێٌبّە .کۆغکی سۆغی ّ پێػکەّتّْیی ئْرّپبییەکبى ثە ئبرەلە ّ جەًبزەی ڕەظ پێطتەکبى ،عەرەثەکبىُ ،یٌضیەکبى ّ زەرص پێطتەکبى ثٌیبت ًراّى .ئەهەظ ئەّ ڕاضتیەیە کە ثڕیبرهبى صاّە لە ثیری ًەکەییي. کبتێک صەّڵەتێکی صاگیرکەر لە سْاضتەکبًی ضەرثەسۆیی ئەّ سبکەی صاگیری کرصّّە ّەزاڵە صێ ،ڕّّ لە ڕێجەراًی ًەتەّەیی صەڵێ '' :ضەرثەسۆییتبى صەّێ؟ زۆر چبکە فەرهّْى ئەّە ضەرثەسۆیی ّ ثگەڕێٌەّە ضەصەکبًی ًبّەڕاضت''. ّاڵتی تبزە ثە ضەرثەسۆیی گەیػتّْ صەیەّێ کۆتبیی ثە غەڕسْازی ثێٌێ ّ ڕاثرصّّ لە ثیر ثکبت .ثەاڵ م لە ثەراهجەر صا صاگیرکەر ضەرهبیە ّ تێکٌێطێٌەکبًی صەثبتەّە ّ صەّڵەتە ًْێکەظ لە ئبڵمە ّ گەهبرۆی فػبری ئبثّْری صا صێڵێتەّە.
~ ~ 100
پێ ُەڵکْتي ثە ضەرثەسۆیی جێگبی سۆی صەصا ثە ڕق ّ ثێساری صەرثڕیي لە ضەرثەسۆیی. ئیطتیعوبر ثە ُێسی گەّرەی ئبّێتە ثە تًّْض ّ تیژی ًەتەّەی تبزە هەدکّْم صەکب لەّەی ثەرەّ صّاّە ثگەڕێتەّە .صەضەاڵتی صاگیرکبری ثە غێْەیەکی ڕًّّتر صەڵێ'' :ئێطتب کە ئێْە ضەرثەسۆییتبى صەّێ ّەری ثگرى ّ سۆتبى ڕیطْا ثکەى'' .ڕیجەراًی ًەتەّەیی جگە لەهە کە ڕّّ لە سەڵکی سۆیبى ثٌێي ّ صاّای ئەًجبم صاًی کبرێکی گەّرە ّ گریٌگیبى لێ ثکەى ،چبرەیەکی تریبى ًیە .لەم هرۆڤە ثرضیبًە چبّەڕّاًی سۆڕاگری لە دبضت ئبزارەکبى صەکەى .لەم هبضْلکە ثێ ُێساًە صاّای ثەڕێْە ثرصًی کبرێک صەکرێ کە لە تْاًب صا ًیە. ڕژیویک صاصەهەزرێ کە تەًیب پػت ثە ضەرچبّە ًیػتیوبًیەکبى صەثەضتێُ .ەر صەّڵەتێک ُەّڵ صەصا ثەّ کەرەضە کەهەی لە ثەر صەضتی صایە ثرضێتی ّ ڕۆژ ڕەغی لە ڕاصەثەصەری ًەتەّەکەی چبرەضەر ثکبت. صەضت صەکرێ ثە ڕێکشطتٌی کۆهەاڵًی گەل کە ُەر لە ضەرەتبکەی صا لە دبضت ئْرّپبی تێر ّ ثباڵ صەضت کەم ّ ثێ ُێسە .ثەغێکی صیکە لە ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەم لەّ تبلی کبریبًە چبّپۆغی صەکەى ّ ثۆ ُەل ّ هەرجی ّاڵتی صاگیرکەر هل ڕاصەکێػي .ثە کەڵک ّەرگرتي لە ُەل ّ هەرجی ًیساهیبًە صا کە سەثبتی جەهطەرەکبى پلە ّ صەرفەتی تبیجەتیبى ثۆ صەڕەسطێٌێُ ،ەًضێ ڕێکەّتي ًبهە هۆر صەکەى ّ ثەڵێٌی صەرصەثڕى .ئەّ ّاڵتەی کە تب صّێٌێ ژێر چەپۆکە ثّْ ،ئەهڕۆ ثّْە ثە ّاڵتێک کە لە ثْاری ئبثّْریەّە ّاثەضتەیە .صەضەاڵتی ئیطتیعوبریبًەی ڕاثرصّّ کە ثبزرگبًی کرصًی لە گەڵ ّاڵتی تبزە ثە ضەرثەسۆیی گەیػتّْ لە ضەر غێْازی ڕاثرصّّ صرێژەی ُەیە ّ جبری ّایە ڕاصەی صەچێتە ضەر ّ لبزاًجی زۆرتری پێ صەگب ،ئەّە لەثْڵ صەکبت کە ثۆ ثەُێسکرصًێکی ًبکبریگەر یبى کەم کبریگەر ،صەرزیەک لە هیساًیەی ئەّ ّاڵتبًە ثضات. ُەر ّەکّْ صەثیٌي ثە ضەرثەسۆیی گەیػتٌی ّاڵتبًی کۆڵۆًی کراّ پەرصەکبى صەپچڕێ ّ ُەل ّ هەرجی تەدەهوْل ًەکراّیبى صەرصەسەى .ثەرثەرەکبًی ئیطتیعوبر ّ صژی ئیطتیعوبر ّ تەًبًەت ضەرهبیەصاری ّ ضْضیبلیطن کە ثە گریٌگتریي ّ ثٌەڕەتی تریي کێػەکبى صاصەًراى ،ثبیەسی سۆی لە صەضت صاّە ّ ئەّەی ئەهڕۆ گریٌگی پێ صەصرێ گرفتێک کە تەّاّی گرفت ّ ئبرێػەکبًی صیکە لەثیر صەثبتەّە ّ ئبضۆی تێڕاهبى ّ ّرصثًّْەّە صەثەضتێ ،هەضەلەی پێْیطتی صاثەظ کرصًی ضەرلە ًْێی ضەرّەت ّ ضبهبًەکبًە .ئەگەر ّاڵتێک ًبیەّێ لە صّاکەّتّْیی صا ثوێٌێتەّە صەثێ ّاڵهێک ثۆ ئەم گرفتە ثضۆزێتەّە .لە ُەهّْ غْێٌێک ئەم ثۆچًّْە ُبتۆتە کبیەّە کە ثۆ جیِبى ّ ثە تبیجەت جیِبًی ضێِەم کبتی ئەّە ُبتّْە کە لە ًێْاى ًیساهی ضەرهبیەصاری ّ ًیساهی
~ ~ 101
ضْضیبلیطتی صا ،الیەًێک ُەڵجژێرصرێّ .اڵتبًی صّاکەّتّْ کە ثۆ ضەرکەّتٌیبى لە سەثبتی ڕزگبری سْازی صا کەڵکیبى لە ثًّْی کێػە ّ ًبکۆکی سْێٌبّی ًێْاى ئەّ صّ ًیساهە ّەرگرتّْە صە ثێ چبّپۆغی لە ثەغضاری کرصى لەّ کێػە ّ ڕلەثەرایەتیە ثکەىّ .اڵتبًی جیِبًی ضێِەم ًبثێ ثەهە لەًبعەت ثکەى کە ثە ُۆی ُەًضێ ثبیەر ،لێک ُەاڵّێرصرێي ّ جیب ثکرێٌەّە کە لە پێػضا ُەثّْى .ثە پێچەّاًە صەثێ تێ ثکۆغي غێْە ثبیەسێک صاثٌێي کە تبیجەتی سۆیبًە .صەثێ ڕێ ّ غْێٌێک ثضۆزًەّە ّ ثە کبری ثێٌي کە ُی سۆیبًە. هەضەلەیەکی ڕّّى کە ئێوە لە ثەر صەهوبى صایە ثەّ جۆرە کە ُەًضێ کەش صەڵێي ئەّە ًیە کە ثە ُەر ًرسێک ثێ لە ضْضیبلیطن ّ کبپیتبلیطن یەکیبى ُەڵجژێریيُ .ەڵجەتب ئێوە ئەّە صەزاًیي کە صیبری کرصًی کبپیتبلیطن ّەکّْ ''رێ ّ غْێٌی ژیبى'' صەثێتە ثەرثەضتی ئەّ ُەّڵ ّ تێکۆغبًە ًەتەّەییبًەهبى .ضەرهبیەصاری ثەُرە کێع ،پبّاى ّ پبّاًکبری صّژهٌبًی ّاڵتبًی صّاکەّتّْى .ثە پێچەّاًە صیبری کرصًی صەّڵەتێکی ضْضیبلیطتی ،صەّڵەتێک کە ثە گػتی ئی ُەهّْ گەلە ّ لە ضەر ئەضبضی ئەّە کە هرۆڤ ثە ًرستریي ضەرهبیەیە ،صاهەزراّە .ئەّ صەرفەتەهبى ثۆ صەرەسطێٌێ کە ثە پەلە ثەرەّ پێع ثچیي ،ثە ڕێک ّ پێکی ُەًگبّ ُەڵجگریي ،کۆهەڵگبی کۆى یبى ثبغتر ثڵێیي کبریکبتێری کۆهەڵگبیەک کە لەّێضا چەًض کەضێک تەّاّی صەضەاڵتی ئبثّْری ّ ضیبضیبى ضەرەڕای ثًّْی ًەتەّەیەک ،لە ثەر صەضت صایەُ ،ەڵتەکێٌیي ّ لە جێگبی کۆهەڵگبیەکی ڕاضتەلیٌە صاثٌێیي. ثەاڵم ثۆ ئەّەی کە صەّڵەتێکی ئەّتۆ ثە غێْەیەکی ڕاضت ّ صرّّضت ثجّْڵێتەّە ثە جۆرێک کە ثتْاًیي ثەرصەّام ئەّ ئْضْڵەی صاهبًٌبّە ڕێسی لێ ثگریي ،غتێکی صیکەهبى جیب لە ضەرهبیەی هرۆیی پێْیطتە. ثەغیک لە ّاڵتە صّاکەّتّْەکبى لەثْاری ضەرهبیەصاًبًی هرۆیی صەضتیبى صاّەتە ُەّڵ ّ تێکۆغبًێکی ثەرچبّ .ژى ّ پیبّ ،الّ ّ پیر ،ثە صڵ ّ ئۆگریەّە ثۆ ئەرکێکی ضەرغبًیبى ڕاپەڕیْى ّ سۆیبى ثە سسهەتکبری ًەتەّە صاصەًێي .سۆ تەرسبى کرصى ثۆ سسهەت ثە کۆهەڵگب ،ثە ضّْکی ضەیر کرصًی ُەر ئەرکێک کە ثە کۆهەڵ ًەثێ ،ئەّ ُێسە صەرًّّیەی سْلمبًضّّە کە تْاًب ثە هرۆڤ صەثەسػێ ّ لە دبضتی چبرەًّْضی جیِبى صا ثڕّا لبیوتری صەکب ّ پەرصەی ثەریٌی چبّصێراًیع صاصەصڕی. ضەرەڕای ئەهە ثە ثڕّای ئێوە ُەّڵیکی ئەّتۆ ثەّ ڕەّتە ئبڵۆز ّ ًبڕێکیە ًبتْاًێ هبّەیەکی صرێژ ّەهێٌێّ .اڵتە تبزەکبى ئەّەیبى لجْل کرصّّە کە صّای الچًّْی ثێ هەرجی ّاڵتی صاگیرکەر صەضت لە ئبژاّە ُەڵگرى .ثەڕێْەثرصًی ئەّ ّاڵتبًە ثەُەًضێ
~ ~ 102
ُێسی ًْێ صەضپێرصرێ ّ صەثێ صەضت ثە گػت ئەرکەکبى ثکەًەّە .لە ڕاضتی صا ًیساهی ئیطتیعوبری چبّی ثڕیجۆّە ضەرچبّەکبًی صاُبتی صیبری کراّ ّ ڕًّّتر ثڵێیي چبّی لەّ ثەرُەم ّ ضبهبًبًە ثّْ ّ ُەیە کە سۆراکی پیػە ضبزیەکەی صاثیي صەکەى .تبکّْ ئێطتب ًە لە ضەر ضەرچبّە ژێر زەهیٌیەکبى ّ ًە ضەرّەت ّ ضبهبًە ژێر زەّیٌیەکبى ئبهبرێکی ڕاضت ّ ڕّّى لە ثەر صەضت صا ًیە. ثەم جۆرە ّاڵتی تبزە ثە ضەرثەسۆیی گەیػتّْ سۆی ثە ًبچبر صەثیٌێ کە ڕەّتی ئبڵ ّ ّێر ّ ئبثّْریەک کە پبغوبّەی ئیطتیعوبرە لجْڵ ثکب ّ صرێژەی پێ ثضاتُ .ەڵجەتب صەغتْاًێ کباڵکبًی سۆی ثٌێرێتە ّاڵت ّ ڕێکشراّە صراّیەکبًی صیکە ،ثەاڵم ُەضتی کبرەکە ًبگۆڕێ ّ ّەزعی ُەًبرصە کرصى ّ ُبّرصە کرصىُ ،ەر ئەّەی کە ثّْ صەهێٌێتەّە. ڕژیوی ئیطتیعوبری ُەل ّ هەرجێکی ئبثّْری تبیجەتی سّْڵمبًضّّە کە ُەر چەغٌە پێک ُێٌبًی گۆڕاًکبریەک تێیضا ثە هبًبی زیبًێکی گەّرەیە لە ّاڵتی تبزە ثە ضەرثەسۆیی گەیػتّْ ّ ثە ًبچبری صەثێ لە پێٌبّ پبراضتي ّ صرێژەصاًی صا تێ ثکۆغێ .صەثێ ُەهّْ غتێ لە ضەرەتبّە ص ەضت پێ ثکرێتەّە ّ جیب لە گۆڕیٌی ّاڵتبًی جێگبی هەثەضتً ،برصًە صەرەّەظ ثگۆڕصرێ .ضەر زەّی ّ ژێر زەّی ،ڕّّثبرەکبى ّ تەًبًەت ُەتبّیع صەثێ صیطبى لێیبى ثکۆڵضرێتەّەُ .ەر ثۆیە ئەم ئەرکبًە پێْیطتی ثە غتێکی جیب لە ضەرهبیەی هرۆیی ُەیە .پێْیطتی ثە ضەرهبیەکبى ،ثە تێکٌێطیەًەکبى ،ثە ئەًضازیبراى ّ ثە هێکبًێطیەًەکبًە .صەثێ ثڕّاهبى ثەّە ُەثێ کە ئەگەر ُەل ّ هەرجەکبى ًەگۆڕێي ُەّڵی کبریگەر ّ ثەرصەّاهی ثەغێک لەّ ّاڵتە صّاکەّتْاًە کە ثە ڕێجەرایەتی ضەرکرصەکبًیبى ّەڕێیبى سطتّْە ئبکبهێکی ثبغی ًبثێ .صەثێ ئەّ صًّیبیە کە لە الیەى ئیوپریبلیطتەکبًەّە ثّْە ثە جیِبًی چْارەم ،پێیبى ثگێڕیٌەّە ثۆ جیِبًی هرۆڤەکبى .ڕاضتیەکەی ئەّەیە کە ئێوە ًبثێ ئەّ ُەل ّ هەرجە لجْڵ ثکەییي .ئێوە صەثێ لە لجْڵ کرصًی ئەّ ُەل ّ هەرجە کە رۆژئبّاییەکبى صەیبًەّێ ثە ضەرهبى صا ثطەپێٌي ،سۆ ثجْێریي. ئیطتیعوبر ّ ئیوپریبلیطن ئەّ کبتەظ کە ئباڵکبًیبى ُەڵضەگرًەّە ّ ُێسە پۆلیطیەکبًیبى صەثەًە صەرەّە ،یەکڕاضت صڵشۆظ ًیي .ضەرهبیەصاراى لە ّاڵتە صّاکەّتّْەکبى صا لە هبّەی ضەصەکبى صا ُەڵص ّ کەّتێکی جیٌبیەتکبراًەیبى ُەثّْە ّ ّەکّْ جیٌبیەتکبراًی ڕاضتەلیٌەی غەڕەکبى جّْاڵًّەتەّە. کْغتبر ،صّّرسطتٌەّە ،کبری ئیججبری ّ کۆیلەصاری ّەضیلەیەکی ثەرچبّ ثّْە کە ضەرهبیەصاری ثۆ زیبص کرصًی پبغەکەّتی زێڕ ّ ئبڵوبش ّ ثبلی ضبهبًەکبى ّ پەرەپێضاى ّ چەضپبًضًی صەضەاڵتی سۆیبى کەڵکیبى لێْەرگرتّْە .سۆ ئێطتب زۆر لەّ ضەرصەهە
~ ~ 103
تێٌەپەڕیْە کە ًبزیطن تەّاّی ئْرّپبی ثە کۆڵۆًی کرصثّْ .صەّڵەتبًی ّاڵتە جۆراّجۆرەکبًی ئْرّپب صاّای چبک کرصًەّە ّ گێڕاًەّەی پْڵ ّ ئەّ ضەرّەتە ضرّّغیبًەیبى صەکرص کە لێیبى ثە تباڵى ثراثّْ .ئبضەّارە کەلەپْریەکبى ،تبثڵۆ ّ ًیگبرە کەًضەکبری کراّەکبى ّ ... لە کۆتبیی غەڕی ضبڵی 1945صاّ ،ێرصی ضەرزاری ئْرّپبییەکبى ئەّە ثّْ کە ''ئبڵوبًیب صەیضاتەّە''. ئبغبی ''ئبصًب ئێر'' لە کبتی صاصگبیی کرصًی '' ئبیػوەى''صا جبرێکی تر صاّای لێجّْرصًی لە ًەتەّەی یەُّْص کرص .ئبغبی ئبصًب ئێر ثەڵێٌی ّاڵتەکەی ثۆ صاًی ضەرّەتێکی زۆر ّ ثەرچبّ ّەک لەرەثّْ کراًەّە لە ثری جیٌبیەتی ًبزیەکبى جبرێکی صیکە صّّپبت کرصەّە. ُەرّەُب ئێوە لەّ ثڕّایە صاییي کە صەّڵەتە ئیوپریبلیطتەکبى ئەگەر ثەم ڕاصەظ ڕازی ثي کە ُێسە ًیساهی ّ ضرّیطە ئیضاری ّ ثەڕێْەثەریەکبًی سۆیبى کە ئەرکیبى صۆزیٌەّە ّ صەرُیٌبًی ضەرّەتەکبًی ئێوە ّ ًبرصًیبًە ثۆ هێترۆپۆلەکبى ،ثکێػٌەّە ،تّْغی ُەڵەیەکی گەّرە صەثي ّ ثە کرصەّەیەکی زاڵوبًە صاصەًضرێ. تەًیب ضەرثەسۆیی ّغک ّ ڕّّت ّ لّْت ،چبّ ّ گْێوبى ًبئبسٌێ ّ ثۆهبى ًبثێتە ًبى ّ پێشۆر .ضەرّەت ّ ضبهبًی ّاڵتبًی ئیوپریبلیطتی لە پێْاًەی جیِبًی صا ،ثەغی ئێوەغی پێْەیە .ثێ غک ئەم پێضا گرتٌە ڕاغکبّاًەیە ،ثەم هبًبیە ًیە کە تکٌیک ّ صۆزیٌەّەکبًی ڕۆژ ئبّاظ ُی ئێوەیە .زۆر ثە ڕًّّی ،ئْرّپب زیبص لە ڕاصەی سۆی کەڵکی لە زێڕ ّ کەرەضەی سبّی ّاڵتە صاگیرکراّەکبى ّەرگرتّْە .ئەهریکبی التیي ،چیي ،ئەفریمب ّ تەّاّی ئەّ لبڕاًەی کە ئەهڕۆ تبّێری ضەرّەت ّ ضبهبًەکبًیبى ثە ثەرچبّیبى صا صە ئبضوبى ُەڵچّْە ،چەًض ضەصەیەکە کە ئبڵوبشً ،ەفت ،ئبّرێػن ،پەهۆ ،جۆرەکبًی صار ّ ثەرُەهە ثٌەڕەتی ّ ئەضبضیەکبًیبى ،ثەرەّ ئەم ئْرّپبیە ُەڵضاغتّْە .ثێ ئەم ال ّ ئەّ ال، ئْرّپب سْڵمبّی صەضتی ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەهە .ئەّ ضەرّەت ّ ضبهبًبًەی کە ّا سەریکە ئْرّپب صەسٌکێٌي ،ئەّ ضەرّەتبًەى کە لە ّاڵتە گەغە ًەکرصّّەکبى ثە تباڵى ثراّى. ثەًضەرەکبًی ُْلەًض ،لیۆرپۆل ،ثبرصاگرەکبًی ثرصۆ ّ لیۆرپۆل کە لە چەّضبًضًەّەی ڕەظ پێطتەکبى غبرەزاى ،ئەّ ًبّ ّ ًبّثبًگەی پێی گەیػتّْى لەرزصاری هیلیۆًبى کۆیلەیە کە لە ًیػتیوبًیبى صّّر سراًّەّە یبى ئبّارە ثّْى .کبتێ صەثیطیي کە ضەرۆکی صەّڵەتێکی ئْرّپبیی صەضت لە ضەر ضیٌگ صەڵێ صەثێ ئێوە ُبّکبری ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّّ ثکەییي ،ئێوە لە سۆغیبى غبگەغکە ًبثیي ّ کڕًۆغی ضپبضگْزاری ًبثەییي .ثە پێچەّاًە ثە سۆهبى صەڵێیي کە '' لەرەثّْ کرصًەّەی ڕاثرصّّیە ''ُ .ەرّەُب ئەّە لجْڵ
