Kolędy niebiańskim piórem pisane - S Biała

K olędy NIEBIAŃSKIM piórem pisane...

KSIĄŻKA OTRZYMAŁA WYRÓŻNIENIE FENIKS 2014

K OLĘDY NIEBIAŃSKIM piórem pisane...

Autor koncepcji Aleksandra Topczewska Koordynator projektu Filip Topczewski Redakcja SFINKS Studio (praca zbiorowa) Projekt graficzny, skład i łamanie SFINKS Studio Opracowanie muzyczne i grafika nutowa Michał Zużewicz Korekta Patrycja Szulc Józefina Kępa Copyright © by GRYF TRADE Sp. z o.o. &Wydawnictwo SFINKS, Częstochowa 2014.

Wszystkie prawa autorskie zastrzeżone. Wydanie pierwsze.

Członek Polskiej Izby Książki:

Członek Stowarzyszenia Wydawców Katolickich:

Członek wspierający Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek:

Partner:

Wydawnictwo SFINKS ul. Mirowska 35 42-200 Częstochowa tel. 34 372 48 50 fax 34 372 48 82 kom. 501 603 610 www.sfinks.info wydawnictwo@sfinks.info

SPRZEDAŻ DETALICZNA I INTERNETOWA

tel. 34 372 48 54

SPRZEDAŻ HURTOWA

tel. 34 372 48 55

ZAMÓWIENIA MOŻNA SKŁADAĆ TELEFONICZNIE: 801 555 550 MAILOWO: sklep@sfinks.info ORAZ PRZEZ STRONĘ INTERNETOWĄ: www.sfinks.info

ISBN 978-83-932354-6-9

Spis treści Wstęp..............................................................................................................................................5 A cóż z tą Dzieciną...................................................................................................................8 A wczora z wieczora...............................................................................................................10 Ach, ubogi żłobie.....................................................................................................................12 Ach! Zła Ewa.........................................................................................................................14 Anioł pasterzom mówił...........................................................................................................16 Bóg się rodzi............................................................................................................................18 Bóg się rodzi, gwiazda wschodzi............................................................................................20 Bóg się z Panny narodził........................................................................................................22 Bracia, patrzcie jeno................................................................................................................24 Chrystus się nam narodził ......................................................................................................26 Cicha noc..................................................................................................................................28 Do Betlejemu pełni radości......................................................................................................30 Do szopy, hej, pasterze............................................................................................................32 Dzieciątko się narodziło..........................................................................................................34 Dzisiaj w Betlejem..................................................................................................................36 Ej nom ej.................................................................................................................................. 38 Gdy się Chrystus rodzi .............................................................................................................40 Gdy śliczna Panna ...................................................................................................................42 Hej, bracia, czy śpicie..............................................................................................................44 Hej, w dzień narodzenia...........................................................................................................46 Jakaż to gwiazda ....................................................................................................................48 Jam jest dudka Jezusa mojego .................................................................................................50 Jezu, śliczny kwiecie ...............................................................................................................52 Jezus malusieńki ......................................................................................................................54 Lulajże, Jezuniu ......................................................................................................................56 Mędrcy świata .........................................................................................................................58 Mizerna, cicha, stajenka licha .................................................................................................60 Nie było miejsca dla Ciebie ......................................................................................................62 Nowy Rok bieży ......................................................................................................................64 Nuż my, bracia pastuszkowie..................................................................................................66 O gwiazdo Betlejemska............................................................................................................68 Oj, maluśki, maluśki ................................................................................................................70 Pasterze mili ............................................................................................................................72 Pasterze paśli trzody na przyłogu ...........................................................................................74 Pójdźmy wszyscy do stajenki ..................................................................................................76 Północ już była ........................................................................................................................78 Przybieżeli do Betlejem pasterze .............................................................................................80 Tryumfy Króla Niebieskiego ....................................................................................................82 W dzień Bożego Narodzenia ...................................................................................................84 W żłobie leży ...........................................................................................................................86 Wśród nocnej ciszy ..................................................................................................................88 Z narodzenia Pana ..................................................................................................................90 3

Wstęp

B

oże Narodzenie jest nie tylko wielkim świętem kościelnym. Jest przede wszystkim najbardziej zacisznym świętem domowego ogniska i rodziny. Muzyka zawsze była nieodłącznym elementem wszelkich obrządków i uroczystości. Wśród zwykłych radości – choinki, wigilijnych potraw i prezentów – uroczystość wigilijna wyróżnia się zatem śpiewem ku czci Dzieciątka Bożego i jest to śpiew specjalnych pieśni zwanych kolędami. Ich źródłem zawsze i wszędzie są miłość i zachwyt dla małego Jezusa i Świętej Rodziny.

