WYDANIE SPECJALNE PAMIĄTKA KANONIZACJI
Autor koncepcji Filip Topczewski Redakcja Ireneusz Korpyś Patrycja Szulc Projekt graficzny, skład i łamanie Natalia Talarek Joanna Rembielak Korekta Józefina Kępa Copyright © by F.H. SFINKS, Częstochowa 2014. Wszystkie prawa autorskie zastrzeżone. Wydanie pierwsze. Członek Polskiej Izby Książki: Członek wspierający Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek: Partner:
Wyłączny dystrybutor:
F.H. SFINKS ul. Mirowska 35 42-200 Częstochowa tel. 34 372 48 50 fax 34 372 48 82 kom. 501 603 610 www.sfinks.info wydawnictwo@sfinks.info
SPRZEDAŻ DETALICZNA I INTERNETOWA
tel. 34 372 48 54
SPRZEDAŻ HURTOWA
tel. 34 372 48 55
ZAMÓWIENIA MOŻNA SKŁADAĆ RÓWNIEŻ TELEFONICZNIE: 0 801 555 550
www.sfinks.info ISBN 978-83-63624-51-4
WSTĘP Świętość! Oto powołanie każdego człowieka. Jaką drogę należy przebyć, aby stać się świętym? Na to pytanie staramy się odpowiedzieć, przedstawiając życie i nauczanie Karola Wojtyły – Jana Pawła II. Słowa, które do nas kierował, są niczym drogowskazy prowadzące nas do Nieba. „Świętość wydaje się celem trudnym, osiągalnym tylko dla ludzi zupełnie wyjątkowych albo dla tych, którzy odrywają się całkowicie od życia i kultury danej epoki. W rzeczywistości świętość jest darem i zadaniem zakorzenionym w chrzcie i bierzmowaniu, powierzonym wszystkim członkom Kościoła w każdej epoce. Jest darem i zadaniem dla świeckich tak samo, jak dla zakonników i kapłanów, w sferze prywatnej, tak jak w działalności publicznej, w życiu zarówno jednostek, jak rodzin i wspólnot” (orędzie na XIII Światowe Dni Młodzieży, 30 XI 1997 r.). Oddajemy w Państwa ręce książkę stylizowaną na notatnik z życia Karola Wojtyły – Jana Pawła II. Przedstawiamy w nim, w jaki sposób dzieciństwo, kapłaństwo, a następnie biskupstwo Karola Wojtyły stanowiło przygotowanie do jego przełomowego pontyfikatu. Przypominamy nauczanie Papieża dotyczące takich kwestii jak: rodzina, praca, człowieczeństwo, dobroczynność, starość, cierpienie, miłość, przebaczenie, ekumenizm, świętość... Książka łączy refleksję z poczuciem humoru. Jana Pawła II pamiętamy jako osobę pełną pogody ducha. Zamieszczając anegdoty z jego życia, prezentujemy to pogodne oblicze Papieża. Jak wiele wiemy o Papieżu-Polaku? Polecamy każdemu, aby sprawdził stan swojej wiedzy na temat jego życia i nauczania, w czym przydatny będzie dołączony u dołu stron quiz papieski. Życzymy przyjemnej lektury, wielu głębokich przemyśleń i prostej drogi do Nieba.
?
Ireneusz Korpyś
5
WY A MODLIT Ł O K Z S DOM aj yła zwycz Karol Wojt wa nabożeńst ia n ia w a odm wyniósł do Maryi dzinnego. z domu ro
„Pierws zym mie scem, g dzie roz jpoczyna się proc wychow e s awczy m człowie ł o d ego ka, jest dom rodzinn y”.
(Homilia wygłosz Świętej, ona pod cz Łowicz, 14 VI 1 as Mszy 999 r.)
DOWIIE, W WA C Ś IE M M ŁO. „W T Y IĘ ZACZĘ S O K T S Y Z KOCACH WS ĘŁO, I SZ Z C A Z IĘ DIA SIĘ I ŻYCIE S Ł A, I STU Ę Z C A Z Ł, Ł A SIĘ IĘ ZACZĄ S R T A E T ,I ŁO”. ZACZĘŁY IĘ ZACZĘ S O W T S I KAPŁ AŃ 99 R .) , 16 VI 19
E (WADOWIC
6
?