~ ~ 104
ًبکەییي کە ُبّکبری کرصى لە گەڵ ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّّ ثە کبری سێرسْازاًە ّەکّْ پیرۆزیەک ّاثێ ّ لە ڕّاًگەی ڕەدن ّ ثەزەییەّە ثکرێ .ئەم ُبّکبریە صەثێ صەرسەری ّیژصاًی ّەسەثەر ُبتّْ ثێّ .یژصاًی ئیطتیعوبر کراّ صەثێ ئەّە ثساًێ کە ئەّ ُبّکبریە هبفی سۆیەتی کە ثۆی صەگەڕێتەّە ّ ّیژصاًی صەضەاڵتە ضەرهبیەصارەکبًیع صەثێ ّەسەثەر ثێ ّ ثساًێ کە ئەهە لەرزێکە لە الیەتی ّ صەثێ ثیضاتەّە. ئەگەر لە سۆثبیی ثّْى ّ سۆ ثە زل زاًیٌی ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری لە گۆڕی ثێ -هبف ًەًبضیي ثە الّە ثٌێیي ّ -ل ە صاًەّەی هبف سۆ ثجْێرىً ،یساهە تبیجەتەکەیبى ُەر سۆی ثە پێی هەًتمی ًیساهەکەیبى صەثێتە ُۆی لە ًبّ ثرصًیبى .ئەهە ڕاضتیەکە کە ًەتەّە تبزەکبى، صەتْاًي ضەرهبیەیەکی کەهی تبیجەتی ڕاکێػي .زۆر ُۆکبر صەثٌە ُۆی پبضبّ صاًی ضەرهبیە گْزاری لەم ّاڵتبًە صا .لە گەڵ ئەّەصا کە ضەرهبیەصاراى ُەضتیبى کرص (صیبرە ئەّاى لە یەکەم کەضەکبًي کە پێ صەزاًي) کە ّاڵتەکەیبى سەریکە سبکێکی صاگیرکراّ ثەجێ صێڵی ،ثە پەلە ضەرهبیەکبًیبى لەّ ّاڵتە صەثەًە صەر .ثرصًە صەرەّەی ضەرهبیەکبى یەکێک لە کۆًتریي صیبرصەکبًی پێک ُبتّْ لە ضڕیٌەّەی ئیطتیعوبرە. غ یرکەتە تبیجەتیەکبى ُەل ّ هەرجیک ثۆ ضەرهبیە صاًبى لە ّاڵتبًی ضەرثەسۆصا صێٌٌە گۆڕ کە ثە کرصەّە ًە لجْل صەکرێ ّ ًە ثەڕێْە صەثرێ .ضەرهبیەصاراى لە گەڵ چًّْە ًبّ ''هبّراء الجذبر'' ئەّصیْ صەریبکبى ،کە صڵڕەلبًە سْازیبری لبزاًجی زیبتر ّ ثەرُەهی زۆرترى ،سۆیبى لە ضەرهبیەگْزاری صرێژ سبیەى صەثْێرى .لە گەڵ ثەرًبهەی ئەّ تبلوبًەی کە صەضەاڵتێکیبى ثە صەضتەّە ثە ئبغکرا صّژهٌبیەتی صەکەى .ئەگەر پبرە ثە لەرز صەصەًە ّاڵتە تبزە صاهەزراّەکبى ئەّە لە ڕّّی ًبچبریە ّ ثەّ غەرتەیە کە ئەّ صراّەی صەیضەى کباڵی ثەرُەم ُبتّْی سۆیبًی پێ ثکڕًەّە ،کە لە کبرگەکبًیبى صا لە هێترۆپۆل لە کبر ًەکەّى. لە ڕاضتیضا ُۆی ثێ ثڕّایی گرّّپە هبڵیەکبًی ڕۆژئبّاً ،یگەراًی لە هەترضی ّ صڵە ڕاّکەیبًە .ئەّ گرّّپبًە سْازیبری ضەلبهگیری ضیبضی ّ ئبّ ّ ُەّای کۆهەاڵیەتی گًّْجبّ ّ لەثبرى .کە ثە ضەرًج صاى ثە ُەل ّ هەرجی ًبلەثبری کۆهەڵگب لە صّای ضەرثەسۆیی کبرێکی هەدبڵە .ثەڵێ ئەّاى ثۆ ئەّەی کە سبکە صاگیرکراّەکەی پێػّْ تْاًبی صاثیي کرصًی ُەل ّ هەرجی ضیبضی ُەثێ صاّای لێ صەکەى کە یبى ضپبیەک صاهەزرێٌێ ّ ثیپبرێسێ یبى ثێتە ًبّ ریکەّتٌٌبهە ًیساهی ّ ئبثْریەکبى .کۆهپبًیبکبى فػبر ّ زەست صەسەًە ضەر ّاڵتەکبًیبى ثۆ ئەّەی لەم ّاڵتبًەصا ثۆ پبراضتٌی ثەرژەّەًضیەکبًیبى
~ ~ 105
پێگەی ًیساهی صاهەزرێٌي ّ ثە کْرتی ئەّ ضەرهبیەی کە صەیبًەّێ لەم یبى لەّ ّاڵتە گەغە ًەکرصّّەصا ّەگەڕی ثشەى ،ثیپبرێسى. ئەّ ّاڵتبًەی کە ثتْاًي ضەر ثۆ هەرجەکبًی تراضت ّ پبّاى سْازاى ًەّی ثکەى ّ صاّاکبًیبى ثەجێ ثگەیەًي ،زۆر کەهيُ .ەر ثۆیە ثە ًبچبری ضەرهبیەکبى ثە ُۆی ثێ ثەظ ثًّْیبى لە ثبزارەکبًی جێی هتوبًە لە ئْرّپبصا لە ضەر یەک کەڵەکە صەثي ّ لە جّْڵە صەکەّىّ .ەض تبى ّ لە جّْڵە کەّتٌی ضەرهبیە ثەّ ڕاصەیە صەگب کە ضەرهبیەصارەکبى تەًبًەت لە ضەرهبیە گْزاری لە ّاڵتبًی سۆغیبًضا سۆ صەثْێرى .ثەرُەم ّ لبزاًجی ضەرهبیە تب ڕاصەی ّەپێکەًیي سطتي صێتە سْار ّ هبڵیبت ًەترضتریي ضەرهبیەصارەکبى ُیْا ثڕ صەکبت .لە صرێژ سبیەى صا ُەل ّ هەرج تب صێ ثەرەّ سراپی صەچێ .کبرەضبت صەلەّهێ .ضەرهبیەکبى ئیتر لە گەڕ صا ًیي یبى لە تەّژهی لە گەڕ صا ثًّْیبى زۆر کەم ثۆتەّە .ثبًکەکبًی ضْیطرا ئیتر ضەرهبیە ّەرًبگرى ّ ئْرّپب ُەًبضەی لێ صەثڕی. ضەرەڕای ثڕێکی زۆر سەرجی کە ثۆ ثْارە ًیساهیەکبى تەرسبى صەکرێ ،تْاًبی ضەرهبیەصاری جیِبًی سەریکە ثە کۆتبیی صێت .ثەاڵم هەترضیەکی صیکەظ ُەڕەغە لە ئْرّپب صەکبت .لە ڕاضتی صا ثە ڕاصەیەکە کە سۆ ثە زل زاًی ّ پبّاى سْازی ّ گْێ ًەصاى ثە ثبیەسە ئەساللیەکبى جیِبًی ضێِەم ثەجێ صێڵێ ّ ڕۆژئبّا ثەرەّ صّا صەگەرێتەّە ّ ثە ُەر دبڵ صەّەضتێ ّ لە جّْڵە صەکەّێ. ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّّ ثڕیبر صەصەى کە لە ثْاری ئبثّْریەّە لە ضەر پێی سۆیبى ثْەضتي .پیػە ّ ضٌعەتە ڕۆژئبّاییەکبى ُەر زّّ ثبزاڕەکبًی ئەّ صیْ صەریبکبى لە صەضت صەصەى .ضەیبرە ّ هبغێٌەکبى لە هەسسەى ّ ثبزاڕەکبًی ئْرّپبییضا لە ضەر یەک کەڵەکە صەثي ّ لە ًێْاى تراضتەکبى ّ گرّّپە هبڵیەکبى غەڕ ّ ُەرایەکی ثێ ئبهبى صەکەّێتەّە. صاسراًی کبرگەکبى ّ ثێکبری کرێکبراى ،کرێکبراًی ئْرّپبیی ثۆ سەثبتێکی لێجڕاّاًە لە صژی ڕژیوی ضەرهبیەصاری ُبى صەصا .لبزاًجی غْێي ّ جێگە پبّاى کراّەکبًیبى لەّە صایە کە ُبّکبری ّ یبرهەتی گەّرە ّ ثەرچبّ ثە کۆهەڵە هەرجی ضەرەتبیی ثشەًە ثەر صەضتی ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّّ .کەّا ثّْ صەثیٌي ئەّ ًەتەّە تبزە ثە ضەر ثەسۆیی گەیػتْاًەی جیِبًی ضیِەم ضەثبرەت ثەّ ثێ صەضەاڵتیەی کە لە دبضت ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری پێػبًی صەصەى ،سەتب ثبرى .ئێوە ثە ُۆی ئەّ هبفەی کە ُەهبًە ّ ئەّ ُەل ّ هەرجەی کە ُەهبًە ثەُێسیي .ئێوە صەثێ ثە پێچەّاًەی ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری ثڵێیي ّ ثۆیبى ثبش ثکەییي کە گریٌگتریي هەضەلەی ئەم ضەرصەهە غەڕی ئەّاى ّ ڕژیوە ضْضیبلیطتەکبى ًیە .صەثێ کۆتبیی ثەم غەڕە ضبرصە ثێٌیي کە جگە لە ثەصثەستی ّ هبڵْێراًی ّ چبرەڕەغی
~ ~ 106
ثەرُەهێکی صیکەی لێ ًبکەّێتەّە .صەثێ لە ثّْى ثە سبّەى چەکی ئەتۆهی لە جیِبى، چبّپۆغی ثکرێ ّ ثە صەضت ئبّاڵەیی زیبتر لە ّاڵتبًی گەغە ًەکرصّّ ّ ُەژارصا ضەرهبیە گْزاری ثکرێ ّ لە ثْارە فەًٌی ّ تیکٌیکیەکبى صا ُبّکبریبى ثکرێ .چبرەًّْضی جیِبى ثەضتراّەتەّە ثە ّاڵهێک کە ثەم پرضیبرە صەصرێتەّە. ڕژیوە ضەرهبیەصارەکبى لە ُەّڵی ئەّە صاى ّاڵتبًی ضْضیبلیطتی ثە چبرەًّْضی ئەّرّپب ئۆگری پەیضا ثکەى ًەک ثەّ جیِبًەی کە پڕە لە ڕەگەزی جۆراّجۆر ّ هرۆڤی ثرضی. ضەرکەّتٌی گبگبریي ثە پێچەّاًەی ثۆچًّْی صۆگۆل ضەرکەّتٌی ئْرّپب ًیە .هبّەیەکە ضەراًی ّاڵتبًی ضەرهبیەصاری ّ کەضبًی ئەصیت ّ رۆغٌجیر لە دبضت یەکێتی غۆڕەّی ُەڵص ّ کەّتێکی صّ ڕّّیبًەیبى گرتۆتە ثەر .صّای ئەّەی تەّاّی ُێس ّ تْاًبی سۆیبى ّەگەڕ سطت ثۆ ئەّەی ڕژیوی ضْضیبلیطتی ثڕّسێٌي ،ئێطتب ُبتًّْە ضەر ئەّ ثڕّایە کە صەثێ دیطبثی ثۆ ثکرێ ّ ئێطتب سۆیبى ثە سۆغەّیطت ّ ًسیکی صەزاًي ّ ثە ًبزەّە صڵضاری لە گەڵ صا صەکەى ّ ثە ثەرصەّاهی ّەثیر ًەتەّەی ڕّّش صێٌٌەّە کە ''ئْرّپب''ییي ّ ضەر ثە ''ئْرّپب''ى. ثە پێک ُێٌبًی ئبژاّە لە جیِبًی ضێِەم صا ثە ثیبًّْی ئەّەی کە غەپۆلێکە سەریکە ُەڵضەضتێ ،غەپۆلێکە کە ُەڕەغە لە ئْرّپب صەکبً ،بتْاًي لە ًێْاى ُێسە پێػکەّتي سْازەکبى کە صەیبًەّێ هرۆڤبیەتی ثەرەّ ثەستەّەری ثجەىً ،بکۆکی ّ لێک صاثڕاى پێک ثێٌي .جیِبًی ضێِەم ًبیەّێ لە صژی ئْرّپب غەڕی گەّرەی ثرضێتی ّەڕێ ثشبت. چبّەڕّاًی جیِبًی ضێِەم لە ئْرّپب کە ڕژین چەًضیي ضەصە کۆیالیەتی ثە ضەر صا ضەپبًض ئەّەیە کە لە پێٌبّ ّەصەضت ُێٌبًەّەی هبف ّ کەراهەتی هرۆییبًەی سۆی صا ُبّکبری ثکبت ّ هرۆڤبیەتی لە گػت غْێٌێک ّ ضەراضەری جیِبى ضەرکەّێت. ڕًّّە کە لە ًەزاًی ّ ضبصەیی صا ًبگەیٌە ئەّ جێگبیەکە پێوبى ّاثێ ئەم کبرە ثە ُبّکبری ّ یبرهەتی صاًی تێکەڵ لە گەڵ ًیبزپبکی دکّْهەت ّ صەضەاڵتە ئْرّپبییەکبى جێجەجێ صەکرێ .ئەم ُەًگبّە گەّرە یبًی ضەرلە ًْێ ُێٌبًەّەی هرۆڤ ثۆ ًبّ جیِبى ّەکّْ هرۆڤێکی کبهڵ ،صەثێ ثە پێضا گری کۆهەاڵًی ئْرّپبیی ثکرێ .ئەّ کۆهەاڵًەی ئەّ ڕاضتیە صەرک ثکەى کە زۆرجبر لە دبضت هەضەلە ئیطتیعوبریەکبى صا پػتیْاًیبى لە ئەرثبة ّ گەّرەی ُبّثەغوبى کرصّّە .ثۆ ئەم کبرە صەثێ ضەرەتب چیي ّ تْێژە ئْرّپبییەکبى ّەسەثەر ثێي .صەثێ هێػکیبى ثتەکێٌي ّ صەضت لە گەهە کرصى لە ڕۆڵی ''ثّْکی ًّْضتّْی ًبّ صارضتبى'' * ُەڵگرى. * '' ثّْکی ًّْضتّْی ًبّ صارضتبى '' ثەرُەهی ( کێٌت صۆپرۆ ) یە.
~ ~ 107
جەزائیر ئەم ثەغە چەًضیي ضبڵ لەهەّثەر لە الیەى ''صێِمبى ثێرّزی'' لە صەرەّەی ّاڵت ثاڵّ کرایەّەُ .ەر ثۆیە ثە ُۆی تبیجەتوەًضی ّ لێکضاًەّەی زاًطتیبًەی ئەم ثبثەتە ضەثبرەت ثە غۆڕغی جەزائیر ،صّّثبرە ثاڵّی صەکەیٌەّە. ----------------------------------------------------------لە هبّەیەکی کْرت صا فەڕاًطەی کۆهبری چْارەم ًبچبر ثّْ کە پێگە ئیطتیعوبریەکبًی سۆی لە 'ُیٌض ّ چیي' ،تًْص ّ هەغریت ثەجێ ثێڵێ .ضپبی فەڕاًطە ثە تێکػکبًی لە ''صیي ثیي فْ '' ثە تەّاّی ضّْک ّ چرّّک ثجْ ّ ئەفطەرەکبًی ضّْر ثّْى لە ضەر ئەّە کە کۆتبیی ثەم پبغە کػە ثێٌي .جەزائیر ّەکّْ صّاییي سبڵی پبغەکػەکبى صیبری کراثّْ .لە ضبڵی ّ 1830ە جەزائیر ضەر ثە فەڕاًطە ثّْ ّ ئیطتیعوبر تب ًبسی ئەم ّاڵتە کبریگەری ُەثّْ. ثە چبّپۆغی کرصى ّ ّەثەر چبّ ًەگرتٌی چٌگ صاکْتبًی تًّْضی فەڕاًطە ثە ضەر ئبثّْری ئەّ ّاڵتەصا ّ ثۆ ّێٌە
ثە ضەر ثەغی ًەّتی ضەدراصا ،زیبتر لە هلیۆًێک
هْضتەعوەرە ًػیي کە ''پێ ڕەظ'' یبى پێ صەگْترا ،لە ًبّ سبکی جەزائیر صەژیبى کە ثە کبری کػت ّ کبڵ ّ ّەرزێڕیەّە سەریک ثّْى .جەزایر ثە ''ثەغێکی جیب ًەکراّە'' لە سبکی فەڕاًطە صاصەًرا.