Nazwa kolędy jako popularnej dziś pieśni związanej ze świętami Bożego Narodzenia pochodzi od łacińskiego calendae, co oznaczało w kalendarzu juliańskim pierwszy dzień miesiąca, szczególnie obchodzony w styczniu. W starożytnym Rzymie i poza nim odwiedzano się wtedy wzajemnie oraz obdarowywano prezentami. Śpiewano również pieśni związane z obrzędami noworocznymi. Obyczaj ten przetrwał do XVI wieku. Jednak słowo kolęda zyskało dzisiejsze znaczenie dopiero pod koniec XVII wieku.

Pieśń-kolęda to utwór wokalny, najczęściej jednogłosowy, o tematyce bożonarodzeniowej, ujęty w ramy pieśni zwrotkowej. Ta forma muzyczna nosiła różne nazwy. W XV i XVI wieku były to rotuły (por. rotula, rotulus – kółko, zwój, opłatek), w XVII wieku – symfonie. Potem powstawały pieśni, piosneczki, kantyki i kantyczki (cantio – pieśń), a w XIX wieku – pastorałki (chociaż nazwa pastorella pojawiła się już u schyłku XVII stulecia, to głównie oznaczała kilkuczęściowy utwór wokalno-instrumentalny, rodzaj kantaty). Pastorałki były kolędami, które należało śpiewać w domach.

Legenda mówi, że pierwszą kolędę zaśpiewał święty Franciszek. Jest w tym ziarno prawdy – franciszkanie kultywowali śpiewanie pieśni o narodzeniu Jezusa i rozpowszechniali ten zwyczaj w całej Europie. Były to utwory oparte na Ewangelii – czysto religijne, wpisujące się w liturgię.

Wielką rolę w rozwoju kolęd odegrały zakony żebracze franciszkanów i bernardynów wraz z zaprowadzonym przez nich zwyczajem urządzania szopki i jasełek. Szopkę również zapoczątkował św. Franciszek – w 1223 roku w Greccio.

Kolędy wykształciły się z popularnych w trzynastowiecznej Francji caroles – pieśni tanecznych tańczonych w kręgu. Do tego czasu muzyka kościelna była bardzo poważna i nie cieszyła się uznaniem wśród ludu, zatem proste teksty i wesołe melodie kolęd stanowiły miłą odmianę w życiu ludzi. Do Polski przyszły z Zachodu, ale tylko tu nabrały niepowtarzalnego, swojskiego charakteru.

Wiele śpiewanych przez nas kolęd pochodzi sprzed kilkuset lat i wciąż są w wielowiekowej tradycji przekazywane z pokolenia na pokolenie. Prawdopodobnie możemy poszczycić się największą ilością kolęd na świecie. Ponadto wyróżniają się one bogactwem melodii.

Pierwsze ślady kolęd na ziemiach polskich można spotkać już przed XV wiekiem głównie w misteriach i dialogach, jednak najstarsze zabytki pochodzą dopiero z pierwszej połowy XV wieku. Kolędy z tamtych czasów głównie miały formę modlitwy i często odwzorowywały kompozycje hymnów kościelnych, tropów i laudów benedyktyńskich.

Pierwsze pieśni bożonarodzeniowe śpiewane na ziemiach polskich miały swoje źródło w hymnografii łacińskiej lub czeskiej. Wymieńmy chociażby Zdrów bądź, królu anielski z 1424 roku, Chrystus się nam narodził sprzed 1435 roku czy Zstała się rzecz wielmi dziwna z 1440 roku. Były to tak zwane kolędy wędrujące, modne i popularne w wielu krajach. W XV wieku znanych było raptem 9 kolęd. Z połowy XV wieku pochodzi rękopis, który zawiera 6 łacińskich kolęd i 5 polskich pieśni na Boże Narodzenie.

