SPIS TREŚCI Wstęp..............................................................................................5 A gdy na wojenkę szli Ojczyźnie służyć........................................6 Błękitne rozwińmy sztandary...........................................................8 Bogurodzica.................................................................................10 Boże, coś Polskę...............................................................................12 Bracia, do bitwy nadszedł czas.......................................................16 Cześć polskiej ziemi........................................................................20 Do polskiego wojska......................................................................22 Gaude, mater Polonia.....................................................................24 Góralu, czy ci nie żal.......................................................................26 Hej, hej ułani!...................................................................................28 Hej, orle biały...................................................................................30 Hymn do miłości ojczyzny............................................................34 Idzie żołnierz borem, lasem...........................................................36 Jak długo w sercach naszych.........................................................38 Jeszcze jeden mazur dzisiaj..........................................................40 Krakowiak Kościuszki....................................................................42 Kto handluje, ten żyje.....................................................................44 Mazurek Dąbrowskiego..................................................................46
Rizzi Zannoni, Mapa Warszawy (1772)
My chcemy Boga.....................................................................................48 O mój rozmarynie.................................................................................50 Orlątko.....................................................................................................52 Pałacyk Michla........................................................................................54 Piechota (Nie noszą lampasów...).........................................................56 Piechota (Maszerują strzelcy...).............................................................58 Pierwsza Brygada....................................................................................60 Pierwsza kadrowa...................................................................................62 Pieśń konfederacji barskiej...................................................................64 Piękna nasza Polska cała.......................................................................66 Płonie ognisko w lesie...........................................................................68 Płynie Wisła, płynie................................................................................70 Przybyli ułani pod okienko...................................................................72 Rota.................................................................................................74 Trzeci maj.................................................................................................76 W krwawem polu...................................................................................78 Walc nocny...............................................................................................80 Warszawianka 1831 roku.......................................................................84 Wisło moja stara.....................................................................................88 Wojenko, wojenko..................................................................................90 Źródła ilustracji.......................................................................................92
Erik Dahlbergh, Mapa oblężonego przez Szwedów Krakowa (1655)
4
WSTĘP Ojczyzna jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli i jako taka jest też wielkim obowiązkiem. Święty Jan Paweł II
Wszyscy mamy jeden wspólny dom, w którym żyjemy – Polskę. Naszą publikacją pragniemy przyczynić się do pielęgnowania patriotyzmu. W książce znajdują się pieśni, które nasi przodkowie śpiewali w chwilach narodowych triumfów, jak również w momentach tragicznych. Wczytując się w teksty zamieszczonych utworów poznają Państwo nadzieje i przymioty Polaków żyjących w dawnych czasach. Do wszystkich piosenek zostały dołączone linie melodyczne. Każdy z zamieszczonych utworów ma swoją historię, ściśle powiązaną z dziejami Polski. Odkrywamy ją przed Państwem w dołączonych opisach. Uwzględniają one informacje o autorach tekstów i melodii, rolę, jaką piosenki odegrały w dziejach narodu, jak również kontekst historyczny ich powstania. Dużym atutem książki jest szata graficzna. Dzięki wybranym przez nas zdjęciom i obrazom mogą Państwo przenieść się do czasów m.in. uchwalenia Konstytucji 3 maja, powstań narodowych czy też II wojny światowej. Do części nakładu publikacji zostały dołączone dwie płyty CD zatytułowane „Najpiękniejsze pieśni patriotyczne”, na których znajdują się tradycyjne utwory patriotyczne i religijne w wykonaniu chóru Polish Chamber Voices nagrane w kaplicy św. Józefa na Halach przy Jasnej Górze w Częstochowie. Życzymy Państwu miłej lektury i tego, aby serca wszystkich nas rosły podczas śpiewania pieśni patriotycznych. Redakcja Wydawnictwa Sfinks
5
A GDY NA WOJENKĘ SZLI OJCZYŹNIE SŁUŻYĆ
A gdy na wojenkę szli Ojczyźnie służyć,
wicher wiał im w oczy od rozstajnych dróg, niebo się nad nimi zaczynało chmurzyć, pod deszczową chmurą w polu krakał kruk. Nikt im iść nie kazał... poszli – bo tak chcieli, bo takie dziedzictwo wziął po dziadku wnuk... Nikt nie pytał o nic, a wszyscy wiedzieli, za co idą walczyć, komu płacić dług. Matki się u strzemion synom nie wieszały, żony się pod nogi nie kładły na próg, dzieci nie płakały, dzieci nie wołały ojców, których w polu śmiercią witał wróg. Poszli śpiewający, krwawym trudom radzi, ledwie przed świtaniem zagrał złoty róg. Matki im mówiły: – Niech was Bóg prowadzi! Żony im mówiły: – Niech was strzeże Bóg! 6
Tylko w ciemne nocki, kiedy po ugorze szedł spod czarnych borów głuchy armat huk, ktoś się cicho modlił w murowanym dworze, ktoś w bielonej izbie głową bił o próg. A gdy do Warszawy, do samej Warszawy dojść we krwi i ranach pozwolił im Bóg,
witał ich milczeniem tłum zawsze ciekawy, milcząc deptał serca rzucone na bruk. Za: A. Roliński, A gdy na wojenkę szli Ojczyźnie służyć. Pieśni i piosenki żołnierskie z lat 1914–1918: antologia, Kraków 1996.
