خاوەنی ئیمتیاز :دەشنێ نەریمان ســـەرنـــووســـەر :ســــادق عــەزیــز نرخ٠( : )٥٠دینار -نرخی هاوپشتی )٢٠٠٠( :دینار
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
(هەموو ناوەڕاستی مانگێک دەردەچێت)
یەکى ئایارمان لە پێشە
لە هەرێمێکى بچووک و چەوساندنەوەیەکى گەورەدا ،تەنیا خۆڕێکخستن و خەباتمان گەرەنتى داهاتوومان دەکات گۆشەیەک لە ناڕەزایەتییە کرێکارییەکانی جیهان ئامادەکردنى :کامەران ئەحمەد
کۆچی گەنجان و هۆکارەکانی لە کوردستان دلۆڤان جوتیار
بێبــارانی و کێشـەی ئاو و دەرھاویشتەکانی کامەرانى مامە عەلە ڕەش سەروتار سادق عزیز
ئاساییش و وەهمەکانى ئاشتى
شــەوی چوارشــەممە ١٤ی نیســان فڕۆکەخانــەی نێودەوڵەتــی هەولێــر لــە ڕێــگای فڕۆکەیەکــەی بێفڕۆکەوانــی TNTکــراو کــە ئاراســتەی بنکــەی هێزەکانــی هاوپەیمانــان لەنــاو فڕۆکەخانــە کــرا، کرایــە ئامانــج .لــە مــاوەی چــوار مانگــی ڕابــردوودا ئــەم هێرشــە دووەمیــن هێرشــی مووشــەکی‌یە کــە ئەکرێتــە ســەر فڕۆکەخانــەی هەولێــر ،کــە ســەرەتا لــە شــەوی ١٥لەســەر ١٦ی شــوباتی ڕابــردوودا بــە چەنــد مووشــەکێک کرایــە ئامانــج .بەرپرســە حکومییەکانــی هەرێــم و ســەرکردەکانی پارتــى دیموکراتــی کوردســتان ڕســتەوخۆ پەنجــەی تۆمەتیــان ئاراســتەی میلیشــیا توندڕەوەکانــی حەشــدی شــەعبی کــرد کــە لــە پشــتی ئەنجامدانــی هێرشــە مووشــەکییەکانەوە بــن. ئەم هێرشــە بەردەوامانە ســەرباری هاتووهاواری دەســەاڵتدارانی هەرێــم ،ڕەنگدانــەوەی شکســتی حکومەتــی نێوخۆیی‌یــە، نــەک تەنهــا لــە ڕووی بەڕێوەبردنــی کۆمەڵــگای کوردســتان و دابینکردنــی ژیــان و نــان بــۆ هاواڵتیانــی کوردســتان ،بەڵکــو بێتوانایــی و شکســتییەتی لــە دابینکردنــی ئەمــن و ئاســایش و ســەالمەتی بــۆ هاواڵتیــان و پارێزگاریکردنیــان .لــە ڕێــگای ســتراتیژە سیاســی ،ســەربازی و ئابووری‌یەکانــی حکومەتــە یــەک لــە دوای یەکەکانــەوە ،و لێكهەڵپێکــران لەگــەڵ پالنــە نێوخۆیــی و هەرێمییەکانــی هێــزە بۆرژوازییــە ناوچەیــی و جیهانییەکانــەوە فاکتەرێکــی ســەرەکی لــە ناجێگیریــی ناوچەیــی ،ئاســایش و ســەالمەتی گیانــی هاواڵتیــان ،هاوشــان لەگــەڵ برســیکردنی ملیۆنەهــا و بێبەریکردنیــان لــە ســەرەتاییترین پێداویســتییەکانی ژیــان و خزمەتگوزارییــە مرۆیــی و تەندروســتییەکان کردووەتــە قوربانــی مانــەوەی دەســەاڵتی سیاســی خۆیــان و کەمینەیەکــی مشــەخۆر لــە ســەرمایەدارانی کوردســتان. ئــەم هێرشــە تەنهــا بــە دوای چەنــد ڕۆژێکــی کــەم لــە ڕازیبوونــی پەرلەمانــی عێــراق لــە بودجــەی ســاڵی ،٢٠٢١و لــە ســایەی توندبوونــەوە و هەڵکشــانی گــرژی و ڕووبەڕووبوونەوەکانــی ئەمریکا-ئێــران لــە ناوچەکــەدا ،دێــت .ئــەم ناکۆکــی و گرژییانــە پێیــان ناوەتــە قۆناغێكــی تــازە لــە هەڵکشــان ،ڕووبەڕووبوونــەوە و ژمارەیــان .لــە کاتێکــدا کــە دامــەزراوی ئەتۆمیــی نەتەنــزی ئێــران
دووچــاری هێرشــێکی ئەلکترۆنــی بــووەوە کــە بــووە تەقینەوەیەکی مــەزن لــە تێکشــانی تەواوەتیــی سیســتمی وزەی نیوخۆیــی کــە دەســتەبەری پیتاندنــی یۆرانیــۆم ئــەکات ،کــە هەندێــک لــە چاودێــران پێیانوایــە ئێــران النــی کــەم ٩مانــگ کاتــی ئەوێــت بــۆ چاککردنەوەی زیانەکان و ســازکردنەوەی ناوەندەکە .ئەم گورزە لــە دامــەزراوی ئێــران بــە هێرشــێکی مووشــەکی (کــە پێئەچێــت و بــۆ یەکــەم جــارە) لــە الیــەن حووســیەکانی پشــتگیرکیکراوی ئێرانەوە بۆ ســەر دامەزراوەیەکی نەوتی ســعودی و پێشــکەوتنی هێزەکانیــان ڕووەو مەئریــب وەاڵم درایــەوە .هاوشــان لەگــەڵ بانگــەوازی بردنــە ســەری ئاســتی پیتاندنــی یۆرانیــۆم بــە ڕێــژەی %٦٠لــە دەماودەمــی چاوەڕوانیــی وتووێژەکانــی ڤییەنــا. یەکێــک لــە ســیماکانی ناکۆکییــە سیاســی و ئابووریی‌یەکانــی قــەوارە ســەرمایەدارییەکانی ئەمــڕۆ لــە جیهــان و ناوچەکــەدا بــە تایبــەت بریتییــە لــە چەنــد الیەنەیــی و ناوچەییبوونــى ناکۆکییــەکان .هەمووشــتێک ئەکەنــە ناوەنــدی ناکۆکــی و قەیــران و ئامانــج لــە هەڵکشــان و ڕووبەڕووبوونــەوە ،و لــەم ڕاســتایەدا بــێ لەبەرچاوگرتنــی ســەرەتاییترین مــۆراڵ بــە هەمــان ئاســت هەمــوو بەهــا مرۆیــی و گیانییــەکان فەرامــۆش ئەکــەن .ئەمانــە چەنــد ڕووبەڕووبوونــەوەی قێــزەون و پووچــن ،و لەســەر بنەمایەکــی ڕێکــوڕەوان یــان هێڵێکــی ڕاســت ڕوونــادەن بەڵکــو لەگــەڵ چوونەپێشــەوە لــە شــوێنێکدا چــاو لــە پاشەکشــە لــە شــوێنێکی تــر ئەکەیــن .بــۆ نموونــە بڕیــاری کشــاندنەوەی ســوپای ئەمریــکا لــە ئەفغانســتان تاکــو ســێپتەمبەری ئەمســاڵ بەزینێــک نییــە بــە مانــای تایبەتــی وشــەکە بەڵکــو ئەبێــت لــە ســەرجەم ئــەو ئاڵوگــۆڕە سیاســی و نێونەتەوەیی‌یانــە و ڕۆڵــی ئەمریــکا لــە وێنەکێشــان و گۆڕینــی ڕێــڕەوەکان لــە پێنــاو بەرژەوەنــدی ســتراتیژی خۆیــدا چاویــان لێبکەیــن و لێیــان تێبگەیــن .پێکهەڵپژانــی هێــزە بۆرژوازییــە جیهانییــەکان لــە ســایەی قەیرانی ئابووری و سیاســی ســەرمایە لەســەر ئاســتی جیهــان ،گەورەکردنــی ئــەم وەرەمــی شــێرپەنجەیەی قەیرانــی ســەرمایەداری جیهانیــی لــە ڕووی شــێوەوە (ناڕێکوپێکــی) و لــە ڕووی ناوەرۆکــەوە (پەیوەندییــە کۆمەاڵیەتــی و ســیاییەکانی ســەرمایەداریی هاوچــەرخ) کردووەتــە ڕاســتییەکی واقعــی و مــاددی.