()1
غۆڕظ لە ضبڵی 1954صەضتی پێ کرص .ضەرەک ّەزیراًی ئەّ کبتی فەڕاًطە ثە ًبّی ''هٌضش فراًص'' ڕایگەیبًض کە ئەم غۆڕظ ّ ڕاپەڕیٌبًە ثە زّّیی تێک صەغکێٌضرێ. ضەرکەّتٌی دیسثە چەپیەکبى لە ُەڵجژارصًەکبًی 1956صاّ ،ەکّْ ترّّضکبییەکی ُیْا لە ثْاری ضبزاى یبى ڕێکەّتي سۆی صەرسطت .ثەاڵم لە ضەرەتبی ضبڵی 1957صا'' ،گی هْلە'' ی ضەرەک ّەزیری ضْضیبلیطتەکبى لە ژێر فػبری ضەرەّەی تًّْضرەّەکبًی جەزائیری فەڕاًطە ،ثە تەّاّی صرێژەی ثە غەڕصا --- .ثە پێػْازی لێ کرصى لە تًّْض ّ تیژیەکبى، جیٌبیەتەکبى ،ئبزار ّ ئەغکەًجەکبى کە ثەغێکی زۆر ّ ثەرچبّ لە سەڵکی جەزائیر لە
~ ~ 108
لْرثبًیەکبًی ثّْى ّ ثە جۆرێک تەغەًەی کرص کە تب سبکی فەڕاًطە چّْ ُ ---ەر ئەّ غەڕەظ ثّْ کە گۆڕی کۆهبری چْارەهی ُەڵتەکبًض ّ ُێٌضەی ًەهبثّْ کە ڕژیوێکی صیکتبتۆری ًیساهی یبى فبغیطتی ثبڵ ثە ضەر ّاڵتی فەڕاًطەصا ثکێػێ. ثەم غێْە ثّْ کە فبًّْى لە گەڵ تًّْض ّ تیژی ئبغٌب ثّْ .لێضّاًەکبًی ضەثبرەت ثە غەڕ ،لە صّ ثەرگ صا ثاڵّ کراّەتەّە .یەکیبى ''ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیر'' ّ ئەّی تریبى ''لە پێٌبّ غۆڕغی ئەفریمبصا'' یە. لە ژّئەًی 1957صا ''الکۆضت'' ّەزیری ًیػتەجێی جەزائیر ّاتب ئەّ کەضەی کە فبًّْى صەضت لە کبر کێػبًەّەکەی ثۆ ئەّ ًبرصّّە ،صەضتّْری صا
ثە ُەًگی صەیەهی
چەترثبزەکبًی ضەرُەًگ هبضۆ کە ئەرکی پبراضتٌی ئەهٌیەت ّ ئبضبیع لە جەزائیر ّەئەضتۆ ثگرى .چەترثبزەکبى کەضبًێکیبى ڕاصەضپبرص کە کرێکبراًی الیەًگری (ثەرەی ڕزگبریشْازی ًەتەّەیی) ثشەًە ژێر چبّەصێری ئەّ کبتەی لە ''لصجە''
()2
ثۆ چًّْە ضەر
کبر ّەصەر صەکەّتي لە الیەى چەترثبزەکبًەّە صەضتگیر صەکراى. ئەم غێْازەظ ّەکّْ ثبلی ضەرکْت کرصًەکبى کبریگەر ثّْ ّ ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ًبچبر ثّْ کە ڕّّ ثکبتە گًْضەکبى ّ ُەّڵی سۆی لە پێٌبّ غەڕی پبرتیساًی ّەگەڕ ثشب .ثە پێی ئەم ًبّەڕۆکە ّ ُەل ّ هەرجی ڕّّصاّەکبى ڕّّى ّ ئبغکرایە کە فبًّْى ئەّ ثۆچًّْە تیْریکیبًەی کە لە ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەرزەّی'' صا ُبتّْە، رێک ّ پێکی کرصّّى .فبًّْى ثە گبڵتەّە ثۆی صەرصەکەّێ کە فەڕاًطەّیەکبى زۆر زّّ ثە کەغفێکی گەّرە صەگەى .ثٌبغەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە صەرەّە صارێژراّە ّ لە الیەى ثێگبًەکبًەّە ّ ثە تبیجەتی لە الیەى غۆڕەّی ّ هیطریەکبى سەرجیەکەغی صاثیي صەکرێ' .ئبلجێر کبهۆ' لە ضبڵی 1958صا ڕایگەیبًض کە ًبثێ ڕێگب ثضرێ جەزائیر ثکەّێتە صەضت ئیوپریبلیطوی ًْێ .ئەّ پێی ّاثّْ کە ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە ُەّڵی لە ًبّ ثرصًی هیلیۆًێک ّ صّ ضەص ُەزار ئْرّپبیی (هەثەضت ئْرّپبییەکبًی صاًیػتّْی جەزائیر) ّ ضّْک کرصًی هیلیۆًبى فەڕاًطەّی صیکە صایە. ئەگەر ُەڵْێطتی ئەفطەرە غبرەزاکبى لە جەزائیر ثشەیٌە ژێر ضەرًج ،ئەّ ڕاگەیبًضًەی کبهۆ صەکرێ ًیْ ثەًضی سۆی ثٌْێٌێ .زۆرثەی ئەم ئەفطەراًە پێیبى ّاثّْ کە ثەغضاری غەڕێکی پیرۆز صەکەى .لە ثەگژصاچًّْەّەیەکی ًْێ لە صژی پیالًە هبتریبلیطتەکبى ،گػتی گیر ّ ثێسراّ کە لێ ضاى ّ لە ًبّ ثرصًی غبرضتبًیەتی ڕۆژئبّای کرصۆتە ًیػبًە ،تبکتیکە ئبغتی سْازاًەکەیبى کەهتر لە ثیر ّ ثبّەڕەکەیبى زاڵوبًە ًەثُّْ .ەر ثەّ جۆرە کە
~ ~ 109
فبًّْى صەری صەسب لە ضەرەتبصا ُەّڵیبى ئەّە ثّْ کە ثەغی سەثبتگێڕ لە ثەغی ضبغ یبى ثێ ئبزاری کۆهەڵ جیب ثکەًەّەُ .ەر ئەّ ضتراتیژیەی کە ئەهریکبییەکبى لە ّیەتٌبم ثەڕێْەیبى صەثرصُ .ەرّەُب ثەڵێٌیبى صەصا کە لە صاُبتّْصا گەاڵڵەیەکی چبکطبزی ئبثّْری ّ کۆهەاڵیەتی جێجەجێ ثکەى ّ ُیچ گْهبًیػی تێضا ًیە کە ثەغیک لەّاى زۆر ثە صڵطۆزاًە لە ُەّڵی صۆزیٌەّەی ڕێگبیەک ثّْى ثۆ ثەڕێْە ثرصًی ئەم ثەرًبهە .ثەاڵم ضیبضەتی ئبثّْری لە جەزائیرصا لە ژێر صەضەاڵتی ًیساهیەکبى صا ًەثّْ ثەڵکّْ لە ژێر صەضتی صەضەاڵتضاراًی فەڕاًطەّی -جەزائیریەکبى صاثُّْ .ەرّەُب ثە ُەًضێک ضەرکەّتي ضپب ُەّڵی صا ،کە لە ڕکەثەرایەتی ًێْاى ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ّ ''ضبزغکبراى'' ( (M.N.Aکەڵک ّەرگرێ. ضپبی فەڕاًطە صەضتی ثرص ثۆ زۆر کْغت ّ کْغتبر ّ ثەرپرضبیەتیەکەی سطتە ضەرغبًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی .فبًّْى ئیػبرە ثە چەًض ّێٌەیەک لە کْغتبری ''هلْضە'' ّ ''ّاگرام'' صەکب{ .لە '' هلْضە '' تەّاّی دەغیوەتی پیبّی ضەرّّی 15ضبڵی ئەّ ئبّاییە کە ًسیک ثە 300کەش صەثّْى ،کۆهەڵکْژی کراى .لە ڕاضتیضا ئەم ئبّاییە لە ژێر صەضەاڵتی ( ّ (M.N.Aاتب(جْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر) صاثّْ .ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە الیەى (جْاڵًەّەی ًەتەّەیی جەزائیر) ّ ُەرّەُب لە الیەى فەڕاًطەّیەکبًەّە ّەکّْ ئەًجبم صەراًی ئەّ کْغتبرە ثە کۆهەڵە صەًبضێٌضراى}. ُەرّەُب ثۆ صّّر سطتٌەّەی کۆهەڵگب لە ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ،ئەّاًیبى ثە کۆهەڵ صّّر صەسطتەّە .لە ضبڵی ً 1959سیک ثە صّ هیلیۆى عەرەة ّاتب یەک لە ضەر چْاری تەّاّی دەغیوەت ًبچبر کراى کە ثۆ صّّر ثّْى لە کبرتێکەری پبرتیساًەکبى ّ ُەرّەُب ثە صّّر ثّْى لە کرصاری تۆڵە ضتبًضًەّەیبى -کە لە ڕاضتی صا ثبّک ،کْڕ ،ثرا، یبى ُبّضەراًیبى ثّْى -ئبّاییەکبًیبى ثەجێ ثێڵي ّ لەّ ضەرصەهەصا فەزایەکی ثێ ثەظ کرصى لە هبف ّ ترش ّ سۆف ثبڵی ثە ضەر گػت غْێٌێک صا کێػبثّْ. ثێ لێک ُەاڵّارصى ّ جیبّازی ّغک ّ تەڕ صەثًّْە لْرثبًی ''ڕێگب سۆظ کەرەکبى''. پیبّکْژاًیبى ثۆ ئەّ ئبّاییبًە صەًبرص کە پێیبى ّاثّْ پێگەی سەثبتگێڕاًی لێیە .یبى تەًیب ثەّ هبًبیەی کە صاًیػتْاًەکەی جەزائیری ثّْى .ئەم غێْازە فبغیطتیبًەی ترش ّ تۆلبًضى کە لە الیەى یەکە ًیساهیەکبًی ضپی پێطتەکبًەّە ثەڕێْە صەچّْ ،کبرێکی ئبغکرا ّ صیبر ثّْ .لە ثٌکەکبًی پۆلیطی غبر ّ لە ًبّەًضی زیٌضاًە ًیساهیەکبى ،تۆّی ثە هیرات هبّی ئەغکەًجە ًْێکبى ّەکّْ ڕۆهبًی ''طبعْى'' ی کبهۆ کە غْێٌەکەی لە ''ئۆراى'' ە هػکەکبى لە زێڕاثەکبى صێٌە صەرّ ،ەکّْ کّْللە ّ هێرّّلە تێکیبى صاّیػت ّ زیبصیبى
~ ~ 110
صەکرص .زۆرثەی لْرثبًیەکبى عەرەثەکبى ثّْى .ثەاڵم ئەّ ئْرّپبییبًەی کە الیەًگری ضەرثەسۆیی جەزائیر ثّْى ،لەم کبرە ثێ ثەظ ًەثّْى. ''هۆریص ئۆصێي'' هبهۆضتبی ثیرکبری لە زاًکۆی جەزیرە ،تەهەى 25ضبڵە لە ''ئەلجیبر'' لە ئبکبهی ئەغکەًجە صا گیبًی لە صەضت صا .کۆهۆًیطتێکی صیکەی فەڕاًطەّی صاًیػتّْی جەزائیر ''ُبًری ئەلەک'' لە کتێجەکەی صا ثە ًبّ ّ ًیػبًی ''پرضیبر'' لە ضبڵی 1958ثبش لە زۆر ثەڵگەی ترضٌبک صەکبت ضەثبرەت ثە ئەغکەًجە کە سۆی ثە ضەری ُبتّْەُ .یچ کەضێک گیبًی پبرێسراّ ًەثّْ .زهبًی صەفتەرصاری صاصگەی غەڕعی جەزیرە کە ًبّی ''هذوض ضفتە'' ثّْ ،ثە ئبگر ضّْتبًضیبى .ثڕێکی زۆر لە کەفبّی ضبثًّْیبى ثە زەثر ّ زۆری صایە کچێکی تبزە الّ ثە ًبّی جەهیلە ثّْپبغبً .بّثراّ ثە ّە تبّاًجبر ثّْ کە لە ًبّ هیْاًشبًەیەکی زاًکۆ ثۆهجی صاًبّە .پبغبى ثە ُۆی ثتڵێک صەضتضرێژیبى کرصە ضەری. ثبّکی 71ضبڵەی ثە جیبزی کبرەثبیی ئەغکەًجە صەکراُ .ەرکبتێک صەضتیبى صەصایە ئەغکەًجە ،جەلالصەکبى پێیبى صەگْتن ''ًبثێ ثەزەییتبى ثە عەرەثەکبى صا ثێتەّە''ُ .ەر لەّ ضەرصەهەصا ئەّ سْێٌضکبرە جەزائیریبًەی کە لە پبریص صا سەریکی سْێٌضى ثّْى، صەکەّتٌە ژێر چبّەصێری ّ لێکۆڵیٌەّە .ئەّاًیبى صەثرصە کۆاڵًی ''ضّْضە'' یبى ًبّ ًبّەًضەکبًی صیکەی پۆلیص لە گەڕەکەکبًی صیکە ّ ثە غێْەیەکی صڕًضاًە ئەغکەًجە صەکراى .پبرێسەراى زۆر ثە ضەستی ڕازی صەثّْى کە پبرێسگبری ّ پػتیْاًی لە جەزائیریەکبى ثکەى ّ ئەّ کەضبًەظ کە گْێیبى ثە ُەڕەغەکبى ًەصەصا ،صەکەّتٌە ثەر لێضاًی تۆڵە ضتێٌبًەّە. فەرهبًضەری ثەرزی ًیساهی ّ ەزارەتی غەڕ لە پبریص ثە غێْەیەکی ڕێک ّ پێک ُەر چەغٌە ڕێگبیەکی صەگرت کە ُەّڵی لێکۆڵیٌەّەی لێْە ثضرایە .لە دبڵێکضا ئەّ کۆهیطیۆًبًەی کە ثۆ لێکۆڵیٌەّە لە الیەى دکّْهەتی فەڕاًطەّە پێک صەُبتي ،لە ڕّاًگەی عەرەثەکبًەّە ُیچ چەغٌە ثبیەر ّ هبًبیەکیبى ًەثّْ .صّای دەّت ضبڵ کبری صڕًضاًە، تەًبًەت ثۆ یەک جبریع فەڕاًطەّیەک ضەثبرەت ثە کْغتٌی جەزائیریەک لە الیەى صاصگبکبًی فەڕاًطەّە ثە تبّاًجبر ًەًبضێٌضراى. فبًّْى زۆر ثە ّرص ثیٌی ئەم غتبًەی صەًّْضیەّە ّ ُەر لێرەغەّەیە کە ّرصە ّرصە ُەضت ثەّ ُۆیبًەی فەرق ّ جیبّازی صەکەییي کە فبًًّْی صەّرەی یەکەم لە فبًًّْی صەّرەی صُّەم جیب صەکبتەّە.
~ ~ 111
یبضبی ''صێئۆًتۆلۆژی''
()3
کە لە فەڕاًطە فێری فبًّْى صەکرا ّ ئەّ پێی ّاثّْ کە لە
الیەى ُەهّْ پس غکە فەڕاًطەّیەکبى ڕێسی لێ صەگیرێ ،لە چْارچێْەیەکی ثەریٌتر صا صەکەّتە ثەر صەضتضرێژی ّ پەالهبر .چۆًکّْ لە گرهەی ئەّضبر پچڕاّی ئیطتیعوبری صا ثبیەسەکبًی غبرضتبًی هبًب ّ ًبّەڕۆکی سۆیبى لە صەضت صەصەى'' .ضیوۆى صۆثْار'' ّ پبرێسەری تًْطی سبًوی ''ژیسل دلیوی''
()4
ُ -ەرصّکیبى ضەثبرەت ثەّە کە پسغکە
فەڕاًطەّیەکبى صّای ئەّەی کە سۆیبى لە کبتەکبًی ئەغکەًجە کرصى صا ثەغضار صەثّْى، کەڵک ّەرگرتي لە ئەغکەًجەیبى ڕەت صەکرصەّە -تەئیضی فبًًّْیبى صەکرصُ .ەرّەُب لە کتێجی ''ُبًری ئبلیک'' صا ئەّەی فبًّْى ثبضی کرصّّە ضەثبرەت ثەّە کە صّکتۆر ُبهیساى صەرزی ''دەلیمی ّ ڕاضتی'' صیبری صەکرص ،ثە تەّاّی پػراضت کرصۆتەّە .ئەّ صەرزیە کە تبیجەتوەًضی ُیپٌۆتیسهی ُەیەُ ،ەر لەّ کبتەغضا صەتْاًێ ثۆ هبّەیەکی صرێژ سبیەى ُبّضەًگی صەرًّّی کەضەکە تێک ثضات .صّکتۆرەکبى صەثّْ لە ًێْاى صّ کبتی جیبّازی ئەغکەًجە کراى ،ئەغکەًجە کراّ ّەُۆظ سۆی ثێٌٌەّە .پسغکە صەرّّى ًبضەکبى ئەرکە ضەرەتبییەکبًی سطتٌە ًبّ لە ُۆظ سۆچًّْی ئبهێری کبرەثبییبى ئبهبصە صەکرص. '' کبتێک لە تکٌیک ّ غێْازە ئْرّپبییەکبى ثە صّای هرۆڤ صا صەگەڕێن ،ثەرصەّاهیەک لە ڕەتضاًەّەی هرۆڤ ثە ئەًضازەی کێْێک صەثیٌن''.
()5
فبًّْى ثۆ ئەّەی کە کبری گەری ئەغکەًجە ثە ضەر ضیطتەهی هێػک ّ ثیری صا -چ ئەغکەًجە کبراى ّ چ ئەغکەًجە کراّاى -صەرثشبت چەًضیي ًوًّْەی تبیجەتی ثبش صەکبت .لێکۆڵەرێکی پۆلیطی کە لە کبتە جۆراّجۆرەکبًی ئەغکەًجەصا ثەغضاری کرصثّْ زۆر تّْڕە ّ صڵڕەق ثبر ُبتجّْ .ثەّ جۆرە کە ژى ّ هٌضاڵەکبًی سۆیػی صەصایە ثەر کْتەک ّ لێضاى .لەّ صەهەصا ضەرصاًی ًەسۆغشبًەیەکی کرص کە فبًّْى ثەرپرضی ثّْ. '' لە ثەر ئەّە کە ئەّ ًەیضەّیطت ّاز لە ئەغکەًجە کرصى ثێٌێ ،تەًبًەت پێی ّاثّْ ًبثێ ُەر ثیریػی لێ ثکرێتەّە ،ثێ پێچ ّ پەًب صاّای لێ کرصم کە ُبّکبری ثکەم ثۆ ئەّەی ثتْاًێ ثێ ئەّەی تْغی ًبڕەدەتی ّیژصاى ثێت ّ ئبڵۆزکبّی ثە ُەڵص ّ کەّت ّ ڕەفتبریەّە صیبر ثێت ،ثە ثیر ّ سەیبڵێکی ئبضّْصەّە ثتْاًێ ًیػتیوبى پەرّەراًی جەزائیری ئەغکەًجە ثکبت.
()6
'ضبرتەر' لەّ پێػەکیەصا کە ثۆ کتێجی ''پرضیبر'' ی ئبلیک ًّْضیْیەتی صەڵێ '' :ئەهە ّەک ضێسێف جەلالصە ( ،)7کبتێک لێکۆڵیٌەّەی صەضت پێ کرص صەثێ تب کۆتبیی ثەرصەّام ثێت'' .
~ ~ 112
فبًّْى ئبّای لێک صەصایەّە کە چیٌە جیبّازەکبًی لْرثبًی صەضتی ئەغکەًجە کە ثۆ چبرەضەری ّ صەرهبى ڕّّیبى تێ کرصّّە ،یبى ضەثبرەت ثە ّەزع ّ ُەل ّ هەرجی ئەّاى ئبگبصار کراّەتەّە ،ثە ضەرًج صاى ثە غێْازە جۆراّجۆرەکبًی ئەغکەًجە کراى ،ثۆ چەًض ثەظ صاثەظ صەکرێي .ئەّ ثەرصەّام ئەّ پێْەًضیە صّ الیەًە صەرصەسب ثێ ئەّەی ثبضی ُۆکبرێک ثکبت .چیٌێک لەّ سەڵکە ئەّ کەضبًە صەگرێتەّە کە لْرثبًیبًی پێ سْارصًەّەی ثە تۆپسی ثڕێکی زۆر لە ئبّی ًبسبّێي ّ یبى ضبثًّْبّ ،ثّْىُ .ەرّەُب صەضتەیەکی صیکە ئەّ لْرثبًیبًە ثّْى کە ثە ُۆی ئبهێری کبرەثبییەّە ئەغکەًجە صەکراى .لە الیەکی صیکە تێجریٌی ثتڵ ئەغکەًجەیەکی صیکەی ثبّ ثّْ کە ثەڕیْە صەچّْ. ئەغکەًجەیەکی صیکە ًەجّْاڵى ثّْ .لەم غێْە ئەغکەًجە صا لْرثبًیەکە صەثّْ ًەجّْڵێ ّ ثە چّْکتریي جّْاڵى صەکەّتە ثەر پێاللە ّ لێضاى. فبًّْى ثبضی ئەّە صەکبت کە ئەّ ًیػتیوبى پەرّەراًەی ئبگبیبى لە ًِێٌی زۆر گریٌگ ثّْە ،صّای ئبزار ّ ئەغکەًجەیەکی زۆر لەت سۆیبى ًبچبر ًەصەکرص کە ضەثبرەت ثە چبرەضەری ضەرصاًی پسیػکی ًەسۆغیە صەرًّّیەکبى ثکەى .ئەّ کەضبًە تّْغی ترش ّ سۆف ّ تێک چًّْی ثبری صەرًّّی صەُبتي کە ُیچ چەغٌە زاًیبری ًِێٌیبى ثە صەضتەّە ًەثبیە. فبًّْى پێی ّایە کە ثەڕێْە چًّْی ئەغکەًجە لە جەزائیر جیب لە ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری هەثەضتی تبیجەتی صیکەی لە پػت ثّْە .صەثێ لە ئەغکەًجە ّەکّْ ًەسۆغی ضبصیص ّ ڕەگەزپەرەضتی ثڕّاًیي ًەک ّەصەضت ُێٌبًی زاًیبری ،ثۆیە پێْیطتی ثە لێضّاى ّ لە ضەر ًّْضیٌی زیبتر ُەیە .صەثێ لەّصا یەکێک لە ئەرکەکبًی صًّیبی ئیطتیعوبری ثجیٌیٌەّە. فبًّْى ّەکّْ ''ئەهە ضێسێر'' لە ًێْاى ئیطتیعوبر ّ ُیتلێریطن صا لە یەک چًّْێکی ثەصی صەکرص .زۆر جبر ُەڵضەکەّێ کە هرۆڤ ثەرەّ ضەلوبًضًی ڕاضتیەک ثچێ ثەرلەّەی ثڕّای تەّاّی پێی ُەثێ .فبًّْى صەیساًی کە لە جەزائیرصا فەڕاًطەّیەکبى ئەّ تکٌیک ّ غێْازاًەی کە پێػتر لە 'ُیٌض ّ چیي' صا تبلیبى کرصثۆّە ّ ثریتبًیبکبًیع لە کٌیب ثەرێْەیبى ثرصثّْ ،لە گەڵ ُەل ّ هەرجی ًبّچەیی صەگًْجێٌي. لە 1951صا ُ 48ەزار زیٌضاًی ئەفریمبیی لە کٌیب صا ُەثّْ کە صاصگبیی ًەکراثّْى. ''صاًکێي هەک فێرضۆى'' یەکێک لە ثەرپرضبًی پۆلیص غبُیضی ئەّەی صەصا کە ُەل ّ هەرجی ژیبى لە ئْرصّگبکبًی کبری ئیججبری لە کٌیب سراپتر لە ُەهّْ ئەّاًە ثّْە کە ئەّ
~ ~ 113
سۆی لە هبّەی چْار ضبڵ ّ ًیْ گیراًی لە گرتّْسبًەکبًی ژاپۆى صا ،لە ضەرصەهی غەڕی صُّەهی جیِبًی ،صیْیەتی.
()8
لێضاًی ثبتّْم ّ ئەغکەًجە ّ کەم ئەًضام کرصى لە کرصەّە ثبّەکبى ثّْ کە لە ضبڵی 1959صا ثّْ ثە ڕێطْاییەکی گەّرەی ئۆرصّگبی ''دەّال'' .لەّ غْێٌەصا یبزصە جەزائیری لە ژێر ئەغکەًجەی صڕًضاًە ّ کەم ّێٌەصا گیبًیبى لە صەضت صا .لە ڕّاًگەی فبًًّْەّە ُەر ڕیطْاییەکی لەّ چەغٌە کە لە پبریص ّ لەًضەى صا کسە ّ ُبّاری لە ّیژصاًە کبى ُەڵضەضتبًض ،صەرسەری ثێ تْاًبیی ّ لێٌەُبتّْیی ّ ًە ضەلوبًضًی ڕاضتیەکبى لە الیەى ڕًّّبکجیراًی ئْرّپبییەّە ثّْ کە لەت ًبّەڕۆکی ڕاضتەلیٌەی ئیطتیعوبریبى صەرًەثڕی. ثەاڵم ئبیب لە ًبّ جەزائیر صا لەّ ئْرّپبییە صڵ کراّە ،ئبزاصی سْاز ّ ڕاصیکباڵًە ًەثّْى ،کە سۆغەّیطتی سەڵکی جەزائیر ثّْى؟ فبًّْى لە پبظ ضبڵی 1956ثەرەّ تًْص ڕۆیػت .لەّێ لە ثاڵّکراّەکبًی جەزائیری ئبزاص ّ لە ڕۆژًبهەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ثە ًبّی ''الوجبُض'' صەضتی ثە ُبّکبری کرص .ثەم پێیە صەثێ زۆر ثە ّرصی ضەرًج ثضرێتێ .زۆرثەی ئەّ ثبثەت ّ ًّْضراّاًەی کە لە ضەرصەهی غەڕی جەزائیرصا ًّْضیجًّْی ،لەّ ًّْضراّە تبیجەتبًە ثّْى کە ضەثبرەت ثە جەزائیر لەّ ُەل ّ هەرجە ًبضکەصا لە الیەى کەضێکەّە ثاڵّ کراثًّْەّە ،کە لە الیەى جەزائیر ثە ُبّّاڵتی ّەرگیراثّْ. لە ثبثەتێکضا لە هبًگی صێطبهجری ،1957لە کەهیٌێکی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی صا 10کەضی هەصەًی ثە ڕەگەز ئْرّپبیی لە غْێٌێک ثە ًبّی ''ضەلب هۆصی'' صەکْژرێي. فبًّْى پبضبّی ثۆ ئەّ کرصەّەیە ُێٌبّەتەّە ّ صەڵێ لە ژێر صەضەاڵتی ڕژیوێکی ئیطتیعوبرصا لە جەزائیرً ،بثێ سەڵکی فەڕاًطەّی ثێ تبّاى ّ ثێ الیەى ثژیُ'' .ەر فەڕاًطەّیەک زّڵن صەکب ،صەچەّضێٌێتەّە ،صەضەاڵتضاری صەکب ،لەم کبت ّ ضبتەصا ُەر فەڕاًطەّیەک لە جەزائیر ثە ضەرثبزێکی صّژهي صاصەًرێ .تب ئەّ کبتەی کە جەزائیر ثە ضەرثەسۆیی ًەگەیػتّْە صەثێ ئەّ ئبکبهە صرّّضتبًەظ لەثْڵ ثکرێي''ُ .ەرّەُب لەم ثبرەّە زیبتر ثریٌەکبًی صەکْالًضًەّە ّ صەیگْت ُ'' :ەر فەڕاًطەّیەک لە جەزائیر ثە ئەغکەًجە گەرێک صاصەًضرێ''.
