KWARTAŁ 24 (02/2021)

ISSN 2082-8675

KWARTAł magazyn SKN Spatium

1

nr 24 (02/2021)

spis treści

Muzea w czasie pandemii COVID-19: Kelvingrove The Importance of Different GeneraPrzykłady onal Features for Gallery Urban Management and of Planning Art Museum, Gallery Modern Art, Narodowego Muzeum w Krakowie oraz Muzeum Powstania Warszawskiego Rola i aktywność gminy w zakresie ochrony środowiska a perspektywa Łódzkie fabryki: Od zasobu do dziedzictwa jej mieszkańców: przykład gminy miejskiej Tomaszowa Mazowieckiego

4 4 10 13

Bez kompromisów: Ocalić brutalizm 17 Inwestycje ochrony środowiska w mieście: przykład Tomaszowa Remont potrzebny od zaraz: Smutna historia pałacu Kellera 21 Mazowieckiego 18 (Nie)brutalny Brutal z Katowic Rola i znaczenie uczelni wyższych w ochronie i kształtowaniu dziedzictwa kulturowego: przypadek Uniwersytetu Łódzkiego Genius loci tożsamością miasta

26 28 31

Do pisali do tego tego numeru numeru pisali

37 42

Wydawca: Wydawca: Studenckie Uniwersytetu Łódzkiego Łódzkiego SPATIUM SPATIUM StudenckieKoło KołoNaukowe NaukoweGospodarki GospodarkiPrzestrzennej Przetrzennej Uniwersytetu przy przyKatedrze KatedrzeGospodarki GospodarkiRegionalnej RegionalnejiiŚrodowiska Środowiskana naWydziale WydzialeEkonomiczno-Socjologicznym Ekonomiczno-Socjologicznym adreskorespondencyjny: korespondencjny: ul. adres ul.Polskiej PolskiejOrganizacji OrganizacjiWojskowej Wojskowej3/5, 3/5,90-255 90-255Łódź Łódź adrese-mail email oraz um@uni.lodz.pl lub kwartal@uni.lodz.pl adres oraz kontakt kontakt do do redakcji: redakcji: spa spatium@uni.lodz.pl stronainternetowa: internetowa: strona

www.spaum.uni.lodz.pl spatium.uni.lodz.pl

Facebook: Facebook:

facebook.com/SKNSPATIUM/ facebook.com/SKNSPATIUM

Instagram: Instagram:

instagram.com/skn_spaum/ instagram.com/skn_spatium/

Redaktor Redaktor Naczelna: naczelna:

Opiekamerytoryczna: merytoryczna: Opieka

Okładka: Okładka:

Klaudia Kamińska Kamińska dr Rzeńca Klaudia drAgnieszka Jakub Zasina

dr Jakub Zasina

„CKK Jordanki” „Moniuszki Tower” Aleksandra Wierzbicka Katarzyna Zabost

Redakcja: Redakcja: Aleksandra Aleksandra Gałęziewska Gałęziewska Katarzyna Gorzkiewicz Katarzyna Gorzkiewicz Ewelina Grzanka Ewelina Grzanka Anita Izdebska Anita Izdebska

Magazynww formie formie elektroMagazyn elektronicznejdostępny dostępny na na stronie nicznej stronie internetowej SKN SPATIUM. internetowej SKN SPATIUM.

Koncepcja graficzna i skład: Koncepcja graficzna i skład: AGENT PR Katarzyna Zabost

22

od od redakcji redakcji

Drodzy Drodzy czytelnicy! czytelnicy!

Przed KWARTAŁU. W wydaniu zaprezenPrzedWami Wamidwudziesty dwudziestytrzeci trzecinumer numer KWARTAŁU. Watym tym wydaniu zaprezenPrzed Wami dwudziesty czwarty numer KWARTAŁU, w nim przekrój prac o tetujemy Wam anglojęzyczny artykuł w tematyce wpływu pokoleń X, Y iiZZ–– ich tujemy Wam anglojęzyczny artykuł w tematyce wpływu pokoleń X, Y ich matyce dziedzictwa kulturowego autorstwa studentów EkoMiasta – interdyscyoczekiwań oczekiwańiiperspektyw perspektyw––na naprzekształcenia przekształceniamiast. miast.Możecie Możecietakże takżezapoznać zapoznać plinarnego kierunku studiów prowadzonego przez Wydział Biologii i Ochrony się sięzzinnowacyjnym innowacyjnympodejściem podejściemTomaszowa TomaszowaMazowieckiego Mazowieckiegow wzakresie zakresieochrony ochrony Środowiskaoraz orazzWydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytetu Łódzkiego. środowiska jego działaniami zbliżającymi to miasto do przeistoczenia środowiska oraz z jego działaniami zbliżającymi to miasto do przeistoczeniasię się Wtzw. tym wydaniu dowiecie się, jak mogą działać muzea w okresie pandemii oraz w w tzw.smart smartcity. city.Ponadto, Ponadto,na naprzykładzie przykładzieUniwersytetu UniwersytetuŁódzkiego Łódzkiegodowiecie dowiecie czym jestznaczenie genius loci w kontekście miejskim.

Przedstawimy Wam również, w jaki się, mają uczelnie w iikształtowaniu dziedzicsię,jakie jakie znaczenie mają uczelniewyższe wyższe wochronie ochronie kształtowaniu dziedzicsposób spuścizna łódzkiego przemysłu stała się dziedzictwem kulturowym miasta twa kulturowego miasta. twa kulturowego miasta.

Mamy że w tematy Was iizmotyoraz z nadzieję, jakimi problemami zmagają się obiekty tego dziedzictwa.

Ten numer poMamy nadzieję, żeporuszone poruszone wKWARTALE KWARTALE tematy Waszainteresują zainteresują zmotywują do dalszego pogłębiania wiedzy z zakresu gospodarki przestrzennej. zwoli Wam również dowiedzieć się, czym był brutalizm orazprzestrzennej. jak dzisiaj postrzega wują do dalszego pogłębiania wiedzy z zakresu gospodarki Zapraszamy do Zapraszamy dolektury! lektury! się budownictwo z tego okresu.

Wierzymy, że po zapoznaniu się z prezentowanymi pracami zachęcimy Was do Redakcja KWARTAŁU Redakcja KWARTAŁU refleksji nad znaczeniem dziedzictwa kulturowego w przestrzeni miejskiej.

Zapraszamy do lektury!

Redakcja KWARTAŁU

Zostań współtwórcą KWARTAŁU: Masz pomysł na artykuł? Dostrzegłeś Masz na jakieś ciekawe działaniaDostrzegłeś związane Masz pomysł pomysł na artykuł? artykuł?

Dostrzegłeś jakieś ciekawe działania związane zjakieś gospodarką Chcesz ciekaweprzestrzenną? działania związane zsię przestrzenną?

Chcesz z gospodarką gospodarką przestrzenną?

Chcesz podzielić swoimi przemyśleniami się podzielić swoimi przemyśleniami się ważny podzielić swoimi przemyśleniami na temat?

Przeprowadziłeś bana ważny temat?

Przeprowadziłeś na ważny temat?

Przeprowadziłeś dania i chciałbyś zaprezentować świabadania badania ii chciałbyś chciałbyś zaprezentować zaprezentować tu ich wyniki? Zostań współtwórcą światu ich wyniki? światu ich wyniki?Zostań Zostańwspółtwórcą współtwórcą KWARTAŁU! Propozycję Propozycję współpracy KWARTAŁU! KWARTAŁU! Propozycję współpracy współpracy kierujemydodo wszystkich: zarówno kierujemy kierujemy dowszystkich: wszystkich:zarówno zarównostustustudentów, absolwentów, wykładowdentów, wykładowców dentów, absolwentów, absolwentów, wykładowców osób aktywnych społecznie – iców społecznie ––zzŁodzi, iosób osóbi aktywnych aktywnych społecznie Łodzi, jak ii zz innych ośrodków akademickich. zjakŁodzi, jak i z innych ośrodków akainnych ośrodków akademickich.

Na adresem demickich.

Naczekamy artykuły pod czekamy pod Na artykuły artykuły czekamy pod adresem

adresem kwartal@uni.lodz.pl. Napisz kwartal@uni.lodz.pl.

Napisz do nas, do nas, a w odpowiedzi zwrotnej kwartal@uni.lodz.pl.

Napisz do przenas, akażemy w odpowiedzi zwrotnej przekażemy Ci niezwłocznie wskazówki, a w odpowiedzi zwrotnej przekażemy Ci wskazówki, którymi Ci niezwłocznie niezwłocznie wskazówki, którymi którymi powinieneś się kierować przepowinieneś się kierować przesyłając powinieneś sięswój kierować przesyłając syłając do nas tekst. Czekamy na do nas swój tekst.

Czekamy na Ciebie! do nas swój tekst.

Czekamy na Ciebie!

Ciebie!

zostań zostań współtwórcą współtwórcą KWARTAŁU KWARTAŁU 33 3

esej KamilDudzińska, Ziółkowski Andżelika Gąsiorek Alicja

Muzea czasie pandemii Rola iwaktywność COVID-19: gminy wPrzykłady zakresie Kelvingrove Art Gallery ochronyGallery środowiska Museum, of a perspektywa jej Modern Art, Narodowego Muzeum w Krakowie mieszkańców oraz Muzeum Powstania Przykład gminy miejskiej Tomaszowa Mazowieckiego Warszawskiego Słowakluczowe: kluczowe: muzea, Tomaszów Mazowiecki, partycypacja ochronaośrodki środoSłowa kultura, pandemia COVID-19,społeczna, wirtualne muzea, wiska, budżet obywatelski, zadania gminy kultury Wprowadzenie Ośrodki kultury w dobie pandemii COVID-19 Muzea są instytucjami, którychPolskiej celem jest ,,gromadzenie i trwałapojęcie ochronadecendóbr Konstytucja Rzeczypospolitej z 1997 roku wprowadza naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i nietralizacji władzy państwowej, tym samym czyniąc gminę podstawową jednostką samorządu terytorialnego Gminai treściach posiada obowiązek wykonywania materialnym, informowanie wo Polsce. wartościach gromadzonych zbiorów, zadań, które są niezastrzeżone pozostałych samorządu.