چاوپێکەوتن لەگەڵ زانا عوسمان دەربارەى کتێبێکى گرنگ تاوتوێ لەگەڵ محمد حسێندا دەربارەى دراوى دۆالر و دینار
3 4 6
ئاراس سەعید
ژن کوژەکان کێن، یان کێن ژن کوژەکان؟
7
تاهیر حاجی حەسەن
6-7
مارکس و هێگڵ :ڕەخنەى ئایین کارزان عەزیز
3
5
چەمکی «نامۆبوون»
کلینیکى رێچار و گۆشەى بەرەو ڕووناکى
2
9
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
2
ئەزموونی کرێکاری
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -
گۆشەیەک لە ناڕەزایەتییە کرێکارییەکانی جیهان ئامادەکردنى :کامەران ئەحمەد بەریتانیا ســەدان کرێــکاری کۆمپانیــای دلیڤــەری دلیڤــەرۆ( )Deliverooکــە ســەرقاڵی گەیاندنــی خواردەمەنیــن بــە مــااڵن و شــوێنەکانی کار لــە ڕۆژی ٧ی نیسانی ٢٠٢١لە پێناو چوونەسەری کرێ ،باشترکردنی هەلومەرجــی خۆپارێــزی کارکردنیــان ،و بەرهەمەنــد بــوون لــە مافــە ســەرەتاییەکانی کرێــکاران ،لــە هــەر یــەک لــە شــارەکانی لەنــدەن، یــۆرک ،شــیفیڵد... ،هتــد لــە بەریتانیــا دەســتیان دایــە مانگرتــن. بڕیــار وایــە هەمــان چاالکــی بــۆ زامنکردنــی خواســتەکانی کرێــکاران لــە هەریــەک لــە والتانــی تــری وەک فەرەنســا ،هۆڵەنــدا ،ئوســترالیاش بەڕێــوە بچێــت .مــاوەی چەندیــن مانگــە بزووتنەوەیەکــی بەربــاو بــۆ ناســاندنی کرێکارانــی دلیڤــەری وەک کرێکارانــی فەرمــی هەیــە تــا بێبــەش نەبــن لــە مافەکانیــان و مافــی خۆڕێکخســتن و ئــەو دەســتکەوتانە هەبێــت کــە کریکرانــی گرێبەســت ل ـێ‌ی بەهرەمەنــدن.
لە کاتی پەتای ڤایرۆسی کۆرۆنادا دەوڵەمەندەکان دەوڵەمەندتر و هەژارەکانیش هەژارتر بوون بــە پــێ‌ی دوایــن راپۆرتــی فۆربیــس لــە هەفتــەی یەکەمــی مانگــی ئاپڕڵــدا ســەرجەم ســامانی بلیۆنێــرەکان لــە ســاڵی پــاردا بــە ڕێــژەی %٦٠هەڵتۆقیــوە .لــە ٨تریلیــۆن دۆالرەو بــۆ ١٣١تریلیــۆن دۆالر. ســەرباری قووڵترکردنــەوەی قەیرانــی ئابــوری سیاســی و ئابــوری سیســتمی ســەرمایەداری بووەتــە ئازارکێشــانی ملیۆنەهــا خەڵــک و گیانلەدەســتدانی زیــاد لــە دوو ملیــۆن و نیــو مــرۆڤ. ژمــارەی ملیاردێــرەکان لــە ٦٦٠ملیاردێــرەوە بــوون بــە ٢٧٧٥ ملیاردێــر .جێــف بیــزۆس خاوەنــی ئەمــازۆن ســامانەکەی بــڕی ١٧٧ ملیــار دۆالرە ،ئیلــۆن موســک لــە دەســتەی بەرێوەبــەری تێســا ســامانەکەی ١٥١ملیار دۆالرە ،کە تەنها لە ســاڵی پاردا ســامانەکەی ١٣٠ملیــار دۆالری چووەتــە ســەر .بــە پلــەی ســێهەم بێرنــارد ئارنۆڵــت خاوەنــی کۆمپانیــای LVMHی فەڕەنســی ســامانەکەی ١٥٠ملیــار دۆالرە ،دواتــر بێــڵ گەیتــس ی مایکۆســۆفت ١٢٤ملیــار دۆالرو مــارک زوتەربێرگــی فەیســبوکیش ٩٧ملیــار دۆالر .مــارک تەنهــا لــە ســاڵی پــاردا ٥٠ملیــار دۆالر ســامانەکەی زیــادی کــردووە. زیادبوونــی ســامانی ملیاردێــرەکان لــە کاتێکدایــە کــە تەنهــا لەدەســتدانی کاتەکانــی کارکــردن لــە ســاڵی ٢٠٢٠دا چــوار هێنــدەی ئــەو ڕێژەیەیــە کــە لــە قەیرانەکانــی ســاڵی ٢٠٠٩دا دەرکەوتــن. ســەرباری نەمانــی چەندیــن پیشــە و پەککەوتنیــان و زیادبوونــی ڕێژەکانــی برســیەتی و هــەژاری لــە ڕاددەبــەدەر. بزووتنەوەی ١٥دۆالر لە کاتژمێرێکدا ســەدان کرێکارانــی فاســت فــوودی (KFC)، (McDonald›s)، )(Wendy›s)، (Burger Kingلــە ســاڵی ٢٠١٢لــە نیویــۆرک دژ بــە کەمــی کــرێ و هەلومەرجــی کارکــردن دەســتیان کــرد بــە زنجیرەیەک ناڕەزایەتی و مانگرتن بۆ چوونەســەری هەقدەســتەکان و باشــترکردنی هەلومەرجــی کارکــردن .ئەمــڕۆ داخــوازی ١٥دۆالر لــە کاتژمێرێکــدا بــە ئەندازەیــەک پــەرەی ســەندووە کــە لــە شــەش واڵت و زیــاد لــە ٣٠٠شــاردا پــەرەی ســەندووە. ئێســتا بزووتنەوەکــە نــەک تەنهــا لــە دەوری کرێکارانــی فاســت فــوود چڕبووەتــەوە بەڵکــو واوەتــر تەشــەنەی کــردووە بــۆ کرێکارانــی خزمەتگــوزاری نێــو مــاڵ ،بەخێوکەرانــی منــدااڵن ،مامۆســتایانی چاودێــری منــداڵ ،کرێکارانــی چاودێریــی بەتەمــەن و پەککەوتــە، کرێکارانــی فڕۆکەخانــە ،شــارەوانی ،خواردنگــە و چەنــد کەرتــی خزمەتگــوزاری تــر .خواســتی زیادکردنــی کــرێ نــەک هــەر بووەتــە داخوازییــان بەڵکــو بووەتــە هــۆکاری گردبوونــەوەی کرێکارانی کەرتە جیــاوازەکان و پیکهێنانــی دەیــان ڕێکخــراو لــەو پێنــاوەدا .بەرێخســتنی ســەدان نارەزایەتــی و مانگرتنــی کرێکارانــی .ئــەم خواســتە ئێســتا جێکەوتەیــە و تەنانــەت لــە دوایــن هەڵبژاردنەکانــی ئەمریــکادا