()9
ئەّ ُەڵْیطتەی کە فبًّْى لێرەصا صەری صەثڕی لە گەڵ ئەّ ُەڵْێطتە کە لە پبریص لە ثبثەتێکضا لە ضبڵی 1959لە گۆڤبری ضبرتەر ثاڵّی کرصۆتەّە ،لە صژایەتی صایە '' :زۆر جبر ّا ًیػبى صراّە کە ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ُیچ چەغٌە جیبّازیەک لە ًێْاى
~ ~ 114
سەڵکی جۆراّجۆری کۆهەڵگبی ئْرّپبیی صاًیػتّْی جەزائیر ًبکب .ئەّاًەی ئەم ثْستبًبًە ُەڵضەثەضتي ،کەضبًێکی ًەغبرەزاى ّ ئەّ ضیبضەتەی کە زۆر صەهێکە لە الیەى ثەرەّە ضەثبرەت ثە ئْرّپبییەکبى پەیرەّ کراّە ثّْە ثە ُۆی پػتیْاًی ثەرصەّاهی ضەصاى کەش ّ ُەرّەُب ضەصاى ژى ّ پیبّی ئْرّپبیی کرصۆتە صیبری صەضتە ّ گرّّپە ضیبضیەکبًوبى''.
()10
زۆر صّکتۆر یبرهەتی چریکە سەثبتگێڕەکبًی ضپبی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی صاّە. فەرهبًجەراًی پلە ثەرز ثەڵگە ّ پێٌبضی صرّّضت کراّیبى ثۆ غبًەکبًی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ئبهبصە کرصّّە .جّْتیبراًی ڕەظ ّ ڕّّت ڕیگبیبى صا کە کۆهبًضۆکبًی صەضتەی چریکی ثۆ ئەّەی چەک ّ تەلەهەًی سۆیبى لە تەّیلەکبًیبى صا ثػبرًەّە. ( فبًّْى لێرەصا ثە ئبًمەضت ئەّ ڕۆڵ ّ کبریگەریە لە ثیر صەثبتەّە کە صەتْاًرێ لە الیەًی ترش ّ سۆف ّ ُەڕەغە لێ کرصى .ثگێڕصرێ). ئەّ جبرێکی صیکە ئەّ ثیر ّ ڕایەی لە کتێجی ''ًەفرەت لێکراّەکبًی ضەر زەّی'' صا ثبش صەکبتەّە '' .لە ُەر صّّ ال ثەرثەضتە سْێٌیەکبى ّ ُەرّەُب لەزاّەت کرصًی ڕەگەزی، ًەهبثّْ .ثەاڵم راضتیەکەی ئەّەیە کە ئەگەر ثوبًەّێ ثە غێْەیەکی ڕّاڵەتیبًە ُەل ّ هەرجی ئیطتیعوبری ثە گػتی ّەکّْ صەضەاڵتی ًیساهی ُێسە ثێگبًەکبى چبّ لێ ثکەییي، گەلی ژێر چەپۆکە ًبتْاًێ ڕیگب ثە سۆی ثضات کە صەضت ثە لێک ُەاڵّارصى ثکبتً .بثێ ریگب ثضا کە ریپێْاًی ُیوٌبًە ّ صۆضتبًە ّ ُبّکبری لبرەهبًبًە ،چەکی پێ صاثٌێ .صەثێ ثێ ڕەدوبًە ّ صڵڕەلبًە صرێژە ثە ڕیگبکەی ثضا .تب ئەّ صەهەی کە سەثبت ثەرصەّاهە ُەر عەرەثێک صەثێ ُەڵص ّ کەّتی ''ثێگجێر تۆهبش''
()11
ثکبتە رێٌْێي ّ ضەرهەغمی سۆی.
ثەاڵم ڕیکشراّە چەپیەکبًی فەڕاًطە لە گەڵ ئەّ ڕّدیە ثەرزەی ّ 1989ضًٌّْەتی گەّرەی ''ژاکْثیي''
()12
صەیگْت چی؟
ُەرچۆًێک ثّْ لە ُەڵجژارصًەکبًی 1956صا یەکێتی ڕیکشراّە چەپیەکبى ضەرکەّتٌی ّەصەضت ُێٌبثّْ ثۆ ئەّەی ئبغتی لە جەزائیر صاهەزرێٌێّ .اڵهی ئەّ چبّەڕّاًیە ڕًّّە. ڕیکشراّە چەپیبى سیبًەتیبى ثە ئەرک ّ ڕاضپبرصەی سۆیبى کرص .فبًّْى ًەیضەتْاًی جگە لە ثێساری لە ئەًضاهبًی دیسثی ضْضیبلیطت ،ڕاصیکبڵەکبى ّ ثبڵی چەپی M.R.P
()13
کە لە
ُەل ّهەرجی ئ ەّکبت صا یەکێتیەکەیبى ثۆ ثە گْێ گەیبًضًی لطەیەکی صڵشۆغکبراًە ضەثبرەت ثە جەزائیری ضەرثەسۆ ،ثێ تْاًب سۆی صەًْاًضُ ،ەضتێکی صیکەی ُەثێت.
~ ~ 115
ثەاڵم ضەثبرەت ثە ثەغە ًبّچەییەکبًی جەزائیری ئەّ ڕیکشراّاًە ،فبًّْى صەیطەلوێٌێ کە ئەّاى سۆیبى ثە صّثبرە ثًّْەّەی صرّغوەکبًی ًبّەًضە جۆراّجۆرەکبًی ڕیکشراّەکبًی هیترۆپۆل صڵشۆظ صەکرص.
()14
ُەرّەُب ثە ئبًمەضت لە ثبش کرصى ّ ُێٌبًە گۆڕی هەضەلەی تبیجەتی کە ضەرثەسۆیی گەلی جەزائیرە ،سۆیبى صەصزیەّە. ثەاڵم ئبیب ُەر ئەّ ڕەسٌەظ ضەثبرەت ثە دیسثی کۆهۆًیطت کە پێٌج هیلیۆى صەًگی کرێکبراى ّ جْتیبراًی لە پػت ثّْ ،کە ُەهّْ صەم لە پەیبهی صژی ئیوپریبلیطتیبًەی هبرکص ّ لێٌیٌی دیسثەکەیبى کەڵکی ّەرصەگرت ،صەگرێتەّە؟ لە ضبڵی 1945صا لە ئەیبلەتی ''کۆًطتبًتێي'' ی جەزائیرصا ،ئبڵۆزی ّ ثػێْیەک ضەری ُەڵضا .دیسثی کۆهۆًیطت ضساصاًی ّەڕێ سەراًی ئەّ ئبڵۆزیەی صاّا کرص ّ زۆر ثە تًْضی لە صژی صاّای ضەرثەسۆیی سەڵکەکەی ُەڵْێطتی گرت .ثەاڵم هبّەیەک صّاتر ئەّ دیسثە فکری ثە الی 'ُیٌض ّ چیي' صا چّْ ّ لە ضبڵی 1949ثّْ ثە پێػڕەّی صژایەتی ثە غێْەی ئبغتیبًە ّ لە غەڕ لە صژی ُۆغیوێي ّ ّیەتٌبم ''هۆریص تۆرێس'' ضاڵّی ثرایبًەی صەًبرص ثۆ ئەّ ثبرصاگراًەی کە سۆیبى صەپبراضت لە کرصًەّەی ئەّ ثبرە چەک ّ چۆاڵًەی کە ثەرەّ 'ُیٌض ّ چیي' ثەڕێْە ثُّْ .ەر لەّ کبتەغضا ڕاگەیبًضراثّْ کە لە گْاضتٌەّەیبى لە ڕێگبی لیتبرەّە سراپەکبری ثکرێُ .ۆغی هیي پەیبهی ضپبضگْزاری ًبرص .ئەّ یەکێتیەی لە الیەى لێٌیٌەّە ثە ثبظ صاصەًضرا ،لە ًێْاى پرۆلیتبریبی هیترۆپۆل ّ گەالًی ئیطتیعوبر کراّ ّەکّْ ڕاضتیەکی لێ صەُبت. هبّەیەک ثّْ کە ڕێکەّتٌی ئبغتی 'ُیٌض ّ چیي' هۆر کراثّْ کە غەڕ لە جەزائیر صەضتی پێ کرصُ .ەر زّّ گۆڕاًی ُەڵْێطتەکبًی ''دیسثی کۆهۆًیطتی فەڕاًطە'' صەرکەّت. غۆڕغگێڕاًی کۆهۆًیطت لە ''ُیٌض ّ چیي'' صا ،ثە تەّاّی لە الیەى غۆڕەّی ّ چیٌەّە پػتیْاًیبى لێ صەکرا .غەڕی ُیٌض ّ چیي ثەرًبهەیەکی تبیجەتی ثۆ ڕێکشطتٌی گػتی ثە صّاّە ًەثُّْ .ەر ثۆیە کرێکبرە گەًجەکبى لْرضبیی ثبری چبالکی ّ زیبًەکەیبى ثە ضەر غبًی سۆیبًەّە ُەضت پێ ًەصەکرص .ضەرەڕای ئەّە ّاڵتی ''ُیٌض ّ چیي'' صّّر ُەڵکەّتجّْ .لە دبڵێکضا ّاڵتی جەزائیر لەم ثەر ئەّثەری ئبّی ''هەصیتەراًە'' ُەڵکەّتجّْى ّ تب ڕاصەیەک سەریکی غەڕی صەضتەّیەسە ثّْى. ثەغێکی ثێ ئەژهبری عەرەثەکبى ثە هەثەضتی کبر کرصى صەچًّْە فەڕاًطە .کرێکبرە فەڕاًطەّیەکبى صەیبًٌبضیي ّ ثە چبّێکی ضّْکەّە ضەیریبى صەکرصىً .بزًبّی ''هبڵ ثەکۆڵ'' یبى ''کۆچەر'' زۆرجبر ثۆ ضّْکبیەتی پێ کرصى صەصرایە پبڵ ئەّ عەرەثبًە کە ثە
~ ~ 116
ضەرپێجی کرصى لە هبًگرتي ،صیبر ثّْى .تەًبًەت ُەژارتریي ثٌەهبڵەکبًی فەڕاًطەّی سسهیبى صاًیػتّْی ًبّ جەزائیر ثّْى ،کە ئەهبًە ّەکّْ سسهبًی سۆیبى لە فەڕاًطە، ُەژار ّ کەم صاُبت ثّْى ّ ًەصەکەّتٌە سبًە ّ ڕیسی چەّضێٌەراى ّ صاگیرکبراى .ئبلجێر کبهۆ ی زاًب صەیفەرهّْ '' هي لە ثٌەهبڵەیەکی ضەرەتبیین کە لەت کەضێکیبى ئیطتیعوبر ًەکرصّّە''. دیسثی کۆهۆًیطت کەّتە صّ صڵیەّە .کەڵکی لە ّغەی ًِێٌی ّ چەًض هبًب ّەرصەگرت. زۆر صرّغوی ثە لبزاًجی ضەلبهگیر ثًّْی ئبغتی ً -ەک ضەرثەسۆیی -ثەرز کرصەّە. لە هبڕضی 1956صا ًْێٌەراًی کۆهۆًیطت ثە صەضەاڵتی تەّاّەّە -کە صەضتی دکْهەتی ثە کرصەّە ثۆ ثەڕێْە ثرصًی ُەر چەغٌە چبالکیەک ثە تەّاّی ئبّاڵە صەکرص -صەًگی ڕەزایەتیبى صا'' .ئەهە ضێرز'' ثە تّْڕەیی ّ ثێساریەّە لە دیسثی کۆهۆًیطت کػبیەّە ّ لە ًبهەیەک صا ثۆ ''هۆریص تۆرێس'' ًّْضی '' :ئەّەی صڵشْازی هٌە ئەّەیەکە هبرکطیسم ّ کۆهۆًیسم سسهەتی ڕەظ پێطتەکبى ثکبتً ،ەک ڕەظ پێطتەکبى سسهەتی هبرکطیسم ّ کۆهۆًیسم ثکەى''. ثۆ فبًّْى کبتەکە چبرەًْش ضبز ثّّْ .اتب کبتی صاثڕاى لە ئْرّپب .لە ضبڵی 1957صا ''هۆریص تۆرێس'' ثە الیەًگری لە ضەرثەسۆیی لطە صەکبت .ثەاڵم ضبڵی صّایی ثە صژکرصەّە ّ ضەرُەڵضاًی ''گلیطن'' صّ ُەًگبّ پبغە کػە صەکبت ّ ئەّ ضەرًج ّ تێڕاهبًٌبًەی گەلی فەڕاًطە لە دبضت تیرۆریسهی ( )F.L.Nلە فەڕاًطەصا ُەر صەهێٌێ ّ ئیتر ثبضێک لە ضەرثەسۆیی ًبکرێ. ''تۆرێس'' لە ضبڵی 1960صا ئبّا ّاڵهی فػبری ُێسە چەپیە غەیرە کۆهۆًیطتەکبى صەصاتەّە کە ثبیکۆت کرصًی غەڕ کبرێکی ًب ئبلاڵًەیە ّ کۆهۆًیطتەکبى ًبیبًەّێ کە ثە ُیچ جۆرێک سۆیبى لەم غەڕە ثگلێٌي .چۆًکّْ ئەم غەڕە ،غەڕی ًێْاى صّ کۆًەپەرەضت ّ صّاکەّتّْیە .ئەّ غۆک ّ دەپەضبًەی کە فبًّْى پێػتر تْغی ُبتجّْ ،ئێطتب ثجّْ ثە تّْڕەییەکی زۆری پەًگ سْارصّّ لە صەرّّى صا .ئەهە کۆکتێل هۆلۆتۆفێکە کە لە ُەر لطە ّ ثبضێکی ضەثبرەت ثە دیسثی کۆهۆًیطتی فەڕاًطە ،ثە زهبى صەتەلێتەّە .ثەاڵم ُەر ثەّەًضە ّاز ًبُێٌێ .غکبًضى ّ ضّْکبیەتیەکەی تەّاّی ڕًّّبکجیراًی فەڕاًطەّی صەگرێتەّە .ئبیب ئەهبًە لە دبضت تبّاًی سیبًەت صا ضەریبى صاًەًْاًضّّە ّ لە دبضت ُەڕەغەی ثۆهت صاًبًەّە ّ کبری تیرۆریطتی گرّپەکبًی ضەرّتری صەضتە ڕاضتیەکبى، تّْغی ترش ًەُبتّْى .فبًّْى ئەّە صەضەلوێٌێ کە ئەّاى تیرۆریطویبى هەدکّْم کرصّّە .چۆًکّْ کبریگەری سراپی صەکرصە ضەر الّاًی فەڕاًطەّی ّ ّەکّْ هرۆڤێکی
~ ~ 117
ثەرژەّەًض سْاز ّ ُەلپەرەضت ثبری صێٌبىً .ەک لە ثەر ئەّەی صڵیبى ثۆ جەزائیریەکبى ضّْتبثێ ،کە ثە لْرثبًیبًی ڕاضتەلیٌەی ئەّ ئەغکەًجبًە صاصەًراى. ''ژێرژارًۆ'' کتێجێکی ضەثبرەت ثە ئیعضاهی ''جەهیلە ثُْێلض'' ًّْضیْە .ثەاڵم ئبیب ئەّ تەًیب کْژراّ ّ لْرثبًیەکە کە ثە ضەر صەضتی جەزائیریەکبًەّە هبّەتەّە؟ ''ضیوۆى صّثْار''
()15
ّەثیر صێٌێتەّە کە فبًّْى ضەرەڕای ڕێسێک کە ثۆ ''ضبرتەر'' ی
صاصەًب ،ثەاڵم ئەّەی لە ثیر ًەصەکرص کە ''ضبرتەر'' فەڕاًطەّیە ّ ئبهۆژگبری صەکرص کە ثە تەّاّی ثە کبری سۆی ُەڵٌەضتبّە ّ پێی ّاثّْ کە ''ضبرتەر'' ثە ڕاگەیبًضًی ئەّە کە تب کۆتبیی ُبتٌی غەڕ ُیچ ًبًّْضێ ،ثیر ّ ڕای سەڵکی تێک صاّە .ئێوە ًەهبًتْاًی صەضتی پێ لەم ُەڵەیە ُەڵجگریي. صّ فبًّْى لە گۆڕێ صا ثّْى :فبًًّْی ڕیبلیطت کە فػبری ثۆ ڕًّّبکجیراًی فەڕاًطەّی صێٌب کە ثە ًیػبًضاًی تەّاّی ئبکبهەکبًی غەڕ ثە ضەر چًّْە ضەر ّ گراًجًّْی سەرجی ژیبى ،هبڵیبت ّ کەم کرصًەّەی ئبزاصیە گػتیەکبى لە فەڕاًطەصا ،تۆزلبڵێک ثیر ّ ڕای گػتی ثجْڵێٌي .فبًًّْێکی تریع ُەثّْ کە ئەم سۆ پەرەضتیە ًەتەّەییە ی کە ُەهّْ غتێکی ثۆ سۆی صەّیطت هەدکّْم صەکرص .فبًًّْێک کە صەیْیطت ثیر ّ ثبّەری فکری سۆی ّ ثۆچًّْی تبیجەتی سۆی ضەثبرەت ثە ثەرثاڵّی ّ صژّاری ئەم غەڕە لە گەڵ صۆضتە فەڕاًطەّیەکبًی صاثەظ ثکبت .ئەّ ثبظ صەیساًی کە کەضبًی ّەک ''ئۆصێي'' ، ''ئبلیک'' ّ صۆضتە تبیجەتیەکەی '' فراًطیص ژاًطۆى'' -کە پۆلیص تەًیب لە ضبڵی 1960صا تْاًی گرّّپە ثە تْاًب ّ کبریگەریەکەیبى لە ثەر یەک ُەڵْەغێٌێ -تّْغی چ فیضاکبری ّ لە سۆ ثرصّّییەک ثّْى .ئەّ زۆر ثبظ صەیساًی کە ثاڵّ کراّە چەپیەکبى ثەرصەّام لە گەهبرۆی پۆلیص صاى ّ ثاڵّ کراّەکبًیبى کۆ صەکرێتەّە .ئەّ ثبظ صەیساًی کە جّْاڵًەّەی ًبرەزایەتی ثەرصەّام لە دبڵی ثەرثاڵّ ثًّْەّە صایە ّ لە غْێٌی سْێٌضکبری چْارچێْەکەی ڕۆژ ثە ڕۆژ ثەریي تر فراّاى تر صەثێتەّە ّ ئەّ ثبظ صەیساًی کە لە ثْاری ًیساهیەّە تْاًب ّ لێ ُبتّْیی ضپبی فەڕاًطە ،ڕۆژ ثە ڕۆژ ثەرەّ صاڕهبًی زیبتر صەچێ ،ثە ُۆی پێػبى ًەصاًی ًیبزپبکی ّ پڕّپبگەًضەی چەپ ڕەّەکبى لە ًێْ ضەرثبزاًی ثەضیج کراّ صا .ئەّ ُەرّەُب ثە ثبغی صەیساًی کە ضەرەڕای ئەّ ترش ّ سۆفەی کە () O.S.A
()16
پێکی ُێٌبثّْ ،صەثێ ئەّ غەُبهەتە جەضتەیی ّ صەرًّّیە ُەثێت ثۆ
ئەّەی هبًیفێطتی ژهبرە 121هۆر ثکرێ .ئەّ کەضبًەی ئەّ هبًیفێطتەیبى لە ضبڵی 1961 صا هۆر کرص ثڕیبریبى صا یبرهەتی ئەّ فەڕاًطەّیبًە ثضەى ّ پػتیْاًیبى لێ ثکەى کە پێیبى ّایەئەهە ئەرکی ئەّاًە کە ثە ًێْی گەلی فەڕاًطە ُبّکبری ّ پػتیْاًی پێػکەظ ثە
~ ~ 118
ًەتەّەی زّّڵن لێکراّی جەزائیر ثکەى .ثەاڵم ّەصەضت ُێٌبًی ئەم ئبگبیی ّ زاًیبریە کە جێگبی ڕێس ّ پێساًیي ثّْ ،کبریگەریەکی زۆر کەهی ثە ضەر غەڕەّە ُەثّْ. ڕًّّبکجیراى کە ُیچ چەغٌە کبریگەریەکیبى ثە ضەر ڕێکشراّە ضیبضی ّ ًبّەًضە ثڕیبر ثە صەضتەکبى صا ًەثًّْ ،ەیبًضەتْاًی لْرضبیی ثبری سەثبت لە کۆڵی ''فەاللە کراّەکبى''ی ()17
گًْضی ''ثەلەص''
()18
کەم ثکەًەّە.