Z XVI wieku pochodzi już około 100 pieśni na uroczystość Narodzenia Pańskiego. Sposobność do ich powstawania stwarzały wykształcone w XV wieku z franciszkańskich jasełek misteria bożonarodzeniowe. Niewiele się zachowało melodii najwcześniejszych pieśni. Znajdują się one przede wszystkim w Kancjonale Staniąteckim z 1586 roku i Tabulaturze Jana z Lublina. W Tabulaturze po raz pierwszy w muzyce wystąpił termin kolęda.

5

Do naszych czasów zachowało się znacznie więcej tekstów kolęd niż ich zapisów muzycznych, zapewne dlatego, że często ułożony nowy tekst śpiewano do znanych z liturgii łacińskich hymnów, bądź do znanej powszechnie melodii ludowej. Spowodowało to utratę wielu wspaniałych utworów, które odeszły w niepamięć.

W epoce baroku nastąpił rozkwit kolęd i wyraźne unarodowienie ich treści. Akcję przenoszono z Ziemi Świętej do Polski, pasterze mieli polskie imiona i grali na ludowych instrumentach. Utwory nasycone były sarmackim przepychem, nierzadko rubasznym językiem pasterzy, sytuacyjnym humorem obyczajowym, a nawet realiami politycznymi. Większość kolęd zawierała również opisy niektórych obyczajów ludowych. Autorzy sięgali po opowieści apokryficzne i motywy pobożności ludowej i w ten sposób utwory przybrały postać pastorałek – kolęd domowych, przeznaczonych do śpiewania poza kościołem.

W 1602 roku Synod Gnieźnieński zakazał śpiewania podczas jasełek pieśni zbyt swobodnych.

Wiele kolęd o siedemnastowiecznym rodowodzie to pieśni karmelitańskie, część pochodzi z klasztorów klarysek i benedyktynek. Jest ich już około 700!

Polskie kolędy powstałe do końca XVIII wieku są śpiewane do dziś. Niewiele utworów skomponowanych po tym czasie weszło do kanonu. Wyjątek stanowi kolęda Bóg się rodzi, moc truchleje ze słowami Franciszka Karpińskiego, która nawet miała być polskim hymnem narodowym z powodu patriotycznej wymowy jednej ze zwrotek.

Z 1630 roku pochodzi zbiór Jana Żabczyca Symfonie anielskie abo Kolenda mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewane, zawierające 36 kolęd pasterskich. Autor przyporządkował do każdego tekstu popularne wówczas melodie o tanecznych rytmach – poloneza, kujawiaka czy mazurka. Powstały w 1705 roku Kancjonał Staniątecki zawierał 130 kolęd.

Pierwszy potężny rękopiśmienny zbiór kolęd to Kantyczki Chybińskiego opublikowany w 1722 roku. Adolf Chybiński był polskim muzykologiem, który odkrył, spisał i opracował aż 350 utworów.

W XIX wieku powstał najpopularniejszy zbiór polskich kolęd – ks. Michała Marcina Mioduszewskiego. Poświęcił on lata na zbieranie i spisywanie kolęd ze staropolskich kantyczek, gromadził pastorałki krążące w tradycji ustnej, ponadto podzielił zbiór na kościelne pieśni bożonarodzeniowe i domowe kolędy i pastorałki, pomijając jednak pieśni, które wyszły z użycia. Dzisiejsze wydania kolęd oparte są głównie na pracy ks. Mioduszewskiego.

Wiele kolęd do dziś istnieje jedynie w klasztornych rękopisach. W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku wydano dwutomowy zbiór Kolędy polskie. Średniowiecze i wiek XVI pod redakcją Juliusza NowakaDłużewskiego, zawierający 300 pieśni bożonarodzeniowych (przygotowywany jest dalszy ciąg).