حزبەکانــی بۆرژوازیشــی ناچــار کــردووە بــاس لــە ڕەوایەتــی خواســتە بکــەن و وەک چەکێــک لــە هەڵبژاردنــەکان دژی یــەک بــەکاری بهێنــن. یەکێــک لــە کرێکارانــی ناســراوی ئــەو بزووتنەوەیــەک ئالڤــن مەیجــەرە()Alvin Majorە .لــە چەندیــن چاوپێکەوتنــدا باســی ســەرەتاکانی بەرزکردنــەوەی ئــەو داخوازییــە ئــەکات کــە لــە
نۆڤەمبــەری ٢٠١٢دا دەســتیپێکردووە .ئالڤــن تەنهــا ٧،٢٥ دۆالری(حــەوت دۆالر و ٢٥ســەنت) بــۆ هــەر کاتژمێرێــک وەرگرتــووە و بــە ناچــاری هەفتانــە ناچــار نزیــک بــە ٨٠ســەعات کاری کــردووە تــا بتوانێــت بژێــوی خێزانەکــەی دابیــن بــکات ،زۆر ئەســتەم بــووە بــۆ ئەلڤــن هەفتانــەی چــاوی بــە کوڕەکــەی و ســێ کچەکــەی بکەوێــت ،لــە چاوپێکەوتنێکــدا تەنانــەت بــاس لــە ئەرێنیــی دەرکەوتنــە ســەرەتاییەکانی نیشــانەی شــێرپەنجە لــە ژنەکەشــیدا ئــەکات .ئالڤــن بــاس لــەوە ئــەکات بــۆ یەکــەم جار لــە ژیانیدا بەشــدایی گردبوونەوەیەکــی کرێــکاران ئــەکات و لەوێــدا هەســت بــەوە ئــەکات تەنهــا نییــە! بەڵکــو ژمارەیەکــی زۆری وەک ئەویــش هەمــان کــرێ‌ی کــەم وەرئەگــرن .ئالڤــن ئەڵێــت لــەو گردبوونەوەیــە بڕیارمــان دا کــە چیتــر بێدەنــگ نەبیــن و دەســت بدەینــە مانگرتــن. «لــە بەرەبەیانێکــی نۆڤەمبــەردا زۆر ئەترســام ،لەوانەیە سەرزەنشــت بکرێــم لــە الیــەن بەڕێوەبــەرەوە ،لەوانەیــە لەســەر کارەکەنــم دەر بکرێــم و ئــەوەی ئێســتاش هەمــە لەدەســتی بــدەم گــەر بەشــداری مانگرتنەکــە بکــەم ،بــەاڵم هەســتم بــەوە ئەکــرد کــە هیــچ بژاردەیەکــی تــرم نییــە و ئەبێــت ئــەم دەرفەتــە لــە دەســت نــەدەم .کاتێــک کرێکاران گردئەبوونــەوە و ژمارەمــان زیــادی ئەکــرد ،ترســەکانم وردە وردە ڕەوینــەوە و بــە دەنگــی بــەرز هــاوارم کــرد» ئێمــە ناتوانیــن بــە ٧،٢٥دۆالر بژیــن! ئێمــە ناتوانیــن بــە ٧،٢٥دۆالر بژیــن!» « ،بیرمــە کــە هەســتم بــە بەهێزیــی ئەکــرد ،کــە گــۆڕان ئیمکانــی هەیــە ،ئێمــە لەگــەڵ کرێکارانــی تــر لــە فاســت فوودەکانــی ماکدۆناڵــد ،وێندیــس ،و بەرگەرکینــگ گردببووینــەوە و ناڕەزایەتیمــان دەرئەبــڕی».
کرێکاران دژ بە ناتەندروستبوونی هەلومەرج و شوێنی کارکردن ناڕازین زیــاد لــە هــەزار کرێــکار لــە نوســینگەی ســەرەکی دامــەزراوی ( ) )DVLAلــە سوانســی(وێڵز ،بەریتانیــا) ،کــە دامەزراوەیەکــی دەوڵەتــە بــۆ چاودێریکردنــی بنکــەی زانیــاری شــوفێران و بنکــەی زانیــاری بارهەڵگــرەکان لــە ســەرجەم بەریتانیــا ،لــە ڕۆژی ٦ی ئاپڕڵــەوە بــۆ مــاوەی چــوار ڕۆژ دەســتیان دایــە مانگرتــن ،بــە تایبــەت دوای ئــەوەی لــە مــاوەی ڕابــردوودا النــی کــەم ٦٠٠کرێــکاری تووشــبوو بــە ڤایرۆســی کۆرۆنــا لــەو دامەزراوەیــە تۆمارکــران. کرێــکاران خوازیــارن کەلوپــەل و کەرەســتەی خۆپارێزیــی زیاتــر دەســتەبەر بکرێــت و بــوار بــۆ کارکردنــی زیاتــر لــە ماڵــەوە بــە کرێــکاران فەراهــەم بکرێــت ،هەروەهــا زیاتــر بایــەخ بــە پاکوخاوێنــی شــوێنکارکردنی کرێــکاران بدرێــت کــە ماوەیەکــە پشــتگوێ خــراون لــە الیــەن خاوەنکارەکانــەوە. کرێــکاران ڕایانگەیانــدووە کــە مامەڵــەی خاوەنــکارەکان لەگــەڵ کرێــکاران لــەم پەیوەنــدەوەو فەرامۆشــکردنی داخوازییەکانیــان جێــگای شــەرمەزارییە.