Jednym upowszechnianie podstawowychdla wartości historii,jednostek nauki i kultury polskiej oraz z nich jest szeroko rozumiana ochrona środowiska. światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów” (Ustawa, 1996). Nie można wyobrazić Ochrona środowiska to temat z pozoru prosty, lecz w praktyce wymaga uczestsobie świata bez tych ośrodków. Dają nam one zasób wiedzy z dziedziny historii nictwa wielu aktorów, którzy wykorzystując dostępne narzędzia są w stanie i kultury. Są też odpowiedzialne za budowanie więzi społecznych, dzięki wspólrealizować to zadanie w sposób efektywny. Rola władz nie powinna ograniczać nemu doznawaniu sztuki programów, i dzieleniu się opiniami na jej czy temat. się jedynie do tworzenia planów i strategii realizowania inwestycji, ale również powinna rozciągać się na analizę potrzeb mieszkańców oraz współOd momentu, gdy portale społecznościowe dużą popularność, przekapracę z nimi poprzez sprawdzone narzędzia, osiągnęły np.: konsultacje, budżet obywatelski, zywanie informacji jest możliwe jeszcze większym Dzięki popularyzacji a także na stosowanie nowych w rozwiązań w postaci zakresie. ekoinnowacji.

413

Internetu wiele rozwiązań zostało implementowanych także w instytucjach kultury.

Wprowadzono w nich takie innowacje, jak: wirtualne wystawy, elektroniczne katalogi eksponatów muzealnych oraz filmy promujące wydarzenia, które pozwalają zwiększać grono odbiorców (Zachara, 2016). Skutkiem takich działań jest umocnienie relacji pomiędzy sektorem kultury a społeczeństwem (Pawłowska & Magota, 2014).

Rok 2020 wiązał się z wieloma wyzwaniami, które były skutkiem pojawienia się pandemii COVID-19. Doprowadziła ona do sparaliżowania funkcjonowania gospodarki na całym świecie. Czas ten okazał się równie trudny dla ośrodków kultury. Dotychczasowe wzorce funkcjonowania jednostek przestały być odpowiednie. Z dnia na dzień obiekty te zostały zmuszone do wykorzystywania tylko i wyłącznie form przekazu za pośrednictwem Internetu.

Istotną kwestią były wcześniejsze doświadczenia muzeów w wykorzystywaniu technologii, umożliwiające zainteresowanym odwiedzenie danych miejsc poprzez świat wirtualny. W czasie pandemii wyżej wspomniane innowacje zaczęto wykorzystywać na szerszą skalę. Zmobilizowało to większą ilość ośrodków kultury do wdrażania rozwiązań, które będą pomocne przy promowaniu muzeum oraz dziedzictwa kulturowego. Celem eseju jest przedstawienie inicjatyw, które zostały wdrożone w muzeach zarówno w Szkocji, jak i w Polsce, podczas trwania pandemii COVID-19. Dodatkowo podjęto się porównania i oceny ofert tych instytucji.

Innowacje wykorzystywane w wybranych muzeach w Szkocji i Polsce Przykładem wprowadzenia różnego rodzaju rozwiązań umożliwiających dostęp do zasobów muzealnych są Kelvingrove Art Gallery Museum (fot. 1) oraz Gallery Fotografia 1. Kelvingrove Art Gallery Museum

Źródło: archiwum własne autorek (2018).

5

of Modern Art (GoMA) (fot. 2), które mieszczą się w Glasgow w Szkocji. Obecnie (marzec 2020 r.) obiekty pozostają zamknięte, jednak ich użytkownicy mogą cieszyć się sztuką dzięki rzetelnie prowadzonym stronom internetowym, profilom na Facebooku oraz Twitterze. Wydarzenia organizowane przez te muzea w sieci prezentuje tabela 1.

Fotografia 2. Gallery of Modern Art (GoMA)

Źródło: archiwum własne autorek (2018).

Tabela 1. Przegląd inicjatyw podejmowanych przez Kelvingrove Art Gallery Museum oraz Gallery of Modern Art

Kelvingrove Art Gallery Museum

Gallery of Modern Art (GoMA)

• Kreatywne

• Cyfrowe

warsztaty – wydarzenia kierowane są do różnych grup wiekowych. Zajęcia poświęcone są rozmaitym zagadnieniom dotyczącym technik artystycznych oraz relaksacyjnych. Dodatkowo w muzeum planowane są sesje warsztatów ,,Creative Parents” kierowane szczególnie do rodziców z dziećmi.

wystawy – muzeum, dzięki wykorzystaniu zaawansowanych technologii, stworzyło wiele ciekawych wystaw m.in. ,,Thistles and Dandelions”. Projekt miał za zadanie ukazać historię kobiet w Glasgow. Informacje umożliwiające stworzenie wystawy zostały pozyskane poprzez wirtualne warsztaty.

6

• Transmisje koncertów

• Projekty

– przykładowo w muzeum odbył się bezpłatny recital świąteczny pt. ,,Walking In The Air”. Pod-

przeprowadzane zdalnie – jednym z nich jest Małe Studio Animacji, realizowane przez Creative Scotland

czas słuchania znakomitego występu na organach, widzowie mogli zapoznać się z wnętrzem samego obiektu. Nagranie jest dostępne w portalach społecznościowych. Kolejnym wydarzeniem był koncert Duncana Chisholma. Wydarzenie było płatne, lecz jego fragment można obejrzeć na profilu muzeum, jak i samego artysty.

Wirtualna prezentacja eksponatów – administrator strony udostępnia zdjęcia zbiorów muzealnych wraz z ich dokładnymi opisami.

Wystawy – funkcjonuje również strona, która daje możliwość zapoznania się z większością eksponatów w formie wirtualnej wystawy (360 stopni).

przy współpracy ze szkołą podstawową.

Po 9 miesiącach możemy obejrzeć krótkometrażowy film pt. ,,The Mice and the Bakers”.

Warsztaty dla dorosłych – muzeum udostępnia również zajęcia ,,Mindful Art”. Zajęcia mają różnorodne tematykę, np. „The Art of Marbling”, które w zaciszu swojego domu pozwalają stworzyć własne prace. Warsztaty udostępniane są w formie nagrania bądź w formie instrukcji.

Wystawy na portalu YouTube – na profilu Glasgow Museums znajdują się filmy, które przestawiają wybrane kolekcje eksponatów. Oprowadzanie jest świadczone przez pracowników muzeum.

•

•

•

•

Źródło: opracowanie własne na podstawie stron internetowych (GoMA) oraz profilów muzeów w portalach społecznościowych (Facebook, Twitter).

W Polsce muzea również starają się wykorzystywać rozwój technologiczny i w dalszym ciągu przekazywać wiedzę, kulturę danego miejsca i utrzymywać pamięć o dziedzictwie kulturowym pomimo utrudnień pandemicznych. Instytucji kultury, które mają w swojej ofercie e-wydarzenia w Polsce, jest wiele. Przykładem są Narodowe Muzeum w Krakowie oraz Muzeum Powstania Warszawskiego. Druga z wymienionych instytucji uważana jest za prekursora pod względem wprowadzenia pierwszych w kraju innowacji umożliwiających dostęp do wirtualnych zasobów muzealnych. Jednostki te udostępniają zasoby muzealne korzystając ze swoich stron internetowych, profilów w mediach społecznościowych i kanałach YouTube (tabela 2).

7

Tabela 2. Przegląd inicjatyw podejmowanych przez Muzeum Narodowe w Krakowie oraz Muzeum Powstania Warszawskiego

Muzeum Narodowe w Krakowie

Muzeum Powstania Warszawskiego

• Wirtualny spacer – rozwiązanie, które po- • Wydarzenia – dostępne są płatne lekcje zwala w realistyczny sposób odwzorować wnętrze muzeum oraz poznać jego eksponaty.

Cykle edukacyjne dla dzieci – zajęcia prowadzone są w formie online. Dotyczą one różnej tematyki, np. prowadzone są na podstawie wykładu. Organizatorzy przygotowali również materiały, które pozwolą uatrakcyjnić zajęcia.

Zajęcia online dla seniorów – głównym celem spotkań jest aktywizacja osób starszych i umożliwienie im pozyskiwania wiedzy w przystępny sposób. Zajęcia prowadzone są na platformie Zoom i poruszają wiele interesujących tematów, m.in. losy bohaterki obrazu pt. ,,Dama z gronostajem”.

Cyfrowa kolekcja – muzeum umożliwia również zaznajomienie się z dziełami sztuki poprzez kolekcję online.

YouTube – na kanale możemy zobaczyć

•

•

• •

np. kulisy powstawania ekspozycji czy oprowadzanie po wystawach.

online, na których obejrzeć można kolekcje muzealne lub płatne lekcje z nauczycielami dla dzieci klas II-VIII. Instytucja prowadzi także program ,,Raz, dwa, trzy, warszawiakiem jesteś Ty!”, który umożliwia dzieciom uczestniczenie w grze online z zagadkami.

Wirtualne zwiedzanie – multimedialna platforma stała się możliwością odwiedzenia muzeum w formie online. Rozwiązanie to pozwoliło zwiększyć dostępność zasobów muzealnych oraz powiększyło grono odbiorców.

YouTube – rozbudowany kanał muzeum ma do zaoferowania odbiorcy wywiady, audiobooki, spotkania autorskie oraz wspólne śpiewanie, które integruje społeczność.

Zasoby cyfrowe – materiały udostępniane są w różnej formie np. archiwalne

•

•

•

zdjęcia, bazę ofiar Powstania Warszawskiego oraz relacje świadków.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych (Muzeum Powstania Warszawskiego, Muzeum Narodowe w Krakowie) oraz profilów muzeów w portalach społecznościowych (Facebook, Twitter, YouTube).

Podsumowanie Na przykładzie zarówno muzeów ze Szkocji, jak i z Polski, można zaobserwować podobieństwa w ich działaniach. Chętnie wykorzystywaną formą były wirtualne spacery oraz cyfrowe kolekcje eksponatów muzealnych. Ponadto pojawiały się wydarzenia, które w szczególności kierowane były do danych grup wiekowych. Zauważalną różnicą jest brak prowadzenia kanałów na platformie YouTube, zarówno przez zespół Kelvingrove Art Gallery Museum oraz Gallery of Modern Art, w porównaniu z polskimi muzeami. Takie profile mogłyby posłużyć do pozyskiwania większego grona zainteresowanych i promowania wydarzeń, które mają nastąpić w przyszłości. Z analizy wynika, że 8

jednostki te powielają schematy funkcjonowania, które przynoszą zamierzone efekty w innych instytucjach. Zjawisko to jest zrozumiałe ze względu na chęć posiadania lepszej bądź porównywalnej oferty w stosunku do muzeów na całym świecie.

Działalność muzeów w Internecie pozwala utrzymać ciągłość uczestniczenia w ich funkcjonowaniu. Istotą prawidłowego działania tych placówek jest odpowiednie zarządzanie oraz kompetentność pracowników podczas wykonywania obowiązków, które pozwalają na stworzenie przystępnych ofert dla odbiorców. Proces ten nie jest łatwy zważywszy na brak popularyzacji wydarzeń organizowanych przez instytucje kultury w środkach masowego przekazu. Są one często pomijane bądź całkowicie się o nich zapomina. Zjawisko to jest nietypowe, ponieważ muzea stały się miejscem nie tylko edukacji, ale również rozrywki. Dodatkowo nie pełnią już jedynie zadania ochrony dziedzictwa, ale są kreatorami jej nowej, cyfrowej formy. Podsumowując, mnogość wykorzystywanych technologii jest potencjałem ku wyzwoleniu kreatywności oraz szansą odnalezienia nowego sposobu interakcji w czasie pandemii.