فبًّْى ُەهّْی ئەهبًەی ثە ثبغی صەثیٌی ،ثەاڵم ًەیضەتْاًی لەثْڵی ثکبتّ .رصە ّرصە ًبچبر ثجّْ کە ُیْا ثە فەڕاًطە ثجڕێ .پػت لە ُیْا ثّْى ثە ثەڕێْە چًّْی گەًضەڵی لە ئْرّپب ثکبتەّە ّ ثێتە ضەر ئەّ ثڕّایە کە گەلی جەزائیر جیب لە دیطبة کرصى لە ضەر سۆی ،دیطبة لە ضەر ُیچ الیەًێک ًەکبت ّ پػت ثە کەش ًەثەضتێ ّ ُەر ُەًگبّێکی ثەرەّ پێع صەثێ ثبجی ضّْکبیەتی ّ ئبزار ّ ئەغکەًجەی ثبّەڕ ًەکراّی ثضات .فبًّْى لێرەصا تەًیب غتێکی ثۆ ڕّّى ثّْ .ثەّ ُۆیە کە گەلی جەزائیر سۆی لە ًبّ ئەّ چْارچێْە هێژّّییە تًّْض ّ تیژیە صا ،صەثیٌێتەّە ،ئەّیع لە پەًبی غەڕ صەکبت .ثەڵێٌیەک ثەّ ڕاصە هْتڵەلە ثە ُیچ چەغٌێک پێػجیٌی ًەصەکرا. ''پێطتی ڕەظ'''' ،ڕّپۆغی ضپی'' ثە ُیچ جۆرێ ثبًگِێػتي ثۆ سەثبتی تێضا ًەثّْ .ثەڵکّْ ُەّڵی ئەّە ثّْ کە لە ڕێگبی ُبًضاًی ڕەّا ّ صرّضتەّە ثگەًە ئبغتی ّ ڕێکەّتٌێکی هبلْاڵًە. فبًّْى لە ضەرەتب صا کەضێک ًەثّْ کە ڕەضبڵەتێکی ضیبضی تبیجەتی ُەثێ .ثەڵکّْ صکتۆرێک ثّْ کە ئبگبصاری لە ًەسۆغبى صەکرص .ئەّ لە لۆًبغی صّاتر لە سەضتەسبًە ّ هبڵەکەی تیرۆریطتەکبًی پەًب صەصا ّ سۆی صەسطتە ئیشتیبری ثبًضە تیرۆریطتیەکبى ّ پەرەضتبرە عەرەثەکبًی ڕاصێٌب. لە ضەرەتبکبًی ضەرُەڵضاى ثەغێکی زۆری ئبهبًجە تیرۆریطتیەکبى تّْغی تێک غکبى صەُبتي .ثەّ ُۆیە کە تیرۆریطتەکبى لێ ُبتّْیی ّ لێساًی تەّاّیبى ًەثّْ یبى ترضیبى ثە ضەر صا زاڵ ثّْ'' .ضیوۆى صّثْار'' صەڵێ کە فبًّْى فیضاییەکبًی فێر صەکرص کە لە کبتی صاًبًەّەی ثۆهت صا چۆى ثە ضەر سۆیبى صا زاڵ ثي ّ یبى لە کبتی ئەغکەًجە کراى صا لە ثْاری جەضتەیی ّ صەرًّّیەّە چ ُەڵص ّ کەّتێکیبى ُەثێ .تەّاّی غبُیضەکبى ئەّە صەضەلوێٌي کە فبًّْى ترضی لە تًّْض ّ تیژی ُەثّْ ّ زیبتر لەهەظ ترضی لەّ چْارچیْە جەُەًضەهیە ثّْ کە تێیضا کۆهەڵکْژی ،کەم ئەًضام کرصى ّ زەثر ّ زەًگ ّ تۆڵە ضتبًضًەّە ،ئەًجبم صەصرا ،کە سۆی صەضتەّیەسەی ثجّْ .ڕەًگە ثە ُۆی ئەّ ًبّثبًگەی کە فبًّْى لەّ ڕێگبیەّە ّەصەضتی ُێٌبثّْ صەثّْ ّەک جۆرە پبصاغتێک ثەرەّ
~ ~ 119
الی ڕەچبّ کرصًی تًّْض تیژی ُبًی ثضات .ئەّ تًّْض ّتیژیەی کە ًە تەًیب لە ثْاری ضیبضیەّە پێْیطت ثّْ ،ثەڵکّْ ّەکّْ ئبهڕازیکی تبیجەت ّاثّْ کە صەیتْاًی زًجیرەکبًی زاڵجًّْی ئیطتیعوبر ثپطێٌێ ّ ُەرّ ەُب ّەک پرۆضەی ثبرُێٌبًی ًەضڵی ًْێی کۆهەاڵیەتی ّ ئەساللی گەالًی ژێر صەضت صاصەًرا .ئەّ غەپۆلە سْێٌەی کە سبکی تیٌّْی صەغتی ئیطتیعوبر ئبّ صەصات ،ثۆ ّەثەر ُێٌبًی سبکی ًەتەّەیەکی ئبزاصە .ئەم تێسە کە لە ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەر زەّی'' ڕەًگی صاّەتەّە پێػبى لەّ لێکۆڵیٌەّاًەی فبًّْى صا ّ لەّ ثبثەتبًەی کە ثۆ پػتیْاًی لە غۆڕغی جەزائیر صەیٌّْضیّ ،ەثەر چبّ صەکەّت .لە ''ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیر'' ثۆهبى صەرصەسب کە سەثبتی چەکضاراًە چۆى لە ئبکبم صا صەثێتە ُۆی ڕزگبر ثًّْی زّّ ّ ُەر لەّ کبتەغضا صەثێتە ُۆی صاًبًەّەی ثیٌبیەی کۆهەڵگب ّ غێْازی ثیر کرصًەّەی جەزائیریبًە .کەڵک ّەرگرتي لە ڕاصیۆ ثە ّێٌە صێٌێتەّە '' :ثەر لە غەڕ ڕاصیۆی جەزیرە ًە تەًیب ّەک صەًگی فەرُەًگی ئیطتیعوبری ضەیری صەکرا ،ثەڵکّْ ثەرًبهەکبًی ُەضتی سەڵکی ثریٌضار صەکرص .کۆهەڵگبکە لە ژێر ضیطتەهی ثبّک ضبالری ّ ُەًضێ لە غێْازەکبًی تًّْض ّ تیژی صاثّْ گْێ لێ ڕاگرتٌیبى لەصەغە کرصثّْ .ثەاڵم لە ضبڵی 1956صا ''صەًگی جەزائیری ئبزاص'' لە ضەر غەپۆلەکبى ثیطترا''. فبًّْى پێوبى صەڵێ کە پەلە کرصًی سەڵک ثۆ ّەصەضت ُێٌبًی ڕاصیۆ ئەّەًضە پەرەی گرت کە لە هبّەی ثیطت ڕۆژ صا ،ئەّەی لە ًبّ هەسسەًەکبى صا ثّْ فرۆغرا. ثە ُەر ڕاصەیەک کە ضەرکّْت کرصى تًّْضتر صەثّْ ،تْاًب ّ صەضەاڵتی ''صەًگی جەزائیری ئبزاص'' زیبتر پێی لە ضەر صا صەگیرا .پێک ُبتەی تًّْض ّ تۆڵ ّ لۆًبغەکبًی ثٌەهبڵەیی لە جەزائیر لە ثەر یەک ُەڵضەتەکب .لە کبتێکضا کْڕ لە جْاڵًەّەی ثەرگری صا سەریکی سەثبت ثُّْ ،ەر لەّ کبتەظ صا ثڕّای ثبّک ثە صەضەاڵت ّ گەّرایەتی سۆی لە ثەر یەک صەترازا .تەّاّ ضەرًج ّ تێڕاهبًەکبى لەّ ًبّەًضە ًْێیەی ثەرژەّەًضی ئبهبًج ّ ئبکبهی ڕزگبری صەری ًەتەّەیی ثّْ .کە ُەهّْ غتێک ّ لە ّاًە ڕاُبتي ثە گْێ ڕایەڵی تەّاّ ثۆ صەضتّْر صاى ّ ثڕیبر صاًی گەّرەی ثٌەهبڵەی صەصایە ثەر تیػکی لێ ّرصثًّْەّە. لەّ ک بتە صا صەکەّتیٌە ًبّ صًّیبی لە صایک ثًّْی ئبفرەتێک لە جۆری تر ّ جیبّازتری جەزائیری .ئەّ ئبفرەتبًەی کە چەکً ،برًجۆک ّ پەیبهەکبًی ''ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی'' یبى ُەڵضەگرت ّ ًەصەچًّْە ژێر ثبری غێْازە ضًٌّْەتیە گۆغەگیریەکبى ّ ثەڵێ لْرثبًەکبى .ئبفرەتبى ثۆ یەکەهیي جبر ثە ثێ ُبّڕێ لە ''ئۆراى'' ەّە صەچًّْە ''کۆًطتبًتیي'' یبى ثەرەّ جەزیرە .لە هبڵی کەضبًی ًەًبضراّ صەهبًەّە .لە کبتی لە هبڵەّە
~ ~ 120
ًەثًّْی هێرصەکبًیبى سەثبتگێڕاًیبى لە هبڵەکبًیبى صا صەدبّاًضەّە .ثە پێی پێْیطتی تبکتیکی سەثبت ،جبر جبر کەڵکیبى لە پۆغبکی ئْرّپبیی ّەرصەگرت ّ جبری ّاظ ثّْ دیجبثی ضًٌّْەتیبى صەپۆغی .ثە کرصەّە زۆر کبریبى صەکرص کە کەضبیەتی سۆیبى صەضەلوبًض .لە دبضت کەش ّ کبریبى ثەرگریبى لە ثیر ّ ثبّەڕەکەیبى صەکرص .کچبًی الّ ُبضەراًی صاُبتّْیبى ثە صەضتی سۆیبى ُەڵضەثژارص ّ صیبری صەکرص .زەّج ّەکّْ ُەضتەی ضەرەتبیی غبر صەثێتە ثەغێکی گەغە کرصّّی گەل. ضەرُەڵضاًێکی لە ًبکبّ ّ ُبّکبت لە جۆظ ّ سرۆغی کەضێکً ،یػتیوبى پەرّەرێک ّ ُبّضەرێکی غبرضتبًی صەثیٌضرێ.
()19
ئێوە پێػتر ُەضتوبى ثەّە کرصّّە کە فبًّْى ئەم الیەًەی ُەیە کە غێْازی گػتی جەریبًێکی ثیر ّ ثبّەڕی کە سۆی تێیضایە یبى پػتیْاًی لێ صەکب ،لە گەڵ ڕاضتی لێی تێک ثچێ .صۆزیٌەّە ّ صەضت پێڕاگەیػتٌی جەزائیریەکبى ثە غێْازی ًْێ ّ زیبتر جێگبی هتوبًە لە پێْەًضی کۆهەاڵیەتی ّ ثٌەهبڵەیی ،لە الی ئەّ ّەکّْ پبغوبّەی زاًیبری ّ ئبگبیی سەڵکی جەزیرەکبًی ''ئبًتی'' لە کبتی غەڕی صُّەهی جیِبًی ّ لجْڵ کرصًی تەّاّی هەرجی ڕەظ پێطتیبى صاًضراّە .لە دبڵێکضا ثە کرصەّە غک ّ گْهبى ضەثبرەت ثە ثەرثاڵّی ئەم ئبزاصیە ّ ڕزگبر ثّْى لە ثەًض ّ ثبّەکبًوبى ثۆ پێک صێت. ڕًّّە کە ثەڵگەکبًی فبًّْى ضەثبرەت ثە ثٌەهبڵەی جەزائیری لە ئیعتیجبرّ تْاًبی ُەڵطەًگبًضى ّ لێک صاًەّەی کۆهەڵٌبضی ثە صّّرى .ئەّ ُیچ چەغٌە جیبّازیەک لە ًێْاى جْتیبراًی غبر ّ ّرصە ثۆرژّاکبًی غبرصا صاًبًێ .لێرەّەیە کە ثۆچًّْی ''ضبهۆئیل رّّصی'' ڕاضتی ّ صرّّضتی سۆی صەرصەسب .فبًّْى ثێ گْێ صاًە ُیچ چەغٌە صاثەظ ثًّْی چیٌبیەتی سەثبت لە پێٌبّ ضەرثەسۆیی جەزائیر لە گەڵ غۆڕغی کۆهەاڵیەتی تێکەڵ صەکبت.
()20
لە الیەکی ترەّە ئەهەظ ڕاضتە کە فبًّْى ثە ُۆکبری تبکتیکی ّ پڕ ّ
پبگەًضەیی تێکۆغبّە کە ّێٌەیەکی یەکپبرچە ّ یەکگرتّْ لە ًەتەّەیەک پێػبى ثضات ّ ًبکۆکیە ًێْ سۆییەکبًی ًێْاى غبر ّگًْضً ،ێْاى ثۆرژّا ّ الصێی ،کە لە ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەرزەّی'' صا ثە صرێژی ثبضی لێْە کرصّّە ،ثە الًی کەهی صەرثشبت. تەًبًەت ثە ضەرًج صاى ثەم ُۆکبرە ،هرۆڤ ثە ڕًّّی ئەم ُەضتەی ثۆ صەرصەکەّێ کە هەضەلەی یبضب ُەتب ّ 1960-1959ەکّْ هەضەلەی لیجرالیطوێکی ڕاصیکبڵ هبّەتەّە ّ ثەغضاری کرصًی لە ضْضیبلیطن ّ لە ًبّ ثەرًبهەی غۆڕغێکی کۆهەاڵیەتی زۆر صرەًگ لە ثە صّاصا چًّْی ثۆچًّْەکبًی پرۆضەی ڕزگبر ثّْى لە صەضت ئیطتیعوبر لە ثەغی
~ ~ 121
''ثیبثبى'' ّ ًبّچەکبًی ژێر کۆًتڕۆڵی ّاڵتبًی ئەفریمبی ڕەظ ،صەرکەّتّْە. لە صێطبهجری 1957صا ئەّ ثەم جۆرە ثبش لە ئیطتیعوبر ئەکبت: ''صاگیرکرصًی سبکی صەّڵەتێک ّ ضەرکْتی سەڵکەکەیُ ،ەر ئەهە ّ ثەش ''.لە ضبڵی 1960صا ئەّە صەضەلوێٌێ کە ئیطتیعوبر ُەرّەُب تێضەکۆغێ کە لە ًبّ کۆهەڵی سۆجێی ّ ثە تبیجەت لە غبرەکبى ضیطتەهی ضەرهبیەصاری عەرەثی ّ ثبیەسەکبًی جێگیر ّ پتە ّ ثکبت .لە ئبکبم صا صاًی ضەرثەسۆییەکی ڕّاڵەتیبًە ُیچ چەغٌە پێْەًضیەکی لە گەڵ ُەل ّ هەرجی ڕزگبر ثًّْێکی ڕاضتەلیٌە لە کۆت ّ ثەًضی ئیطتیعوبر ًیە .لێکضّاى ّ لێکضاًەّە لە ڕاصیکبلیطوێکی غۆڕغگێڕ ثە غێْەیەکی ڕّّى صەرصەکەّێ کە ًبتەّاّە .فبًّْى ّەکّْ غۆڕغگێڕێکّ ،ەکّْ ژاکْثیٌێک ثە تًّْضی ثڕّای ثە تًّْض ّ تیژی ُەثّْ .ئەّ ڕًّبکجیرەی کە ثبیەسەکبًی هیتۆصۆلۆژی صیبلێکتیکی هبرکطیسهی صەًبضی ّ ثە تبیجەتی ثّْ ثە ّتەثیژی تەّاّی ثیرۆکەیەک کە ثە پێی ئەّ ئبزاصی ڕاضتەلیٌە ًبتْاًێ ثضرێتە ثەغێک لە کۆه ەڵی ًەتەّەیی ،ثەڵکْ صەثێ ئەّ کۆهەڵە ثە زۆر ّەصەضتی ثێٌێت .ثەم جۆرە ُۆیەکی پبضبّصەراًە صەرصەکەّێ کە ُەّڵەکبًی فەڕاًطە ثۆ هۆصێرًیسە کرصًی ثٌەهبڵەی جەزائیری ّ لە ًبّثرصًی عەثب ّ ضەرپۆظ تّْغی تێکػکبى صەثێ. ''ئەم ئبفرەتە ثێ ئەّەی ثجیٌضرێ ،صەثیٌێ ،ئیطتیعوبرگەر تّْغی ًبکبهی ئەکبت .ڕّّثەڕّّ ثًّْەّەیەک لە گۆڕێ صاًیە''. لە ثْاری هەضەلەی ُەل ّ هەرجی ژیبًی ئبفرەت ثیر ّ ڕاکبًی فبًّْى زیبتر لە ثیر ّ ڕای لیجڕاڵی عەرەة ًسیکە تبکّْ ضًٌّْەتەکبًی عەرەة یبى ُەڵص ّ کەّتی کۆهەڵگبی سێڵەکی ئەفریمبیی. ثەاڵم فبًّْى ئەم ثۆچًّْە ڕەت صەکبتەّە .ئەّ پێی ّایە لە هبّەیەکی کْرت صا غتێکی ثبظ ّ ثە کەڵکی پێ صراّە صەتْاًێ ثە ڕاصەی ئەّ غتەی کە لە الیەى کەضبًی صیکەّە ّەچٌگ صەکەّێ ثبظ ّ ثە ثبیەر ثێت .ثە ثڕّای فبًّْى صەکرێ ئەّە ثجیٌیي کە صەضەاڵتی ئیطتیعوبری پػتیْاًی لە فەرُەًگی سۆجێی صەکب ّ ڕێسی ثۆ صاصەًێ .تەًیب ثەّ هەثەضتە کە ثبغتر ثتْاًێ لە ژێر صەضەاڵت ّ کۆًترۆڵی سۆیض ا ڕاثگرێ .ضەرەڕای ئەهبًە لە صەرثڕیٌێکی صیکە صا فبًّْى ئەّ سبّەًکبرە فەڕاًطەّیەی هەدکْم کرصّّە ثەّ ُۆیە کە کبرهەًضە جەزائیریەکەی ُبّرێ لە گەڵ ُبّضەرەکەی ثۆ کۆڕێک ثبًگێػت کرصّّە ّ لەم کبرەظ صا صەضت صرێژی ثۆ ضەر ڕێ ّ ڕەضوەکبى صەثیٌێ .فبًّْى ئەم سبڵە ثە ڕاغکبّی ًبصرکێٌێ .صەکرێ ّاڵم ثضرێتەّە کە ُەل ّ هەرجی ئیطتیعوبرگەر صەثێ ثە پێی ُەل ّ هەرجی لە دبڵی گۆڕاًضا لێی ثکۆڵضرێتەّە .ثۆ ّێٌە ثریتبًیبی گەّرە لەّ سبکەی
~ ~ 122
صاگیری کرصثّْى لە ئەفریمب تبکتیکی دکْهەتی ًبڕاضتەّسۆی ثە کبر ُێٌب .ثەّ هبًبیە کە پػتیْاًی لە گەّرەکبًی ضًٌّْەتی کە صەضەاڵت ّ ُێسی سۆیبى ثە ُۆی پػتیْاًی صەّڵەتی ثریتبًیبّە صەپبراضت ،صەکرص ّ ثە لبزاًجی سۆی کەڵکی لە رکەثەرایەتی ًێْاى گًْض ّ غبرەکبى ثە ثبغتریي غێْە ّەرصەگرت .ثە پێچەّاًە ُەّڵ ّ تێکۆغبى لە پێٌبّ تێکِەڵکێػبًی تەّاّی ضیبضی صەثێ لە گەڵ گەڕاًی ثە تەّاّ ّەک یەکی ڕێکشطتٌی پرۆگراهی فەرُەًگی ثگًْجێ .ثەم لێکضاًەّەیە فبًّْى لە ضەر دەلە .ئەّ ثبًگێػت کرصًەی کبرهەًضی عەرەة لە گەڵ ُبّضەرەکەی کە لە گەڵ سبّەًکبری فەڕاًطەّیەّە کراّە زۆر ثە غێْەیەکی ضبکبر ئەم ئبضۆیەی ''جەزائیری فەراًطە'' ی پێکبّە .ئەزهًْە کرصاریە پسغکیەکبًی فبًّْى ئەّ ُەلەی ثۆ ڕەسطبًضّّە کە ًیػبًەکبًی ثەرگریەک لە پێػەّە چّْى لە پێْەًضی لە گەڵ ُەل ّ هەرجی ئیطتیعوبر صا لێک جیب ثکبتەّەّ .ەرەلە ئیججبریەکبًی صّکتۆر لە ''صەّار''
()21
یبى الصێ ،کۆکرصًەّەی سەڵکی لە الیەى پۆلیطەّە
ثە صّاّە ثُّْ .ەرّەُب لە ًبّەًضەکبًی ثْژاًضًەّەی سبکە صاگیرکراّەکبى ّەک ڕەضوێک پسغکەکبى ُبّکبت ّەک سبّەًی ڕەز ّ ّەرزێڕگەکبى صاصەًرێي .ئەهبًە پێک ُێٌەری ڕاضتەلیٌەی ًیػتەجێکبًی سبکە صاگیرکراّەکبًيّ .ەک ثەغیکی تێکەڵ ثّْی ضیطتەهێکی پێکەّە گرێ صراّ صاصەًرێي کە الیەًی ضەرەکی پێک ُبتّْ لە ئەرتەظ ّ پۆلیطە. ''ئبصۆلفۆجیلی'' ڕۆژًبهەًّْضی ئبرژاًتیٌی صەگێڕێتەّە کە پرضیبری لە کرێکبرێکی ثۆلیەّی کبًگب ژێر زەّیەکبى کرصّّە ثۆچی هٌبڵەکەی ثە هەثەضتی کّْتبى ثە ئبهجۆاڵًطی )Inter )American Health serviceکە لەّ ًسیکبًەیە ًبثبت .کرێکبرەکە لە کبتێکضا ثەرەّ ئیع کرصى صەچّْ ّاڵهی صاّەتەّە ّ پێی ّتّْە '' :چۆى صەثێ ثساًن کە ئەم (گریٌگۆ)
()22
یبًە چ ڤبیرۆضێک ّاریضی لەغی هرۆڤ ًبکەى ثۆ ئەّەی ثۆلیەّی ثە
صّاکەّتّْیی ّ ًەزاًی پەرّەرصە ثکەى ّ ئبضبًتر ثتْاًي کۆیلەیبى ثکەى''.