ئەمازۆن جارێکی تر مافەکانی کرێکاران پێشێل ئەکاتەوە ئەگەرچــی ســامانی خاوەنــی ئەمــازۆن جێــف بیــزۆس لــە کاتــی پەتاکــەدا بێئەنــدازە هەڵکشــاوە بــەرەو ١٧٧ملیــار دۆالر بــەاڵم هەلومەرجــی کارکردنــی کرێــکاران و مافەکانیــان لــە کۆمپانیــای ئەمــازۆن جێــگای شــەرمەزارییە ،و هــەر مــاوە جارێــک ڕووبــەڕووی ڕەخنــە و ناڕەزایەتــی ئەبێتــەوە. لــە کۆتایــی مانگــی مارســی ٢٠٢١دا لەســەر بانگــەوازی یەکێتــی کرێکارانــی خزمەتگــوزاری ڤێــردی کرێکارانــی کۆگاکانــی ئەمازۆن لەســەر ئاســتی ئەڵمانیــا بــۆ مــاوەی چــوار ڕۆژ مانگرتنیــان ڕاگەیانــد ،کرێــکاران خوازیــاری چوونەســەری هەقدەســتەکانیانن .ئەمــە بەشــێکە لــە زنجیــرەی ناڕەزایەتییــەکان لــە کۆگاکانــی ئەمــازۆن لــە سەرتاســەری جیهــان. ســەرۆکی یەکێتی‌یەکــە ڕایگەیانــد »:ئەمــازۆن لــە کاتێکــدا لــە ســەردەمی پەتاکــەدا ســامان دروســت ئــەکات بــەاڵم ئەبێــت هەڵهاتــن و خۆدزینــەوە لــە مافەکانــی کرێــکاران ڕابگیرێــت ».قازانجەکانــی ئەمــازۆن لــە پەتــای ڤایرۆســی کۆرۆنــادا بێئەنــدازە هەڵکشــاون
بەهــۆی چوونەســەری خواســتی داواکردنــی کااڵ لــە ڕێــگای ئینتەرنێتــەوە. کرێکارانی کۆچکردوو دوای مانگرتنەکەیان ئاهەنگیان گێڕا پــاش ڕاگەیاندنــی بودجــەی ٢٠٢١لــە نیویــۆرک لــە ڕۆژی چوارشــەممە ٧ی ئاپرڵــی ، ٢٠٢١دەیــان کرێــکاران مانگرتــوو لــە خــواردن کــە لــە ١٦ی مارســەوە دەســتیان پێکردبــوو کۆتایی‌یــان پێهێنــا و لەگــەڵ ســەدان کرێــکاری تــردا کەوتنــە ئاهەنــگ گێــڕان .بــە هــەزاران کرێکارانــی کۆچکــردوو و بــێ دۆکیومێنــت کــە لــە پالنــی هاوکارییەکانــی بودجــەدا هیــچ جێگایەکیــان بــۆ نەکراوەتــەوە ،ببــووە جێــگای ناڕەزایەتــی و بێــزاری هــەزاران کرێــکار و خەڵکــی کــەم دەرامــەت .لــە ١٦ی مارســەوە دەســتیان بــۆ جێکردنەوەیــان لــە هاوکارییەکانــی دەوڵەتدایــە مانگرتــن لــە خــواردن . کوشتارگەی وێستگەی کارەبای بەنشکهالی لە بەنگالدش ڕۆژی شــەممە ١٧ی ئاپڕڵــی ٢٠٢١پــاش ناڕەزایەتــی دەربڕینــی هــەزاران کرێــکار لــە وێســتگەی کارەبــای بەنشــکهالی ئوپازیــا لــە خــوارووی بەنــگالدش ســەبارەت بــە دواکەوتنــی مووچــەو مافــە داراییەکانــی تــری دەرماڵــە و هاوکاتیــش لەگــەڵ خواســتی زیادکردنــی مووچەکانیــان لێکهەڵپــژان لــە نێــوان کرێــکاران لــە الیــەک و هێــزی پۆلیــس و ئاسایشــی وێســتگەکە پێکــەوە ڕوویــدا ،بــە پـێ‌ی زانیارییەکانــی ڕۆژنامــەی دەکا-تریبیــون تاکــو ئێســتا زیــاد لــە ١٥ کرێــکار برینداربــوون و النــی کــەم پێنــج کرێــکاری تــر بــە گوللــەی هێزەکانــی پۆلیــس گیانیــان لەدەســتداوە. ناڕەزایەتییــەکان ڕۆژێــک پێشــتر(هەینی) دەســتیان پێکــردووە و دەســتەی نوێنەرایەتــی کرێــکاران بــۆ جێبەجێکردنــی خواســتەکان لەگــەڵ بەڕێوەبەرایەتــی وێســتکە ماوەیەکــە لــە کۆبوونــەوەدان و پــاش نەگەیشــتە هیــچ دەرئەنجامێــک و بــۆ باڵوەپێکردنــی کرێــکاران لــە الیــەن پۆلیــس وهێــزی ئاسایشــیپارێزی وێســتگەکەوە پەالمــار و بــەر تەقــە ئەدرێــن .ژمارەیــەک لــە دانیشــتوانی ناوچەکــە کــە پێئەچێــت کەســوکاری کرێکارانــی کارکــردووی وێســتگەکە بــن بەشــداری ناڕەزایەتییەکانیــان کــردووە. پرۆژەکــە هێشــتا لەژێــر دامەزراندندایــە لــە الیــەن دوو کۆمپانیــای چینــەوە بــە بــڕی ٢،٤ملیــار دۆالر ســەرمایەگوزاری تێــدا ئەکرێــت. پرۆژەکــە – دوویەکــەی ٦١٢مێــگا وات -ئەبوایــە لــە ســاڵی ٢٠١٩ بکەوتایەتــە کار بــەاڵم لــە دیســەمبەری ٢٠٢٠پــاش پێبژاردنــی دواکەوتــن بــە دوو کۆمپانیاکــە دەســت بەکارکــردن تێیــدا کراوەتــەوە و بڕیــار وایــە لــە مــاوەی دووســاڵی داهاتــوو بــە تەواویــی ئامــادە بێــت. تــا ئێســتا پێنــج کرێــکاری گەنــج بــە ناوەکانــی ئەحمــەد ڕەزا ١٨ســاڵ، ڕۆنــی حوســەین ٢٢ســاڵ ،شــوڤۆ ٢٤ســاڵ ،محمــد ڕاهــات ٢٤ســاڵ، ڕەیحــان ٢٥ســاڵ بوونەتــە قوربانــی پەالمــاری تەقــەی پۆلیــس.
