K OLĘDY
NIEBIAŃSKIM PIÓREM PISANE... 1
K OLĘDY
NIEBIAŃSKIM piórem pisane...
1
Autor koncepcji Aleksandra Topczewska Koordynator projektu Filip Topczewski Redakcja SFINKS Studio (praca zbiorowa) Projekt graficzny, skład i łamanie SFINKS Studio Opracowanie muzyczne i grafika nutowa Michał Zużewicz Korekta Patrycja Szulc Józefina Kępa Copyright © by GRYF TRADE Sp. z o.o. & Wydawnictwo SFINKS, Częstochowa 2014. Wszystkie prawa autorskie zastrzeżone. Wydanie pierwsze.
ISBN 978-83-932354-7-6
Spis treści Wstęp...........................................................................................5 A wczora z wieczora.......................................................................8 Anioł pasterzom mówił.................................................................10 Bóg się rodzi...................................................................................12 Cicha noc........................................................................................14 Dzisiaj w Betlejem.........................................................................16 Gdy się Chrystus rodzi....................................................................18 Gdy śliczna Panna.........................................................................20 Hej, w dzień narodzenia................................................................22 Jezus malusieńki............................................................................24 Lulajże, Jezuniu............................................................................26 Mędrcy świata...............................................................................28 Mizerna, cicha stajenka licha.........................................................30 Oj, maluśki, maluśki........................................................................32 Pasterze mili..................................................................................34 Pójdźmy wszyscy do stajenki.........................................................36 Północ już była..............................................................................38 Przybieżeli do Betlejem pasterze...................................................40 W żłobie leży.................................................................................42 Wśród nocnej ciszy........................................................................44 Z narodzenia Pana........................................................................46
3 3
Wstęp
B
oże Narodzenie jest nie tylko wielkim świętem kościelnym. Jest przede wszystkim najbardziej zacisznym świętem domowego ogniska i rodziny. Muzyka zawsze była nieodłącznym elementem wszelkich obrządków i uroczystości. Wśród zwykłych radości – choinki, wigilijnych potraw i prezentów – uroczystość wigilijna wyróżnia się zatem śpiewem ku czci Dzieciątka Bożego i jest to śpiew specjalnych pieśni zwanych kolędami. Ich źródłem zawsze i wszędzie są miłość i zachwyt dla małego Jezusa i Świętej Rodziny. Nazwa kolędy jako popularnej dziś pieśni związanej ze świętami Bożego Narodzenia pochodzi od łacińskiego calendae, co oznaczało w kalendarzu juliańskim pierwszy dzień miesiąca, szczególnie obchodzony w styczniu. W starożytnym Rzymie i poza nim odwiedzano się wtedy wzajemnie i obdarowywano prezentami. Śpiewano również pieśni związane z obrzędami noworocznymi. Obyczaj ten przetrwał do XVI wieku. Jednak słowo kolęda zyskało dzisiejsze znaczenie dopiero pod koniec XVII wieku. Pieśń-kolęda to utwór wokalny, najczęściej jednogłosowy, o tematyce bożonarodzeniowej, ujęty w ramy pieśni zwrotkowej. Ta forma muzyczna nosiła różne nazwy. W XV i XVI wieku były to