()23
صاُبتّْی جەزائیر چۆى صەثێ ؟ فبًّْى صەًّْضێ :صّای غەڕ کێػە ّ ًەضبزاى لە ًێْاى گەل ّ ئەّ کەضەی ثۆچًّْەکبًی صەرصەثڕێ پێک ًبیە. فبًّْى لە تًْص لە پەًب دکْهەتی کبتی جەزائیر لە تبراّگە ،صەژیب .ئبگبی لە کێػە ّ ثەرثەرەکبًی ثبڵە جیبثّْەکبًی ًبّ ثەرە ُەثّْ .ثەاڵم ًەیضەّیطت ثیبًضرکێٌێ ّ لە لبّیبى ثضات .ئەّ سۆی لە گەڵ غێْەی ثیر کرصًەّەی ''ثي سضە'' ّ ''ضعض صدلت'' ثە ًسیک صەزاًی .ثەاڵم لە ڕاضتیضا جەزائیر ُێػتب ضەرثەسۆیی ّەصەضت ًەُێٌبثّْ کە لە ژّئیەی '' 1962ثي ثلال'' ثە پػتیْاًی ضەرُەًگ ''ثْهضیي'' ّ ثەغێک لە ئەرتەظ ''ثي سضە'' یبى
~ ~ 123
ًبچبر کرص کە صەضەاڵت ّ دکْهەت ثەجێ ثێڵێ .لیطتێکی ُبّثەًض لە پبڵێْراّاًی هەجلیطی صاهەزرێٌەراى ثە سەڵک ًبضێٌضراى .ثي ثلال ڕایگەیبًض کە صێوْکڕاضی غتێکی لۆکطە ّ جەزائیر ئیوکبًی کڕیٌی ًیە .یبضبی ثٌەڕەتی ضبڵی ،1963ضیطتەهی صەّڵەتی یەکپبرچەی صاًب ّ کرصیە یبضب .ضەرەڕای ُەّڵی تًّْض ثۆ سۆهبڵی کرصى ّ صەضت ثە ضەر صاگرتي، دکْهەتی جەزائیر ضیبضەتی ُبّکبری صۆضتبًەی لە گەڵ فەراًطە گرتە پێع ّ لە ژێر ضبیەی عەصاڵەت ،پەرّەرصە ّ فێرکرصى ،ثەڕێْەثەری ئیضاری ّ تکٌیک ّ ثەغێکی گریٌگ لە ثیٌبکبًی ڕژیوی ئیطتیعوبری صەضتیبى لێ ًەصرا .پبغبى لە ضبڵی 1965جبرێکی تر لە ژێر پػتیْاًی ئەرتەظ ثْهضیي ،ثي ثێلال ی لە کبر الصا. فبًّْى ڕاضپبرصەی ًْێ کرصًەّەی سەثبتی چەکضاری ثە ُەًگبّێکی ثەرز صەًرسبًض .لە کۆتبیی غەڕصا ثە پێی ًۆ هلیۆى دەغیوەتی گػتی ثە پێی ضەرژهێری ( )F.L.Nزیبتر لە هلیۆًێک لْرثبًی غەڕ -ثەّ کەضبًەّەظ کە ثە ُۆی ُەژاری ّ ثرضێتی هرصثّْى - کەّتە ضەرغبًی گەلی جەزائیر .زۆرثەی ئْرّپبییەکبى لە ّاڵت ڕایبى کرص ّ لە کۆتبیی ضبڵی 1962صا پیػە ضبزی ئْرّپب ڕاّەضتب .کۆکرصًەّەی ثەرُەهی ّەرزێڕی ًەصەگًْجب .صّ هلیۆى ثێکبر ُەثّْ ّ چبرەیەکی ًەثّْ جگە لەّەی ُەر ّاثەضتە ثە ئبثّْری فەڕاًطە ثێت ،صەضت ثۆ ُبّکبریەکبًی صرێژ ثکبت ّ ڕیگب ثە فەڕاًطە ثضا کە تبلی کبریە ئەتۆهیەکبًی سۆی لە ''ضەدرا'' صرێژە ثضات.
()24
فبًّْى لە ًبّ ڕًّّبکجیراًی جەزائیری صا سبّەى ڕێس ّ دْرهەتێکی تبیجەتیە'' .ثْهضیي'' یع ّەکّْ ''ثي ثێلال'' ضەثبرەت ثە زەرفیەتی غۆڕغگێڕی چیٌی جّْتیبر ،فکری ئەّ پەیرەّ صەکبتُ .ەرّەُب لە غبری جەزیرەصا ثْڵْاری ''فراًتص فبًّْى'' ُەیە ّ زاًطتگبیەکیع ثە ًبّی ''زاًطتگبی فراًتص فبًّْى'' کراّەتەّە .ثەاڵم لە صّای ضەرکەّتي جْتیبراًی جەزائیری ُەر ّەکّْ جبراى سۆیبى لە صّاّە ّ لێک صاثڕاّ صەثیٌي .ئەّاى لە ضەڕرا گەڕاًّەتەّە ًبّ کػت ّ کبڵی گێڵگەکبًیبى ّ ثە ّاتبیەکی صیکە ثۆ ًبّ ثەرثەرەکبًی ثێ کۆتبیی ّ ضێذراّیبى گەڕاًّەتەّە .ثۆ ئەّەی کەرەضە ّ پێضاّیطتی ژیبى ّ زیٌضّّهبًەّەیبى لە ًبسی سبک صەرثێٌي. -------------------------------------------------------------------------------------------( pied-noir .)1ئەّ کەضەی کە لە ثٌەڕەت صا ئْرّپبییە ّ لە جەزائیر لە صایک ثّْە ، ثەّ غێْە ًبّصەثرێ.
~ ~ 124
(( .)2لصجە) ُەژارتریي گەڕەکەکبًی غبری جەزیرە لە کبتی صاگیرکرصًی لە الیەى فەڕاًطەّە .ثە تبیجەت لە ضەرەتبی جْاڵًەّە ثە گریٌگتریي پێگەی سەثبتی هْجبُیضاًی جەزائیری صاصەًرا. ( Déontologie .)3لە ّغەی ّ - Deonاتب ثە هبًبی ئەّەی صەثێ ثەڕێْە ثجرێ ّ ُەرّەُب ّغەی - Ontozثە هبًبی ّتبرصاى ،کە لە زهبًی یۆًبًی ّەرگیراّە .ئەم ّغەیە زاًطتێکە کە لە ئەرکی ثەڕێْەچّْى صەکۆڵێتەّە'' .صێئۆًتۆلۆژی پسیػکی'' کۆی ئەّ یبضب ّ لبًًّْبًەیە کە پێْەًضی ًێْاى پسغکبى ّ پێْەًضی ئەّاى لە گەڵ ًەسۆغەکبًیبى ڕّّى صەکبتەّە. ( Gisel Hailimi .)4پبرێسەرێکی فەڕاًطەّی ثە ڕەگەز تًْطی یە کە لە ضەر ئبضتی جیِبًی ثە ًبّ صەًگە .ثە ثەرگریکبر لە کەش ّ الیەًە چەپیەکبى لە فەڕاًطە ّ زۆر ّاڵتی جیِبى ًبضراّە .ئەّ پبرێسەری ثەغێک لە کەضبیەتیە چەپیەکبًی فەڕاًطەّی ثۆ ّێٌە ''ضبرتەر'' ی لە ئەضتۆ ثّْە. ( .)5لە کتێجی ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەرزەّی'' الپەڕەی ّ 240ەرگیراّە. (ُ .)6ەر کتێجی پێػّْ ،الپەڕەی 204 ( '' Sisyphe .)7لە ئەفطبًە یۆًبًیەکبى صا '' پبغبی ''کۆرًێت'' ُەثّْە کە پێع هرصًی لە الیەى سْاکبًەّە هەدکْم کراثّْ کە گبغە ثەرصێک لە کێْ ّەضەر ثشبت ّ کبتێک گبغەثەرصەکە صەگەیػتە لْتکە صیطبى ثۆ صاهێٌی چیب غلۆر صەثۆّە .ئەّ صەثّْ ثێ پطبًەّە ئەم کبرە ئەًجبم ثضات .ئەغکەًجە گەر کە ُەر لە ضەرەتبّە هرۆڤێکی ضبغ ّ ئبضبیی ًی یە ،کبتێک صەضتی کرص ثە ئەغکەًجەی کەضێکی تر ّەکّْ ضێسیف پێی دْکن کراّە کە صرێژە ثضات .ئەگەر ئەّ کەضەی کە ثڕیبرە ئەغکەًجە ثکرێ لە ثەر صەضت صا ًەثێ ،کەضبًی ثٌەهبڵەکەی ئەغکەًجە صەکبت .ضبرتەر ّەکّْ فەیلەضۆفێک ّ فبًّْى ّەکّْ صەرّّى ًبضێک چبرەًْضی ًبصیبری ئەّ جەلالصە چبرەڕەغبًە صەضەلوێٌي. ( .)8گبًگرێي ( )Gangreneثە پێػەکیەک لە الیەى P.BenensonلەًضەىCalder ، . 1959 books ('' .)9لە پێٌبّ غۆڕغی ئەفریمبیی صا'' الپەڕەکبًی 90 ّ 78 ('' .)10ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیر'' . (ً Biger Thomas .)11بّی پبڵەّاًی کتێجی '' '' Native sonلە ًّْضیٌی ڕیچبرص ڕایتًّْ ،ضەری ڕەظ پێطتی ئەهریکبیی ( ) 1964 ، Single Bookە .کە لە ثەرُەهەکەی فبًّْى ثە ًبّی ''پێطتی ڕەظ ،ڕّثەًضی ضپی'' ثە تەّاّی کەّتۆتە ثەر
~ ~ 125
ضەرًج .لەم ضەرصەهە لە ژیبًی فبًّْى صا لە صەیەی ّ 1950اتب هبّەیەک ثەر لە ثاڵّثًّْەّە ّ پبظ ثاڵّثًّْەّەی کتێجی ''پێطتی ڕەظ ،ڕّّثەًضی ضپی'' لە 1952کە پێْەًضی هرۆڤی ڕەظ ّ ضپی لە چْارچێْەی ڕەگەزی صا صەیضایە ثەر تیػکی لیکۆڵیٌەّە، ''ثێگجێر تۆهبش'' ی ّەکّْ کەضبیەتیەکی جێگبی ڕیس صەصی .ئەم الّە ڕەظ پێطتە ''غیکبگۆ'' ییە لە گەڵ کچیکی صەّڵەهەًض ّ ُبّڕێی کۆهۆًیطتی ئبغٌب صەثێ .ئەم صّ الّە ضپی پێطتە ،ثێگجێر ثە صۆضت پەضەًض صەکەى ّ ُەڵص ّ کەّتێکی صۆضتبًە ّ هرۆڤبًەی لە گەڵ صاصەهەزرێٌي .ثە جۆرێک کە ''صاّیض کبت'' لە کتێجەکەی ضەثبرەت ثە فبًّْى صەًْضێ .سۆظ صڵی ّ لێ ثْرصەیی ئەّ صّ الّە ضپی پێطتە ثیر ّ ڕا ّ ثۆچًّْەکبًی ثێگجێر کە ضەثبرەت ثە کۆهەلگبی ضپی پێطت لە الی گەاڵڵە ثجّْى تێک صەصرێ ّ صژ کرصەّە ضرّغتی یە ثەرگری کبرەکبًی الّاز صەکبت .ثە غێْەیەک کە ثێگجێر لە کرصەّەیەکی ًەسْازراّصا کچە الّەکە صەکْژێ ّ الغەکەی صەضْتێٌێ .فبًّْى لە کتێجی ''پێطتی ڕەظ ،ڕّثەًضی ضپی'' ئبّا لە کرصەّەی ثێگجێر صەصّێ '' :ئەّ ًەیضەتْاًی ئیوبى ّ ثڕّا ُەثّْى ثە سۆی جگە لە ُەًگبّێکی ثە تەّاّ تًّْض ّ تیژیضا کە ئیوکبًی لەثیر چًّْەّەی ثۆ صەرەسطبًض ،ثضۆزێتەّە''ُ .ەڵجەتب فبًْى لە صّ ضێ ضبڵی کۆتبیی ژیبًی صا ُەًضێک ثەر لە ًّْضیٌی ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەر زەّی'' ،چْارچێْەیەکی ثەریٌتری ثیرکرصًەّەی هەضەلە ڕەگەزیەکبًی ثەسۆّە گرت .ئیتر ضەرچبّەی جیبّازی ،ضّْکبیەتی ّ ئیطتیعوبری ضپی تەًیب لە ڕەًگی پێطتی ڕەظ صا ًەصەصی .فبًّْى لەم ضەرصەهەی کۆتبیی ژیبًی صا ،ثە ڕّاًگەیەکی صیبلێکتیکبًە ضەیری هەضەلە ڕەگەزیەکبًی صەکرص .ئیتر ضْکبیەتی ّ جیبّازی صاًبى ّ ئیطتیعوبری ڕەظ پێطتەکبى لە الیەى ضپی پێطتەکبًەّە گرفتێک ًەثّْ ثەڵکّْ ثەغێک ثّْ لە کۆی هەضەلەکە ّ ئبڵمەیەک لە زًجیریک .فبًّْى ''پێطتی ڕەظ ،ڕّّثەًضی ضپی'' ئەم صّژهٌە ضەرضەستەی جیبّازی ڕەگەزایەتی ،لە کتێجی ''ًەفرەت لێ کراّەکبًی ضەرزەّی'' ثّْ ثە صّژهٌێکی لە ئبغتی ًەُبتّْی ئیطتیعوبری هرۆڤ لە الیەى هرۆڤەّە .غەڕی جەزائیر ّ کبرە صڕًضایەتیەکبًی ئیطتیعوبرگەرە فەڕاًطەّیەکبى لە صاڕغتٌی کەضبیەتی فبًّْى صا ،ڕۆڵێکی ثەرچبّ ّ صیبری کبراًەی ُەثّْ ّ لەم ڕًّّبکجیرە لیجڕاڵە ئبغتی سْازە ،غۆڕغگێڕێکی سْڵمبًض .ثە ضْضیبلیسم یبى جۆرێک لە ضْضیبلیسم گەیػت ّ ئیوبى ّ ثڕّای پەیضا کرص کە تەًیب ّاڵهی تًّْض ّ تیژی ئیطتیعوبر ّ کۆًەپەرەضتی تًّْض ّ تیژی غۆڕغگێڕاًەیە. ( Jacobin .)12یبى Jacobineلە ثٌەڕەت صا ًبّێک ثّْ کە پێػبى لە فەڕاًطەصا ثەّ ئبفرەت ّ پیبّە ئبییٌیبًە صەگْترا کە الیەًگری ڕێ ّ ڕەضوی ''ضەى صۆهیٌیک'' ثّْى.