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -
ناوخۆ
3
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
کۆچی گەنجان و هۆکارەکانی لە کوردستان دلۆڤان جوتیار بــە پێــی ئامــاری نەتــەوە یەکگرتــوەکان لــە مــاوەی ٦ســاڵی ڕابــردوودا لــە عێــڕاق و کوردســتان ( )٤٥٤،٤٤٤کــەس کۆچیــان کــردووە و بــە پێــی تازەتریــن ئامــاری فەرمــی تەنیــا لــە ســاڵی ڕابــردوودا لــە هەرێمــی کوردســتان نزیکــەی ( )٠٥،٤٤٤کــەس کۆچیــان کــردووە بــەرەو ئەوروپــا ..کــە ئەمــە ژمارەیەکــی هێجــگار زۆرە بــۆ هەرێمێکــی پێنــج ملیــۆن کەســی. پرســی کۆچکردنــی گەنجــان ئەوەنــدە جدییــە کــە پەرلەمــان و حکومــەت چەندیــن کۆبونەوەیــان لەســەر کــردووە بــۆ تاوتوێکــردن و دۆزینــەوەی چارەســەر بــەاڵم وەک هەمیشــە بــێ چارەســەر و بــە کراوەیــی ماوەتــەوە !..بــۆ دیاریکردنــی هــۆکارەکان پێویســتە کۆچکــردن دابــەش بکەیــن بەســەر دوو کاتــی جیــاواز ..پێــش ئازادبوونــی کوردســتان لــە ژێــر دەســتی بەعــس و دوای ئــازاد بوونــی ..پێــش ئازادبوونــی کوردســتان زۆرینــەی ئەوانــەی کۆچیــان دەکــرد هۆکارەکــەی یاخیبــوون بــوو لــە ڕژێمــى بەعــس و هەندێکیان بــۆ پاراســتنی گیــان و ســەالمەتی خۆیــان لــە شــەڕ لــە زێــدی خۆیــان کۆچیــان دەکــرد .بەشــێکی تریــان بــۆ گەیاندنــی دەنگــی کــورد بــوو بــە جیهانــی ڕۆژئــاوا .ئەڵبــەت لــەم قۆناغــەدا کۆچکردنــەکان تەنهــا بــۆ ئەوروپــا نەبــوون و بەشــێکیان بــۆ واڵتانــی دەوروبەریــش بــوو.. لــە دوای ئازادبوونــی کوردســتانیش لێشــاوێکی تــری کــۆچ دەســتی پێکــرد؛ هــۆکاری ئــەم کۆچــە نەبوونــی خزمەتگــوزاری و شــەڕی ناوخــۆ و قەیرانــی دارایــی بــوو کــە پشــکی شــێری ئــەم کۆچــەش بــەر گەنجــان دەکــەوت بــە ئومێــدی ژیانێکــی گەرەنتــی کــراو و بێتــرس ڕوویــان کــردە ڕۆژئــاوا ،،لێــرەدا ٣هــۆکاری ســەرەکی بــاس دەکەیــن کــە پشــکی شــێریان هەیــە لــەم دۆزەدا..
.١هــۆکاری سیاســی :ســەقامگیرنەبوونی بــاری سیاســیی واڵت و ملمالنێــی بــەردەوام و بوونــی گەندەڵییەکــی زۆر لــە دامــەزراوەکان هۆکارێکــی ســەرەکین چونکــە بوونەتــە هــۆی نەمانــی ئینتیمــای نیشــتیمانی و دروســت بوونــی ئــەو هەســتە الی گەنــج کــە ئــەوان لــە واڵتــی خۆیــان نیــن ،بەڵکــو وەک بێگانەیەکــن و ناتوانــن لێــرە ژیانێکــی خــۆش و ئــارام دەســتەبەر بکــەن. .٢هــۆکاری ئابــوری :زۆربوونــی پیشــەگەری بیانــی لــە بازاڕەکانــی کوردســتان و نەمانــی هەلــی کار لــە دامــەزراوە حکومــی و ناحکومییــەکان بــووە هــۆى دروســت کردنــی ئاســتەنگ لەبــەردەم بەشــداری کردنــی گەنجــان لــە کاری سیاســی و قەیرانــە یــەک لــە دوای یەکەکانیــش تادەهــات دەبوونــە هۆکارێکــی دیکــەى بەهێــز لــەم بــارەوە. .٣دابونەریتــی کۆمەڵــگا :کۆمەڵــگای کــوردی مەحکــوم کــراوە بــە دابونەریتێکــی دینــی و پیاوســاالری و خێڵەکــی کــە کۆمەڵێــک پێــوەری ناتەندروســتی ئەخالقــی ســەپاندووە بەســەر تاکەکانــدا ،بــە پێچەوانــەی ئەوروپــا کــە ئازادییەکــى ڕێژەیــی دراوەتــە تاکــەکان. لەبــەر ئــەوە ئەوانــەی لــە دابونەریــت ڕادەکــەن دەبینیــن کێشــەی
مادییــان نیــە و هۆکارەکانــی ژیانیــان دابینکــراوە بــە زیــادەوە و بەشــێکیان مناڵــی بەرپــرس و دەوڵەمەندەکانــن بــەاڵم ئــەوان لــە نــاو ئــەو هەمــوو شــتەی هەیانــە تەنهــا ئازادییــان نییــە لەبــەر ئــەوە بــۆ پڕکردنــەوەی ئــەم بۆشــاییە کۆچدەکــەن.. لەگــەڵ ئــەم لێشــاوانەش کــە دەڕۆن ئەوروپــا کارئاســانیان بــۆ دەکات و پێداویســتەکانیان بــۆ دابینــدەکات و ســوود لــە تواناکانیــان وەردەگیرێــت و دەســت و هێــزى کاری واڵتەکانیــان پــێ پــڕ دەکەنــەوە کــە ئەمــەش بــە پێچەوانــەی واڵتــی ئــەم ناوچەیــە کــە نــەک ناتوانــن ســودی لــێ ببینــن ،بەڵکــو ئاســتەنگ و تەگــەرەش دەخەنــە بەردەمیــان و ناهێڵــن گەشــە بکــەن و بچنــە پێشــەوە. لــە جاڕنامــەی مافەکانــی مرۆڤیشــدا هاتــووە کــە :هەمــوو کــەس مافــی هەیــە لــە هــەر جوگرافیایــەک نیشــتەجێ ببێــت کــە دەیەوێــت و مافــی خۆیەتــی داوای مافــی هاواڵتیبــوون بــکات و ببێتــە هاواڵتــی ئــەو جوگرافیایــە ..ئــەم دەســتکەوتە لــە مێژینەیــەى بزووتنــەوە ناڕازییەکانــى ئەوروپــا و ڕۆژئــاوا وایکردووە تا ئێســتاش ســەرنجى زۆرێــک لــە گەنجانــى ئــەم ناوچەیــە بــەالى خۆیــدا ڕابکێشــێت.