rotuły (por. rotula, rotulus – kółko, zwój, opłatek), w XVII wieku – symfonie. Potem powstawały pieśni, piosneczki, kantyki i kantyczki (cantio – pieśń), a w XIX wieku – pastorałki (chociaż nazwa pastorella pojawiła się już u schyłku XVII stulecia, to głównie oznaczała kilkuczęściowy utwór wokalno-instrumentalny, rodzaj kantaty). Pastorałki były kolędami, które należało śpiewać w domach. Legenda mówi, że pierwszą kolędę zaśpiewał święty Franciszek. Jest w tym ziarno prawdy – franciszkanie kultywowali śpiewanie pieśni o narodzeniu Jezusa i rozpowszechniali ten zwyczaj w całej Europie. Były to utwory oparte na Ewangelii – czysto religijne, wpisujące się w liturgię. Wielką rolę w rozwoju kolęd odegrały zakony żebracze franciszkanów i bernardynów wraz z zaprowadzonym przez nich zwyczajem urządzania szopki i jasełek. Szopkę również zapoczątkował św. Franciszek – w 1223 roku w Greccio. Kolędy wykształciły się z popularnych w trzynastowiecznej Francji caroles – pieśni tanecznych tańczonych w kręgu. Do tego czasu muzyka kościelna była bardzo poważna i nie cieszyła się uznaniem wśród ludu, zatem proste teksty i wesołe melodie kolęd stanowiły miłą odmianę w życiu ludzi. Do Polski przyszły z Zachodu, ale tylko tu nabrały niepowtarzalnego, swojskiego charakteru. Wiele śpiewanych przez nas kolęd pochodzi sprzed kilkuset lat i wciąż są w wielowiekowej tradycji przekazywane z pokolenia na pokolenie. Prawdopodobnie możemy poszczycić się największą ilością kolęd na świecie. Ponadto wyróżniają się one bogactwem melodii. Pierwsze ślady kolęd na ziemiach polskich można spotkać już przed XV wiekiem głównie w misteriach i dialogach, jednak najstarsze zabytki pochodzą dopiero z pierwszej połowy XV wieku. Kolędy z tamtych czasów głównie miały formę modlitwy i często odwzorowywały kompozycje hymnów kościelnych, tropów i laudów benedyktyńskich. Pierwsze pieśni bożonarodzeniowe śpiewane na ziemiach polskich miały swoje źródło w hymnografii łacińskiej lub czeskiej. Wymieńmy chociażby Zdrów bądź, królu anielski z 1424 roku, Chrystus się nam narodził sprzed 1435 roku czy Zstała się rzecz wielmi dziwna z 1440 roku. Były to tak zwane kolędy wędrujące, modne i popularne w wielu krajach. W XV wieku znanych było raptem 9 kolęd. Z połowy XV wieku pochodzi rękopis, który zawiera 6 łacińskich kolęd i 5 polskich piesni na Boże Narodzenie.. Z XVI wieku pochodzi już około 100 pieśni na uroczystość Narodzenia Pańskiego. Sposobność do ich powstawania stwarzały wykształcone w XV wieku z franciszkańskich jasełek misteria bożonarodzeniowe. Niewiele się zachowało melodii najwcześniejszych pieśni. 5 5
Znajdują się one przede wszystkim w Kancjonale Staniąteckim z 1586 roku i Tabulaturze Jana z Lublina. W Tabulaturze po raz pierwszy w muzyce wystąpił termin kolęda. Do naszych czasów zachowało się znacznie więcej tekstów kolęd niż ich zapisów muzycznych, zapewne dlatego, że często ułożony nowy tekst śpiewano do znanych z liturgii łacińskich hymnów bądź do znanej powszechnie melodii ludowej. Spowodowało to utratę wielu wspaniałych utworów, które odeszły w niepamięć. W epoce baroku nastąpił rozkwit kolęd i wyraźne unarodowienie ich treści. Akcję przenoszono z Ziemi Świętej do Polski, pasterze mieli polskie imiona i grali na ludowych instrumentach. Utwory nasycone były sarmackim przepychem, nierzadko rubasznym językiem pasterzy, sytuacyjnym humorem obyczajowym, a nawet realiami politycznymi. Większość kolęd zawierała również opisy niektórych obyczajów ludowych. Autorzy sięgali po opowieści apokryficzne i motywy pobożności ludowej i w ten sposób utwory przybrały postać pastorałek – kolęd domowych, przeznaczonych do śpiewania