Jakim zdrobnieniem nazywano w dzieciństwie Karola Wojtyłę? a) Bolek b) Lolek c) Misio
„18 maja 1920 roku, o dziewiątej rano, nie było mnie jeszcze na świecie. Jak mi później powiedziano, urodziłem się po południu między piątą a szóstą. Mniej więcej w tym samym czasie, po południu między piątą a szóstą, tyle że pięćdziesiąt osiem lat później, zostałem wybrany na papieża” (Jan Paweł II, „Autobiografia”, Kraków 2003).
Na chrzcie otrzymał imiona Karol Józef. Narodziny drugiego syna były szczęśliwym wydarzeniem w rodzinie Wojtyłów. Rodzice Karola nie mogli nawet przypuszczać, że ich syn, urodzony w małym mieście leżącym nad rzeką Skawą w skromnej i pobożnej polskiej rodzinie, zasiądzie kiedyś na Stolicy Apostolskiej. Z Wadowic rozpoczęła się jego droga do Rzymu oraz do świętości, w czym dużą rolę odegrali jego rodzice — pierwsi nauczyciele wiary i życia. O tym, jak ważną rolę w wychowaniu pełni rodzina, nigdy nie zapomniał, troska o nią zawsze zajmowała centralne miejsce w jego nauczaniu: „Rodzina, jako podstawowa i niezastąpiona wspólnta wychowawcza, jest środowiskiem stwarzającym najlesze warunki do przekazywania wartości religijnych i kulturowych, które pomagają człowiekowi w ukształtowaniu własnej tożsamości” (orędzie na XXVII Światowy Dzień Pokoju, 1 I 1994 r.).
?
Jak nazywają się ciastka wspominane przez Jana Pawła II na wadowickim rynku? Chodził na nie po maturze. a) Kremówki b) Napoleonki c) Wuzetki
7
o i rodzina „Małżeństw ska budują chr ześcijań Kościół”. ja (Adhortac Consortio”)
apostolska
„Familiaris
„D i Siostr rodzy Bracia y , ani na nie zap chwilę o m in a jak wie lką war jcie o tym, dzina. tością je Dz st obecnoś ięki sakramen roci ta browoln Chrystusa, dzię lnej ki doie złożo n w któr ej małż ej przysiędze, o nkowie ją się s o obie w zajemn ddadzina j ie, roest wsp ólnotą świętą” (Homilia p . o d c zas M sank
tuar szy 4 VI 19 ium św. Józe Świętej pr zed fa, Kali 97 r.) sz,
AŁRODZICAMI, M „STAWSZY SIĘ MUJĄ OD BOY Z R T O IE W O ŻONK IALJ ODPOWIEDZ E W O N R A D A G IELIŁOŚĆ RODZIC NOŚCI. ICH M IE C I TA Ć D L A D Z S IĘ S A M A SK SAZNAKIEM TEJ WIDZIALNYM BOGA”. MEJ MIŁOŚCI (ADHORTACJA CONSORTIO”)
8
?