بێبــارانی و کێشـەی ئاو و دەرھاویشتەکانی کامەرانى مامە عەلە ڕەش لــە مێــژووی مرۆڤایەتیــدا کارەســاتی سروشــتی وەک :بومەلــەرزە و وشکەســاڵی و باڵوبوونــەوەی نەخۆشــینەکان ھەر وەك؛ قەیرانــە ئابــوری و کۆمەاڵیەتییەکانــی نێــو سیســتەمی چینایەتــی ســەرمایەداری جارجــارە بەرۆکــی کۆمەڵگــە دەگــرن .ئــەوە ئەرکــی دەســەاڵتە کــە خــۆی بــۆ ھەمــوو ئەگەرێکــی نەخــوازراو ئامــادە کردبێــت ،تــا بــە کەمتریــن زیــان و تێچــوو لــە کارەســات و قەیرانــەکان دەربــازی ببێــت. ئایــا دەســەاڵت لــە کوردســتاندا چــی بــۆ ئــەم مەبەســتە کردووە؟ باســی بەرەنــگاری بومەلــەرزە و پەتــای کۆرۆنــا و دەیــان جــۆری ســیل و ســەرەتان و پیســبوونی ژینگــە و قەیرانــە ئابورییــەکان ناکــەم !ئەچمــە ســەر بابەتێــك کــە لــە ســێکتەری نــەوت گرنگتــرە و ئەویــش ئــــــاوە ،بــە بۆچوونــی زۆرێــك لــە پســپۆڕان و کارشناســان کێشــە و ملمالنــێ و جەنگــەکان لەســەر دابەشــکرنی ئــاو و ڕەھەنــدە جیاوازەکانــی دەبێــت .بــا بزانیــن حکومەتــی ســی ســاڵەی ھەرێمــی کوردســتان بــۆ ئــەم ئەگــەرە نەخــوازراوە لــەم بــوارەدا چــی بــۆ ھاونیشــتمانیان و پاراســتی ســەرچاوە ئاوییەکانــی کوردســتان کــردووە ،کــە ژیــان و گوزەرانــی ھەمــوو خەڵکــی لــە ســەر بەنــدە ،ھەموومــان ئاگاداریــن لــە ســاڵی ١٩٩٨وە وشکەســاڵی و بێبارانــی ڕووی لــە کوردســتان کــردووە و بــا بزانیــن حکومەتــی ھەرێمــی کوردســتان لــەم بیســت و ســێ ســاڵەدا چەنــد بەنــداوی بــۆ گلدانــەوەی ئــاو دروســت کــردووە؟ چەنــد کانــاڵ و کانــی و کارێــزی لێــداوە؟
چەنــدە ڕێگاوبــان و ئــاوی بــۆ جوتیــاران و ئاژەڵــدارەکان مســۆگەر کــردووە؟ نــەك ھەر ئــەم کارانــەی نەکــردووە بگــرە پیالنــی دوژمنــە دەرەکییــەکان بــۆ داڕمانــی ھەمــوو ســێکتەرە گرنگــە ژیارییــەکان وەك: پــەروەردە و تەندروســتی و ســەرچاوە سروشــتییەکان و ئاسایشــی خــۆراك و ئاسایشــی گشــتی جێبەجــێ کــردووە. ھەر وەك ئەبینیــن ســەرەڕای بێموچەیــی و لێبڕیــن ،لــە ئەنجامــی بێبارانــی و وشکەســاڵی و بێباکــی کاربەدەســتانی حیزبــی و حکومــی، خەڵــك بــە تایبــەت جوتیــاران و ئاژەڵــدارەکان بــە چ دۆخێکــی ســەخت و دژواردا گــوزەر دەکــەن .ئەمــە لــە کاتێکدایــە ،کــە ھەندێــك ھەلپەرســت و بەرژەوەندیخــواز سوئیســتیفادە لــە دۆخەکــە دەکــەن و قەدەغــەی پاکــش و پــوش و پاوەنەکانیــان لــە ئاژەڵــی گوندەکانــی خۆیــان کــردووە و ھەمــان پــوش و پــاوەن کــە موڵکــی گشــتین بــە گەرمیانییــەکان دەفرۆشــن.
شــارەکەمان (کــەالر) ،شــارێکی ســەوزە ،سرووشــتەکەی ڕەنگینــە، تکایــە ئەمــە بووەســتێنن ،ئیــدارەی شــار پێویســتە ئەمــە بووەســتێت. (ئەمــە پۆســتى یەکێکــە لــە گەنجانــى شــارى کــەالر کــە داوا لــە دەســەاڵتى ناوخۆیــی شــارەکە دەکات وێرانبــوون و تێکدانــى سرووشــتە ســەوز و ڕەنگینەکــەى ناوچەکــە و ڕووبــارى ســیروان بوەســتێنن کــە هێرشــێکى دڕندانــەى ســەرمایەدار و سیاســییەکانى
ناوچەکەیــە و چەنــد دەیەیەکــە نابەرپرســیارانە خەریکــە هەرچــى ئــاوى پــاک و سروشــتى جوانــى ناوچەکــە هەیــە نەیهێڵــن). وێنــەکان ڕووبــارى ســیروانە لــە مــاوەى ١٠ســاڵدا گیــراون و بــە ڕوونــى هێرشــە مەترســیدارەکانى ســەرمایە دەبینرێــت .تــا ئێســتا ئەمــە هەڵمەتێکــە زۆرتــر لــە سۆشــیال میدیــادا دەرکەوتــووە و ڕەنگیداوەتــەوە و لێرەبــەدوا گرنگــە ببێتــە هێــز و فشــارێکى کۆمەاڵیەتــى بەهێــز.