Trudne było ustalenie autorstwa kolęd, bowiem większość z utworów to dzieła anonimowe.

Nie ujmowało to jednak utworom popularności. Na nutę Lulajże, Jezuniu układano nowe teksty – na przykład o wymowie patriotycznej, związane z aktualnymi wydarzeniami.

Do dziś jednak wiemy, że najsłynniejsze z nich napisali wybitni polscy twórcy tacy jak: Franciszek Karpiński, Piotr Skarga, Teofil Lenartowicz. Kolędy pisali również Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Andrzej Morsztyn, Juliusz Słowacki – niestety, nie były zbyt popularne i nie weszły do kanonu.

Melodie kolęd są różnorodne – uroczyste hymny, surowe chorały, zamaszyste polonezy, rzewne kujawiaki, żywe mazury, skoczne krakowiaki i liryczne dumki. W tych przypadkach trudno wskazać kompozytorów. Ci, których nazwiska znamy, to Zygmunt Noskowski, Jan Gall, Feliks Nowowiejski, Stanisław Niewiadomski, Jan Maklakiewicz. Witold Lutosławski opracował 20 polskich kolęd, które przetłumaczono na język angielski. Większość kolęd patriotycznych, podobnie jak pieśni patriotyczne, wojskowe czy powstańcze, rodziła się wśród poetów-amatorów: żołnierzy lub powstańców. Fryderyk Chopin wykorzystał motyw Lulajże, Jezuniu w środkowej części swojego Scherzo h-moll op. 20.

Najpopularniejsze z kolęd prezentujemy Państwu w niniejszym zbiorze. Każdy tekst opatrzony został historią powstania utworu oraz opracowaniem linii melodycznej i chwytami gitarowymi. Najpiękniejsze obrazy uwieczniające Dzieciątko Jezus i Świętą Rodzinę pędzla najwybitniejszych malarzy – Sandro Botticellego, Paula Petera Rubensa, Bartolome Estebana Murillo czy Fra Filippo Lippiego – stanowią znakomite uzupełnienie śpiewnika. Życzymy zatem miłego kolędowania!

6

Lorenzo Lotto, Adoracja pasterzy, ok. 1534 r., Pinakoteka Tosio Martinengo w Brescii, Włochy.

W

owym czasie wyszło rozporządzenie Cezara Augusta, żeby przeprowadzić spis ludności w całym państwie. Pierwszy ten spis odbył się wówczas, gdy wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz. Wybierali się więc wszyscy, aby się dać zapisać, każdy do swego miasta.

Udał się także Józef z Galilei, z miasta Nazaret, do Judei, do miasta Dawidowego, zwanego Betlejem, ponieważ pochodził z domu i rodu Dawida, żeby się dać zapisać z poślubioną sobie Maryją, która była brzemienna. Kiedy tam przebywali, nadszedł dla Maryi czas rozwiązania. Porodziła swego pierworodnego Syna, owinęła Go w pieluszki i położyła w żłobie, gdyż nie było dla nich miejsca w gospodzie.

W tej samej okolicy przebywali w polu pasterze i trzymali straż nocną nad swoją trzodą. Naraz stanął przy nich anioł Pański i chwała Pańska zewsząd ich oświeciła, tak że bardzo się przestraszyli. Lecz anioł rzekł do nich: Nie bójcie się! Oto zwiastuję wam radość wielką, która będzie udziałem całego narodu: dziś w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz, Pan. A to będzie znakiem dla was: Znajdziecie Niemowlę, owinięte w pieluszki i leżące w żłobie. I nagle przyłączyło się do anioła mnóstwo zastępów niebieskich, które wielbiły Boga słowami: Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom Jego upodobania.

Gdy aniołowie odeszli od nich do nieba, pasterze mówili nawzajem do siebie: Pójdźmy do Betlejem i zobaczmy, co się tam zdarzyło i o czym nam Pan oznajmił. Udali się też z pośpiechem i znaleźli Maryję, Józefa i Niemowlę, leżące w żłobie. Gdy Je ujrzeli, opowiedzieli o tym, co im zostało objawione o tym Dziecięciu. A wszyscy, którzy to słyszeli, dziwili się temu, co im pasterze opowiadali. Lecz Maryja zachowywała wszystkie te sprawy i rozważała je w swoim sercu. A pasterze wrócili, wielbiąc i wysławiając Boga za wszystko, co słyszeli i widzieli, jak im to było powiedziane.