„FAMILIARIS APOSTOLSKA
Jaki zawód wykonywał ojciec Emilii Wojtyły z domu Kaczorowskiej? a) Fotograf b) Kataryniarz c) Rymarz
Ojciec przyszłego papieża, również Karol (ur. 18 VII 1879 r., zm. 18 II 1941 r.), pełnił służbę wojskową w zaborze austriackim, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został awansowany na stopień porucznika. Pracował wówczas w Powiatowej Komisji Uzupełnień w Wadowicach. Był człowiekiem wielkiego honoru, odpowiedzialnym, Edmund Wojtyła łagodnym, skromnym i pracowitym. Prawdopodobnie w 1906 roku ożenił się z Emilią z domu Kaczorowską (ur. w 1884 r., zm. 13 IV 1929 r.), córką krakowskiego rzemieślnika. Była ona wrażliwą i delikatną osobą. Małżeństwo Wojtyłów cechowało się głęboką wiarą, dając tym samym przykład uczciwości i dobrego życia swoim dzieciom. Oprócz małego Karola mieli jeszcze dwoje dzieci: Edmunda (ur. 28 VIII 1906 r., zm. 5 XII 1932 r.) oraz Olgę, która zmarła tuż po narodzinach (1916 r.). Edmund studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim medycynę. Po ukończeniu studiów pracował w szpitalach w Krakowie, a następnie w Bielsku-Białej, niestrudzenie niosąc pomoc potrzebującym. Czuwając przy łóżku chorej pacjentki zaraził się szkarlatyną, śmiertelną w ówczesnych czasach chorobą. Śmierć najbliższych członków rodziny była silnym doświadczeniem w życiu przyszłego Papieża.
?
Jak nazywał się ksiądz, katecheta, który w szkolnym okresie życia Karola Wojtyły był jego spowiednikiem i kierownikiem duchowym? a) Ks. Kazimierz Figlewicz b) Kard. Adam Stefan Sapieha c) Ks. Mieczysław Maliński
9
„Wiadomo, jak wiele dla rozwoju ludzkiej osobowości i charakteru znaczą pierwsze lata życia, lata dziecięce, a potem młodzieńcze. Te właśnie lata łączą się dla mnie nierozerwalnie z Wadowicami”.
(Jan Paweł II, „Autobiografia”)
DZIECIŃ O T O GD O Z A N E W O J T Y ŁY O P JEDNA A, A KAROL O LOLK N E I A T W Y T S AP O, JA K Z Ć W PRZYSZŁ W I A DA A T LOTNI E CE ZOS Ż H C , Ł A IM K ZI K POWIED IŻ POLA Ś C I . O D UMENTOWAŁ, DBERG N I R L A . M M I KIE UG Ć B Y Ć D R M O Ż E Z O S TA MOŻE IE ALE N GHIEM, EM. PAPIEŻ I KWIATK (POR . „ II”, A Ł W A JANA P 2005) KRAKÓW
4) 02-197 iem, 9 1 ( h g tlantyk Lindber ł nad A Charles ia c le e z rskim ie pr o pionie iem. ł y samotn b u k 27 ro dokonan co w 19
10
?
W jakim spektaklu Karol Wojtyła nie występował? a) „Balladyna” Juliusza Słowackiego b) Musical „Metro” w reżyserii Janusza Józefowicza c) „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry
Chrzest otrzymał 20 czerwca 1920 roku w wadowickim kościele parafialnym. Rodzice nadając mu imię Karol, powierzyli go opiece św. Karola Boromeusza. Matka uznała, że imię chrzcielne jest zbyt poważne dla małego dziecka, dlatego nazywała go pieszczotliwie Loluś. Przydomek ten przylgnął do Karola, rówieśnicy także wołali do niego Lolek. Uczęszczał do męskiej Szkoły Podstawowej im. Marcina Wadowity, a następnie do Gimnazjum im. Marcina Wadowity. Uczył się bardzo dobrze. W tym czasie z gorliwością służył do mszy jako ministrant. W wieku około 10 lat przyjął szkaplerz, który nosił do końca życia. W wolnych chwilach grał w piłkę nożną, stojąc na bramce. Wielką pasją Lolka z czasów gimnazjalnych był teatr. Podczas wizyty Jana Pawła II 16 czerwca 1999 roku w Wadowicach wspominał on występ w „Antygonie” Sofoklesa, gdzie grał Hajmona. Papież zacytował wówczas fragment tego dramatu: „O ukochana siostro ma, Ismeno, czy ty nie widzisz, że z klęsk Edypowych żadnej na świecie los nam nie oszczędza?”. W gimnazjum młody Karol odkrył również kolejną swoją pasję — zamiłowanie do lekcji języka polskiego, które pobudziło jego zainteresowanie poezją.
?