Artur Grottger, Pożegnanie powstańca – fragment (1866)
* 21 września 1914 roku Legion Śląski odpowiedział na apel mobilizacyjny Józefa Piłsudskiego. Legionistów poprowadzili Hieronim Przepiliński, Feliks Hajduk i Jan Łysek, a żołnierze ruszyli z Parku Adama Sikory w Cieszynie, by przez cztery kolejne lata walczyć za niepodległość Ojczyzny Pieśń Edwarda Słońskiego, napisana 1 grudnia 1915 roku w Warszawie, nawiązuje do ich patriotyzmu i szczerego oddania Ojczyźnie. Muzykę skomponował Feliks Halpern. 7
BOŻE, COŚ POLSKĘ
boże, coś Polskę przez tak liczne wieki
Otaczał blaskiem potęgi i chwały, Coś ją osłaniał tarczą swej opieki Od nieszczęść, które przygnębić ją miały. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie! 12
Ty, któryś potem tknięty jej upadkiem, Walczących wspierał za najświętszą sprawę I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem W nieszczęściach samych pomnażał ich sławę. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Wróć naszej Polsce świetność starożytną, Użyźniaj pola, spustoszone łany, Niech szczęście, spokój na nowo zakwitną! Przestań nas karać, Boże zagniewany! Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Boże, którego ramię sprawiedliwe Żelazne berła władców świata kruszy, Skarć naszych wrogów zamiary szkodliwe, Obudź nadzieję w biednej naszej duszy. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Boże najświętszy, przez Twe wielkie cudy Oddalaj od nas klęski, mordy boju; Połącz wolności węzłem Twoje ludy Pod jedno berło Anioła Pokoju. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Boże najświętszy, od którego woli Istnienie świata całego zależy, Wyrwij lud polski z tyranów niewoli, Wspieraj szlachetne zamiary młodzieży. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Boże najświętszy, przez Chrystusa rany Świeć wiekuiście nad braćmi zmarłymi. Spojrzyj na lud Twój niewolą znękany, 13
Przyjmij ofiary synów polskiej ziemi. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Gdy naród polski dzisiaj we łzach tonie, Za naszych braci poległych błagamy, By ich męczeństwem uwieńczone skronie Nam do wolności otworzyły bramy. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Niedawnoś wolność zabrał z polskiej ziemi, A łez, krwi naszej popłynęły rzeki, Jakże to musi być okropnie z tymi, Którym ojczyznę zabierasz na wieki. Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Jedno Twe słowo, o wielki nasz Panie, Z prochów nas podnieść znowu będzie zdolne; A gdy zasłużym na Twe ukaranie, Obróć nas w prochy, ale prochy wolne! Przed Twe ołtarze zanosim błaganie... Za: Z. Adrjański, Złota księga pieśni polskich. Pieśni, gawędy, opowieści, Warszawa 1994.