~ ~ 126
یەکەم عیجبصەتگبیبى لە کۆاڵًی ''ضەى ژاک'' ی غبری پبریص ثُّْ .ەرّەُب ًبّی تبلوێک لە کۆهبری سْازەکبًە کە لە ضەرصەهی غۆڕغی فەڕاًطە کۆثًّْەّەکبًیبى لە پەڕضتگبی لەصیوی ''ژاکۆثیي'' ەکبى ثەڕێْە صەثرص .ڕێکشراّە چەپیەکبًی فەڕاًطە کە سۆیبى ثە هیراتگراًی غۆڕغی گەّرەی فەڕاًطە ّ الیەًگراًی ''ژاکۆثیٌیطن'' (الیەًگراًی ثیر ّ ثبّەڕە صێوۆکڕاتیکە پێػکەّتّْەکبى) صاصەًێي ،لە دبضت جّْاڵًەّەی گەلی جەزائیر ُەڵص ّ کەّتێکی زۆر تًّْض ّ ًبصێوۆکڕاتیکیبى گرتجۆثەر. ('' M.R.P .)13جْاڵًەّەی کۆهبریشْازاًی کۆهەاڵًی گەل'' لە ضەرصەهی غۆڕغی ثەرگریکبراًەی فەڕاًطە لە ضبلی 1944صا پێک ُبت ،کە صێوۆکڕاتە هەضیذیەکبًی لە صەّری یەک کۆصەکرصەّە .ئێطتب لە فەڕاًطەصا ڕێکشراّێک ثەّ ًبّە ثًّْی ًی یە ّ الیەًگراًیبى چًّْە ًبّ ڕێکشراّە صەضتە ڕاضتی یەکبى ّەکّْ (گلیطتەکبى)، (ضبًتریطتەکبى)( ،ڕاصیکبڵەکبى) ،یبى لە ڕێکشراّە چەپیەکبًی ّەک ڕاصیکبڵە چەپیەکبى ّ ضْضیبلیطتەکبى ،صاى. ( .)14جگە لە ڕێکشراّە ڕاضتیەکبى ،ڕێکشراّە چەپیەکبًی ًبّ ّاڵتیع لە سبکە صاگیرکراّەکبى ّ ّاڵتبًی ّاثەضتە ،سبّەًی ثەغی جۆراّجۆرى .ضەرەڕای ثەڕێْەثرصًی فػبر ّ زەثر ّ زەًگ ّ فرت ّ فێڵی دیسثی صەضتە ڕاضتی صەضەاڵتضاری فەڕاضە، ڕێکشراّە چەپیەکبى ّەکّْ (کۆهۆًیطتەکبى ،ضْضیبلیطتەکبى ،ڕاصیکبڵە چەپیەکبى) ی ئەم ّاڵتە ّاثەضتبًە لە الیەى سۆیبًەّە ثۆ هەجلیطی هیللی فەڕاًطە ًْێٌەر صەًێرى .ئەًضاهبًی غْڕای غبر ّ غبرەّاًی لە ًێْاى سْازیبراًی ڕێکشراّە ًبّثراّەکبى ُەڵضەثژێریيّ .ێٌەی ثەرچبّیع لەم ثْارەصا ''ئەهە ضێرز'' ە کە ثۆ هبّەی چەًضیي ضبڵ ًْێٌەری دیسثی کۆهۆًیطتی هبرتیٌیک لە هەجلیطی هیللی فەڕاًطە صا ثّْ .صّای کػبًەّەی لە دیسثی کۆهۆًیطتُ ،ەرّا ّەکّْ ًْێٌەری ضەرثەسۆی چەپ لە هەجلیطی هیللی فەڕاًطەصا ًْێٌەرایەتی هبرتیٌیکی لە ضەر غبًە. ( .)15ضیوۆى صۆثْار ''صەضەاڵتی غتەکبى'' گبلیوبر ،پبریص الپەڕەی 622 ('' O.A.S .)16ڕیکشراّی ئەرتەغی ًِێٌی'' ڕیکشراّێکی فبغیطتی ثّْ کە لە ڕێگبی تیرۆریسهەّە صەیْیطت پێػگیری لە ضەرثەسۆیی جەزائیر ثکبت .کە ثە ڕّاڵەت ضبڵێک صّای ڕاگەیبًضًی ضەرثەسۆیی جەزائیر لە ضبڵی 1963لە ًبّ چّْ .ثەاڵم لە ژێر ضەرپۆغی ڕێکشراّە صەضتە ڕاضتی ّ ضەرّّی صەضتە ڕاضتیەکبًیع ،ئێطتبظ کبرە تیرۆریطتیەکبًی صرێژە صەصا .پۆلیطی فەڕاًطە ضەرەڕای صەضەاڵتی لە ثْاری صیکەصا ،لە ثْاری ئەم ڕیکشراّەّە ئەم هەضەلە زۆر ثە ضّْک ّ ضبًب ثە پەًبی صا تێضەپەڕی .تەًیب
~ ~ 127
لە غەظ هبًگەی صُّەهی ضبڵی 1973صەیبى کەش لە کرێکبرە ثێ تبّاًەکبًی جەزائیر کْژراى ّ کۆًطۆلگەری جەزائیریع لە هبرضێی ثە ثۆهت تەلێٌضرایەّە ّ صەیبى کْژرا ّ ثریٌضاری لێ کەّتەّە .ثەاڵم پۆلیص تبکّْ ئێطتب تەًبًەت کەضێکیػی لەّ تبّاًجبراًە ًەگرتّْە ّ ُەر ّەکّْ چۆى صەضتگیر کرصًی جیٌبیەتکبرە ئیطرائیلیەکبًی کە ڕێجەراًی فلطتیٌیبى لە پبریص تیرۆر کرصّّە ،پػت گْێ سطتّْە. ('' .)17فەاللە'' کە کۆیەکەی صەثێت ثە ''فەالق'' ثە هبًبی ڕێگر ثە کبر صەثرێ .لە کبتی غەڕی جەزائیر صا فەڕاًطەّیەکبى ئەّ ًبّەیبى ثۆ ئەّ ًیػتیوبى پەرّەراًە ثە کبر صێٌب کە لە ضەر ڕیگبکبى ّ لە ضەر جبصەکبى ثۆضەیبى ثۆ ضەرثبزاًی ئەرتەغی فەڕاًطەّی صاصەًبیەّە. ('' .)18ثەلەص'' غبر ّ ًبّچەیە ّ ثە هبًبی غْێي ّ ئبّەصاًی صّّرە صەضتیع ثە کبر صەثرێ. ( .)19لە کتێجی '' ضبڵی پێٌجەهی غۆڕغی جەزائیری '' (- .)20
Studies on the left . Mai - juin 1966/ p 88
S.Rohdie : ''liberation and violence in Algeria ( .)12صەّار ثە هبًبی ُەّارًػیي ّ ئەغکەّت ًػیٌە .جۆرێک لە غْیٌی ًیػتەجێ ثًّْە ثەاڵم ُەژارتر ّ صەضت کْرت تر لە سێوە ًػیٌی یە. (ً Gringos .)22بّێکی ضْکبیەتی پێ کرصًە کە لە ئەهریکبی التیي صا ثە تبیجەتی ثۆ ئەهریکبی ثبکّْر ثە کبری صەثەى ّ غتێکە ُبّتبی ''یبًکی'' کە پبظ غۆڕغی کْثب لە ئەهریکبی التیي یبًکی ثەکبر صەثرێ. ( A.Gilly .)23پێػەکی لە ضەر Studies in A, Dying coloniaeismالپەڕە . 9 ( .)24لێرەصا صێڕی ًّْضەر ثەم جۆرە کە ''جەزائیر ڕیگبیەکی تری لە ثەرصەم صا ًەثّْ'' ڕّّى ّ ڕاغکبّ ًی یە ُەر ثە ُۆی ًەثًّْی ڕاغکبّی ّ ًبڕًّّی ،ثۆ لێضّاى صەثێ ّ الًی کەم ئەّ ثۆچًّْە صڵشۆغبًەی کە ضەثبرەت ثەم صێڕە صەتْاًێ ثیشبتە ڕّّ ئەهەیە کە ثە ُۆی کْرت ّ پّْست ًّْضی ئبکبهێکی ًبڕاضت ّ ًبتەّاّی لێ کەّتۆتەّە .هەضەلەی جەزائیر لە کبتی ضەرثەسۆیی صا صەثێ لە گەڵ غێْەی ثیر کرصًەّەی ڕێجەراًی لێک جیب ثکرێتەّە .دیطبثی ڕاضتەلیٌەی کۆهەڵگبی جەزائیری ّ چیٌە پێک ُێٌەرەکبًی ّ ثە تبیجەت ڕێ جەرەکبًی کە کەم ّ زۆر ًبضێٌەری پێک ُبتەی ثٌبسەی کۆهەڵگب ثّْى ّ ضەرًج ّ تێجیٌیەکبًیبى ضەثبرەت ثە سەثبت ّ ضەرثەسۆیی لە چْارچێْەیەکی ثەرتەضک صاثّْ .لە
~ ~ 128
گەڵ ئەّ ڕیگبیەی کە جەزائیر صەیتْاًی لە ضەرصەهی ضەرثەسۆیی صا ثیگرێتە ثەر ،صەثێ لێک جیب ثکرێتەّە .ئێوە ئبگبصاری تەّاّی ئەّ کۆضپ ّ تەگەراًەییي کە ثۆ ّێٌە ُۆکبری ئبییي لە کبتی ضەرثەسۆیی صا ،صەیتْاًی ثیشبتە ضەر رێگبی ضْضیبلیسم ّ ثەرصەّام ُەًضێک کەش ّەک صاّەڵی ًبّ صەغڵ ّ صاى کەڵکی لێ ّەرصەگرێ .هەضەلەکە ئەهە ًی یە کە رێجەراًی جەزائیری ثە ُۆی تێجیٌی یە تبیجەتیەکبًیبًەّە لە ثْاری تبکتیکیەّە سۆیبى لە ثەرزەفری ثْارصثێ ّ صەضت ثە گۆچبى ڕێگبیبى ثڕیجێ. تەّاّی هەضەلەکە لە ضەر ئەهەیە کە ئەم ڕیجەراًە کە تبکتیک ّ ضتراتیژی سەثبتیکی صژی ئیطتیعوبری ّ پێک ُێٌبًی کۆهەڵگبیەکی ضْضیبلیطتی ّەک یەک ضەیر کرصّّە ّ ڕًّّتر ثڵێیي کە ُیچ ضتراتیژیەکیبى ًەثّْە ،ثەرزەفڕیبى ًەثّْە ،ڕّاًگەیەکی ثەرتەضکیبى ضەثبرەت ثە ضەرثەسۆیی ُەثّْە .ثە هبًبی ّغە ئەّەی ثۆ ڕیجەراًی جەزائیری ''ثوبًەّێ ّ ًەهبًەّێ ثە ُۆی ًەثًّْی ڕیجەری ڕاضت ثۆ گەلی جەزائیر'' ثبیەسی ُەثّْ، ضەرثەسۆیی ضیبضی ثًّْ .ەک ضەرثەسۆیی ثە هبًبی تەّاّی ّغەً ،ەک غۆڕغێکی کۆهەالیەتی ّ ضْضیبلیطتی .ئەهڕۆ کبتێک ضەیری ثەرًبهەی صّازصە ضبڵەی ضەرثەسۆیی جەزائیر صەکەییي صەثێ ثە صاسەّە پێ لەّە ثٌێیي کە زیبتر لە یەک هلیۆى لْرثبًی (لە دەغیوەتێکی ًۆ هلیۆى کەضی) تب ڕاصەیەک لە پێٌبّ ُیچضا صراّە .جەزائیر ئێطتبظ صّای صّازصە ضبڵ لە گەڵ گرفتی گەّرەی ئبثّْری ثەرەّ ڕّّیەُ .ەغت ضەص ُەزار کەش لە ُێسی چبالکی تەًیب لە ّاڵتی فەڕاًطەصا سەریکی کبر کرصًي .ئەم ُێسە گەّرە کە صەیتْاًی چەرسی ّەرزێڕی ّ پیػە ضبزی جەزائیر ثطّْڕێٌێ ،ثە ًرسێکی کەم یبرهەتی ثەرەّ ضەرچًّْی ئبثّْری کبپیتبلیطتبًەی فەڕاًطە صەصات .ئەم کرێکبراًە کە لە گەڵ ُەهّْ جۆرە ضّْکبیەتی ثەرەّ ڕّّى کە لە هیْاًشبًە ّ کبّلە کۆى ّ ئبغەڵەکبًضا ّەکّْ ''هػک'' تێک صاّێي .کۆهەڵ کۆهەڵ کرێکبراًی جەزائیری لە ًبّ فەڕاًطەصا صەکْژرێي ،ثێ ئەّەی تەًبًەت یەکێک لە ثکْژاى ثگیرێّ .ەکّْ ثڵێی هػکیک کْژراثێ. ڕاضتە کە فەڕاًطەّیەکبى لە ّتّْ ّێژ ّ لطە ّ ثبضبى صا لە جێی ئەّەی ثڵێي عەرەثێک یبى ثە تبیجەتی ثڵێي جەزائیریەک ،صەڵێي '' ''Rotanکە جۆرێکە لە هػک ّ تەًبًەت ثێ ُیچ چەغٌە غەرهێک لە فەرُەًگە گػتیەکبًیبى لە دبضت ّغەی ''ًّْ ''Rotanضیْیبًە عەرەة .ثۆ ّێٌە صەکرێ ضەیری ّغەصاًی گػتی ثکەییي کە ''هبرضیل کبرێر'' Marcel Carrereکە یەکێک لە ثەرپرضە پلە ثەرزەکبًی پۆلیطی فەڕاًطە یە ّ ئبهبصەی کرصّّە .چۆًکّْ ثۆ کۆهەڵگبی فەڕاًطەّی ّ ڕژیوە صەضەاڵت ثە صەضتەکەی، جەزائیریەک ُیچ چەغٌە ڕێس ّ ئیذتراهێکی ًی یە .ئەّ تەًیب ثۆ کبر کرصى ،کرێی کەم
~ ~ 129
ّەرگرتي ،ضّْکبیەتی پێ کرصى ّ ژیبى لە ئبغەڵ صا ثە ضەر ثرصى ،ثبغە .ئەگیٌب ژیبى ّ هەرگی چ ثبیەسیکی ُەیە؟ ُەر لە ضپڵەیی ّ صاهبّی پۆلیص ّ کبرثەصەضتبًی لەزایی فەڕاًطەیە کە لەم پێٌبّەصا ُێس ّ کبتی سۆیبى ثە فیڕۆ ثضەىّ .اڵهی ئەم ڕضتە ''جەزائیر ڕێگبیەکی تری جیب لەهە لە ثەرصەم صا ًەثّْ ''...صەثێ لە غێْازی پێک ُبتەی جەزائیر ثە تبیجەتی لە پێک ُبتەی ڕێجەراى ّ غێْەی ثیرکرصًەّەیبى ضەثبرەت ثە ''ضەرثەسۆیی'' صا ثجیٌیٌەّە .ئبیب ثە ڕاضتی ڕێگبیەکی تر لە ثەرصەم جەزائیر صا ًەثّْ؟ ئبیب ئەّ گرفتبًەی لە کبتی ضەرثەسۆیی لەثەر صەم جەزائیر صا ثّْ ،هەترضیضار تر ّ ترضٌبکتر لە گرفتەکبًی غۆڕەّی لە ، 1918چیي لە ،1949کّْثب لە ، 1959ثّْى؟ ئبیب جەزائیر ثۆ ّێٌە لە ثری ُبّکبری لە گەڵ فەڕاًطە ،ڕًّّتر ثڵێیي ثە ّاثەضتە هبًەّە ثە فەڕاًطەً ،ەیضەتْاًی لە گەڵ ّاڵتە ضْضیبلیطتەکبى ُبّکبری ثکبت .ئەهەظ رێگبیەکی گًْجبّ ثّْ .ڕەًگە ّاڵم ثضرێتەّە کە ئەهەظ جۆرێک لە ّاثەضتە ثًّْە ّ کە ّاثەضتە ثًّْی ئبثّْری ،ضیبضی ّ ئبیضۆلۆژیبیی ثە صّاّە صەثێ .کْثب ّێٌەیەکە لەم ڕاضتیە .ئێوە ثڕّاهبى ثە ڕاضتی ئەم ثەڵگە ُەیە ّ ثەاڵم ئەم سبڵە تبڵەظ صەزاًیي کە ُەهّْ ئەّ کەضبًەی ّیطتّْیبًە ڕیگبی ثبّی ضێِەم ثگرًە ثەر ،ثکەًّە صّای ئیوپریبلیسم ّ لە گەڵ ثۆرژّازی ثطبزێي ،صرەًگ یبى زّّ ثەرەّ پػت لە ُەڵضێرگەی ئیوپریبلیسم ُەڵضەصێرێي یبى صەکەّى ّ هێػکیبى صەپژێ .لطەهبى لێرەصا تەًیب لە ضەر ئەّەیە کە لە ًێْاى ئەّ صّ جۆرە ّاثەضتە ثًّْبًە کبهەیبى ثە لبزاًج ترە .ئبّڕصاًەّەیەکی کّْرت لە ّەزعی ئێطتبی کْثب ّ جەزائیر کە ثە ضێ ضبڵ هەّصا ثە پلەی جیبّاز غۆڕغیبى کرصّّە ،صەتْاًێ ثبغتریي ّاڵهی ڕاضتەلیٌەی ئەم صیبری کرصًە ثێت'' .فیضێل کبضترۆ'' ّ ُیچ کبم لە ڕێجەراًی غۆڕغی کّْثب کۆهۆًیطت ًەثّْى ُ -ەر ّەکّْ چۆى ثي ثێلال ّ ُیچ کبم لە ڕیجەراًی جەزائیر کۆهۆًیطت ًەثّْى -کبضترۆ تب صّ ضبڵ صّای غۆڕغیع لە صیبری کرصًی ضْضیبلیسم ثە گْهبى ثّْ .ڕاضتیە کبًی ئبثّْری ثۆ ّێٌە گەهبرۆصاًی هەترضیضاری کّْثب لە الیەى ّاڵتە یەکگرتْەکبًی ئەهریکبّە (ئەّ ّاڵتەی کە لە 90هیلی کّْثب ُەڵکەّتّْە)ّ ،اڵتێکی ثێ ًەفت (ئەّ ًەفتەی کە ثتْاًێ پیػەضبزی ّەگەڕ ثشب ّ ُێسی کبرەثب ّ ضّْتەهەًی صاثیي ثکبت) کّْثبی ًبچبر کرص کە هل ثۆ ّاثەضتە ثًّْی ئبثّْری غۆڕەّی ثضات ّ ثەم جۆرەی کە چبّەڕّاى صەکرا ،ڕژیوی ضەرثەسۆی کّْثب ثە صرێژایی چەًضیي ضبڵ ّ ثە تێپەڕ ثًّْی صەّراى ّەکّْ ًیْە ضەرثەسۆ ّ ثە ڕّاڵەت ضەرثەسۆی لێِبت ّ ضەرەًجبم ّاثەضتە ثًّْی ئبیضۆلۆژی لەثْڵ کرص ّ ئەهڕۆ کّْثب ّەکّْ ثبلی ّاڵتبًی ئەّرّپبی ڕۆژُەاڵتّ ،اڵتێکە ( ضەیری ّتبری کبضترۆ لە کۆًفراًطی جەزیرە ّ ُەرّەُب ّتبرصاًی
~ ~ 130
صّایی لە ''گۆڕەپبًی غۆڕظ'' ثە ثۆًەی ضەفەری ''ثێرژًێڤ'' ثۆ ُبّاًب ثکرێ) .ثەاڵم جەزائیر صّای صّازصە ضبڵ ُبّکبری لە گەڵ فەڕاًطە ،چی ّەچٌگ کەّت؟ ئەگەر ّای صاثٌێیي کە ئەهڕۆ فەڕاًطە ُەغت ضەص ُەزار کرێکبری جەزائیری صەرثکبت ّ یبى ّەکّْ ثْهضیي ُەڕەغەی ثبًگ کرصًەّەیبًی ثۆ جەزائیر کرصّّە ،ئبثّْری جەزائیر ّ فەڕاًطە تّْغی کبرەضبت صەثێُ .ەڵجەتب ئەهە تەًیب لە چْارچێْەی ثۆچًّْێک صایە. چۆًکّْ ُەرصّّالیبى ئبگبیبى لە ئبکبهە ئبڵۆزەکبًی ئەم کبرە ُەیە .ثە پەلە تریي هەضەلە ثۆ جەزائیر ئەهەیە کە ُەغت ضەص ُەزار کەش ثە لێػبّی ثێکبراًی جەزائیرەّە زیبص صەثێ ّ ضباڵًە لە یەک هیلیبرص ّ دەّضەص هلیۆى توەًی ئەرزی کە لە رێگبی پبغەکەّت کرصًی کرێکبراًی جەزائیریەّە صێتە ًبّ ّاڵت ،ثێ ثەظ صەثي .لە فەڕاًطە ضەرەڕای ثێکبری زۆر ثە پێی ثۆچًّْی کبرًبضبى ،کرێکبراًی جەزائیری کەش جێگبیبى ًبگرێتەّە. چۆًکّْ ثەغیک لەّاى کە لە پیػەضبزی هبغیي کبر صەکەى ضەرەڕای کبری ّەکّْ یەک کرێ ّ دەق صەضتی ثەراثەر لە گەڵ کرێکبراًی فەڕاًطەّیبى ًی یەُ .ەرّەُب ثەغیکی زۆر لە کرێکبرە جەزائیریەکبى سەریکی فەعلەیی ّ کبری ثیٌبضبزی ّ زثڵ کۆکرصًەّە ّ چەًضیي کبری ضّْکی صیکەى کە کرێکبرە فەڕاًطەّیەکبى هل ثۆ ئەّ کبراًە ًبصەى .کبری ُەرزاى ،ڕازی ثّْى ثە ُەر چەغٌە کبری ضەست ّ ضّْکبیەتی پێ کرصى ،ثێ صەًگی، لطە ثە گْێ ّ ضەرغۆڕی ّ ثەغضاری ًەکرصى لە هبًگرتٌە کرێکبریەکبى صا ،ثۆ ئەّەی کبریبى لە صەضت ًەچێ ّ لە ّاڵت صەرًەکرێي ،صەیبى لبزاًجی تری کرێکبری جەزائیری ًیعوەتێکی گەّرەیە ثۆ ئیطتیعوبرگەراًی فەڕاًطەّی کە ّا ثە ضبًبیی ئبهبصە ًیي چبّپۆغی لێ ثکەى .ثە ضەرًج صاى ثەم سباڵًە ّ زۆر سبڵی صیکە ضەرەڕای لەیراًی ًەفت ّ غەڕاة ّ ئێطتبظ لەیراًی ضّْکبیەتی کْغتبری کرێکبراًی جەزائیریُ ،ەم جەزائیر ّ ُەم فەڕاًطە صّ الیەًە هلیبى صاّەتە ثەر ئەم ُبّکبری یە .ضەرەڕای ئەهبًە ڕاضتی یە ئبزار ُێٌەرەکبًی ئبثّْری کە کّْثب ی ثەرەّ ّاثەضتە ثّْى ثرص ،لە جەزائیر صا ًەثّْ .ثە ڕّاڵەت ڕێجەراًی جەزائیر صەیبًْیطت ّ صەیبًەّێ کە ڕیگبی ًبضراّی ضێِەم ُەڵجژێرى. ڕاضتیە هێژّّییەکبًی ُبّچەرر صەریبى سطتّْە کە ڕیگبی ضێِەم لە تراّیلکەیەک زیبتر ًی یە .ئەّەًضە ثەضە کە چبّێک ثە چبرەًّْضی ڕێجەرە هێژّّییەکبًی ثەغضار لە کۆًفراًطی ''ثبًضۆًگ'' (ًبضر ،تیتۆ ،ضْکبرًۆً ،ەُرۆ) ،صا ثشػیٌیي ّ ُەرّەُب چبّێک ثگێڕیي ثە ّاڵتبًی ًبضراّی ''ثێالیەى'' ی ئێطتب ّەکّْ کّْثب ،کبهجۆج ،لیجیُ ،یٌض ،جەزائیر ّ ...ثۆ ئەّەی ڕّّى ثێتەّە کە ضیبضەتی ''ثێالیەى'' لە لطە ّ صرّغن زیبتر ًی یە ّ ''ثێالیەى'' ثە هبًبی ڕاضتەلیٌەی ّغە ًی یە ّ لەت ًەثّْە .کۆًفراًطی صّایی ''ّاڵتبًی
~ ~ 131
ثێالیەى'' لە جەزیرە کە ثە ُەڵکەّت ضەرۆکبیەتیەکەی لە ضەر غبًی ثْهضیي ثّْ ،لەم ثْارەّە ُیچی ثە زاًیبری ئێوەّە لەم ثبرەّە زیبص ًەکرصّّە .ئەّەًضە ثەضە چبّێک ثە پێڕضتی صّّر ّ صرێژی ''ّاڵتبًی ثێالیەًی'' ثەغضار لە کۆًفراًطی جەزیرە صا ثشػێٌیي ثۆ ئەّەی هبًبی ''ّاڵتبًی ثێالیەى'' ڕًّّتر ثێتەّە .زۆرثەی ئەّ ّاڵتبًە لە ثْاری ضیبضی ّ ئبثّْریەّە ّەکّْ غْێٌی ڕاّکرصًی تبیجەتی ئیوپریبلیطن ًبضراّى .چەًضێکی تریبى ّاثەضتە ثە ّاڵتبًی ضْضیبلیطتیيُ .ەڵجەتب لە ًبّیػیبى صا چەًض ّاڵتێک ثەرچبّ صەکەّى کە لە ''تّْرەکەظ صەسۆى ّ لە ئبسْڕیع'' .جبرێک لە گەڵ ئەم ّ جبرێک لە گەڵ ئەّ صاى. ثە سەیبڵی سۆیبى ّاڵتێکی ثێالیەًي .لە دبڵێکضا تب هل چًّْە ًبّ زەلکبّی ثەڵێٌی .الیەًی گریٌگ ّ ُەر لەّ کبتەغضا گبڵتەجبڕ ثۆ ُەاڵّارصًی ّاڵتیکی الیەًگر لە ّاڵتێکی ثێالیەى ئەهەیە کە لە یەکێک لە پەیوبًٌبهەکبًی ًیساهی ڕۆژُەاڵت یبى ڕۆژئبّا صا ثەغضارە یبى ًب. ئەگەر ّاڵتێک لە یەکێک لەّ پەیوبًبًەصا ثەغضار ًەثێ ثە غێْەی ئْتْهبتیک ّاڵتێکی ثێالیەًە ّ ئبکبهەکەغی ئەهەیە کە ثۆ ّێٌە ّاڵتێکی ّەکّْ ثرازیل کە یەکێک لە سْێٌرێژتریي ّ کۆًەپەرەضت تریي ڕژیوەکبًی ضەرصەهەّ ،اڵتێک کە لە ضەصا 82/5ی ئبثْریەکەی لە صەضتی ئیوپریبلیسم صایەّ ،اڵتێک کە ّەکّْ ژاًضارم ّ پبرێسەری ثەرژەّەًضیە ئبثّْری ّ ضتراتیژیەکبًی ئیوپریبلیسم لە ئەهریکبی التیي ًبضراّە تەًیب ثە ُۆی ئەّە کە پەیوبًی ًیساهی لە گەڵ ئیوپریبلیسهی لە ضەر کبغەز هۆر ًەکرصّّە، ّەکّْ ّاڵتێکی ثێالیەى لە کۆًفراًطی جەزیرە ثەغضارە ( .لەّە ثگەڕێیي کە ئەم پەیوبًبًە ُیچ چەغٌە ثبیەر ّ زەهبًەتێکی ثەڕێْە ثرصًیبى ًی یەُ .ەر کبتێک ثەرژەّەًضی ئیوپریبلیسم ثشْازێ ّ یبى هل ثۆ ڕێکەّتي ثضات ،لە ثە تەًیب ُێػتٌەّەی ُبّپەیوبًەکەی صا ،صّ صڵ ًبثێّ .ێٌەکەی پبکطتبًە کە ًە لە یەک ثەڵکّْ لە صّ پەیوبًی ًیساهی -ضەًتۆ ّ ضیتۆ -ثەغضار ثّْ .ضەرەڕای ئەهەظ ًە ئەهریکب ّ ًە ُیچ کبم لە ًۆکەرەکبًی -ثە ثڕیبری گەّرەکەیبى -پەًجەی ثچّْکیبى ثە هەثەضتی ُبّکبری پبکطتبى ُەڵٌەثڕی. ثەڵێ هەضەلە ُەڵجژارصى ثّْ ّ ئێوە ثڕّاهبى ثەّ ّتەیە ًیە کە ''جەزائیر جگە لەهە ڕێگبیەکی تری لە ثەر صەم صا ًەثّْ ''...ڕێگبی صیبری کرصًی جەزائیر ًە تەًیب ریگبی گًْجبّ ثەڵکّْ ثبغتریي ڕێگبی گًْجبّیع ًەثّْە .ئەزهًّْی صّازصە ضبڵەی جەزائیر ثە تەّاّی ئەّ ڕاضتیە صەرصەسب.