poza kościołem. W 1602 roku Synod Gnieźnieński zakazał śpiewania podczas jasełek pieśni zbyt swobodnych. Wiele kolęd o siedemnastowiecznym rodowodzie to pieśni karmelitańskie, część pochodzi z klasztorów klarysek i benedyktynek. Jest ich już około 700! Polskie kolędy powstałe do końca XVIII wieku są śpiewane do dziś. Niewiele utworów skomponowanych po tym czasie weszło do kanonu. Wyjątek stanowi kolęda Bóg się rodzi, moc truchleje ze słowami Franciszka Karpińskiego, która nawet miała być polskim hymnem narodowym z powodu patriotycznej wymowy jednej ze zwrotek. Z 1630 roku pochodzi zbiór Jana Żabczyca Symfonie anielskie abo Kolenda mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewane, zawierające 36 kolęd pasterskich. Autor przyporządkował do każdego tekstu popularne wówczas melodie o tanecznych rytmach – poloneza, kujawiaka czy mazurka. Powstały w 1705 roku Kancjonał Staniątecki zawierał 130 kolęd. Pierwszy potężny rękopiśmienny zbiór kolęd to Kantyczka Chybińskiego opublikowany w 1722 roku. Adolf Chybiński był polskim muzykologiem, który odkrył, spisał i opracował aż 350 utworów. W XIX wieku powstał najpopularniejszy zbiór polskich kolęd – ks. Michała Marcina Mioduszewskiego. Poświęcił on lata na zbieranie i spisywanie kolęd ze staropolskich kantyczek, gromadził pastorałki krążące w tradycji ustnej, ponadto podzielił zbiór na kościelne pieśni bożonarodzeniowe i domowe kolędy i pastorałki, pomijając jednak pieśni, które wyszły z użycia. Dzisiejsze wydania kolęd oparte są głównie na pracy ks. Mioduszewskiego. Wiele kolęd do dziś istnieje jedynie w klasztornych rękopisach. W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku wydano dwutomowy zbiór Kolędy polskie. Średniowiecze i wiek XVI pod redakcją Juliusza Nowaka-Dłużewskiego, zawierający 300 pieśni bożonarodzeniowych (przygotowywany jest dalszy ciąg). Trudne było ustalenie autorstwa kolęd, bowiem większość z utworów to dzieła anonimowe. Nie ujmowało to jednak utworom popularności. Na nutę Lulajże, Jezuniu układano nowe teksty – na przykład o wymowie patriotycznej, związane z aktualnymi wydarzeniami. Do dziś jednak wiemy, że najsłynniejsze z nich napisali wybitni polscy twórcy tacy jak: Franciszek Karpiński, Piotr Skarga, Teofil Lenartowicz. Kolędy pisali również Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Andrzej Morsztyn, Juliusz Słowacki – niestety, nie były zbyt popularne i nie weszły do kanonu. Melodie kolęd są różnorodne – uroczyste hymny, surowe chorały, zamaszyste polonezy, rzewne kujawiaki, żywe mazury, skoczne krakowiaki i liryczne dumki. W tych przypadkach trudno wskazać kompozytorów. Ci, których nazwiska znamy, to Zygmunt Noskowski, Jan Gall, Feliks Nowowiejski, Stanisław Niewiadomski, Jan Maklakiewicz. Witold Lutosławski opracował 20 polskich kolęd, które przetłumaczono na język angielski. Większość kolęd patriotycznych, podobnie jak pieśni patriotyczne, wojskowe czy powstańcze, rodziła się wśród poetów-amatorów: żołnierzy lub powstańców. Fryderyk Chopin wykorzystał motyw Lulajże, Jezuniu w środkowej części swojego Scherzo h-moll op. 20. Najpopularniejsze z kolęd prezentujemy Państwu w niniejszym zbiorze. Każdy tekst opatrzony został historią powstania utworu oraz opracowaniem linii melodycznej i chwytami gitarowymi. Najpiękniejsze obrazy uwieczniające Dzieciątko Jezus i Świętą Rodzinę pędzla najwybitniejszych malarzy – Sandro Botticellego, Paula Petera Rubensa, Bartolome Estebana Murillo czy Fra Filippo Lippiego – stanowią znakomite uzupełnienie śpiewnika. Życzymy zatem miłego kolędowania!
6
Lorenzo Lotto, Adoracja pasterzy, ok. 1534 r., Pinakoteka Tosio Martinengo w Brescii, Włochy.