Bibliografia: GoMA (b.d.). Gallery of Modern Art (GoMA) Glasgow, Mindful Art - The Art of Marbling. Dostęp dnia: 2021.01.20 ze źródła https://galleryofmodernart.blog/portfolio/mindful-art-the-art-of-marbling/ GoMA (b.d.). Gallery of Modern Art (GoMA) Glasgow, Thistles and Dandelions – ,,At Home”, a Digital Exhibition. Dostęp dnia: 2021.01.20 ze źródła: https://galleryofmodernart.blog/portfolio/thistlesand-dandelions/ Muzeum Narodowe (b.d.). ROZMOWY W ETERZE – ZAJĘCIA ONLINE DLA SENIORÓW. Dostęp dnia: 2021.01.20 ze źródła https://mnk.pl/artykul/rozmowy-w-eterze-zajecia-online-dla-seniorow Muzeum Narodowe w Krakowie (b.d.). MNK ONLINE. Dostęp dnia: 2021.01.20 ze źródła: https://mnk. pl/aktualnosci/mnk-online Muzeum Powstania Warszawskiego (2008.07.03). Muzeum on-line. Dostęp dnia 2021.01.20 ze źródła: https:// www.1944.pl/artykul/muzeum-on-line,2453.html Muzeum Powstania Warszawskiego (b.d.). Zasoby cyfrowe MPW. Dostęp dnia: 2021.01.20 ze źródła: https://www.1944.pl/zasoby-muzeum.html Pawłowska, A., & Magota, Ł. (2014). Wirtualne Muzea w Internecie – forma promocji i udostępniania dziedzictwa kulturowego czy nowy walor turystyczny? Turystyka Kulturowa, (9), 46-58.

Ustawa (1996). Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 902).

Zachara, T. (2016). Technologia cyfrowa w muzeach narracyjnych na przykładzie Muzeum Powstania Warszawskiego i Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Zagadnienia Informacji Naukowej – Studia Informacyjne, 54(2), 94-118.

9

esej Kamil Ziółkowski Klaudia Zamora, Krzysztof Zając

Rola i aktywność Łódzkie fabryki: Od zasobu dziedzictwa gminy wdo zakresie ochrony środowiska a perspektywa jej mieszkańców

Słowa kluczowe: Łódź, fabryki, dziedzictwo kulturowe, tereny poprzemysłowe, rewitalizacja, Manufaktura, Księży Młyn Po upadku systemu komunistycznego w Polsce w roku 1989 miasto Łódź pogrążyło się w kryzysie gospodarczym i tożsamościowym. Nie chciano, by wiązane było z wizerunkiem promowanym w czasach PRL: socjalistycznej przemysłowej metropolii. Jednocześnie niemożliwe było budowanie tożsamości na bazie historii sięgającej średniowiecza i ucieleśnionej w jakieś zabytkowej zabudowie starówki, ponieważ Łódź takowych nie posiada. Mimo pewnych prób pozytywnego nawiązania do XIX-wiecznej industrialnej Przykład gminyŁódź miejskiej Mazowieckiego historii przedstawiającej jako „ziemięTomaszowa obiecaną” dla ludzi przedsiębiorczych, miasto pozostało z upadającymi kompleksami fabrycznymi. Te zaś, mimo że w części uznane za zabytkowe, nadal kojarzyły się z obalonym ustrojem (Young & Kaczmarek, 2008).

Słowa kluczowe: Tomaszów Mazowiecki, partycypacja społeczna, ochrona środowiska,ponad budżetdekadę obywatelski, zadania gminy Przez Łódź nie potrafiła skorzystać ze spuścizny pozostawionej przez jej XIX-wiecznych mieszkańców. W tym czasie wyburzono lub pozostawioWprowadzenie no by niszczały niezliczoną liczbę zabytkowych budowli (Janiak, 2006). Stanowiło to dobitny przykład różnicy pomiędzy zasobami czyli wszystkimi doKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 kulturowymi, roku wprowadza pojęcie decenbrami stworzonymi przez ludzi (Broński, 2006), a dziedzictwem kulturowym, któtralizacji władzy państwowej, tym samym czyniąc gminę podstawową jednostką re „...jest kwestią wyboru i akceptacji dziedziczących.

Jest nimwykonywania nie wszystko samorządu terytorialnego w Polsce.przez Gmina posiada obowiązek to, co wktóre spadku zostawiły minione pokolenia, leczsamorządu. to co dziedziczący zadań, sąkulturalnym niezastrzeżone dla pozostałych jednostek Jednym nich jest szeroko ochrona zzniego chcą przyjąćrozumiana na własność i za cośrodowiska. chcą przyjąć odpowiedzialność” (Tomaszewski, 2000:9). W przypadku Łodzi mieliśmy właśnie do czynienia z zasobami Ochrona środowiska to temat z pozoru prosty, lecz obecnie w praktyce wymaga oczach uczestkulturowymi, które były niechciane i które dopiero na naszych nictwa wielu aktorów, którzy wykorzystując dostępne narzędzia są w w coraz większym stopniu przyjmowane są jako dziedzictwo kulturowe. stanie realizować to zadanie w sposób efektywny. Rola władz nie powinna ograniczać się jedynie do tworzenia programów, planów i strategii czy realizowania inwestycji, Do łódzkiej spuścizny zaliczają się liczne elementy zabudowy takie jak famuły czy kaale również powinna rozciągać się na analizę potrzeb mieszkańców oraz współmienice.

Ważne są też sprawdzone bez wątpienianarzędzia, wille i pałace fabrykanckie,budżet którymiobywatelski, usiane jest pracę z nimi poprzez np.: konsultacje, miasto.

Jednak komponentem, który najbardziej wyróżnia Łódź są fabryki, ponieważ, a także na stosowanie nowych rozwiązań w postaci ekoinnowacji.

13 10

„Bez wątpienia Łódź to miasto stworzone dla przemysłu i przez przemysł” (Nowakowska & Walczak, 2016:51). W dalszej części eseju autorzy skupią uwagę właśnie na nich.

Koronnym przykładem tego, jak zasób kulturowy stał się dziedzictwem kulturowym, jest fabryczny kompleks Izraela Poznańskiego, znajdujący się przy ulicy Ogrodowej. W 2003 roku rozpoczęto na jego terenie budowę centrum handlowego Manufaktura finansowanego przez zagranicznych inwestorów. Prace poprzedzone były wyburzeniami współczesnych naniesień na zabytkowe budynki.

W 2006 roku obiekt został oddany do użytku. Oprócz galerii handlowej znajduje się tam obecnie wiele lokali gastronomicznych, kino, filia Muzeum Sztuki w Łodzi - ms2 oraz Muzeum Fabryki, w którym można poznać historię zespołu fabrycznego Manufaktura i XIX-wieczne techniki obróbki bawełny. Otwarcie Manufaktury stanowiło przełom w kwestii przemiany industrialnych zasobów w dziedzictwo Łodzi. Nagle stała się ona niezwykle popularnym miejscem spotkań mieszkańców i symbolem miasta. Pokazała, że stare zaniedbane fabryki można i opłaca się odnawiać, nadając im nowe funkcje. Przykład ten nie przeszedł niezauważony.

Fotografia 1. Monopolis

Źródło: archiwum własne (2021).

Najnowszą łódzką inwestycją, którą można porównać do Manufaktury, jest otwarte na początku 2020 roku centrum biurowo-rozrywkowo-kulturalne Monopolis (fot.

1) powstałe w wyniku przebudowy Zespołu Zakładów Przemysłu Spirytusowego „Monopol Wódczany” przy ulicy Kopcińskiego 62. Mimo że znacznie mniejsze od swojej poprzedniczki i jeszcze nie w pełni ukończone, to stanowi ono kolejny do11

wód atrakcyjności łódzkich fabryk dla inwestorów. Warto zwrócić uwagę, że w wypadku Monopolis postawiono na zupełnie inne wykorzystanie przestrzeni. Tutaj domyślnie mają dominować powierzchnie biurowe, kiedy w Manufakturze najwięcej miejsca przeznaczono na handel. Mocniej w Monopolis zaakcentowana jest też funkcja kulturowa widoczna w dużym nacisku położonym na wydarzenia organizowane na Scenie Monopolis i w ARTgalerii. Pokazuje nam to trend, który pojawia się także w kolejnych dwóch obecnie powstających realizacjach.

Zarówno Fuzja, czyli przebudowywany obecnie kompleks fabryczny otaczający charakterystyczną secesyjną elektrownię Scheiblera przy ulicy Tymienieckiego 5/7, jak i Widzewska Manufaktura przy ulicy Piłsudskiego 135, powstająca z przebudowy zespołu industrialnego o tej samej nazwie, to inwestycje stawiające na różnorodne użytkowanie przestrzeni, łączące funkcje biurowe, mieszkalne i komercyjne. Takie zagospodarowanie terenu wpisuje się w nowoczesne trendy urbanistyczne, które postulują wielofunkcyjne wykorzystanie przestrzeni pozwalające między innymi na wypełnienie ich ludźmi przez całą dobę i w każdy dzień tygodnia, a nie tylko w weekendy lub podczas typowych godzin pracy (Raman & Roy, 2019).

Nie wszystkie inwestycje w łódzkie fabryki odniosły jednak komercyjny i urbanistyczny sukces. W 2005 roku powstał Fotografia 2. Przędzalnia Scheiblera pomysł wykorzystania ogromnego budynku przędzalni Scheiblera (fot.

2) przy ulicy Tymienieckiego 25 na pierwsze w Polsce lofty. Zagraniczny inwestor ukończył prace budowlane w 2010 roku. Mimo ogromnego marketingowego sukcesu już dwa lata później ten sam inwestor ogłosił upadłość. Udało mu się sprzedać tylko jedną trzecią mieszkań składających się na inwestycję. Przyczynami takiego scenariusza były najprawdopodobniej kryzys gospodarczy z 2008 roku, jak i niedopasowanie inwestycji do lokalnych warunków rynkowych (Liszewska, 2012). Obecnie większość mieszkań ma już właścicieli, jednak Źródło: archiwum własne (2021).

12

wiele z nich nie ma stałych lokatorów, ponieważ są jedynie apartamentami do wynajęcia na krótki czas. Nie wiadomo również, czy stojący równolegle do przebudowanej przędzalni okazały budynek fabryczny przy Przędzalnianej 71 doczeka się renowacji. W efekcie przez długi czas zrewitalizowana przędzalnia nie była miejscem, które mogłoby tchnąć nowe życie w osiedle Księży Młyn. W ostatnich latach trend ten zaczął się jednak odwracać wraz z nowymi biznesami otwierającymi działalności bezpośrednio na terenie inwestycji, jaki i w bezpośredniej bliskości.