* Pierwowzorem hymnu był wiersz napisany przez Alojzego Felińskie-
go z okazji rocznicy ustalenia Królestwa Kongresowego w 1816 roku. Na obecny kształt hymnu miał wpływ również wiersz Antoniego Góreckiego Hymn do Boga – jeszcze przed 1820 rokiem nieznany autor (prawdopodobnie student warszawski) dokonał połączenia obu utworów w jeden i dodał refren: „Przed Twe ołtarze zanosim błaganie, naszą Ojczyznę racz nam wrócić, Panie”. Podobnie jak tekst, tak i zapis nutowy ma kilku autorów. Pierwszym jest Jean Pierre Solié, za drugiego 14
autora uważa się Jana Nepomucena Kaszewskiego, jednak w latach 60. XIX wieku melodię Kaszewskiego zastąpiono melodią pieśni kościelnej Serdeczna Matko. Utwór Boże, coś Polskę pretendował w latach 20. XX wieku do rangi hymnu polskiego.
Roman Rupniewski, 1. Pułk Kawalerii w Krakowie podczas powstania listopadowego (XIX)
15
CZEŚĆ POLSKIEJ ZIEMI, CZEŚĆ
Cześć polskiej ziemi, cześć, Ojczyźnie naszej cześć, Cześć polskiej ziemi, Cześć Polsce, cześć! Kto się jej synem zwie, W kim polska dusza wre, Niech stanie w grona te Pieśń chwały wznieść.
Czuwajmy, aby wróg nie zmylił naszych dróg. Czuwajmy, aby wróg nie chciał nas zwieść. Niech kocha brata brat, niech kwitnie zgodny ród, nie da się Polska zwieść, cześć Polsce cześć! Za: J.K. Lasocki, Śpiewnik na chór mieszany a cappella, Kraków 1973.
20
Juliusz Kossak, Bitwa pod Ostrołęką (1873)
* Inne tytuły utworu to: Cześć polskiej ziemi z 1830 roku i Hymn narodowy. Tekst piosenki był niezwykle długi, gdyż Feliks Frankowski napisał aż 26 zwrotek. Pierwotna melodia została zapożyczona z hymnu angielskiego, później muzykę do tekstu napisał Stanisław Surzyński (miała ona już charakter fanfarowo-hymniczny). Pieśń powstała w czasie powstania listopadowego w 1830 roku, ale nie straciła na popularności, gdy powstanie się zakończyło. Dzisiaj śpiewa się głównie pierwszą i ostatnią zwrotkę. 21
GÓRALU, CZY CI NIE ŻAL
Góralu, czy ci nie żal
Góral na góry spoziera Odchodzić od stron ojczystych, I łzy rękawem ociera — I góry porzucić trzeba... Świerkowych lasów i hal — I tych potoków przejrzystych. Dla chleba, panie, dla chleba! Góralu, czy ci nie żal... /Góralu, czy ci nie żal? Góralu, wróć się do hal! Góralu, wracaj do hal!/ 2x W chatach zostali ojcowie; Gdy pójdziesz od nich hen w dal, Cóż z nimi będzie? Ach, kto wie? Góralu, czyż ci nie żal...
26
A góral jak dziecko płacze; Może już ich nie obaczę! I starych porzucić trzeba, Dla chleba, panie, dla chleba. Góralu, czy ci nie żal...
On zwiesił głowę i wzdycha: Oj, dolaż moja! — Rzekł z cicha; I matkę porzucić trzeba... Dla chleba, panie, dla chleba! Góralu, żal mi cię, żal...
Góralu, nie odchodź, nie! Na wzgórzu u męki Boskiej Tam matka twa płacze cię, Uschnie z tęsknoty i troski. Góralu, czy ci nie żal...
Góralu, żal mi cię, żal! I poszedł z grabkami, z kosą, I poszedł z gór swoich w dal... W guńce starganej szedł boso... Góralu, żal mi cię, żal...
Za: M. Straszewicz, Ojców naszych śpiew. Pieśni patriotyczne, Komorów 1992.
* Autorem utworu jest Michał Bałucki. Tekst powstał w 1865 roku, w krakowskim więzieniu św. Michała, gdzie osadzonemu towarzyszył tęskniący za rodzinnymi stronami góral. Nie jest znany autor muzyki. Prawdopodobnie melodię (na nutę ludową) skomponował Władysław Żeleński, inne źródła podają, że mógł to być Michał Świerzyński. Utwór występuje w kilku wariantach tekstowych. Inne tytuły piosenki to Za chlebem, Góral. W 2005 roku, już po śmierci papieża Jana Pawła II Waldemar Domański, dyrektor Ośrodka Kultury Biblioteka Piosenki Polskiej, dopisał do pieśni ostatnią zwrotkę: Nasz Gazdo, co patrzysz z wysoka, Anieli tam „Barkę” Ci grają, Popatrz na Polskę z obłoka, Tu też dla Ciebie śpiewają.