Ewangelia wg świętego Łukasza, 2, 1-20 (Biblia Tysiąclecia, wyd. IV) 7

Fra Filippo Lippi, Pokłon Trzech Króli, 1496 r., Galeria Uffizi we Florencji, Włochy.

A cóż z tą Dzieciną

Tekst tej kolędy zawierają cztery franciszkańskie kancjonały. Trzy z nich powstały w pierwszej połowie XVIII wieku. Są to karmelitański rękopis BJ 3642 oraz rękopis BJ 3639. Kolęda znajduje się w zbiorach drukowanych Kantyczki Szlichtyna z 1767 roku w dziale pieśni nowych oraz w Pieśniach nabożnych z 1796 roku w analogicznym dziale.

W zapisach tych kolęda liczy sobie 10 zwrotek.

Melodię podają kancjonały benedyktynek staniąteckich kolejno z lat 1707, 1752, 1754 i 1758. Karmelitańska Kantyczka Chybińskiego w II części, powstałej pod koniec XVIII wieku, podaje melodię zupełnie różną. Melodię kolędy podaje również jeden z kancjonałów franciszkanek z pierwszej połowy XVIII wieku. Dziś powszechnie śpiewana jest wersja, którą opublikował ks. Michał Marcin Mioduszewski w Pastorałkach i kolędach w 1843 roku. Według ks. Mioduszewskiego na tę samą melodię śpiewano również inną pastorałkę – Przy onej dolinie.

Ks. Jan Siedlecki zaliczył ją do tzw. kolęd domowych, ale jest to przede wszystkim kolęda dla dzieci.

8

n i c e i z D ą t A cóż z

A

ą

cóż z tą Dzieciną będziem czynili, Pastuszkowie mili, że się nam kwili?

Zaśpiewajmy Mu wesoło, I obróćmy się z Nim wkoło, Hoc, hoc, hoc, hoc, hoc.

Czy dlatego płacze mój złoty duszka, Że nie ma Józefa w domu staruszka: Więc Józefa zawołajmy, I ciesząc go zaśpiewajmy, Ta ta, ta ta.

Podobno Dzieciątko że głodne płacze, Dla tego tak z nami nie rado skacze: Więc ja mu dam kukiełeczkę, I masełka osełeczkę, Pa, pa, pa, pa.

Albo Pacholęciu w dudki zagrajmy, i na piszczałeczkach rozweselajmy: Li li li li, moje dudki, skacz Robaczku, mój malutki, Li li, li li.

Czy bez Matuleńki płacze Dziecina, Więc ją do miłego zaprośmy Syna: Mama, mama, do Dziecięcia, Utul tego płacz Panięcia, Ma ma, ma ma.

Nie tak, nie tak cieszcie miłą Dziecinę, Ja mu wnet laleczkę piękną uwinę: Lala lala moje Dziecię, Lala lala moje życie, La la, la la.

9

Bartolome Esteban Murillo, Pokłon pasterzy, ok. 1657 r., Muzeum Prado w Madrycie, Hiszpania.

A wczora z wieczora

Kolęda barokowa A wczora z wieczora została zanotowana w Symfoniach anielskich abo Kolędach mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej wdzięcznym okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewanych Jana Żabczyca, zbiorze wydanym w 1630 roku i przechowywanym w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Warto wspomnieć w tym miejscu, że zbiór ten został wydany ponownie w latach późniejszych już pod innym nazwiskiem – Jana Karola Dachnowskiego, stąd istnieją wątpliwości, czy Żabczyc nie był tylko kolekcjonerem bożonarodzeniowych utworów. Większość spośród 36 utworów zamieszczonych w tym tomie powstała do melodii powszechnie w tamtym czasie śpiewanych.