W
owym czasie wyszło rozporządzenie Cezara Augusta, żeby przeprowadzić spis ludności w całym państwie. Pierwszy ten spis odbył się wówczas, gdy wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz. Wybierali się więc wszyscy, aby się dać zapisać, każdy do swego miasta. Udał się także Józef z Galilei, z miasta Nazaret, do Judei, do miasta Dawidowego, zwanego Betlejem, ponieważ pochodził z domu i rodu Dawida, żeby się dać zapisać z poślubioną sobie Maryją, która była brzemienna. Kiedy tam przebywali, nadszedł dla Maryi czas rozwiązania. Porodziła swego pierworodnego Syna, owinęła Go w pieluszki i położyła w żłobie, gdyż nie było dla nich miejsca w gospodzie. W tej samej okolicy przebywali w polu pasterze i trzymali straż nocną nad swoją trzodą. Naraz stanął przy nich anioł Pański i chwała Pańska zewsząd ich oświeciła, tak że bardzo się przestraszyli. Lecz anioł rzekł do nich: Nie bójcie się! Oto zwiastuję wam radość wielką, która będzie udziałem całego narodu: dziś w mieście Dawida narodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz, Pan. A to będzie znakiem dla was: Znajdziecie Niemowlę, owinięte w pieluszki i leżące w żłobie. I nagle przyłączyło się do anioła mnóstwo zastępów niebieskich, które wielbiły Boga słowami: Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom Jego upodobania. Gdy aniołowie odeszli od nich do nieba, pasterze mówili nawzajem do siebie: Pójdźmy do Betlejem i zobaczmy, co się tam zdarzyło i o czym nam Pan oznajmił. Udali się też z pośpiechem i znaleźli Maryję, Józefa i Niemowlę, leżące w żłobie. Gdy Je ujrzeli, opowiedzieli o tym, co im zostało objawione o tym Dziecięciu. A wszyscy, którzy to słyszeli, dziwili się temu, co im pasterze opowiadali. Lecz Maryja zachowywała wszystkie te sprawy i rozważała je w swoim sercu. A pasterze wrócili, wielbiąc i wysławiając Boga za wszystko, co słyszeli i widzieli, jak im to było powiedziane. Ewangelia wg świętego Łukasza, 2, 1-20 (Biblia Tysiąclecia, wyd. IV)
7 7
BartolomeEstebanMurillo,Pokłonpasterzy,ok.1657r.,MuzeumPradowMadrycie, Hiszpania.
A wczora z wieczora Kolęda barokowa A wczora z wieczora została zanotowana w Symfoniach anielskich abo Kolędach mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej wdzięcznym okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewanych Jana Żabczyca, zbiorze wydanym w 1630 roku i przechowywanym w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Warto wspomnieć w tym miejscu, że zbiór ten został wydany ponownie w latach późniejszych już pod innym nazwiskiem – Jana Karola Dachnowskiego, stąd istnieją wątpliwości, czy Żabczyc nie był tylko kolekcjonerem bożonarodzeniowych utworów. Większość spośród 36 utworów zamieszczonych w tym tomie powstała do melodii powszechnie w tamtym czasie śpiewanych. Tekst jest pozycją szesnastą Symfonii.... Powtarzają go w identycznej wersji rękopisy BJ 3639, BJ 3646 i Kantyczka Chybińskiego w II części oraz wszystkie osiemnastowieczne zbiory drukowane. Liczy 15 zwrotek. Jest też drugi wariant tekstu, który pochodzi z Mazowsza. Istnieje również wersja, która głosi, że kolęda została odkryta i spisana w Bóbrce nad Zalewem Myczkowieckim przez Oskara Kolberga w czasie jego wędrówek po Polsce. Nuty do kolędy nie zachowały się. Zalecano śpiewać tę pieśń na nutę piosenki świeckiej o tym samym incipicie, natomiast ręczna adnotacja na egzemplarzu Symfonii... sugerowała śpiew na nutę A będziesz mnie bijał. Zresztą Żabczyc we wstępie do Symfonii... napisał instrukcję, gdzie zawarł odwołania do popularnych wówczas w Polsce melodii, na bazie których napisał kolędy. Posłużył się tym samym tzw. kontrafakturą, co oznacza, że wykorzystał melodię piosenki świeckiej w pieśni o charakterze religijnym. A wczora z wieczora miała kilka różnych melodii. Ks. Michał Marcin Mioduszewski w Pastorałkach i kolędach z 1843 roku podaje trzy z nich. Melodia przyjęta współcześnie jest bardzo zbliżona do przekazu ks. Jana Siedleckiego w Śpiewniczku (1908 rok).