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
4
گفتوگۆ
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -
چاوپێکەوتن دەربارەى کتێبێکى گرنگ یەکێــک لــە کتێبــە گرنگــەکان کــە لــە مــاوەى ڕابــردوودا لــە زمانــى ئینگلیزییــەوە وەرگێــڕدرا بــۆ زمانــى کــوردى ،کتێبــى (لەبــارەی ئابوورییــەوە بــۆ کچەکــەم دەدوێــم؛ کورتەیــەک لــە مێــژووی ســەرمایەداری) بــوو کــە نووســەرەکەى یانیــس ڤارۆفاکیســە و لەالیــەن زانــا عوســمان وەرگێڕانــى بــۆ بــۆ کــوردى بــۆ کــراوە .بــە گرنگمانزانــى لــە ڕێگــەى چەنــد پرســیارێکەوە لــە وەرگێــڕ ،ئــەم کتێبــە زیاتــر بــە خوێنەرانــى ڕێچــار بناســێنین. (لەبــارەی ئابوورییــەوە بــۆ کچەکــەم دەدوێــم؛ کورتەیــەک لــە مێــژووی ســەرمایەداری) ناونیشــانى کتێبــە وەرگێڕاوەکەتانــە. بۆچــى دەســتتان بــۆ وەرگێڕانــى ئــەم کتێبــە بــرد؟ زانــا عوســمان :لــە ڕاســتیدا ســەرەتا بــە نیــازی وەرگێــڕان کتێبەکــەم نەخوێنــدەوە ،بــەاڵم کاتێــک کتێبەکــەم تــەواو کــرد بڕیــاری وەرگێڕانیــم دا .ئەویــش هــەم لەبــەر گرنگــی ناوەڕۆکــی کتێبەکــە و هەمیــش لەبــەر شــێوازی نووســینی کتێبەکــە .ناوەڕۆکــی کتێبەکــە کورتەیەکــی چــڕ و پوختــی مێــژووی ئابووریــی ســەرمایەدارییە هــەر لــە ســەرەتاکانییەوە تــا ئێســتا و قســەکردنە لەســەر ئەگەرەکانــی داهاتــووی مرۆڤایەتــی لــە ســایەی ســەرمایەداریدا. شــێوازی نووســینی کتێبەکــەش بــە زمانێکــی ڕوون و ســادە و تێکەڵکردنــی باســەکەیە بــە ســینەما و ئەدەبیــات و نووســەر لــە ڕەوتــی باســەکەیدا لەڕێــگای شــیکردنەوە چەندیــن فیلــم ،ڕۆمــان ، ئەفســانە و شــانۆنامەوە قۆناغــە جیاوازەکانــی مێــژووی مرۆڤایەتــی و چەمکــە ئابــووری و سیاســییە ئاڵۆزەکانمــان بــۆ ڕوون دەکاتــەوە. کتێبەکــە هــەم بــۆ ئــەو کەســانەی پێشــیینەیەکیان لــە بــواری ئابووریــدا نییــە شــیانی تێگەیشــتنە و هــەم بــۆ ئەوانــەی خوێنــەری ئــەو بــوارەن شــتی نــوێ و سەرنجڕاکێشــی تێدایــە .نووســەری کتێبەکــە یانیــس ڤارۆڤاکیــس لــە ئێســتادا ئەندامــی پەرلەمانــی یۆنانــە و یەکێکــە لــە دەنگــە چــاالک و ڕەخنەگرەکانــی یەکێتــی ئەوروپــا و کتێبەکانــی بــۆ چەندیــن زمــان وەرگێــڕدراون و نووســین و چاالکییەکانــی ســەرنجی کەســانی وەک ســاڤۆی ژیــژەک و نــوام چۆمســکییان بــەالی خۆیــدا ڕاکێشــاوە .شــایەنی باســە ئــەم کتێبــە بــە مۆڵەتــی فەرمیــی نووســەر لەالیــەن (وەشــانخانەی پەیــک)ەوە چــاپ و بــاو کراوەتــەوە. ڕێچــار :یانیــس ڤارۆفاکیســى نووســەرى کتێبەکــە بــۆ (کچەکــەى) و بەتایبــەت لەبــارەى (ئابورى)یــەوە دەدوێــت؛ ئەمــە بۆچــى دەگەڕێتــەوە؟ زانــا عوســمان :ســەبارەت بــە ئاڕاســتەکردنی ناونیشــانی کتێبەکــە بــۆ کچەکــەى بــۆ ئــەوە دەگەڕێتــەوە کــە ڕۆژێــک کچەکــەی لێــی دەپرســێت« :بابــە ،ئــەم هەمــوو نایەکســانییە بــۆ؟» و یانیســیش لــە وەاڵمــدا ئــەم کتێبــە دەنووســێت بەشــێوازێک کــە کچێکــی الو بتوانێــت لێــی تێبــگات و لــە نــاو ئاڵۆزییەکانــی زانســتی ئابووریــدا ون نەبێــت .نووســەر لــە ڕێــگای کتێبەکەیــەوە ئــەوە بــە کچەکــەی دەڵێــت کــە بــۆ وەاڵمدانــەوە ئــەو پرســیارە دەبێــت لــە زۆر شــتی تــر تێبگەیــن کــە ئابــووری گرنگترینیانــە. ئابووریــش شــتێکی دابــڕاو و ســەربەخۆ نییــە، بەڵکــو لــە پەیوەندییەکــی تووندوتۆڵدایــە بــە کایەکانــی تــرەوە ،بــە تایبــەت سیاســەتەوە. کتێبەکــە دەیەوێــت بڵێــت کــە هەمــوو بڕیــارە گرنگەکانــی کۆمەڵگــە پەیوەســتن بــە ئابوورییــەوە ،بۆیــە گــەر بمانەوێــت شــتێک لــە کۆمەڵگــە بگۆڕیــن یــان قســەیەکی گرنگمــان لەســەر بابەتەکانــی ڕۆژ هەبێــت دەبێــت لــە ئابــووری بگەیــن. ڕێچــار :گرنگــى مێــژوو بــۆ تێگەشــتن لــە ئێســتامان چییــە ،بەتایبــەت لــەوەدا کــە نووســەر پێــش ئــەوەى شــتێک لەبــارەى ئێســتاوە بڵێــت دەگەڕێتــەوە بــۆ ڕابــردووە؟ زانــا عوســمان :بەوپێیــەی مــرۆڤ لەنــاو ســاتێکی مێژوویــی دیاریکــراودا لەدایــک دەبێــت و گــەورە دەبێــت و هــۆش و بیــری شــکڵ دەگرێــت ،زۆرینــەی کــەس وای دەبینــن کــە پێکهاتــە ئابــووری و کۆمەاڵیەتــی و سیاســییەکانی ئــەو ســاتە بــۆ هەمیشــە هەبوون و بــۆ هەمیشــەش دەمێننــەوە .لەڕاســتیدا ئــەم بۆچوونــەش لەخــۆوە وا بەربــاو نییــە ،بەڵکــو
بەشــی زۆری دەزگا پەروەردەییــەکان مرۆڤــەکان بــەو جــۆرە بــار دەهێنــن .بــەاڵم ڕاســتییەکە ئەوەیــە کــە ســەردەمی ئێســتامان هیــچ نییــە جگــە لــە ئەڵقەیــەک لــە زنجیرەیەکــی دوورودرێــژی مێــژووی مرۆڤایەتــی و بەبــێ تێگەیشــتن لــە ئەڵقەکانــی تــری ئــەو زنجیرەیــە مەحاڵــە لــە ئێســتامان تێبگەیــن و بتوانیــن بــە ئاڕاســتەیەکی باشــدا ئاڕاســتەی بکەیــن .هەمــوو دەزگا و پێکهاتــە بنەڕەتییەکانــی ئێســتای مرۆڤایەتــی کــە وەک هەمیشــە-هەبوو دەردەکــەون ،وەک زمــان ،ئایــن و پیاوانــی ئاینــی ،تەکنەلۆژیــا ،دەوڵــەت ،ســووپا، ئابــووری و پــارە ،پــەروەردە و زانســتی مۆدێــرن ،دەزگاو پێکهاتــەی زۆر نوێــن و مرۆڤایەتــی لــە بەشــی زۆری مێــژوودا بەبــێ ئەوانــە ژیــاوە .لــە ئێســتادا ئــەو پێکهاتــە و دەزگایانــە هەمــوو ژیانــی ئیمــە جڵــەو دەکــەن ،بۆیــە بەبــێ ســەردەرکردن لــەو دەزگا و پێکهاتانــە و تێگەیشــتن لــە چۆنیەتــی ســەرهەڵدانیان مەحاڵــە لــە ئێســتامان تێبگەیــن یــان بتوانیــن بەشــێوەیەکی تەندروســت گۆڕانــکاری تێــدا بکەیــن .گــەر ئێمــە تێگەیشــتین کــە دەزگاگەلــی بەهێــزی وەک دەوڵــەت و ســووپا بەرهەمــی هەلومەرجێکــی دیاریکــراوی مێژوویــن و لــە چۆنییەتــی کارکردنیــان گەیشــتین، ئــەوا باشــتر دەتوانیــن مامەڵەیــان لەگەڵــدا بکەیــن و خەبــات بــۆ باشــتربوونیان ســەر ڕێ بخەیــن .لــەم ســۆنگەیەوە ،کتێبەکــە دەگەڕێتەوە بۆ ســەرەتاکانی گەشــەکردنی زمان و کشــتوکاڵ الی مــرۆڤ و لێکەوتەکانــی ئــەو دوو قەڵەمبــازە گرنگــەی مرۆڤایەتــی دەگێڕیتــەوە و ئاشــنامان دەکات بــە ســەرەتاکانی کەڵەکەبوونــی ســەرمایە و درووســتبوونی دەوڵەتــەکان و ســووپاکان و ئایینــە ڕێکخــراوەکان.