W 2012 roku podczas 44. Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem górale uroczyście „usynowili” tę dotąd dla nich kontrowersyjną, bo ceperską, pieśń. 27
KTO HANDLUJE, TEN ŻYJE
44
Na dworze jest mrok,
W pociągu jest tłok, Zaczyna się więc sielanka. On objął ją wpół, Ona gruba jak wół, Bo pod paltem schowana rąbanka. Teraz jest wojna, Kto handluje, ten żyje. Jak sprzedam rąbankę, Słoninę, kaszankę, To bimbru się też napiję. Spod serca kap, kap, Rąbanka i schab, A pociąg mknie jak szalony, Schaboszczak i kicha To dobra zagrycha, A pod ławką dwa salcesony. Teraz jest wojna...
Nim on się przekona, Czym handluje ona, To pociąg na dworcu staje. Żandarmi wsiadają, Wszystko wygrużają I nic się nie zostaje Teraz jest wojna... Ten szuka na ziemi, Ten szuka w kieszeni, A trzeci po paczkach szpera. Zabrali rąbankę, Słoninę, kaszankę, A niech ich jasna cholera! Teraz jest wojna, Kto nie handluje, nie zbiera. Zabrali rąbankę, Słoninę, kaszankę, Niech weźmie ich jasna cholera!
Za: T. Szewera, O. Straszyński, Niech wiatr ją poniesie. Antologia pieśni z lat 1939-1945, Łódź 1975.
* Utwór był niezwykle popularny w Generalnej Guberni podczas II wojny światowej. Piosenka anonimowego autorstwa została napisana do popularnej przedwojennej melodii Koniokrad. Wiele źródeł podaje jednak, że muzyka powstała na bazie hiszpańskiej pieśni ludowej Cielito Lindo, której autorem jest Quirino Mendoza y Cortés. Tekst prezentowanego utworu opowiada o ludziach, którzy w nielegalny sposób zaopatrywali mieszkańców Warszawy w żywność. Piosenka znana też pod tytułem Teraz jest wojna. 45
MAZUREK DĄBROWSKIEGO
Jeszcze Polska nie zginęła,
Kiedy my żyjemy, Co nam obca przemoc wzięła, Szablą odbierzemy. Marsz, marsz, Dąbrowski, Z ziemi włoskiej do Polski. Za twoim przewodem Złączym się z narodem. Przejdziem Wisłę, Przejdziem Wartę, Będziem Polakami. Dał nam przykład Bonaparte, Jak zwyciężać mamy. Marsz, marsz, Dąbrowski...
46
Jak Czarniecki do Poznania Po szwedzkim zaborze, Dla ojczyzny ratowania Wrócim się przez morze. Marsz, marsz, Dąbrowski... Już tam ojciec do swej Basi Mówi zapłakany: „Słuchaj jeno, pono nasi Biją w tarabany”. Marsz, marsz, Dąbrowski... Za: M.B. Nowina, Pieśni narodowe, wojenne, obozowe, ludowe z muzyką, Warszawa 1916.