8
A wczora z w
A
wczora z wieczora, a wczora z wieczora z niebieskiego dwora, z niebieskiego dwora. Przyszła nam nowina, przyszła nam nowina: Panna rodzi Syna, Panna rodzi Syna. Boga prawdziwego, nieogarnionego. Za wyrokiem Boskim, w Betlejem żydowskim. Pastuszkowie mali w polu wtenczas spali, gdy Anioł z północy światłość z nieba toczy. Chwałę oznajmując, szopę pokazując, chwałę Boga tego, dziś nam zrodzonego.
ieczora
Tam Panna Dzieciątko, miłe Niemowlątko, uwija w pieluszki, pośpieszcie pastuszki! Natychmiast pastuszy śpieszą z całej duszy, weseli bez miary, niosą z sobą dary. Mądrości druhowie, z daleka królowie, pragną widzieć swego Stwórcę przedwiecznego. Dziś Mu pokłon dają w ciele oglądają. Każdy się dziwuje, że Bóg nas miłuje. I my też pośpieszmy, Jezusa ucieszmy z serca darami: modlitwą, cnotami. 9 9
Gerard van Honthorst, Pokłon pasterzy, 1622 r., Wallraf-Richartz-Museum & Fondation Corboud w Kolonii, Niemcy.
Anioł pasterzom mówił Jedna z bardziej znanych i najstarszych kolęd polskich. Powstała w okresie średniowiecza. Słowa pochodzą z XVI wieku i są przekładem fragmentu łacińskiego utworu na Boże Narodzenie Dies est laetitiae (Angelus pastoribus). W rękopisie kórnickim z lat 1551–1555 znajduje się 7 zwrotek, znanych i śpiewanych do dziś, niestety autor słów nie jest znany. W rękopisie nie było również zapisu melodycznego. Tak samo w innych rękopisach: kancjonały franciszkańskie przekazują tekst po łacinie, karmelitańskie – po polsku (BJ 3642, BJ 3647 i Kantyczka Chybińskiego w II części) lub łacinie (BJ 3638), rękopis BJ 3646 podaje tekst polski i łaciński, w żadnym jednak nie ma zapisu melodycznego. Do ciekawostek można zaliczyć fakt, że w rękopisie karmelitańskim BJ 3642 mimo braku zapisu melodii znajduje się uwaga, zalecająca śpiewać na melodię kolędy Anioł pasterzom inną pieśń: Kolędę skąpei furtiance. W Pieśniach zwyczajnych z 1626 roku, gdzie tekst był po raz pierwszy drukowany, oraz w Pieśniach katolickich Stanisława Jagodyńskiego z ok. 1640 roku forsowano różne odmiany przekładu z języka łacińskiego. Na przykład w pierwszej zwrotce wiersze 3–5 miały brzmieć: w Betlejem, miasteczku Dawidowym, / w pokoleniu Judowym, / z Panienki Maryi, a w zwrotce drugiej wiersze 3–4: z ochotą do Betlejem bieżeli, / Dziecię w żłobie naleźli. Zmiany te nie zdołały jednak wyprzeć wersji pierwotnej, która weszła do osiemnastowiecznych druków. Melodia zachowała się w tabulaturze organowej z drugiej połowy XVII wieku. Brała ona pod uwagę łaciński tekst pieśni, krótszy o jedną sylabę od polskiego przekładu. Dostosowywanie do polskiego tłumaczenia spowodowało, że powstało kilka różnych wersji melodycznych – głównie w zakończeniach. Do dzisiaj śpiewana jest wersja zapisana w tabulaturze, chociaż widniejące w zapisie rozdrobnienie dźwięku na szóstej zgłosce zatarło się w popularnym śpiewaniu. Dokładny zapis nutowy zamieścił ks. Michał Marcin Mioduszewski w swoim zbiorze Śpiewnik kościelny, czyli pieśni nabożne z melodiami w Kościele katolickim używane z 1838 roku.