Do której organizacji religijnej należał Karol Wojtyła w czasie nauki w gimnazjum? Pełnił w niej funkcję sekretarza. a) Sodalicja Mariańska b) Ruch oazowy c) Opus Dei
11
„RADUJ SIĘ, KRAKOWIE!”
(Homilia podczas kanoni zacji bł. Jadwigi Królowej, Kraków, 8 VI 1997 r.)
„Ten, kto o serce Jezus twiera tylko Jego rozumie owi, nie tajem egzysten tajemnicę cj n łania icę własn i, ale także o e owoce raz wyda go powoje do łaski. jr załe owoc Pierw sz ó w św w j e s t w ym z tych ię z ducho tości pop r a s t a n i e r zez wy”. rozwó j (Oręd zie
dlitw
na X o Pow LII Świat ow ołania , 200 y Dzień M 5 r.) o-
A KRAKOW O D Ć Ś O IŁ OBYT „ M O JA M IŻ MÓJ P N A Z S R M A JEST ST URODZIŁE ) (… . IE W W KRAKO AKOWEM, ALE ŻYKR ASIĘ POZA POZA KR Ń IE Z D O AJĄC NA C ICACH, ST W O D A W IŁ E M KOWEM, W A TĘSKN W O K A R Ń K LE DO IELKI DZIE W A Z M E I UWAŻAŁ IU, KIEDY PO ZDAYC Ż W MOIM ROKU JUŻ 8 3 9 1 W RY WANIU MATU PRZEPRO E Ł A T S SIĘ TU NA DZIŁEM”. FIA”) TOBIOGRA EŁ II, „AU (JAN PAW
20
?
W Krakowie znajduje się wiele miejsc związanych z Janem Pawłem II. Gdzie odprawił on swoją pierwszą prymicyjną Mszę Świętą? Po latach, w tym samym miejscu został konsekrowany na biskupa. a) Katedra na Wawelu b) Bazylika Mariacka c) Kościół oo. Redemptorystów
Decyzją przełożonych, młodego wikariusza przeniesiono do parafii św. Floriana w Krakowie. Zajął się tam katechizacją młodzieży licealnej oraz akademickiej. „Mogę powiedzieć, że przez parafię św. Floriana wchodziłem w problematykę naszego Kościoła i w życie krakowskiej archidiecezji (...) Tam dojrzała jakoś, w oparciu o doświadczenia innych, idea zorganizowanego i dostosowanego do potrzeb czasu duszpasterstwa akademickiego. Tam też dojrzewała i kształtowała się jego forma. Dzięki temu młodzież, ze wszystkimi jej sprawami, weszła w szczególny sposób w moje życie, w moje posłannictwo i posługę” (Jan Paweł II, „Autobiografia”). Na spotkaniach z młodzieżą poruszał elementarne kwestie, takie jak istnienie Boga czy zagadnienie duszy ludzkiej. W jego duszpasterstwie akademickim istotną rolę odegrały kontakty z nazaretankami, które prowadziły internat dla studentek. Kiedyś żartobliwie stwierdził: „Zwykle tam, gdzie są studentki, to się pojawiają także studenci. Otóż ja postanowiłem iść za tym, a równocześnie miałem wielką pociechę w parafii, ponieważ bardzo się w tej parafii ci młodzi ludzie „Za te całodzienne harce, zmówię udzielali — i studentki, brewiarz przy i studenci” (Jan Paweł II, latarce”. „Autobiografia”).
(Jan Paweł II)
?