~ ~ 132
ئبضۆی غۆڕغی جەزائیر ثە لێکضاًەّەیەک لە ًبّەڕۆکی پێکِبتەی دکْهەتی ّ ُەًگبّەکبًی صّای ضەرثەسۆیی ّ پێْیطتی تێپەڕثّْى لە ضەرهبیەصاری صەّڵەتی ثۆ ضْضیبلیسهی ئیػتیراکی ّەکّْ تەًیب ڕێگبی گًْجبّ ثۆ پێػگیری کرصى لە ّاثەضتەیی ئیذتیوبلی ثە ڕۆژئبّاّ ،ەثیر ُێٌبًەّەی چەًض سبڵێک ثە پێْیطت صەزاًیي. جەزائیر ثەر لە ضەرثەسۆیی کۆهەڵگبیەکی کۆڵۆًیبلیً ،یْە فیۆصاڵی لە گەڵ پبغوبّەی پێْەًضیە عەغبیەریەکبى ،ثّْ ،کە لە ئبکبهی ئیطتیعوبری فەڕاًطەصا ثّْ ثە ضەرهبیەصاری پیر ّ پەک کەّتە .ثە صّای ضەرثەسۆیی صا ًەثًّْی تەغکیالتی کرێکبری ڕێک ّ پێک ،ثّْ ثە ُۆی ئەّە کە صەضەاڵتی ضیبضی ثە ّرصە ثۆڕژّا ثجرێ .ڕێجەرایەتی جّْاڵًەّە لە الیەى ّرصە ثۆڕژّازی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ( )F.L.Nپێْیطتی کەڵک ّەرگرتي لە ثۆرۆکرات ّتێکٌۆکراتەکبى ثۆ ّەگەڕ سطتٌی پبغوبّەی پیػەضبزی ّ پێک ُێٌبًی پیػەضبزی لْڕش ثۆ گەغە ّ پەرە ضەًضًی ّاڵت پێْیطت ثّْ .صەّڵەت ثە گەاڵڵە ڕێژی ضێ ضبڵی یەکەم ( )1967-1969ثە ضەرهبیە تەرسبى کرصى لە ثەغی ضەرچبّەکبًی پۆاڵ ّ پترۆغیوی ّ زیبتر کرصًی ثەرُەهیبى صەضتی پێ کرصُ .ەرّەُب ثە ثەڕێْە ثرصًی ثەرًبهەی چْار ضبڵەی صُّّەم ( )1970 - 1973یبًی پێک ُێٌبًی پیػەضبزی لْڕش ّ ثرەّصاى ثە پیػەضبزی ًەفت صرێژەی صا .لە ضبڵەکبًی ( )1974 - 1977ثە ثەڕیْەثرصًی ثەرًبهەیەکی چْارضبڵە صەضتی کرص ثە پەرەصاًی پیػەضبزی ثچّْک ّ ضّْک، (پیػەضبزی هەضرەفی ،ثیٌبضبزی ،پالضتیک ّ غیویبیی ّ )...ثۆ ضەرثەسۆثّْى ّ ّاثەضتە ًەثّْى ثە صەرەّە .صەّڵەت کە لە ضەرەتبی کبرەّە زۆر گْێی ثە گەغەکرصًی ّەرزێڕی ًەصەصا ًبچبر ثّْ کە ثۆ ُبُّەًگبّی ضەرلە ًْێی ثەرُەم ُێٌبى ّ پێڕاگەیػتي ثە کبر ّ ثبری گًْض ًػیٌبى ّ ئەّ زەدوەتکێػبًەی کە غۆڕغیبى ثە ئبکبم گەیبًض ثّْ ّ ثەاڵم لبزاًجێکیبى لە غۆڕظ پێ ًەثڕاثّْ ،صەضت ثکبت ثە چبکطبزی ئەرزی ثە غێْەیەکی ثەرثاڵّ ّ صاهەزراًضًی کرێکبراًی الصێی لە ضەر کبر ثە هەثەضتی ثەرُەم ُێٌبى .ثۆهضیي ثەرًبهەی ''غۆڕغگێڕاًەی ئەرزی'' ّەکّْ ڕێگب سۆغکرصًێک ثۆ پێکِێٌبًی ضیطتەهی ضْضیبلیطتی (ًە ثە هبًبی هبرکطیطت ،لیٌێٌیطتیەکەی) ڕاگەیبًض .ثەڕێْەثرصًی ثەرًبهە غۆڕغگێڕیەکبى ثە کرصەّە لە گەڵ صژایەتی ّ ضەرپێچی سبّەى هڵک ّ زەّی صارەکبى
~ ~ 133
ثەرەّ ڕّّ ثّْ .چیٌی صەضەاڵتضار کە پێک ُبتّْ لە ّرصە ثۆرژّازی تێکٌۆثۆرۆکڕات لە گەڵ ثۆرژّا ثۆرۆکڕاتە ّ ثەرًبهەکبًی صەّڵەتیع زیبتر لە پێٌبّ ثەرژەّەًضی چیٌەکبًی ضەرّّی کۆهەڵە تب زەدوەتکێػبى .ثێکبری ،کەم ثًّْەّەی تْاًبی کڕیٌی سەڵک ،ئبّضبًی ًرر ،کەم ثًّْی سسهەتە صەرهبًیەکبى ّ ...ئێطتبظ ُەر صیبر ّ ثەرچبّە .ثەرُەهِێٌبًی زیبتر لە هەضرەفی ًبّسۆیی پیػەضبزی ،پێْیطتی ُەًبرصە کرصًی صێٌێتە پێع کە لە ثبزارەکبًی جیِبًی صا ڕکەثەرایەتی لە گەڵ ثەرُەهە ڕۆژئبّاییەکبى زۆر صژّارە .چۆًکّْ ئەّ ًرسەی لە ضەر جەزائیر کەّتّْە ثە ثەراّرص لە گەڵ ّاڵتبًی پیػەضبزی ثە ُۆی ثەرُەهی کەهەّە گەلێک زۆرە ّ جەزائیر ًبچبرە کە ثە پبراضتٌی پێْەًضی ثە ًرسێکی کەهتر ثە ّاڵتبًی جیِبًی ضێِەهی ثفرۆغێ .ثە ثێگْهبى گەغەکرصًی پیػە ضبزی جەزائیر صەگەڕێ تەّە ثۆ پیػەضبزی ًەفت ّ ُەڵکەّتی جْغرافیبیی ثە پەًب ئْرّپبّە .ثٌیبتە سسهەتگْزاریەکبى ،زۆری ثٌیبتە ثەرُەم ُێٌە صەّڵەتیەکبى ّ ثەڕێْەًەثرصًی ثە غێْەیەکی تەّاّ ،ثە ثێ غک پرۆژە ئبّەصاًیەکبى صەگبتە ڕاصەی ّاثەضتە ثّْى .گەغە کرصًی جەزائیر ثۆتە ُۆی ئەم ّاثەضتە ثًّْبًەی سْارەّە: .1ئبثّْری تبک ڕەُەًضی لە ضەر ًبرصًە صەرەّەی %90ی کەرەضەی ًەفتی یە. ُ .2ێٌبًی پیػەضبزی ّ تەکٌەلۆژیبی ثە لیوەت. .3ضەرًج ًەصاى ثە گەغەی ئبثّْری ثْاری ّەرزێڕی ثۆتە ُۆی زیبص ثًّْی ڕاصەی ُێٌبًی کەرەضەی سْارصەهەًی کە ئێطتبظ ثەرصەّاهە. ّرصە ثۆرژّازی ثە هەترضی ُەثّْى لە صەضەاڵتێکی ثە تەّاّ هبًب سەڵکی لە دکْهەت صا ،ثە ثێ غک ثە کرصەّە ثەرگری کرصى لە پێک ُێٌبًی یەکێتی ّ ضەًضیکب کرێکبریەکبى، ًبیبضبیی ڕاگەیبًضًی غۆڕاکبىُ ،ەڵطْڕاّە کرێکبریەکبى ّ پێػگیری کرصى لە پێک ُێٌبًی فەزایەکی صێوۆکڕاتیک ،ثەرەّ صاّێٌی ثۆرژّازی صەیجب .هبًگرتٌی کرێکبری ُەر رۆژە ،لە جەزائیر چْارچێْەیەکی ًْێتر ثە سۆّە صەگرێ .ضەرەڕای یبضبی ثٌەڕەتی پێػکەّتْاًەی کە لە ضەر کۆهبری صێوۆکڕاتیکی گەل صاهەزراّە ،لۆهپێي ّ سۆرکەکبًی ًبّکۆهەڵ کە پێک ُبتّْ لە ّاضتە چی ّ ثبزرگبًەکبًي ،لە صرّّضت کرصًی ئبّضبى ّ ثێکبری ڕۆڵیبى ُەیە ّ صەّڵەتیع ثە ُۆی ًبّەڕۆکی چیٌبیەتیبًەی ًبتْاًێ ئەّ گرفتبًە چبرەضەر ثکبت. جەزیرە پێتەستی ّاڵتی تبراّگەیە ّ جّْاڵًەّە ڕزگبری سْازەکبًی جیِبى لە ُەر غْێٌیکی ئەم جیِبًە جەزائیر ّەکّْ ّاڵتی ''چرا ثە صەضت'' ثە ڕێٌیػبًضەری سۆیبى صەزاًي. لە ضبڵی 1973صا ثە پێک ُێٌبًی ثەرەی ّاڵتبًی ثێالیەى ثە ضەرۆکبیەتی ثْهضیي لە جەزائیر ،ثۆ لێکضاًەّەی ًْێی هبًبی ّاثەضتە ًەثّْى ّ گرتٌە ثەری ڕیگبی ضێِەم ثۆ
~ ~ 134
گەغە کرصًی ّاڵتبًی لە دبڵی گەغە کرصى صا ،ثە ّەال ًبًی ثیرۆکەی تیۆریطیەًەکبًی ڕۆژئبّا (ئبثّْری ڕێٌْێٌیکبر) ّ ثیرۆکەی تیۆریطیەًە ڕۆیسیۆًیطتیە رۆژُەاڵتیەکبى (گەغەی غەیرە ضەرهبیەصاری) صەضتی پێکرا .ئبکبهەکەغی ُەرّەکّْ کۆًفراًطی ثبًضۆًگ ًبڕّّى ّ ًبتەثب ثّْ.
~ ~ 135
ڕّّصاّە گریٌگەکبًی جەزائیر پبظ غۆڕظ()1962-1981
.1962پێک ُێٌبًی دکْهەتی کبتی ثە پێی ڕیکەّتٌی ''ئۆیبى'' ڕاگەیبًضًی ضەرثەسۆیی تەّاّ لە ضەر ئەضبضی صەًگی ڕەزایەتی %91ی سەڵکی جەزائیر .صەضت پێ کرصًی ًبکۆکی ًبّسۆیی ''ثي ثێلال'' ّ ''ثْهضیي'' ئەًضاهبًی هەکتەثی ضیبضی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی لە گەڵ صەضەاڵتضاراًی دکْهەتی کبتی ثە رێجەرایەتی ''ثي سضە'' ڕیپێْاًی ثي ثێلال ّ ثْهضیي ثەرەّ جەزیرە ُبّرێ لە گەڵ ثەغیکی زۆر لە ئەًضاهبًی ثەرەی ڕزگبری سْاز ثە هەثەضتی گرتٌی پبیتەست .ڕاگەیبًضًی دکْهەتی کۆهبری ،صەضت پێ کرصًی صەّراًی ضەرۆک کۆهبری (فەرُەت عجبش) ،صاًبًی ثي ثێلال ثە پۆضتی ضەرۆک ّەزیری ،ڕاکرصًی ضەصاى ُەزار فەڕاًطەّی لە سبکی جەزائیر. .1963جێ گیر ثًّْی صیٌبر ّەکّْ صراّی ّاڵت ،صاگیر کرصًی زەّی ّ زاری فەڕاًطەّی یە ڕاکرصّّەکبى لە الیەى کرێکبراى ّ ّەرزێڕاًی ئەًضاهی کۆهۆى لە ضەراًطەری ّاڵت، ثاڵّ کرصًەّەی یبضبی ثٌەڕەتی ًْێ ّ ُەڵجژارصًی ًیساهیبًەی دکْهەت ثە ُۆی صەضەاڵتی ضەرۆک کۆهبرُ ،ەڵجژارصًی ثي ثێلال ّەکّْ ضەرۆک کۆهبر ،تێک غکبًی جەزائیر لە دبضت هەغریت. .1964پێک ُێٌبًی کۆًگرەی ثەرەی ڕزگبری سْازی ًەتەّەیی ،ضەرکّْتی صّ غۆڕغی صژی دکّْهەت. .1965ضەرکەّتٌی کۆصەتبچیەکبى ثە ڕێجەرایەتی ثْهضیي ّ ڕّّسبًی دکْهەتی یبضبیی ئەدوەص ثي ثێلال .صەضت پێ کرصًی صەّراًی دکْهەتی ثْهضیي ّەکّْ ضەرۆکی ئەًجْهەًی غۆڕظ ّ ضەرۆک کۆهبر ّ ّەزیری ثەرگری. .1967ضەرکّْتی غۆڕغی ثەغێک لە ًیساهیەکبى ثە ڕێجەرایەتی ضەرُەًگ ''تبُیر زّثێری'' ضەرۆکی ئەرکبًی ضپبی ّاڵتُ ،ەڵپەضبرصًی پێْەًضی ضیبضی لە گەل ّاڵتە یەکگرتّْەکبى صّای غەڕی ضێِەهی ئیطرائیل ّ عەرەثەکبى. .1970ڕاگەیبًضًی ''یبضبی غۆڕغی ّەرزێڕی'' ّ صەضت پێ کرصًی غۆڕغی چبکطبزی ئەرزی.
~ ~ 136
.1974صاهەزراًضًەّەی پێْەًضی ضیبضی ثەرتەضک لە گەڵ ّاڵتە یەکگرتّْەکبًی ئەهریکب. .1976ڕ اگەیبًضًی یبضبی ثٌەڕەتی ًْێ ّ هبًەّەی ئەًجْهەًی غۆڕای هیللی، ُەڵجژێراًی ثْهضیي تەًیب پبڵێْراّی گرتٌە صەضتی پۆضتی ضەرۆک کۆهبری ،ثۆ ئەم پۆضتە .پچراًی پێْەًضی هۆریتبًی ّ هەغریت لە گەڵ جەزائیر ثە ُۆی پػتیْاًی جەزائیر لە جّْاڵًەّەی ضەرثەسۆسْازاًەی سەڵکی پۆلیطبریۆ. .1977پێک ُبتٌی ُەلجژارصًی ئەًجْهەًی غۆڕای هیللی (پبڕلوبى) .1978هرصًی ثْهضیي ،ضپبرصًی ثەڕێْە ثرصًی کبر ّ ثبری ّاڵت ثە ضەرۆکی پبڕلوبى ثۆ هبّەی 45ڕۆژ. .1979چبکطبزی کرصى لە یبضبی ثٌەڕەتی ّ کەم کرصًەّەی هبّەی صەضەاڵتضاری ضەرۆک کۆهبر لە غەظ ضبڵەّە ثۆ پێٌج ضبڵ ّ ئیججبری کرصًی ُەڵجژارصًی ضەرۆک ّەزیراىُ ،ەڵجژارصًی ''غبزلی ثي جەصیض'' ّەکّْ ضەرۆک کۆهبر .ڕاگەیبًضًی ثەرًبهەی ''ژیبًی ثبغتر ثۆ ُەهْاى'' لە الیەى ضەرۆک کۆهبری ًْێْە .تەرسبى کرصًی 33هیلیبرص صۆالر ثۆ ثەڕێْەثرصًی پرۆژە پەرّەرصەییەکبى ،تەًضرّضتی ّ ثیٌبضبزی لە هبّەی پڕۆژەی ئبّەصاًی ضێِەم( .تب ضبڵی )1983 .198غۆڕغی ثەصەّیەکبًی صاًیػتّْی ًبّچە ڕۆژُەاڵتیەکبًی پبیتەست لە صژایەتی کرصى لە گەڵ پرۆژەکبًی یەکطبى ضبزی فەرُەًگی دکْهەتی ًبّەًضی. .1981هبًگرتٌی کرێکبراًی ُێڵی ُەّایی ّ کرێکبراًی ًەفت ثۆ زیبص کرصًی دەلضەضت ّ ُەل ّ هەرجی کبری ثبغتر ،ڕاگەیبًضًی صەضتگیر کرصًی دەّت ئەفطەری ئەرتەظ ثە تبّاًی ثًّْی ثیر ّ ڕای هبرکطیطتیبًە ّ ثاڵّ کرصًەّەی ثاڵّ کراّەکبًی تبیجەت ثە کۆهۆًیطتی ( ثیي الولل) ًێًْەتەّەیی.
~ ~ 137
ًبّ ّ ًیػبًە کْرت کراّەکبًی دیسة ّ ڕێکشراّەکبى ثە زهبًی فەڕاًطەّی (M.N.A) Mouvement National Algérien. جوواڵنەوەی نەتەوەیی جەزائیر (F.L.N) Front de Libération Nationale. بەرەی ڕزگاری خوازی نەتەوەیی (A.L.N) Armée de Libération Nationale. ئەرتەشی ڕزگاری خوازی نەتەوەیی (G.P.R.A) Gouvernement Provisoire de la Révolution Algérienne. حکومەتی کاتی کۆماری جەزائیر (U.D.M.A) Comite Démocratique de manifeste Algérienne. یەکێتی دێمۆکراتیکی مانیفێستە جەزائیریەکان (M.T.L.D) Mouvement pour le Triomphe des Libertés démocratiques. جوواڵنەوە لە پێناو سەرکەوتنی ئازادیە دێموکڕاتیکەکان (U.G.T.A) Union Général des travailleurs Algériens. یەکێتی گشتی کڕیکارانی جەزائیری (C.R.U.A) Comite révolutionnaire d'unie et d'action. کۆمیتەی شۆڕشگێڕی یەکێتی و کردەوە (O.S) Organisation sécrète (de M.T.L.D). )ڕێکخراوی ژێر زەمینی (نهێنی (P.P.A) Partie du peuple Algérienne. )حیزبی گەلی جەزائیر (حیزبی گەل (E.N.A) Etoile Nord Africain. ئەستێرەی باکووری ئەفریقا
~ 138 ~
ّێٌەی ثەغێک لەّ کەضبًەی کە لەم کتێجەصا ًبّیبى ُبتّْەّ .ێٌەکبى لە هبڵپەڕە ئەًتەرًێتیەکبى ّەرگیراّى.
ًەلػەی ّاڵتی جەزائیر
~ ~ 139
ئەدوەص ثي ثێلال
جەهیلە ثْپبغب
~ ~ 140
جەهیلە ثْپبغب
ُْاری ثْهضیي
~ ~ 141
ژیسێل دەلیوی
غبرل صۆگۆل
جەهیلە ثْپبغب صّێٌێ ّ ئەهڕۆ
ضیوۆى صّثْار
فەردەت عەثجبش
~ ~ 142
هطبلی دبج
~ ~ 143
جەهبل عجضالٌبضر لە گەڵ جەهیلە ثْپبغب ّ زُّرە ثْتریف
~ ~ 144
جەهیلە ثْپبغب
جەهیلە ثْپبغب لە گەڵ صەضەاڵتضاراًی کّْەیت
~ ~ 145