10
m Anioł pasterzom
A
nioł pasterzom mówił: Chrystus się wam narodził w Betlejem, nie bardzo podłym mieście. Narodził się w ubóstwie Pan wszego stworzenia. Chcąc się dowiedzieć tego poselstwa wesołego, bieżeli do Betlejem skwapliwie. znaleźli dziecię w żłobie, Maryję z Józefem. Taki Pan chwały wielkiej, uniżył się Wysoki, pałacu kosztownego żadnego nie miał zbudowanego Pan wszego stworzenia. O dziwne narodzenie, nigdy niewysławione! Poczęła Panna Syna w czystości,
ówił...
porodziła w całości Panieństwa swojego. Już się ono spełniło, co pod figurą było: Arona różdżka ona zielona stała się nam kwitnąca i owoc rodząca. Słuchajcież Boga Ojca, jako wam Go zaleca: Ten ci jest Syn najmilszy, jedyny, w raju wam obiecany, Tego wy słuchajcie. Bogu bądź cześć i chwała, która byś nie ustała, jako Ojcu, tak i Jego Synowi i Świętemu Duchowi, w Trójcy jedynemu.
11 11
Edward Burne Jones, William Morris, John Henry Dearle, Pokłon Trzech Króli, 1888 r. (projekt gobelinu),1894r.(tkanie),TheMetropolitanMuseumofArtwNowymJorku,USA.
Bóg się rodzi Ta piękna i wzniosła kolęda znana jest głównie pod tytułem Pieśń o Narodzeniu Pańskim. Tekst do niej jeszcze przed 1790 rokiem napisał Franciszek Karpiński, polski poeta epoki oświecenia, przedstawiciel sentymentalizmu. Nie ma zgody co do miejsca, w którym powstała kolęda. Jedna wersja głosi, że tekst powstał w Dubiecku nad Sanem, druga że w Zabłudowie koło Białegostoku, gdzie Karpiński był guwernerem syna księcia Hieronima Radziwiłła. Kolęda po raz pierwszy została zaprezentowana w 1792 roku w Starym Kościele Farnym w Białymstoku. Niedługo później ukazało się – sporządzone w klasztorze oo. Bazylianów w Supraślu – pierwsze wydanie zbioru Pieśni nabożnych, w którym między innymi kolęda została zawarta, a który to zbiór był przeznaczony dla okolicznego ludu wiejskiego. Wzniosły i dostojny utwór o charakterze pieśni narodowej odróżniał się znacznie od popularnych w tamtym czasie kolęd ludowych. Był jedyny w swoim rodzaju – łączył patos z powszechnością, a boskość z prostym stylem ludowym. Nic dziwnego, że trafił do serc wszystkich ludzi. Pieśń składa się z 5 zwrotek. Występują rymy dokładne, żeńskie, krzyżowe oraz duża zgodność miejsc akcentowanych, co ma wpływ na melodyjny charakter tekstu. Karpiński posłużył się prostym językiem. Dwa ostatnie wersy każdej ze zwrotek stanowi powtarzający się refren, który równocześnie zawiera myśl przewodnią utworu: A Słowo Ciałem się stało / i mieszkało między nami. Kolęda była śpiewana na różne melodie, z których największą popularnością cieszyła się ta w rytmie poloneza. Jej autorstwo przypisuje się Karolowi Kurpińskiemu, ale znawcy tematu dostrzegają w niej także elementy, a co za tym idzie, także pochodzenie ludowe. Niektóre źródła podają, iż jest to polonez koronacyjny królów polskich datowany jeszcze na czasy Stefana Batorego, a więc z XVI wieku. Najwcześniejszy zapis znany jest z pastorałki z przełomu XVIII i XIX wieku z rękopisu znajdującego się w bibliotece seminarium duchownego w Sandomierzu. Było to opracowanie na sopran, bas i dwoje skrzypiec. W 1838 roku melodię zapisał ks. Michał Marcin Mioduszewski w Śpiewniku kościelnym. Utwór był już powszechnie znany w pierwszej połowie XIX wieku, chociaż w zależności od regionu mógł być śpiewany z niewielkimi zmianami w linii melodycznej. Dziś zasłużenie nazywany jest królową kolęd.