Ta część miasta oprócz przędzalni Scheiblera obfituje jednak także w inne obiekty pofabryczne, dla których znaleziono całkowicie odmienne zastosowanie.

Fotografia 3. Siedziba ŁSSE

Źródło: archiwum własne (2021).

Budynki fabryczne należące do rodziny Grohmanów położone są jedynie 100 metrów dalej, przy ulicy Tymienieckiego 22/24 i w większości zostały zaadoptowane do pełnienia nowych funkcji magazynowych i przemysłowych.

Swoją siedzibę ma tam też Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna (fot. 3), której udało się odnowić i rozbudować dawną fabrykę Grohmana na cele biurowe, konferencyjne i wystawiennicze. Dzięki bliskości osiedla dawnych domków robotniczych i kilku restauracji cała okolica łączy teoretycznie różne funkcje.

Niestety, poszczególne kompleksy historycznej zabudowy wciąż otoczone są murami i ogrodzeniami tworząc zamknięte enklawy. Brakuje też atrakcyjnych przestrzeni publicznych, które mogłyby połączyć je w całość i przyciągnąć ludzi na dłużej. Przy ulicy Tymienieckiego pod numerem 24 znajduje się także 13

budynek przędzalni cienkoprzędnej należącej niegdyś do Grohmanów, który będąc w bardzo złym stanie technicznym, stanowi wyrwę w rewitalizowanej przestrzeni. Obecnie nie wiadomo nic o planach jego przebudowy. Na południe od Księżego Młyna mamy do czynienia z podobną sytuacją.

Fotografia 4. Fabryka Adama Ossera

Źródło: archiwum własne (2021).

Przy ulicy Przybyszewskiego 222 stoi dawna fabryka Adama Ossera (fot. 4), która tak samo jak wspomniana przędzalnia cienkoprzędna Grohmana popada w ruinę i niewiele wskazuje na to, żeby ta sytuacja miała się poprawić. Nie jest to jednak najgorszy los, jaki może spotkać zabudowę postindustrialną. W 2005 roku została całkowicie wyburzona fabryka Norbelana znajdująca się przy ulicy Żeromskiego 118 (dawniej Zakłady Przemysłowe Karola Eiserta), a na jej miejsce zostały wzniesione dwa osiedla apartamentowców. Podobny los może czekać pozostałości po zakładach Uniontex przy Tymienieckiego 3/5 (nazywanych „papieską fabryką” ze względu na odwiedziny papieża Jana Pawła II w 1987 roku) (fot. 5). Obecnie znajdują się tam głównie ruiny i według najnowszych pomysłów większość z nich ma zostać uprzątnięta, a na ich miejsce postawione nowe osiedle (Darda, 2019). Są także przykłady kompleksów niemal całkowicie zapomnianych, jak zespół dawnej 14

fabryki Biedermanna znajdujący się przy ulicy Północnej pomiędzy numerami 34 i 36. Do dzisiaj przetrwało z niego niewiele budynków. Najbardziej rzucającymi się w oczy są dwie wieże nazywane „wodną” i „kurzową”.

Fotografia 5. Zakłady Uniontex

Źródło: archiwum własne (2021).

Warto jednak zauważyć, że obecnie w Łodzi budynkami fabrycznymi zainteresowani są nie tylko prywatni inwestorzy, wokół działań których skupiony jest ten esej. Działania przy zabytkach poprzemysłowych podjęły również instytucje publiczne, co pozytywnie może wpłynąć na wykorzystanie tych unikatowych przestrzeni. Za sprawą ich inicjatyw wiele cennych miejsc już doczekało się drugiego życia, czego dowodem są między innymi zrewitalizowane Elektrociepłownia EC1 przy ulicy Targowej 1/3, Fabryka Sztuki i Art_Inkubator znajdujące się w przy Tymienieckiego 3, czy sąsiadujący z nią Bielnik Kopischa.

Droga, którą przeszły łódzkie przemysłowe zasoby kulturowe do stania się dziedzictwem, nie była łatwa. Początkowo dobra materialne, które się na to dziedzictwo składają, czyli postindustrialna architektura, były w najlepszym razie ignorowane, a w najgorszym aktywnie niszczone. Warto jednak zaznaczyć, że już w latach 80. i 90. istniały kręgi eksperckie doceniające łódzkie zasoby i traktujące je jako dziedzictwo, które należy chronić. Jednak dopiero dziś bliskie im wartości stają się powszechne wśród mieszkańców Łodzi.

15

Przykłady rewitalizacji Manufaktury i loftów Scheiblera są, zdaniem autorów, rodzajem klamry historycznej dla Łodzi. W końcu w XIX wieku w dużej mierze to przybysze z zachodu musieli pokazać ówczesnym łodzianom jak zakładać fabryki i tworzyć tekstylne imperia. W bardzo podobny sposób dzisiejszym mieszkańcom Łodzi, którzy wstydzili się swojego miasta, zagraniczni inwestorzy „otworzyli oczy” na wartość spadku, jaki otrzymali. Dopiero wtedy ogół społeczeństwa, a więc i miasto, mogło zaakceptować i zacząć identyfikować się ze swoją przeszłością.

Proces ten dalej trwa i nie obywa się bez problemów. W coraz więcej miejsc wtłaczane jest nowe życie, a jednocześnie inne popadają w ruinę. Mimo to, bez wątpienia, miasto w końcu się przebudziło i wzięło odpowiedzialność za swoją poprzemysłową spuściznę.

Bibliografia: Broński, K. (2006). Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym. Doświadczenie polskie doby transformacji (po 1989 r.). Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 706, 7–26.

Darda, M. (16.12.2019). Dawny Uniontex czeka na przebudowę. Czy ruina przy Kilińskiego w Łodzi przestanie straszyć? „Budowa może ruszyć za kilka miesięcy”. Dostęp dnia 08.02.2021 ze źródła: https://dzienniklodzki.pl/dawny-uniontex-czeka-na-przebudowe-czy-ruina-przy-kilinskiego-w-lodzi-przestanie-straszyc-budowa-moze-ruszyc-za-kilka-miesiecy/ar/c3-14657373 Janiak, M. (2006). Definiowanie to proces. Twórcy łódzkiego metapolis. Kronika Miasta Łodzi, 1/2006, 23-27.

Liszewska, K. (13.04.2012). Smutny koniec słynnych loftów u Scheiblera? Dostęp dnia 08.02.2021 ze źródła: https://archirama.muratorplus.pl/architektura/smutny-koniec-slynnych-loftow-uscheiblera,67_1480.html Nowakowska, A., & Walczak, B. (2016) Dziedzictwo przemysłowe jako kapitał terytorialny. Przykład Łodzi. Gospodarka w Praktyce i Teorii, 45, 45-56.

Raman, R., & Roy, U. (2019) Taxonomy of urban mixed land use planning. Land Use Policy, 88, 104102.

Tomaszewski, A. (2000) Dziedzictwo i zarządzanie. [w:] K. Gutowska (red.), Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym. Warszawa: Res Publica Multiethnica, 7-11.

Young, C. & Kaczmarek, S. (2008). The Socialist Past and Postsocialist Urban Identity in Central and Eastern Europe: The Case of Łódź, Poland. European Urban and Regional Studies 15(1), 53–70.

16

esej Kamil KamilaZiółkowski Krawczyk

Rola i aktywność Bez kompromisów: gminy w zakresie Ocalić brutalizm ochrony środowiska a perspektywa jej mieszkańców Słowa kluczowe: brutalizm, Le Corbusier, modernizm, krytyka architektury Wprowadzenie

Brutalizm – kontrowersyjny, nieoczywisty nurt w architekturze, wzbudzający skrajne reakcje i emocje. Jego nazwa pochodzi od francuskiego określenia béton brut, co w wolnym tłumaczeniu oznacza nic innego, jak surowy beton (ang. raw concrete). Zarówno w języku francuskim, jak i angielskim, słowo to brzmi co najwyżej odrobinę twardo i stanowczo, ale nie tak „brutalnie” jak w języku polskim.

Przykład miejskiej Jednakże, to gminy właśnie język w dużejTomaszowa mierze kształtujeMazowieckiego rzeczywistość, dlatego szczególnie w Polsce architektura późnego modernizmu bardzo szybko zyskała miano brutalizmu i wiążące się z tym negatywne konotacje.

Słowa kluczowe: Tomaszów Mazowiecki, partycypacja społeczna, ochrona środowiska, Nic dobudżet ukryciaobywatelski, zadania gminy Wprowadzenie Brutalizm zrodził się w drugiej połowie lat 40. XX wieku we Francji. Po zakończeniu II wojny światowej wiele miast wymagało natychmiastowej odbudowy, a ludzie Konstytucja Polskiej z 1997 roku wprowadza pojęcie potrzebowali Rzeczypospolitej godnych warunków mieszkaniowych.

To najważniejsze zadaniedecendla artralizacji władzy państwowej, tym samym czyniąc gminę podstawową jednostką chitekta postanowił zrealizować Le Corbusier projektując Unité d’Habitation w Marsamorządu terytorialnego w Polsce. Gmina posiada obowiązek wykonywania sylii – Jednostkę Marsylską, która wiele lat później została mianowana ikoną brutazadań, które są niezastrzeżone dla pozostałych jednostek samorządu. Jednym lizmu (Niebrzydowski, 2018). Pierwotny projekt zakładał budowę na konstrukcjach z nich jest szeroko rozumiana ochrona środowiska. stalowych, ale finalnie zdecydowano się na wykorzystanie betonu, którego koszt był o wiele niższy. „Jednostka była realizacją koncepcjiwymaga budynku-miasta Ochrona środowiska to temat Marsylska z pozoru prosty, lecz w praktyce uczestprzeznaczonego dla wertykalnej mieszczącego tylko mieszkania, ale nictwa wielu aktorów, którzy społeczności, wykorzystując dostępne nie narzędzia są w stanie także pełniącego cały szereg funkcji społecznych. wielkość jak naograniczać ówczesne realizować to zadanie w sposób efektywny.

RolaJejwładz nie była powinna się jedynie do tworzenia programów, planów i strategii realizowania inwestycji, czasy rekordowa – długość 165 metrów i wysokość 56czy metrów.

Przytłaczający był ale również powinna rozciągać analizę potrzeb mieszkańców oraz współnie tylko ogrom betonowej formy,sięalenatakże jej rzeźbiarska siła i wyrazistość” – pisze pracę z nimi poprzez sprawdzone np.: konsultacje, Niebrzydowski (2018:37).

Budyneknarzędzia, ten zapoczątkował zupełniebudżet nowe obywatelski, podejście do a także na stosowanie nowych rozwiązań w postaci ekoinnowacji.