Tekst jest pozycją szesnastą Symfonii.... Powtarzają go w identycznej wersji rękopisy BJ 3639, BJ 3646 i Kantyczka Chybińskiego w II części oraz wszystkie osiemnastowieczne zbiory drukowane. Liczy 15 zwrotek. Jest też drugi wariant tekstu, który pochodzi z Mazowsza. Istnieje również wersja, która głosi, że kolęda została odkryta i spisana w Bóbrce nad Zalewem Myczkowieckim przez Oskara Kolberga w czasie jego wędrówek po Polsce.

Nuty do kolędy nie zachowały się. Zalecano śpiewać tę pieśń na nutę piosenki świeckiej o tym samym incipicie, natomiast ręczna adnotacja na egzemplarzu Symfonii... sugerowała śpiew na nutę A będziesz mnie bijał. Zresztą Żabczyc we wstępie do Symfonii... napisał instrukcję, gdzie zawarł odwołania do popularnych wówczas w Polsce melodii, na bazie których napisał kolędy. Posłużył się tym samym tzw. kontrafakturą, co oznacza, że wykorzystał melodię piosenki świeckiej w pieśni o charakterze religijnym.

A wczora z wieczora miała kilka różnych melodii. Ks. Michał Marcin Mioduszewski w Pastorałkach i kolędach z 1843 roku podaje trzy z nich. Melodia przyjęta współcześnie jest bardzo zbliżona do przekazu ks. Jana Siedleckiego w Śpiewniczku (1908 rok).

10

12

A

o z c e i w z a r A wczo

ra

wczora z wieczora, a wczora z wieczora z niebieskiego dwora, z niebieskiego dwora.

Przyszła nam nowina, przyszła nam nowina: Panna rodzi Syna, Panna rodzi Syna.

Natychmiast pastuszy śpieszą z całej duszy, weseli bez miary, niosą z sobą dary.

Boga prawdziwego, nieogarnionego.

Za wyrokiem Boskim, w Betlejem żydowskim.

Mądrości druhowie, z daleka królowie, pragną widzieć swego Stwórcę przedwiecznego.

Pastuszkowie mali w polu wtenczas spali, gdy Anioł z północy światłość z nieba toczy.

Dziś Mu pokłon dają w ciele oglądają.

Każdy się dziwuje, że Bóg nas miłuje.

Chwałę oznajmując, szopę pokazując, chwałę Boga tego, dziś nam zrodzonego.

I my też pośpieszmy, Jezusa ucieszmy z serca darami: modlitwą, cnotami.

‘Tam Panna Dzieciątko, miłe Niemowlątko, uwija w pieluszki, pośpieszcie pastuszki!’

Jezu najmilejszy, ze wszech najwdzięczniejszy, zmiłuj się nad nami grzesznymi sługami.

11

Fra Filippo Lippi, Adoracja ze św. Janem i św. Bernardem, ok. 1459 r., Galeria Malarstwa w Berlinie, Niemcy.

Ach, ubogi żłobie

Autor słów do tej polskiej kolędy nie jest znany, wiadomo jedynie, że tekst pochodzi z XVIII wieku. Tekst występuje w niewielu rękopisach – w dwóch franciszkańskich z połowy i z końca XVIII wieku, w karmelitańskiej Kantyczce Chybińskiego oraz w rękopisie biblioteki klasztoru karmelitanek pod sygnaturą 95, a także w rękopisie BJ 3639.

W zbiorach drukowanych z XVIII wieku znajduje się w Kantyczkach Szlichtyna z 1767 i 1785 roku w dziale Pieśni nowych oraz w Pieśniach nabożnych z 1796 roku, w takim samym dziale. Pierwsza zwrotka – wspólna dla wszystkich wersji – została spisana w kancjonałach z połowy XVII wieku, kolejne można odnaleźć w śpiewniku ks. Michała Marcina Mioduszewskiego z 1838 roku zatytułowanym Śpiewnik kościelny, czyli pieśni nabożne z melodiami w Kościele katolickim używane. W drukach kolęda ma 8 zwrotek, w rękopisach od 8 do 11.