12
Bóg się rodz
B
óg się rodzi, moc truchleje, Pan niebiosów obnażony; ogień krzepnie, blask ciemnieje, ma granice Nieskończony. Wzgardzony - okryty chwałą, śmiertelny - Król nad wiekami! A Słowo Ciałem się stało i mieszkało między nami. Cóż masz, niebo, nad ziemiany? Bóg porzucił szczęście twoje, wszedł między lud ukochany, dzieląc z nim trudy i znoje. Niemało cierpiał, niemało, żeśmy byli winni sami. A Słowo... W nędznej szopie urodzony, żłób mu za kolebkę dano! Cóż jest, czym był otoczony?
i
Bydło, pasterze i siano. Ubodzy, was to spotkało, witać Go przed bogaczami! A Słowo... Potem i króle widziani cisną się między prostotą, niosąc dary Panu w dani: mirrę, kadzidło i złoto. Bóstwo to razem zmieszało z wieśniaczymi ofiarami. A Słowo... Podnieś rękę, Boże Dziecię, błogosław ojczyznę miłą, w dobrych radach, w dobrym bycie wspieraj jej siłę swą siłą, dom nasz i majętność całą i wszystkie wioski z miastami. A Słowo... 13 13
BartolomeEstebanMurillo,Pokłonpasterzy,1668r.,WallaceCollection w Londynie, Wielka Brytania.
Cicha noc Cicha noc to jedna z najbardziej znanych kolęd na świecie. O jej popularności świadczyć może fakt, że do tej pory została przetłumaczona na ok. 300 języków i dialektów całego świata. Tekst pieśni powstał jako wiersz już w roku 1816. Autorem oryginalnych słów niemieckich Stille Nacht był Joseph Mohr, wikary kościoła w Mariapfarr w regionie Lungau (południowo-wschodnia część landu Salzburg), melodię dwa lata później, 24 grudnia 1818 roku ułożył Franz Xaver Gruber, jego organista. Utwór ma postać wolnego walca. Pierwotnie był napisany na dwa głosy solowe, chór i gitarę, w tonacji D-dur i metrum 6/8. Pierwszy raz został wykonany podczas pasterki w 1818 roku, w austriackim Oberndorf koło Salzburga. Kolęda spodobała się mieszkańcom Oberndorfu i wkrótce była znana również w okolicy. Zachowane z tamtych czasów odpisy, m.in. najstarszy, pochodzący z 1822 roku z Salzburga, nie odnotowały nazwisk autorów. Oryginalny zapis nutowy Grubera z 24 grudnia 1818 roku zaginął, tak samo jak śpiewnik kościelny Blasiusa Wimmera (w 1819 roku), w którym zapisana pieśń liczyła sobie aż 7 zwrotek. W dzisiejszych czasach najczęściej śpiewane są 1, 2 i 6 zwrotka pierwszej wersji. Pieśnią zainteresowała się nawet królewska kapela dworska w Berlinie, która w roku 1854 wysłała do Salzburga pytanie o twórcę kolędy. Od tej pory Cicha noc stała się popularna na świecie. W 1834 roku ukazała się w lipskim śpiewniku z dopiskiem prawdziwa pieśń tyrolska. W połowie XIX wieku wydrukowana została w śpiewniku katolickim w Austrii, przez co została rozpowszechniona w całym kraju. Pieśń szybko przewędrowała do Niemiec, co zapoczątkowało jej triumfalny pochód na całym świecie. Na początku XX wieku znana była już w całej chrześcijańskiej Europie i w Stanach Zjednoczonych. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat kolędę przyswajali wyznawcy Chrystusa w najbardziej egzotycznych miejscach naszego globu. Do dziś pieśń księdza Mohra i organisty Grubera przetłumaczono na ponad 300 języków – wśród nich znajdują się przekłady na arabski, hebrajski, tajski, język Indian Komanczów, afrykański język suahili i wiele innych. 30 grudnia 1854 roku Gruber opisał okoliczności powstania utworu. Ciekawostką jest, że w ojczystym Salzburgu kolęda została zaliczona do oficjalnych pieśni kościelnych dopiero w 1866 roku. Gruber zmarł w 1863 roku całkowicie zapomniany, lecz jego kolęda trafiła do wszystkich ważniejszych śpiewników świata. W 1937 roku dla upamiętnienia twórców tej pięknej kolędy wystawiono w Oberndorfie kaplicę, gdzie w każdą Wigilię pieśń wykonywana jest w kilkunastu językach. Słowa do wersji polskiej ułożył ok. 1930 roku Piotr Maszyński. 14