13 17

architektury i jej roli w przestrzeni i w społeczeństwie. Surowy, nieotynkowany, wyeksponowany na elewacji beton w zamyśle Le Corbusiera miał symbolizować ludzką szczerość, godność i lojalność (Ciarkowski, 2020).

Zachwyt i entuzjazm projektanta wobec zrealizowanej koncepcji zdominowały głosy krytyczne, które zaczęły pojawiać się w środowisku. W 1957 r. w trakcie zebrania w Królewskim Instytucie Architektów Brytyjskich podano w wątpliwość powiązanie pomiędzy projektowaniem budynków zgodnie z zasadami proporcji a ich poziomem jakości estetycznej. Była to otwarta krytyka podejścia do projektowania, które reprezentował Le Corbusier (Barnaś, 2007). To nie przeszkodziło innym twórcom, którzy widząc potencjał w prostej konstrukcji, zaczerpnęli inspirację i zaczęli szerzyć idee francuskiego architekta na całym świecie. Radykalny w swojej formie, surowy, pozbawiony zbędnych zdobień i dodatków styl, zrewolucjonizował krajobraz wielu miast i trwał aż do początku lat 70. XX wieku. Brutalizm zaczął reprezentować ten rodzaj bezkompromisowej estetyki, którą można było zrozumieć lub nie.

Piękno tkwi w prostocie Patrząc na budowle brutalistyczne, na pierwszy rzut oka można byłoby odnieść wrażenie, że są niedopracowane, porzucone w trakcie wykańczania, pozostawione w „stanie surowym”. Niczego nie ukrywają ani nie udają – na elewacjach można dostrzec ślady po drewnianych deskach i żłobienia po procesie szalowania, które zastygły na zawsze i nigdy nie zostaną zamaskowane. Piewcy brutalizmu skutecznie skupili uwagę na symetrii, regularności, perspektywie i prostocie. Ponadto, wyjęli to wszystko, co składa się na funkcjonalność w budynku i przenieśli akcent z wnętrza na zewnątrz. Za ideą brutalizmu stanęło przekonanie, że przyszłością świata jest wolność i równość wobec wszystkiego i wszystkich (Pfeifer, 2020). Zwrócono się w kierunku przestrzeni, harmonii, efektywności i właściwości wykorzystywanych materiałów, ale z jednoczesnym zamiarem budowania nowego wspaniałego świata.

Architekci brutalistyczni konstruowali kolejne budynki w taki sposób, aby były mocniej osadzone w krajobrazie, często stając się jego elementem „odstającym” i agresywnym. To przyczyniało się do coraz głośniejszej krytyki. Zdaniem niektórych ten styl budowania był antyspołeczny i dystopijny, co jest w pewien sposób ironią, ponieważ brutalizm z założenia miał na celu odbudowywanie społeczeństw.

Rayner Banham, brytyjski krytyk architektury, w jednym ze swoich esejów określa budynki brutalistyczne jako etyczne, ale nie estetyczne (Vince, 2018) – być może więcej osób myślało w taki sam sposób.

18

Na ratunek brutalowi Choć bardzo popularny w Europie i na świecie, w Polsce brutalizm nie przyjął się z tak wielkim powodzeniem. Katowicka Superjednostka, krakowski Hotel Forum, wrocławskie Osiedle Grunwaldzkie (potocznie: „sedesowce”) to przykłady brutalistycznych realizacji (SOS Brutalism, b.d.), które przetrwały próbę czasu i ogień krytyki ze strony zwolenników nowszego budownictwa i termomodernizowania wszystkich budowli starszych niż 50 lat. Jednym z najsłynniejszych, ale niestety nieistniejącym już przykładem tego nurtu, był budynek dworca kolejowego w Katowicach. „People either love buildings or hate buildings. Brutalism is in exactly that zone.” – powiedział w jednym z wywiadów Michael Wiencek (Terway, 2019), założyciel Wiencek+Associates.

W miarę upływu czasu, który nie oszczędza betonowych konstrukcji, a wręcz przeciwnie – sprawia, że stają się coraz trudniejsze do obrony – miłośnicy „brutalu” zaczęli formować stowarzyszenia i fundacje, które działają na rzecz ochrony dziedzictwa brutalizmu na świecie. Przepisy prawa nie są pomocne w kwestii ochrony budowli, które powstały stosunkowo niedawno. Wiele budynków zagrożonych jest wyburzeniem, dlatego powstają globalne projekty takie jak SOS Brutalism. To baza danych, która zawiera listę ponad 2000 betonowych konstrukcji z całego świata, które stały się przedmiotem zainteresowania ze względu na styl, w jakim zostały wzniesione. Na liście znajdują się również obiekty z Polski – Universus w Warszawie oraz była siedziba Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach. Projektów i inicjatyw jest tyle, ile jest takich budynków na świecie, ponieważ każdy z nich jest unikatowy i ma swoje własne grono zwolenników.

Podsumowanie Miłośnicy brutalizmu chcą widzieć krajobraz miejski złożony tylko z żelbetonowych konstrukcji, opozycjoniści mówią jednogłośnie – remontować lub wyburzać.

Takie skrajne emocje świadczą o tym, że mamy do czynienia z czymś wyjątkowym w swym rodzaju. Jednakże w taki sam sposób, w jaki dbamy o średniowieczne mury obronne (lub pozostałości po nich), gotyckie katedry i secesyjne pałace, tak samo powinniśmy zachowywać dziedzictwo brutalizmu, które jest świadectwem pewnej epoki oraz znakiem, innych niż obecne, czasów.

19

Bibliografia: Barnaś, J. (2007). Kryterium piękna w architekturze. Czasopismo Techniczne Architektura, 104(6-A), 173-176.

Ciarkowski, B. (2020). Funkcja wynikająca z formy - adaptacja architektury powojennego modernizmu do nowych programów funkcjonalnych. Ochrona dziedzictwa kulturowego, (9), 15-28.

Niebrzydowski, W. (red) (2018). Architektura brutalistyczna a idee Nowego Brutalizmu. Białystok: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej.

Pfeifer, K. (2020.01.22). Archipelag Utopii: brutalizm w Polsce. Dostęp dnia 2021.02.07 ze źródła: https://architectu.pl/artykuly/Archipelag-Utopii:-brutalizm-w-Polsce #SOSBRUTALISM (b.d.). #SOSBRUTALISM. Dostęp dnia 2021.05.04 ze źródła: https://www.sosbrutalism.org/cms/15802395#16448057 Terway, S. (2019.01.11). “People Either Love Or Hate Buildings. Brutalism Is In Exactly That Zone” –Interview With M. Wiencek. Dostęp dnia 2021.02.07 ze źródła: https://worldarchitecture.org/ architecture-news/eppgn/-people-either-love-or-hate-buildings-brutalism-is-in-exactly-that-zone--interview-with-m-wiencek.html Vince, O.G. (2018.10.19). This Atlas Charts Brutalist Buildings the World Over. Dostęp dnia 2021.02.07 ze źródła: https://www.anothermag.com/design-living/11262/this-atlas-cha

20

esej Kamil Ziółkowski Katarzyna Gorzkiewicz

Rola i aktywność Remont potrzebny od zaraz:w Smutna gminy zakresie historia pałacu Kellera ochrony środowiska a perspektywa jej mieszkańców Słowa kluczowe: Łódź, zabytek, Pałac Kellera, dziedzictwo kulturowe

Z pewnością wiele osób wie, gdzie w Łodzi znajduje się Muzeum Sztuki ms1. Jednak mniej osób ma świadomość, że w niedalekim sąsiedztwie muzeum, konkretnie przy ulicy Gdańskiej 49/53, znajduje się dziś opuszczony, zaniedbany, zabytkowy pałac.

Warto się więc tam przejść przy okazji najbliższej wizyty w muzeum. Stan obecny omawianego pałacu jest smutnym przykładem zaniedbania zabytku. Kto wie, może Przykład gminy miejskiej Mazowieckiego nie wyglądałaby tak jak na tym zdjęciu Tomaszowa (fot. 1), gdyby nie wydarzenia z przeszłości?

Fotografia 1. Pałac Kellera – stan na 12 marca 2021 roku

Słowa kluczowe: Tomaszów Mazowiecki, partycypacja społeczna, ochrona środowiska, budżet obywatelski, zadania gminy Wprowadzenie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku wprowadza pojęcie decentralizacji władzy państwowej, tym samym czyniąc gminę podstawową jednostką samorządu terytorialnego w Polsce. Gmina posiada obowiązek wykonywania zadań, które są niezastrzeżone dla pozostałych jednostek samorządu. Jednym z nich jest szeroko rozumiana ochrona środowiska.

Ochrona środowiska to temat z pozoru prosty, lecz w praktyce wymaga uczestnictwa wielu aktorów, którzy wykorzystując dostępne narzędzia są w stanie realizować to zadanie w sposób efektywny. Rola władz nie powinna ograniczać się jedynie do tworzenia programów, planów i strategii czy realizowania inwestycji, ale również powinna rozciągać się na analizę potrzeb mieszkańców oraz współpracę z nimi poprzez sprawdzone narzędzia, np.: konsultacje, budżet obywatelski, własne autorki. aŹródło: takżearchiwum na stosowanie nowych rozwiązań w postaci ekoinnowacji.

13 21

Krótka historia okaleczonego pałacu Omawiany pałac powstał według projektu Otto Gehliga w roku 1890, na zlecenie Rudolfa Kellera, który na tej samej działce kilka lat wcześniej założył fabrykę wstążek, tasiemek i koronek. W architekturze pałacu neorenesans północny łączy się z francuskim i niderlandzkim. Z czasem pojawiły się w nim także elementy architektury secesyjnej w postaci dwóch witraży. Wnętrza budynku urządzono w stylu manierystycznym i renesansowym. Zastosowano również unikalne rozwiązania sztukatorskie: faseta przysłaniająca strop czy łuk pięciolistny nad drzwiami. Pałac, wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu, wieńczy(ła) do niedawna charakterystyczna, ukośna wieżyczka znajdująca się w północno-wschodnim narożniku (fot. 2), która niestety kilka lat temu uległa zniszczeniu (TOnZ, 2020).

Fotografia 2. Pałac w okresie międzywojennym

Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.

Keller był właścicielem całego kompleksu do roku 1907. Wtedy i pałac, i fabryka, przeszły w ręce Emila Eiserta i pozostawały w jego posiadaniu niemalże do II wojny światowej (ponieważ w roku 1922 Eisert założył spółkę z braćmi Schweikert) 22

(TOnZ, 2020). Pałac w latach powojennych stał się siedzibą żłobka Zakładów „Lenora”, który funkcjonował przez cały okres socjalizmu. Po roku 1989 żłobek i fabrykę zlikwidowano, a pałac kupiła włoska spółka prawa handlowego. Od tego momentu budynek zaczął popadać w ruinę (TOnZ, 2020).