Najwcześniejszy zapis melodii, z XVIII wieku, zachował się w II części karmelitańskiej Kantyczki Chybińskiego, nieco późniejszy – w Pastorałkach i kolędach ks. Michała Marcina Mioduszewskiego (1843 rok). Melodię znaną obecnie skomponował w połowie XIX wieku Piotr Studziński, odbiega ona jednak od tej spisanej w rękopisie z XVIII wieku i innych licznych wersji.

Właśnie z tą melodią po raz pierwszy odnotował ją ks. Jan Siedlecki w Śpiewniczku zawierającym pieśni kościelne w 1878 roku.

12

e i b o ł ż i g o b Ach, u

A

ch, ubogi żłobie, Cóż ja widzę w tobie?

Droższy widok niż ma niebo, W maleńkiej osobie, Droższy widok niż ma niebo, W maleńkiej osobie.

Zbawicielu drogi, Takżeś to ubogi, Opuściłeś śliczne niebo, Obrałeś barłogi.

Czyżeś nie mógł sobie, W największej ozdobie, Obrać pałacu drogiego, Nie w tym leżeć żłobie?

Któż tu nie struchleje, Wszystek nie zdrętwieje?

Któż Cię widząc płaczącego Łzą się nie zaleje?

Na twarz upadamy, Czołem uderzamy, Witając Cię w tej stajence Między bydlętami.

Zmiłuj się nad nami, Obmyj z grzechów łzami, Przyjmij serca te skruszone, które Ci składamy.

Gdy na świat przybywasz, Grzechy z niego zmywasz, A na zmycie tej sprośności Gorzkie łzy wylewasz.

13

Dieric Walki, Pokłon Trzech Króli, 1467-1468 r., Stara Pinakoteka w Monachium, Niemcy.

Ach! Zła Ewa...

Pod takim tytułem zapisana w Pastorałkach i kolędach z melodyjami, czyli piosnkach wesołych ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewanych, a przez X. M. M. M. zebranych ks. Michała Marcina Mioduszewskiego (1843 rok). Pod tytułem Ach, zła Ewa nabroiła... zapisana została w Symfoniach anielskich abo Kolędach mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej, wdzięcznym okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewanych Jana Żabczyca (1630 rok).

Tekst i melodia zostały zapisane w Kantyczce z nutami opracowanej przez Jana Kaszyckiego, a wydanej w 1911 roku.

Zofia Rothertowa w opracowaniu do antologii W żłobie leży opisała jakże specyficzne kolędy barokowe, wspominając przy tym osobę Jana Karola Dachnowskiego, polskiego heraldyka, panegirystę, który był także poetą okolicznościowym i religijnym. Bardzo charakterystyczne są zresztą dla polskiego baroku owe Symfonie anielskie... Jana Karola Dachnowskiego czy Jana Żabczyca. Żywe, pełne ruchu, werwy, dowcipu, ale także poetyczności, zawsze świetne rytmicznie, co świadczy o kunszcie rymopisarza. W kolędzie tej przykuwają uwagę zwłaszcza wyrażenia prozaiczne obok patetycznych, swoboda językowa obok kunsztu poetyckiego.

14

. . a w E a ł Z Ach!

A

.

ch! Zła Ewa narobiła, kłopotu nas nabawiła: Z wężem sama rozmawiała, I jabłuszka kosztowała, Narobiła.

Dziś we żłobie odpoczywa, Z nieba zszedłszy prawda żywa: Które nie będzie zawarte, Owszem na wieki otwarte, Że Zbawiciel.

Adam z raju wypędzony, Zostawił płód zarażony, Ale go z kłopotu tego Matka Syna przedwiecznego Wybawiła.

Od Aniołów ogłoszony, Z Panny w stajni narodzony.

Skąd wesele nam przynosi, Miły pokój ludziom głosi, Odkupiciel.

Robak chytry zwiódł mężatkę, Za tę winę sam wpadł w klatkę: Bo mu głowę podeptała, Która od wieku przyjść miała, Białogłowa.

Czego dawno pożądali Cni Ojcowie, oglądali: I już dziś są wypełnione, Od proroków objawione, Święte słowa.