Cicha noc
C
icha noc, święta noc, pokój niesie ludziom wszem, a u żłóbka Panna Święta czuwa sama uśmiechnięta nad Dzieciątka snem. 2x
Cicha noc, święta noc, jakiż w tobie dzisiaj cud, w Betlejem Dziecina święta wznosi w górę swe rączęta, błogosławi lud. 2x
Cicha noc, święta noc, pastuszkowie od swych trzód biegną wielce zadziwieni, za anielskim głosem pieni, gdzie się spełnił cud. 2x Cicha noc, święta noc, narodzony Boży Syn, Pan wielkiego majestatu niesie dziś całemu światu odkupienie win. 2x
15 15
„SFINKS” KSIĄŻKI Z NAJWYŻSZEJ PÓŁKI Wyjątkowe polskie kolędy, rozpromienią wieczór wigilijny nadzieją nowo narodzonego Syna Bożego. Poznaj historię kolędy jako gatunku muzycznego. Dowiedz się, jak powstawała każda z zaprezentowanych pieśni czy pastorałek. Okres Bożego Narodzenia to czas radości i pogodnego ducha. Rozwesel swoich bliskich anegdotami o kolędowaniu z Janem Pawłem II oraz ciekawostkami świątecznymi. „Hej, kolęda, kolęda...”! Śpiewaj i graj przy wigilijnym stole. W książce znajdziesz teksty kolęd wraz z linią melodyczną i zapisem harmonicznym na gitarę. Boże Narodzenie jest motywem pojawiającym się w sztuce. Poznaj reprodukcje obrazów wybitnych malarzy, przedstawiających Narodzenie Pańskie, Świętą Rodzinę i Dzieciątko Jezus. Ciesz się małą domową galerią sztuki. Fra Filippo Lippi, Boże Narodzenie, między 1467 a 1469 r., Katedra w Spoleto, Włochy.
Dzięki wyjątkowemu miejscu dedykowanemu na opłatek lub kartkę z życzeniami książka jest znakomitym pomysłem Dzisiaj w Betlejem na prezent.
Ta skoczna polska kolęda z XVII wieku o tematyce pasterskiej pochodzi z MaPatronat medialny: łopolski, jednak autor słów i melodii jest nieznany. Jej tekst można znaleźć w śpiewniku ks. Jana Siedleckiego z 1878 roku, zapis obejmuje 7 zwrotek, które słabo nawiązują do tradycyjnych motywów kolędowych. Patronat medialny: Na bazie tej kolędy powstawały liczne utwory okolicznościowe, m.in. tzw. kolędy patriotyczne, jak jedna z pieśni grudnia 1970 roku na Wybrzeżu. Protestancka wersja kolędy nosi tytuł Dziś w Betlejemie i jej tekst zamieszczony jest w kilku ostatnich wydaniach Śpiewnika Pielgrzyma (a 6,99 wcześniej śpiewniku Cena zł (w w tym 5% Vat) WYŁĄCZNY DYSTRYBUTOR Harfa Syjońska Wydawnictwa Społeczności Chrześcijańskiej w Cieszynie w 1958 roku). F.H. SFINKS Kolęda o podobnych melodii i tekście istnieje również w tradycji ukraińskiej ul. Mirowska 35 i białoruskiej, pod tytułem Небо і земля нині торжествують (czyt. Nebo i zemlia nyni 42-200 Częstochowa tel. +48 34 372-48-50 torżestwujut). W tłumaczeniu na język polski brzmi ona: Dziś w Betlejemie, dziś w Betle+48 34 372-48-82 jemie / Zorza jasna dnieje, / Anioł wfaxjasności Bożej miłości Opowiada dzieje: / Grzech się kom. 501-603-610 rozmnożył, Szatan się srożył, / Śmierć www.sfinks.info panowała, Nędza wzrastała, / Lecz Bóg nas miłował, Syna Go darował. Poleca:nie żałował, / W nędzę nasząwydawnictwo@sfinks.info ZAMÓWIENIA DETAL +48 34 372-48-54 ZAMÓWIENIA HURT +48 34 372-48-55 INFOLINIA 801-555-550