Stan obecny. Kto jest właścicielem?

W 2005 roku dokonano wyceny pałacu na wartość 400 000 euro (TOnZ, 2020).

Brak ogrzewania i wiele innych czynników sprawiły, że mało kto interesował się kupnem i odrestaurowaniem niszczejącego budynku. Jego los miał się jednak odmienić, gdy w tym samym roku w Łodzi powstawał mało znany film „Thr3e”, w którym główną rolę grał Max Ryan. Podczas pobytu w Łodzi aktor zainteresował się podniszczonym pałacem i postanowił go kupić (TOnZ, 2020). Transakcja przyniosła cień nadziei na przywrócenie budynku do użytku, gdyż Ryan zamierzał go wyremontować i uruchomić w nim pensjonat. Nic takiego jednak się nie stało, właściciel willę postanowił sprzedać, a ta dalej niszczeje.

Co więcej, w roku 2010 doszło do niewielkiego pożaru na terenie pałacu (TOnZ, 2020), który spowodował jednak znaczne uszkodzenia w jego konstrukcji.

Fotografia 3. Usunięta wieżyczka niszczeje tuż obok pałacu – stan na 12 marca 2021 roku

Źródło: archiwum własne autorki.

23

To właśnie wtedy ucierpiała charakterystyczna wieżyczka, która od tamtego momentu mogła runąć w każdej chwili. Taki stan trwał jeszcze kolejne dziesięć lat.

11 marca 2020 roku mieszkańcy okolicznych posesji zauważyli niepokojące chwianie się już mocno zniszczonej wieżyczki. Zaalarmowana straż pożarna musiała zabezpieczyć teren na wypadek jej zawalenia, co w praktyce oznaczało wyłączenie całego fragmentu ulicy Gdańskiej z ruchu kołowego, a losem pałacu musiał wreszcie się zainteresować wojewódzki konserwator zabytków. W połowie września tego roku została wydana decyzja nakazująca zdjęcie wieżyczki (TOnZ, 2020) (fot. 3).

W międzyczasie zawiązana została grupa społeczników, która na własną rękę postanowiła działać w imię ratowania cennej willi. Udało im dokonać ciekawego odkrycia. Jest nim wpis do księgi wieczystej, według którego właścicielem działki z pałacem jest Gmina Łódź. Oddała ona jednak tę działkę w użytkownie wieczyste (KelleReakcja, 2020).

Skomplikowane prawo… a może nie?

Ustalenie właściciela lub użytkownika wieczystego budynku pałacu pozwoliłoby na zastosowanie przepisów chroniących obiekt przed dalszą degradacją. Z pomocą mógłby wtedy wkroczyć wojewódzki konserwator zabytków. Na mocy art. 49 ust. 1 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003) może on bowiem zarządzić właścicielowi lub użytkownikowi wieczystemu wykonanie niezbędnych prac konserwatorskich lub robót budowlanych, jeśli budynkowi grozi zniszczenie lub istotne uszkodzenie. Prace te lub roboty mogłyby być również wykonane zastępczo: wówczas konserwator wojewódzki wydaje decyzję określającą wysokość wierzytelności Skarbu Państwa z tytułu wykonania zastępczego, a wierzytelność ta podlega zabezpieczeniu hipoteką przymusową na tej nieruchomości (art. 49 ust. 3 i 4).

Art. 50 ust. 3 ustawy (2003) wskazuje także na możliwość wystąpienia przez starostę o czasowe zajęcie obiektu do momentu ustania zagrożenia zniszczenia lub zniszczenia. Jeśli zaś usunięcie zagrożenia nie jest możliwe, starosta (oczywiście na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków) może wywłaszczyć obiekt w zgodzie z przepisami o gospodarce nieruchomościami (Ustawa 2003, art. 50 ust. 4).

24

Historia pałacu Kellera pokazuje, jak wiele problemów sprawia ochrona zabytków w Polsce. W jednym miejscu wystąpiło wiele trudności, którym można było zapobiec poprzez podjęcie odpowiednich działań we właściwym czasie. Czy historia „okaleczonego pałacu” znajdzie swój szczęśliwy koniec?

Bibliografia: KelleReakcja (2020.09.03). Post w serwisie Facebook. Dostęp dnia 2021.02.04 ze źródła https:// www.facebook.com/103656598138488/posts/129036282267186/ts-brutalist-buildings-theworld-over TOnZ (2020). Monitoring Łódzkich Zabytków. Pałac Rudolfa Kellera. Dostęp dnia 2021.04.21 ze źródła http://tonz.org.pl/lodz/monitoring/zabytki/pa%C5%82ac-rudolfa-kellera Ustawa (2003). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tj. Dz. U. z 2020 r. poz. 282).

25

esej KamilMasiarek, Ziółkowski Inez Julia Sobczyńska

Rola i aktywność (Nie)brutalny Brutal zgminy Katowic w zakresie ochrony środowiska a perspektywa jej mieszkańców

Słowa kluczowe: Katowice, brutalizm, modernizm, dobra kultury współczesnej, dziedzictwo kulturowe

Wydawać by się mogło, że rozróżnienie zabytku od dobra kultury współczesnej nie stanowi problemu. Istnieją przecież dwie osobne ustawy (2003a, 2003b), które wyjaśniają obydwa pojęcia. Jednak enigmatycznie użyte określenia „wysoka wartość historyczna” oraz „świadectwo minionej epoki” pozostawiają dość duże pole do interpretacji. Nie ulega wątpliwości, że wysoką wartość mogą mieć obiekty młode, niedawno powstałe, a ramy czasowe kryjące się pod poPrzykład gminy miejskiej Tomaszowa Mazowieckiego jęciem „minionej epoki” są nieprecyzyjnym kryterium. Powstaje wówczas paradoks, w którym, aby ochronić poprawnie wskazane przez samorządy lokalne lub z inicjatywy stowarzyszeń dobro kultury współczesnej, należy je wpisać do rejeSłowa kluczowe: Tomaszów Mazowiecki, partycypacja społeczna, ochrona środostru zabytków, jednocześnie odbierając mu miano takiego dobra (Siwek, 2011). wiska, budżet obywatelski, zadania gminy Niedociągnięcia i niedomówienia w tej kwestii niejednokrotnie prowadziły do głośnych konfliktów, m.in. o Hotel „Cracovia” i Biprostal w Krakowie czy Wprowadzenie pawilon Supersamu w Warszawie (Świdrak, 2017). Nie wszystkie kończyły się szczęśliwie samych budynków, które poddawano rozbiórce. pojęcie Tak byłodecenwłaKonstytucjadla Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku wprowadza śnie w przypadku dworca kolejowego Katowicach, również jako tralizacji władzy państwowej, tym samymw czyniąc gminę znanego podstawową jednostką „Brutal z Katowic”. samorządu terytorialnego w Polsce. Gmina posiada obowiązek wykonywania zadań, które są niezastrzeżone dla pozostałych jednostek samorządu. Jednym z nich jest to szeroko rozumiana ochrona środowiska.

Określenie nie wzięło się znikąd.

Budynek dworca był reprezentatywnym przykładem brutalizmu – jednego z ważniejszych stylów architektonicznych XX wieOchrona środowiska to temat z pozoru prosty, lecz w praktyce wymaga uczestku, którego rozwój przypadł na okres po II wojnie światowej. Sam XX wiek był nictwa wielu aktorów, którzy wykorzystując dostępne narzędzia są w stanie okresem wyjątkowym, bowiem w żadnym innym stuleciu nie powstało tak wiele realizować to zadanie w sposób efektywny. Rola władz nie powinna ograniczać zróżnicowanych nurtów i tendencji architektonicznych (Niebrzydowski, 2018). się jedynie do tworzenia programów, planów i strategii czy realizowania inwestycji, Mimo że podwaliny sięgają samego Le Corbusiera, mówioraz się współo nim ale również powinnabrutalizmu rozciągać się na analizę potrzeb mieszkańców jako o znajmniej lubianym i najbardziej niezrozumiałym stylu budżet architektonicznym pracę nimi poprzez sprawdzone narzędzia, np.: konsultacje, obywatelski, XX wieku. jego nazwa, pochodząca języka francuskiego, oznacza „surowy a także naSama stosowanie nowych rozwiązańzw postaci ekoinnowacji.

13 26

beton”. Budynki wznoszone w myśl tego nurtu pozbawione były jakiegokolwiek wykończenia, miały surową strukturę i formę (BRYŁA, 2020).

Wygląd katowickiego Brutala nie odbiegał od tych wytycznych. Dodatkową cechą wyróżniającą dworzec były charakterystyczne żelbetonowe kielichy dachu (a konkretnie 16), które posiadając bardzo cienkie powłoki o wysmukłych kolumnach, znakomicie podkreślały styl, w jakim został wzniesiony budynek (Urbańska, 2016). W 2006 roku po raz pierwszy pojawiły się pogłoski o możliwym wyburzeniu dworca. Takie sygnały wysyłały wówczas Polskie Koleje Państwowe, które z pomocą prywatnego inwestora, chciały dokonać przebudowy oraz zmniejszenia dworca. Wystarczyło to, aby wzbudzić burzliwe dyskusje oraz podjąć próby obrony Brutala, które połączyły środowiska architektów, historyków sztuki, aktywistów oraz mieszkańców, którzy wspólnie gromadzili się na protestach. Powstał specjalnie dedykowany profil obrony dworca na portalu społecznościowym Facebook (Brutal z Katowic, 2010), którego autorzy z wielką dokładnością i pieczołowitością relacjonowali bieżące wydarzenia, okraszając to dodatkowo bardzo ujmującymi fotografiami. Do tej pory profil kultywuje pamięć o Brutalu oraz promuje architekturę modernizmu. W ramach wsparcia stworzono nawet dedykowane gadżety! Były to przede wszystkim koszulki, kubki oraz materiałowe torby.

Niestety, w sierpniu 2009 roku na oficjalnej konferencji prasowej zapadła ostateczna decyzja o wyburzeniu dworca przez hiszpańską firmę Neinver, która w Polsce zajmowała się wcześniej jedynie budową centrów outletowych. Towarzyszyły jej pogłoski o manipulowaniu wynikami ekspertyz na temat stanu technicznego budynku dworca. Jako pierwsza sytuacji przyjrzała się Gazeta Wyborcza, która podważając stanowisko inwestora, dotarła do autorów ekspertyzy. Profesorowie z Politechniki Śląskiej orzekli w niej, że dworzec potrzebuje niewielkiego odrestaurowania, firma Neinver zaś – że stan techniczny kielichów jest zły. Sytuację zaostrzyły również wątłe obietnice o rzekomym wpisaniu dworca do rejestru zabytków. Takie deklaracje złożyła ówczesna wojewódzka konserwator zabytków.