Autor nieznany, Portret Jana Henryka Dąbrowskiego (XIX)
* Utwór powstał w lipcu 1797 roku we włoskim miasteczku Reggio Emilia. Autorem słów jest Józef Wybicki. Nie ma zgodności co do autora muzyki. Niektóre źródła opowiadają się za faktem, iż jest to kompozycja ludowa, a autor nie jest znany, inni zaś twierdzą, że muzykę skomponował Michał Kleofas Ogiński, opierając ją na starym ludowym utworze pochodzącym z Podlasia, bardzo popularnym w XVIII wieku. Premiera pieśni odbyła się 20 lipca 1797 roku podczas uroczystości pożegnalnych Legionów Dąbrowskiego, które opuszczały miasteczko. Pieśń śpiewano podczas powstania listopadowego, styczniowego, w czasie rewolucji w 1905 roku oraz I i II wojny światowej. Za oficjalny hymn Polski pieśń została uznana 26 lutego1927 roku. Do tego miana pretendowały także Rota, Hymn do miłości Ojczyzny, Warszawianka, Chorał, Boże, coś Polskę i Pierwsza Brygada. 47
W KRWAWEM POLU
W krwawem polu srebrne ptaszę , 1
Poszły w boje chłopcy nasze. Hu! Ha! Krew gra, duch gra, hu! Ha! Niechaj Polska zna, jakich synów ma! Obok Orła znak Pogoni2, Poszli nasi w bój bez broni. Hu! Ha! Krew gra, duch gra, hu! Ha! Matko-Polsko, żyj! Jezus, Maria! Bij! Naszym braciom dopomagaj, Nieprzyjaciół naszych zmagaj. Hu! Ha! Wiatr gra, krew gra, hu! Ha! Niechaj Polska zna, jakich synów ma. Objaśnienia: 1) „W krwawem polu srebrne ptaszę” – nawiązanie do polskiego godła państwowego 2) Pogoń – godło Wielkiego Księstwa Litewskiego. W okresie unii polsko-litewskiej na herbach królewskich i sztandarach wojskowych Pogoń widniała obok polskiego orła. Za: W. Adamski, Polski śpiewnik narodowy z melodiami. Z polecenia Związku Towarzystw Młodzieży, Poznań 1919.
78
Maksymilian Gierymski, Patrol powstańczy – pikieta (1872)
Antoni Piotrowski, Patrol powstańczy w 1863 roku (przed 1924)
* Piosenka została napisana w 1863 roku we Lwowie dla nowo sformowanego oddziału powstańczego Antoniego Jeziorańskiego. Miała być pożegnaniem dla mężczyzn odchodzących do partyzantki. Dwie pierwsze zwrotki napisał Wincenty Pol (poeta, geograf, powstaniec listopadowy), trzecia jest anonimowego autorstwa. Muzykę do piosenki skomponował Alfred Bojarski, muzyk-amator, działacz społeczny. Początkowo utwór był śpiewany tylko przez żołnierzy z obozu Jeziorańskiego, jednak szybko zyskał popularność wśród powstańców w pozostałych zaborach. 79
OBOWIĄZKOWA LEKTURA KAŻDEGO POLAKA! historia teksty nuty „Mała księga patrioty” to publikacja, która promuje polską kulturę. Znajomość dziedzictwa narodowego pozwala budować tożsamość każdego Polaka, sprzyja kształtowaniu postaw obywatelskich oraz poczuciu więzi społecznej i solidarności. Książka zawiera: • najpiękniejsze i najbardziej popularne pieśni patriotyczne: wojskowe, religijne, harcerskie, szkolne, ludowe, m.in. „Błękitne rozwińmy sztandary”, „Rota”, „Góralu, czy ci nie żal”, „Idzie żołnierz borem, lasem”; • opracowania muzyczne utworów – linie melodyczne; • unikatowe opisy wyjaśniające genezę pieśni lub nawiązujące do historii naszego kraju; • obrazy i zdjęcia ukazujące najważniejsze i najbardziej wzruszające momenty z dziejów Polski.
Do książki dołączono 2 płyty CD „Najpiękniejsze pieśni patriotyczne” w wykonaniu chóru Polish Chamber Voices nagrane w kaplicy św. Józefa na Halach przy Jasnej Górze w Częstochowie. Gościnnie na płytach występuje Adam Hutyra.
CD 1
1. Ojczyzna 2. Mazurek Dąbrowskiego 3. Pierwsza kadrowa 4. Wojenko, wojenko 5. Przybyli ułani pod okienko 6. Jeszcze jeden mazur dzisiaj 7. O mój rozmarynie 8. Do polskiego wojska 9. Warszawianka 1831 roku 10. O Polsko!
CD 2
1. Moja piosnka II 2. Bogurodzica 3. Gaude, mater Polonia 4. Boże, coś Polskę 5. Błękitne rozwińmy sztandary 6. Rota 7. Cześć polskiej ziemi 8. Hymn do miłości Ojczyzny 9. Pieśń konfederacji barskiej 10. Wisło moja stara
Patronat medialny:
ISBN 978-83-63624-69-9
Poleca:
9 788363 624699