Karol Wojtyła pisał m.in. sztuki teatralne. Jaki tytuł nosi jego sztuka poświęcona Adamowi Chmielowskiemu (św. Bratu Albertowi)? a) „Brat Albert, wielki Polak” b) „Brat brata” c) „Brat naszego Boga”
21
j pełni – się zaś w całe „Wypoczywa w całej powiedzieć: a żn o m j ie p rodą a le ontakt z pr zy k w ó y d ie k ecgłębi, z Bogiem ob m te k ta n o k staje się nym w durodzie i obec zy r p w m y n . szy ludzkiej” m duszia o nieznany 99) i. Wspomnien ”, Kraków 19 („Zapis drog ola Wojtyły ar K ie w st er past
„Człow ne jes iekowi pot obraz t to piękn rzebo kra u–i dlateg jdziwn e o g też ni o , że c ludzie c iąg z a takż różnych st ną tutaj ro e l a t e m i spoza Pol n Polski, ski. Ci i zim ągną poczy ą. Szu n k siebie k u . Pr a g n ą a j ą o d w obc rodą. owani o d n a l e ź ć u z p Pragn r zyą odz w zdr y o nym, wym wysił skać siły ku fiz w ma ycz ściu, w rs e wsp zu, w pod dzie n in e arciar aczce, w z js j k e źi m”. (Hom il
ia w c 8 VI 1 z 979 r asie Mszy Ś .) więtej,
Nowy Targ,
ali Karola w y z a n i c ieStuden iem”. Ten c jk u W „ łę y Wojt tylko domek nie y z r p y n in dupły i rodz ewodnika z r p lę o r ał łsymbolizow dla podopiecznych pe ą k chowego, ja ol. Prowadził on dusz Kar nych nił ksiądz kie w trud ic m e d a k a a munistyczn pasterstwo o k a z d ła dy w Ksiądz czasach, g ę księży. d o b o sw mógł ograniczała ą młodych p u r g z y szykan, dla podróżując m e t k ie b o bko tożsastać się szy wać jego o fl u m a k ”. a z ć „Wujkiem tego, aby a w y z a n o ęto g mość, zacz
22
?
Jaki związek z działalnością Karola Wojtyły mają rzeki: Drawa, Czarna Hańcza, San, Dunajec? a) Była to ulubiona trasa spływów kajakowych Karola Wojtyły. b) Nad tymi rzekami Karol Wojtyła napisał kilka encyklik. c) W każdej z tych rzek Karol Wojtyła uratował topiące się osoby.
Grupa młodzieży, która zebrała się przy ks. Wojtyle, początkowo nazywana była „rodzinką”. Z czasem, gdy się znacznie powiększyła, przylgnęło do niej inne określenie: „środowisko”. Wujek wyruszał wraz z nimi na wędrówki, biwaki, spływy kajakowe, wyprawy rowerowe itp. (jazda na rowerze sprawiała mu trudność, gdyż nauczył się jeździć dopiero w wieku dorosłym). Wykształcił w ten sposób swoisty typ duszpasterstwa — duszpasterstwo turystyczne. Ten styl posługi kapłańskiej Wojtyły przypadł do gustu młodym ludziom. Podczas wypraw zorganizowanych przez Wujka wypoczynek łączył się z modlitwą i podziwianiem piękna przyrody. Na wycieczki ze studentami ksiądz Karol zabierał sutannę oraz komplet ornatów, aby odprawiać Mszę Świętą. Wędrując i biwakując, Wojtyła rozmawiał ze swoimi podopiecznymi. Były to nie tylko rozmowy o istnieniu Boga, sumieniu czy kwestiach etycznych i społecznych, ks. Wojtyła potrafił rozmawiać o wszystkim, wzbudzając tym sympatię oraz zaufanie młodzieży. W ten sposób Wujek, duszpasterz młodych, towarzyszył swoim podopiecznym wszędzie, gdziekolwiek się znajdowali, był z nimi we wszystkich ich trudach, troskach i radościach.
?
Którego z polskich poetów romantycznych Karol Wojtyła cenił najbardziej? a) Juliusza Słowackiego b) Cypriana Kamila Norwida c) Zygmunta Krasińskiego
23
„MYŚLĘ, ŻE WYNIK KONKLAWE W DNIU 16 PAŹDZIERNIKA 1978 ROKU BYŁ ZASKOCZENIEM NIE TYLKO DLA MNIE!” (Jan Paweł II, „Autobiografia”)
„Pośród niesnasków Pan Bóg uderza W ogromny dzwon, Dla słowiańskiego oto papieża Otwarty tron”.