Niestety, w ostatecznym rozrachunku nic takiego nie miało miejsca (BRYŁA, 2011).

Dzień 11 stycznia 2011 roku przyjmuje się jako upadek brutalizmu w polskiej architekturze (BRYŁA, 2011). Wówczas budynek katowickiego dworca, nazywany białym krukiem architektury czy nawet arcydziełem, został zrównany z ziemią (tak sam o sobie „pisze” dworzec w pierwszej osobie na wspomnianym profilu na Facebooku). Obecnie w miejsce Brutala powstał obiekt, łączący w sobie galerię handlową i nowy dworzec. Tworzą one jedną całość i wzajemnie się przenikają.

27

Część dworcowa jest o wiele mniejsza od części handlowej. Co prawda w ramach rekompensaty odtworzono słynne żelbetonowe kielichy, jednak nikną one w porównaniu z pozostałymi elementami nowoczesnego szklanego molocha (fot. 1).

Fotografia 1. Wygląd obecnego dworca w Katowicach

Źródło: Jakub Zasina (2018).

Warto nakreślić tutaj kontekst, że stolica województwa śląskiego od 100 lat wiedzie prym w awangardowej, modernistycznej architekturze. Katowice po raz pierwszy zaczęły swoją przygodę z tym nurtem już w okresie międzywojennym – powstał wówczas pierwszy drapacz chmur w Polsce. Następnie w okresie powojennym, oprócz Brutala, możemy wskazać na inne nowoczesne budowle, które stały się symbolami miasta: osiedle Walentego Roździeńskiego, nazywane potocznie „osiedlem Gwiazdy” (znajduje się ono blisko budynku Uniwersytetu Śląskiego, a bloki składające się na osiedle wybudowane są na planie gwiazdy), wielokondygnacyjny budynek mieszkalny „Superjednostka” oraz hala widowiskowo-sportowa „Spodek”. Ostatnie 30 lat to także czas katowickiej awangardy.

Wzniesiono wtedy ważne obiekty kulturalne dla miasta: nowe Muzeum Śląskie, Salę Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia (NOSPR) czy Międzynarodowe Centrum Kongresowe (RPOpromocja, 2011). Wydawać by się mogło, że 28

wyburzenie brutalistycznego dworca w takim mieście, jak Katowice, w ogóle nie powinno mieć miejsca. Przez wszystkie te lata Katowice stały przecież na czele polskiej awangardy architektonicznej i wydawało się, że „nauczyły się” tej architektury – oraz że ją akceptują i szanują.

Niestety, niedoskonałe prawo prowadzi do nieodwracalnych skutków – tak jak w przypadku Brutala. Można zatem zastanowić się, co można uczynić, aby na przyszłość uniknąć tak „brutalnych” sytuacji? W artykule Siwka (2011) zaproponowane zostało pewne rozwiązanie, które stać się może przysłowiową „brzytwą” dla tonących w tak niejasnych decyzjach architektonicznych perełek II połowy XX w. Autor jako rozwiązanie proponuje katalog dzielący dobra kultury współczesnej na trzy kategorie. Są to kolejno: dzieła referencyjne dla istotnych zjawisk w polskiej architekturze, dzieła figurujące jako wczesne lub znaczące odwzorowania recepcji europejskich oraz unikatowe, niepowtarzalne dzieła. Kluczowe wówczas są dwa rozwiązania, które wysnuł Siwek. Pierwsze z nich zakłada, że należy przywrócić do życia najprostsze narzędzie komunikacyjne jakim jest dyskusja, a następnie, przy jej pomocy, umiejętnie dążyć do pewnych kompromisów, a docelowo postarać się wypracować jedno, właściwe i jednogłośne stanowisko w środowiskach konserwatorskich – to z pewnością przyczyni się do zminimalizowania wyburzeń architektonicznych przedstawicieli dóbr kultury współczesnej, głównie z powodów niezrozumiałych oraz infantylnych decyzji. Drugie rozwiązanie odnosi się do samej konieczności prac, które mają na celu nowelizację prawa, aby to stało się bardziej przychylne i mniej „brutalne” dla budynków będących przedmiotami dyskusji.

Wnioski nasuwające się na myśl określić można mianem słodko-gorzkich. Słodkie, bo zdecydowanie warto pielęgnować pamięć o ludziach, których połączył wspólny cel, determinacja i oddolna inicjatywa. Ich zaangażowanie w akcję obrony katowickiego dworca, mimo że nie przyniosło oczekiwanych skutków, było imponujące. Gorzkie, bo z perspektywy 10 lat mijających od wydarzeń w Katowicach można powiedzieć, że poczyniono niewielkie zmiany w zakresie postrzegania, wskazywania i definiowania dóbr kultury współczesnej. Na koniec pozostaje smutna myśl i pytanie, które przychodzi do głowy: ile jeszcze budynków spotka los podobny do Brutala, żeby coś zmieniło się w tej kwestii?

29

Bibliografia: BRYŁA (2011.01.13). 11.1.11 – koniec Brutala z Katowic. Dostęp dnia 2021.01.09 za źródła: https:// www.bryla.pl/bryla/1,85301,8936060,11_1_11___koniec_Brutala_z_Katowic.html BRYŁA (2020.05.18). Brutalizm – brutalna architektura. Dostęp dnia 2021.01.09 ze źródła: https:// www.bryla.pl/bryla/1,85300,4967207,brutalna-architektura.html Brutal z Katowic (2010.08.09). Profil w serwisie Facebook. Dostęp dnia 2021.03.29 ze źródła: https:// www.facebook.com/BrutalzKatowic Niebrzydowski, W. (2018). Architektura brutalistyczna a idee Nowego Brutalizmu. Białystok: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej.

RPOpromocja (2011.11.30). Szlak Moderny w Katowicach. Dostęp dnia 2021.02.17 ze źródła: https:// www.youtube.com/watch?v=zMsOVwpuKLY Siwek, A. (2011). Między zabytkiem a dobrem kultury współczesnej. Kurier Konserwatorski, (10), 5-11. Świdrak, M. (2017). How young can a monument be? The normative premises of stating the “validity” of immovable monuments. Protection of Cultural Heritage, (3), 87-94.

Urbańska M.A. (2016). Polska architektura późnego modernizmu – kategorie stanu zachowania, syntetyczne studia przypadków i dylematy konserwacji. Wiadomości konserwatorskie, (48), 56-65.

Ustawa (2003a). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568.

Ustawa (2003b). Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717.

30

esej Kamil Ziółkowski Aleksandra Gałęziewska, Aleksandra Filipczak

Rola aktywność Geniusi loci tożsamością miasta w zakresie gminy ochrony środowiska a perspektywa jej mieszkańców Słowa kluczowe: genius loci, duch miejsca, tożsamość, Łódź, Żyrardów

Bez wątpienia można stwierdzić, że żyjemy w przestrzeni, na którą składają się elementy zarówno stałe, jak i zmienne. Ich odbiciem jest zagospodarowanie przestrzenne naszych miast. Przestrzeń pojmować możemy po prostu jako zbiór złączonych ze sobą elementów, jak i przez pryzmat naszego duchowego czy psychologicznego postrzegania danego miejsca. Drugi aspekt ściśle nawiązuje do pojęcia genius loci, które umożliwia nam głębsze spojrzenie, zrozumienie oraz poczucie przestrzeni sercem i umysłem.

Przykład gminy miejskiej Tomaszowa Mazowieckiego

„Genius loci w swym pierwotnym, mitologicznym znaczeniu, był opiekunem, obrońcą, strażnikiem danego miejsca” (Grycel, 2010:95). Obecnie termin ten to wielowątkowa Słowa kluczowe: Tomaszów Mazowiecki, partycypacja ochrona środometafora, której znaczenie zależy od kontekstu.

Ciężko gospołeczna, jednoznacznie zdefiniować, wiska, budżet obywatelski, zadania gminy ale najczęściej łączy się z pewną aurą, atmosferą czy tożsamością danego miejsca. Genius loci to pojęcie, które jest wpisane w subiektywne postrzeganie danego miejsca, Wprowadzenie należy umieć dostrzec wartości miejsca i się na nie otworzyć. Pojęcie ducha miejsca rozumiane jestRzeczypospolitej jako zespół cech, Polskiej które nadają poszczególnym miejscom indywidualną Konstytucja z 1997 roku wprowadza pojęcie decenjakość. Miejscami tymi mogą byćtym obiekty, domy, miasta, ogrody, cały krajobraz. tralizacji władzy państwowej, samym czyniąc gminę podstawową jednostką samorządu terytorialnego w Polsce. Gmina posiada obowiązek wykonywania zadań, które sąrozważania niezastrzeżone dla pozostałych jednostek samorządu.

Jednym Rozpoczynając nad tożsamością miasta, najpierw należy zastanowić zsię, nich jestjest szeroko rozumiana ochrona środowiska.człowiek jest w stanie zidentyczym tożsamość.

Mając jej świadomość, fikować obraz własnej osoby na tle innych jednostek. W odniesieniu do społeczOchrona środowiska to temat z pozoru prosty, lecz wcech praktyce wymagajedności. uczestności, tożsamość wyraża się świadomością wspólnych i poczuciem nictwa wielu aktorów, którzy wykorzystując dostępne narzędzia są w stanie Niezależnie od kontekstu – jednostki, społeczności lub miasta – idea tożsamości realizować to zadanie w sposób efektywny. Rola władz nie powinna ograniczać jest zbliżona. Najważniejsza jest niepowtarzalność w porównaniu z innymi. Mósię jedynie do tworzenia programów, planów i strategii czy realizowania inwestycji, wiąc o tożsamości, można również odnieść się do przestrzeni stworzonych lub ale również powinna rozciągać się na analizę potrzeb mieszkańców oraz współtworzonych obecnie sprawdzone przez ludzi. Wówczas ona drzemać zarówno w archipracę z nimi poprzez narzędzia,może np.: konsultacje, budżet obywatelski, i w społeczności, wokółwdanej przestrzeni jest skupiona. atekturze, także najak stosowanie nowychktóra rozwiązań postaci ekoinnowacji.

13 31

Tożsamość budowana jest przez niepowtarzalne cechy danego miejsca, tworząc obraz w świadomości ludzi, który zostaje zachowany i do którego później często wracają i odwołują się w różnych sytuacjach. „Duch miejsca nie powinien być traktowany jedynie jako kategoria estetyczna, duchowa. Genius loci posiada również ekonomiczny wymiar. Miejsca o niepowtarzalnej atmosferze przyciągają, stają się ulubionymi miejscami spotkań, celem turystycznym i przynoszą tym samym dochody” (Pożarowszczyk, 2014:37). Duch miejsca wpływa zatem na jakość życia ludzi zarówno tych związanych z nim w sposób bezpośredni, jak i pośredni. Pierwsi charakteryzują się fizyczną bliskością danego miejsca, drudzy mogą czuć przynależność do określonego kręgu kulturowego, co skutkuje także budowaniem poczucia tożsamości. Na jakość ducha miejsca składają się zarówno cechy fizyczne, które dostępne są dla naszych zmysłów, jak i znaczenia wynikające z przeszłości. Jednak to najczęściej historia miejsca wywołuje bardziej różnorodne i intensywne nastroje. „Nastrój zadumy, zachwytu, uczucie wzniosłości, tajemniczości a nawet grozy, gdy mamy świadomość zdarzeń przykrych a nawet przerażających, które się w danym miejscu rozegrały, a o których nie można zapomnieć” (Dąbrowska-Budziło, 2011:230).