15

KOLĘDY

NIEBIAŃSKIM PIÓREM PISANE Wyjątkowe polskie kolędy rozpromienią wieczór wigilijny nadzieją nowo narodzonego Syna Bożego.

Poznaj historię kolędy jako gatunku muzycznego. Dowiedz się, jak powstawała każda z zaprezentowanych pieśni i pastorałek.

Okres Bożego Narodzenia to czas wielkiej radości. Rozwesel swoich bliskich ciekawostkami świątecznymi oraz anegdotami o kolędowaniu ze Świętym Janem Pawłem II. „Hej, kolęda, kolęda...”! Śpiewaj i graj przy wigilijnym stole. W książce znajdziesz teksty kolęd wraz z linią melodyczną i zapisem harmonicznym na gitarę.

Boże Narodzenie jest motywem pojawiającym się w sztuce.

Poznaj reprodukcje obrazów wybitnych malarzy, przedstawiających Narodzenie Pańskie, Świętą Rodzinę i&Dzieciątko Gerard van Honthorst, Pokłon pasterzy, 1622 r., Wallraf-Richartz-Museum Fondation Corboud Jezus. w Kolonii, Ciesz się Niemcy. małą domową galerią sztuki.

Dzięki wyjątkowemu miejscu dedykowanemu na opłatek lub kartkę pasterzom mówił zAnioł życzeniami książka jest znakomitym pomysłem na prezent.

Jedna z bardziej znanych i najstarszych kolęd polskich. Powstała w okresie średniowiecza. Słowa pochodzą z XVI wieku i są przekładem fragmentu łacińskiego utworu na Boże Narodzenie Dies est laetitiae (Angelus pastoribus). W rękopisie kórnickim z lat 1551–1555 znajduje się 7 zwrotek, znanych i śpiewanych do dziś, niestety autor słów Patronat medialny: nie jest znany. W rękopisie nie było również zapisu melodycznego. Tak samo w innych rękopisach: kancjonały franciszkańskie przekazują tekst po łacinie, karmelitańskie – po polsku (BJ 3642, BJ 3647 i Kantyczka Chybińskiego w II części) lub łacinie (BJ 3638), rękopis BJ 3646 podaje tekst polski i łaciński, w żadnym jednak nie ma zapisu melodycznego.

Do ciekawostek można zaliczyć fakt, że w rękopisie karmelitańskim BJ 3642 mimo braku zapisu melodii znajduje się uwaga, zalecająca śpiewać na melodię kolędy Anioł pasterzom inną pieśń: Kolędę skąpei furtiance.

W Pieśniach zwyczajnych z 1626 roku, gdzie tekst był po raz pierwszy drukowany, oraz w Pieśniach katolickich Stanisława Jagodyńskiego z ok. 1640 roku forsowano różne odmiany przekładu z języka łacińskiego. Na przykład w pierwszej zwrotce wiersze 3-5 miały brzmieć: w Betlejem, miasteczku Dawidowym, / w pokoleniu Judowym, / z Panienki Maryi, a w zwrotce drugiej wiersze 3-4: ochotą do Betlejem bieżeli, / Dziecię w żłobie naleźli. Zmiany te nie zdołały jednak Cena 19,99 zł (w tymwyprzeć 5% Vat) wersji pierwotnej, która weszła do osiemnastowiecznych druków.

Melodia zachowała się w tabulaturze organowej z drugiej połowy XVII wieku. Brała ona pod uwagę łaciński tekst pieśni, krótszy o jedną sylabę od polskiego przekładu. Dostosowywanie do polskiego tłumaczenia spowodowało, że powstało kilka różnych wersji melodycznych – głównie w zakończeniach. Do dzisiaj śpiewana jest wersja zapisana w tabulaturze, chociaż widniejące w zapisie rozdrobnienie dźwięku na szóstej zgłosce zatarło się w popularnym śpiewaniu.

Dokładny zapis nutowy zamieścił ks. Michał Marcin Mioduszewski w swoim zbiorze Śpiewnik kościelny, Poleca: czyli pieśni nabożne z melodiami w Kościele katolickim używane, a dla wygody kościołów parafialnych przez X. M. M. M. zebrane z 1838 roku.

16