(Juliusz Słowacki, „Słowia ński papież”)
I IĘCZNOŚC Z D W N E PEŁ EMASA ST Y R P A L D GO, SZYŃSKIE FANA WY Ł UKLĘKNĄ N E T Y GD APIEŻEM P M Y W NO JA N PRZED O DŁOŃ, G E J Ł A ED NIM I UCAŁOW NIEŻ PRZ W Ó R II ŃPAWEŁ Ł WYSZY IĄ Z W I Ł BRAUKLĘKNĄ ĘCIA . TEN J B O W R SKIEGO ZYŁ OBSE S U R Z W T S E N IE TERSKI GE W Y DA R Z O T H C WUJĄCY . WIERNYCH
40
?
Herb papieski został zaprojektowany na podstawie biskupiego herbu kard. Karola Wojtyły. Kto był autorem herbu papieskiego? a) Ks. Bruno Bernard Heim b) Arturo Mari c) Władysław Aleksander Semkowicz
Po śmierci Pawła VI, kardynałowie zebrani na konklawe na jego następcę wybrali Albino Lucianiego, który przyjął imię Jan Paweł. Jego pontyfikat trwał zaledwie 33 dni, a wiadomość o śmierci Ojca Świętego zaskoczyła cały świat. Drugie w 1978 roku konklawe rozpoczęło się 14 października. Już po dwóch dniach świat poznał imię nowego papieża. Karol Wojtyła był pierwszym Papieżem Słowianinem i od 1523 roku pierwszym papieżem niepochodzącym z Włoch. Wszystko zapowiadało wyjątkowość pontyfikatu Papieża-Polaka. Ważną rolę w wyborze Karola Wojtyły na Stolicę Apostolską odegrał Stefan Wyszyński. Prymas Tysiąclecia tuż przed decyzją konklawe, przykazał Wojtyle, by ten nie odmówił, jeśli go wybiorą. Tym łatwiej było Karolowi Wojtyle na pytanie: „Czy przyjmujesz?”, odpowiedzieć: „W posłuszeństwie wiary wobec Chrystusa, mojego Pana, zawierzając Matce Chrystusa i Kościoła, świadom wielkich trudności, przyjmuję”. Prymas Wyszyński symbolicznie wyznaczył cel dla nowego papieża, prosząc go, aby wprowadził Kościół w trzecie tysiąclecie. Kardynał Wojtyła przyjął te same imiona, co jego poprzednik, podejmując tym samym kontynuację przedwcześnie zakończonego pontyfikatu Jana Pawła I.
?
Kto był ostatnim, przed Janem Pawłem II, papieżem niepochodzącym z Włoch? a) Aleksander VI b) Hadrian VI c) Kalikst III
41
ODPOWIEDZI DO QUIZU Strona 4 odp. b; s. 5 - a; s. 6 - c; s. 7 - a; s. 8 - b; s. 9 - a; s. 10 - b; s. 11 - a; s. 12 - b; s. 13 - c; s. 14 - c; s. 15 - a; s. 16 - a; s. 17 - a; s. 18 - a; s. 19 - c; s. 20 - a; s. 21 - b; s. 22 - b; s. 23 - a; s. 24 - b; s. 25 - c; s. 26 - a; s. 27 - b; s. 28 - c; s. 29 - b; s. 30 - c; s. 31 - a; s. 32 - c; s. 33 - a; s. 34 - b; s. 35 - b; s. 36 - c; s. 37 - a; s. 38 - a; s. 39 - b; s. 40 - a; s. 41 - c; s. 42 - a; s. 43 - a; s. 44 - c; s. 45 - a; s. 46 - b; s. 47 - a; s. 48 - c; s. 49 - a; s. 50 - a; s. 51 - c; s. 52 - c; s. 53 - a; s. 54 - b; s. 55 - a; s. 56 - a; s. 57 - b; s. 58 - c; s. 59 - a; s. 60 - a; s. 61 - b; s. 62 - b; s. 63 - a; s. 64 - a; s. 65 - a; s. 66 - b; s. 67 - a; s. 68 - b; s. 69 - c; s. 70 - b; s. 71 - b; s. 72 - a; s. 73 - b; s. 74 - c; s. 75 - b; s. 76 - a; s. 77 - a; s. 78 - b; s. 79 - a; s. 80 - a; s. 81 - c; s. 82 - c; s. 83 - a; s. 84 - a; s. 85 - b; s. 86 - a; s. 87 - a; s. 88 - c; s. 89 - c; s. 90 - a; s. 91 - c; s. 92 - b; s. 93 - a; s. 94 - b; s. 95 - a. BIBLIOGRAFIA O życiu Karola Wojtyły - Jana Pawła II: Jan Paweł II, „Autobiografia”, Kraków 2003. Jan Paweł II, „Dar i tajemnica”, Kraków 1996. Jan Paweł II, „Wstańcie, chodźmy!”, Kraków 2004. Kindziuk M., „Matka papieża. Poruszająca opowieść o Emilii Wojtyłowej”, Kraków 2013. „Kwiatki Jana Pawła II”, Kraków 2005. „Młodzi z Ojcem Świętym. VI Światowy Dzień Młodzieży Częstochowa - Jasna Góra 14-15 VIII 1991”, Rzym [1992]. „Zapis drogi. Wspomnienie o nieznanym duszpasterstwie Karola Wojtyły”, Kraków 1999. Dokumenty papieskie: Adhortacja apostolska „Famillaris Consortio”. Adhortacja apostolska „Pastores Dabo Vobis”. Adhortacja apostolska „Redemptionis Donum”. Encyklika „Centesimus Annus”. Encyklika „Dives in Misericordia”. Encyklika „Fides et Ratio”. Encyklika „Redemptor Hominis”. Encyklika „Redemptoris Missio”. Encyklika „Ut Unum Sint”. List apostolski „Salvifici Doloris”. „List papieski do uczestników II Światowego Zgromadzenia poświęconego problemom starzenia się ludności”, Watykan, 3 kwietnia 2002. ŹRÓDŁA ILUSTRACJI Okładka: ACHE / REPORTERS. Wnętrze książki: s. 4 (śr.) © Marco Malca / Stock.xchng, s. 8 (l. d.) © Nemo / Pixabay, s. 10 (śr.) © Peter Wilhelm / Pixabay, (p.) © Falco / Pixabay, s. 11 © Nemo / Pixabay, s. 12 (g.) © Felix Atsoram / Stock.xchng, s. 13 © Elnur / Shutterstock, s. 14 (p.) © Beata_BM / Pixabay, s. 16 (p.) © 104052 / Pixabay, (l. d.) © tinpalace / Stock.xchng, s. 17 © Lebensmittelfotos / Pixabay, s. 18 (g.) © RJ1979 / Wikimedia, (śr.) © Nemo / Pixabay, s. 20 (p.) © Reporter / East News, s. 21 © Joanna Rembielak, s. 22 (l. śr.) © Collection Laski / East News, (p.) © Iwona Olczyk / Pixabay, s. 23 © Simon Steinberg / Pixabay, s. 24 (l.) © Sygma / Corbis, (śr.) © Public Domain Pictures / Pixabay, (p.) © Jamal2 / Wikimedia, s. 28 (śr.) © Meghan Anderson Colangelo / Stock.xchng, s. 30 (l.) © Public Domain Pictures / Pixabay, s. 32 (p.) © Bettmann / Corbis, s. 33 © Joanna Rembielak, s. 34 (l.) © Sygma / Corbis, (p.) © Vittoriano Rastelli / Corbis, s. 36 (g.) © Bettmann/ CORBIS , s. 38 (l.) © Vittoriano Rastelli / Corbis, (śr.) © Bettmann / Corbis , (herb) © P. Jaworski / Wikimedia, s. 39 © Joanna Rembielak, s. 44 (l.) © Arek1979 / Wikimedia, s. 46 (p.) © Joanna Rembielak, s. 47 © Kai Stachowiak / Pixabay, s. 48 (l.) © Louie Psihoyos / Corbis, (śr.) © Badziol40 / Pixabay, s. 50 (l. g.) © Alberto Pizzoli / Sygma / Corbis, (p. g.) © Open Clips / Pixabay, (p. śr.) © Suman Maharjan / Pixabay, (p. d.) © Nemo / Pixabay, s. 52 (l.) © Gyori Langevin Le Segretain Nogues / Sygma / Corbis, (p.) © Henri Bureau / Sygma / Corbis, s. 54 (l.) © Alberto Pizzoli / Sygma / Corbis, (śr.) © Public Domain Pictures / Pixabay, (p.) © Hans Braxmeier / Pixabay, s. 55 © Alan Rainbow / Stock. xchng, s. 56 (l.) © Krzysztof Stimoroll Popławski / Wikimedia, (p.) © Bettmann / Corbis, s. 58 (l.) © Gianni Giansanti / Corbis, (p. d.) © Pixabay, fotomontaż: Joanna Rembielak, s. 60 (l.) © Vittoriano Rastelli / Corbis, s. 62 (l. g.) © Derrick Ceyrac / AFP / East News, (p. g.) © Radomił Binek / Wikimedia, (l. d.) © David Mark / Pixabay, (p. d.) © Bettmann / Corbis, s. 64 (l.) © Bettmann / Corbis, (p.) © Francisco Leão / Pixabay, s. 65 © Stefan Schweihofer / Pixabay, s. 66 (l. g.) © G. Giuliani / East News, (p. śr.) © Shalom Alechem / Wikimedia, (p. d.) © Dieter Ludwig Scharnagl / Pixabay, s. 67 © Falco / Pixabay, s. 68 (l. g.) © Joanna Rembielak, (p. śr.) © Szater / Wikimedia, (d.) © Wojtek Laski / East News, s. 69 © RJ1979 / Wikimedia, s. 70 (l.) © Paweł Ludziński / Pixabay, (p. śr.) © Gaby Stein / Pixabay, (p.) © Havang(nl) / Wikimedia, s. 71 © Esther Groen / Stock.xchng, s. 72 (l.) © Bettmann / Corbis, (p.) © Public Domain Pictures / Pixabay, s. 73 © Norberto Mario / Shutterstock, s. 74 (l. g.) © Vittoriano Rastelli / Corbis, (śr.) © Lebensmittelfotos / Pixabay, (l. d.) © Mohamed Nuzrath / Pixabay, (p. d.) © Thomas Ulrich / Pixabay, s. 76 (l.) © Gianni Giansanti / Sygma / Corbis, (p. d.) © 35069 / Pixabay, s. 77 © Niek Verlan / Pixabay, s. 78 (l.) © Jacques M. Chenet / Corbis, (p.) © Bettmann / Corbis, s. 79 © Sebastian Stoskopff / Wikimedia, s. 80 (l.) © Henri Bureau / Sygma / Corbis, (p.) © Joanna Rembielak, s. 81 © Samonen / Pixabay, s. 82 (l.) © Alberto Pizzoli / Sygma / Corbis, (p.) © Public Domain Pictures / Pixabay, s. 83 © Open Clips / Pixabay, s. 84 (l.) © Gianni Giansanti / Sygma / Corbis , (śr. g.) © Marcin049 / Pixabay, (p.) © Jacob Riis / Wikimedia, s. 85 © Luket Hornberry / Wikimedia, s. 86 (l.) © Gianni Giansanti / Sygma / Corbis, s. 87 © Hello_Ratman / Pixabay, s. 88 (l.) © Georges de Keerle / Sygma / Corbis, s. 90 (l.) © Gianni Giansanti / Sygma / Corbis , (p. g.) © Public Domain Pictures / Pixabay, (p. d.) © Robest Young / Shutterstock, s. 91 © Public Domain Pictures / Pixabay, s. 92 (p. d.) © Gianni Giansanti / Sygma / Corbis, s. 94 (l.) © Christopher Morris / VII / Corbis , (p. d.) © Tatlin / Pixabay, s. 95 © Michael & Christa Richert / Stock.xchng. Pozostałe zdjęcia i obrazy – domena publiczna lub archiwum wydawnictwa.