Flagowy przykład uwypuklenia genius loci, wykorzystując do tego historię miejsca i całego miasta, z pewnością można znaleźć na terenie Łodzi. Jest to miasto o specyficznej przeszłości, gdyż swój „złoty wiek” przypisuje dopiero na wiek XIX, kiedy to z małej osady w ciągu kilkudziesięciu lat zmieniło się w wielki ośrodek miejski. Zawdzięcza to zlokalizowaniu na swoim terenie przemysłu włókienniczego. Wówczas do miasta zaczęli napływać fabrykanci, a razem z nimi ludność robotnicza i kupcy. Przestrzeń zaczęły wypełniać wielkie zakłady zajmujące się przemysłem tekstylnym i to właśnie one stały się jednym z wyraźniejszych symboli Łodzi przemysłowej.

Fotografia 1. Brama wejściowa Manufaktury

Źródło: archiwum własne.

32

Jednym z największych kompleksów włókienniczych na terenie miasta była fabryka Izraela Poznańskiego. Obecnie na tym obszarze znajduje się centrum handlowo-usługowe Manufaktura w Łodzi (Hanzl, 2008). Przekraczając bramę wejściową dawnego zakładu Poznańskiego (fot. 1), przechodniów przepełnia uczucie przyjemnego obcowania z historią i tradycją, która została zachowana i uszanowana. Na terenie kompleksu w niezmienionym kształcie zostały zachowane także inne budynki dawnej fabryki, takie jak przędzalnia (fot. 2), w której obecnie znajduje się hotel Vienna House Andel’s oraz elektrownia (fot. 3), będąca dziś miejscem lokali użytkowych. Podtrzymanie łódzkiej, czyli pofabrycznej tożsamości, z pewnością stało się sukcesem, który dostarcza korzyści nie tylko samej Manufakturze, ale również i miastu, gdyż Manufaktura stała się ikoną Łodzi. Przebywając na terenie Manufaktury można poczuć nie tylko genius loci samej fabryki, ale i całego miasta.

Fotografia 2. Budynek dawnej przędzalni

Źródło: archiwum własne.

Kolejnym przykładem, gdzie genius loci istnieje dzięki bogatej przeszłości miejsca, jest malowniczy Żyrardów położony niedaleko Warszawy. Jego historia sięga roku 1829, kiedy doszło do zawiązania spółki, której celem miało być wykorzystanie tutejszych korzystnych warunków do uprawy lnu i uruchomienie fabryki lniar33

skiej zajmującej się rozwojem mechanicznego przędzenia na maszynach. Budowę tkalni ręcznej i przędzalni mechanicznej rozpoczęto z początkiem roku 1830. Produkcja lnu i powstanie zakładów przyczyniło się do przekształcenia Żyrardowa w wyjątkową na skalę europejską osadę fabryczną, w całości pobudowaną z charakterystycznej, nieotynkowanej, czerwonej cegły.

Fotografia 3. Budynek dawnej elektrowni

Źródło: archiwum własne.

Żyrardów był świadkiem wielu historycznych wydarzeń, m.in. powstania listopadowego, które utrudniło prace nad fabryką, pierwszego strajku powszechnego na ziemiach polskich, zwanego Strajkiem Szpularek, czy I wojny światowej, która przyczyniła się do zamknięcia fabryk i zniszczenia ważniejszych części zabudowań przemysłowych.

Bez wątpienia w Żyrardowie panuje nietypowy klimat. To miejsce, w którym można poczuć ducha industrializmu, który miesza się z nowoczesnością. W dawnej Starej Przędzalni mieszczą się obecnie Lofty de Girarda z hotelem i luksusowymi 34

apartamentami (fot. 4). Parter obiektu natomiast zajęty jest przez lokale usługowe i sklepy. To tutaj, po starannej rewitalizacji, połączone zostały funkcje mieszkalne, handlowe, kulturalne i usługowe. Adaptacja obiektów pofabrycznych, przesiąkniętych historią, przyczyniła się do odzyskania ich pierwotnego, imponującego wyglądu. Obecnie można podziwiać Zabytkową Osadę Fabryczną w prawie niezmienionym stanie (fot. 5). Co ciekawe, jest ona jedynym, w pełni zachowanym, dziewiętnastowiecznym układem urbanistycznym w Europie (Józefecki, b.d.). Żyrardów jest miejscem, do którego ludzie chętnie wracają.

Fotografia 4. Lofty de Girarda

Źródło: archiwum własne.

Nie jest też powiedziane, że pierwotne cechy przypisane do danego miejsca zostają z nim na zawsze. Przestrzeń i ludzie zmieniają się cały czas, zatem i duch miejsca może ulec przewartościowaniu. Ważne jednak, aby przy przekształceniu przestrzeni, nie zniszczyć jej indywidualnej osobowości, która ze zwykłego fragmentu świata tworzy wyjątkowe miejsce dające możliwość niepowtarzalnych odczuć, wrażeń i doświadczeń. Globalizacja i ściśle powiązana z nią unifikacja przestrzeni staje się wielkim zagrożeniem dla genius loci. Wszystko staje się podobne, coraz ciężej zobaczyć cechy, które decydują o indywidualnym wizerunku przestrzeni. Podobieństwo 35

Fotografia 5. Fragment Zabytkowej Osady Fabrycznej

Źródło: archiwum własne.

niszczy wyjątkowość, a to może być destruktywne dla tożsamości miasta. Wówczas można stracić, i to bezpowrotnie, markę miasta. Znalezienie, uwidocznienie i utrzymanie tych cech jest równoznaczne z sukcesem.

Bibliografia: Dąbrowska-Budziło, K. (2011). Genius loci, jako potencjalne źródło inspiracji dla kształtowania krajobrazu. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, (15), 227-235.

Grycel, J. (2010). Duch miejsca odczytany na nowo. Czasopismo Techniczne. Architektura, (107), 95-99.

Hanzl, M. (2008.12). Manufaktura Łódź - genius loci a komercyjna wartość przestrzeni publicznej. [w:] P. Lorens, E. Ratajczyk-Piątkowska (red.), Komercjalizacja przestrzeni – Charakterystyka Zjawiska.

Warszawa: Urbanista, 202-215.

Józefecki, M. (b.d). Żyrardów. XIX-wieczna Zabytkowa Osada Fabryczna. Data dostępu 2021.01.16 ze źródła: https://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/zyrardow_xix_wieczna_zabytkowa_osada_fabryczna Pożarowszczyk, M. (2014). Identyfikacja Genius loci – krok w stronę piękna. Metropolitan. Przegląd Naukowy, 1(1), 28-39.

36

do tego numeru pisali

Alicja Dudzińska

Dr Ewa M. Boryczka

Andżelika Gąsiorek

Aygün Kam

Studentka III roku studiów licencjackich na kierunku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego.

Absolwentka Gospodarki Przestrzennej Interesuje się koncepcją miasta 15-minutoi wego.

Ekonomii na UŁ.

Pracownik Instytutu Dodatkowo jej hobby to podróżowanie Gospodarki Przestrzennej na Wydziale i poznawanie nowych kultur.

Ekonomiczno-Socjologicznym UŁ. Swoje zainteresowania badawcze koncentruje wokół zagadnień rewitalizacji miast i obszarów wiejskich, programów rewitalizacji, wykorzystania i zachowania dziedzictwa kulturowego, zarządzania strategicznego w jednostkach samorządu Studentka III roku licencjackich na kieterytorialnego oraz studiów partycypacji społecznej. runku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. W przyszłości chciałaby zająć się planowaniem i rozwojem swego rodzinnego miasta oraz wprowadzeniem innowacji, które pozwolą uczynić je bardziej przyjaznym dla mieszkańców.

An economy and finance PhD student at the University of Lodz in Poland and a Business Administration PhD student at Balıkesir University in Turkey. He has a graStudent III roku EkoMiasta na Wydziale Biologii duate Business Administraon bachelor program i Ochrony Środowiskaand oraz Ekonoat Balıkesir University hasWydziale a graduate mamiczno-Socjologicznym Uniwersytetu ster of management and organiza on at ŁódzkieBalıkesir go, członekHeSKN SPATIUM.inEntuzjasta gierand faUniversity. is interested management economy fields. bularnychresearch (RPG), gier komputerowych i szeroko pojętej fantastyki. W życiu kieruje się zasadami zero waste i minimalizmu.

Krzysztof Zając

42 37

Studentka III roku EkoMiasta na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym, od kilku lat członkini SKN SPATIUM. Od 10 lat interesuje się stanem środowiska i wpływem działalności człowieka na nie. Od niedawna entuzjastka Polskiego Języka Migowego i American Sign Language.

Klaudia Zamora Studentka III roku kierunku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Podziwia peerelowskie bloki, wszędzie jeździ rowerem i z zachwytem obserwuje przyrodę, która musi radzić sobie w miejskich warunkach.

Kamila Krawczyk Studentka III roku kierunku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego, od kilku lat członkini SKN SPATIUM. Interesuje się historią, zabytkami i transportem publicznym. W czasie wolnym zajmuje się fotografią, tańcem i ogrodnictwem.

Katarzyna Gorzkiewicz Studentka III roku kierunku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Uwielbia kontakt z naturą i długie spacery. Jej hobby to fotografia, kulinaria i literatura kryminalna. Jest zagorzałą fanką piłki nożnej, siatkówki i skoków narciarskich.

Inez Masiarek 38

Studentka III roku kierunku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Interesuje się akwarystyką, a w wolnym czasie zajmuje się modelingiem.

Swoją przyszłość wiąże ze swoim kierunkiem studiów.

Julia Sobczyńska Studentka III roku kierunku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Interesuje się szeroko pojętym planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym miast. W wolnym czasie lubi czytać książki i oglądać mecze żużlowe.

Aleksandra Filipczak

Aleksandra Gałęziewska

Studentka III roku kierunku EkoMiasto na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska oraz Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu Łódzkiego, członkini SKN SPATIUM. Interesuje się koncepcją smart city, zrównoważonym rozwojem miast, a także aspektami związanymi z ubezpieczeniami i doradztwem podatkowym. W wolnym czasie trenuje piłkę nożną.

39

nr 24 (02/2021)