ڕێچــار :ئایــا دەتوانیــت تیشــک بخەیتەســەر بەشــێک لــە تــەوەرە ســەرەکییەکانى نێــو کتێبکــە پەیوەســت بــە کۆمەڵــگاى ســەرمایەداریی ئێســتاوە؟ زانــا عوســمان :کتێبەکــە لەبــری وشــەی ســەرمایەداری وشــەی «کۆمەڵگــەی بەبازاڕکــراو» بــەکار دەهێنێــت .واتــا کۆمەڵگەیــەک کــە یاســاکانی بــازاڕ یاســای ســەرەکی و زاڵــی کۆمەڵگــەن و تــەواوی پەیوەندییەکانــی تــر بــە پەیوەندییــە کۆمەاڵیەتییەکانیشــەوە دەچنــە پەراوێــزی یاســا و پەیوەندییەکانــی بــازاڕەوە .واتــە چیرۆکــی ســەرمایەداری چیرۆکــی گۆڕینــی کۆمەڵگــەی مرۆڤایەتییــە لــە کۆمەڵگەگەلێکــەوە کــە تێیــدا بــازاڕ بەشــێکی بچــووک و پەراوێــزی و ئامرازییــە بــۆ کۆمەڵگەگەلێــک کــە خۆیــان دەبنە بــازاڕ و چاالکییەکانی بــازاڕ گرنگتریــن چاالکییەکانــی کۆمەڵگــەن و لــە ئامــرازەوە دەبنــە ئامانــج .لــە ئێســتادا خەریکــە کۆمەڵگــەی مرۆڤایەتــی بەتەواوەتــی دەبێــت بــە بازاڕێکــی گــەورە و هەمــوو شــتەکانی تریــش بــە مرۆڤیشــەوە دەبنــە کااڵیــەک لــەو بازاڕەدا .ئەمــەش دۆخێکی هێناوەتە ئــاراوە کــە کتێبەکــە بــە «دژیەکییــە مەزنەکــە» ناودێــری دەکات. واتــە لەالیــەک خۆشــگوزەرانی و ژیانێکــی شــاهانە بــۆ کۆمەڵێــک و لەالیەکــی تــرەوە نەبوونــی نــەداری و کولەمەرگــی بــۆ کەســانێکی تــر، لــە ئاســتی گشتیشــدا کارەســەتە ژینگەیــی و مرۆییــەکان .نووســەر لــە ڕێــگای نموونەیەکــەوە مەترســیداریی بەبازاڕبوونــی کۆمەڵگــە و عەقڵیەتــی بازاڕگــەرا دەخاتــە ڕوو :گریمــان دەریاچەیەکمــان هەیــە و دانیشــتوانی کەنــاری دەریاچەکــە خاوەنــی ٤٩٪ی پشــکەکانی ئــەو دەریاچیــەن و کەســێکی تریــش کــە لــە شــوێنێکی دوور لــە دەریاچەکە دەژی خاوەنــی ٥١٪ی پشــکەکانی ئــەو دەریاچەیەیــە .ئیســتا گریمــان وەبەرهێنانــی پڕۆژەیــەک لــە دەریاچەکــەدا دەبێتــە هــۆی قازانــج بــۆ خاوەنەکانــی دەریاچەکــە و داهاتــی دەریاچەکــە زیــاد دەکات ،بــەاڵم لــە هەمــان کاتــدا ئــەو پڕۆژەیــە ئاســتی ئــاوی دەریاچەکە زیــاد دەکات و ئەمــەش بێگوومــان دەبێتــە کارەســات بــۆ دانیشــتوانی کەنــاری دەریاچەکــە کــە خاوەنــی ٤٩٪ی پشــکی دەریاچيکــەن .بــەاڵم کێشــەکە ئەوەیــە بڕیــاری کۆتایــی ســەبارەت بــە وەگەڕخســتنی پڕۆژەکــە الی ئەو کەســەیە کە خاوەنی ٥١٪ی پشــکەکانە و بە بەرزبوونەوە ئاوی ڕووبارەکــە نــەک هیــچ زیانــی پــێ نــاگات بەڵکــوو قازانجیــش دەکات. واتــە کارەســات و ماڵوێرانــی دانیشــتوانی کەنــاری دەریاچەکــە دەبێتە قازانــج و ســەرمایە بــۆ کەســەکەی تــر .لــە ئێســتادا ئــەم عەقڵیەتــە قازانجپەرســتە عەقڵیەتــی زاڵــە و بڕیــاردەری کۆتاییــە لــە جیهانــدا. کتێبەکــە زۆر مەترســی تــری ئــەم عەقڵیەتــەی نــاو ســەرمایەداری لــە ئێســتادا دەخاتــە ڕوو ،بەتایبــەت پەیوەســت بــە تەکنەلۆجیــا و پێشــکەوتنە تەکنەلۆجییەکانــەوە کــە تــا بێــت دەســەاڵتداران و خــاوەن کۆمپانیــا گــەورەکان لــە خەڵکانــی تــر بــێ منــەت دەکــەن و خەریکــە دەســتی کاریــی مرۆیــی لــە بەشــێکی زۆری بازاڕەکانــدا دەکەنــە دەرەوە و بــە ڕۆبۆتــی گوێڕایــەڵ جێگایــان دەگرنــەوە .لــە ئێســتادا مرۆڤــەکان ناچــارن دەســت لــە خەونەکانــی خۆیان هەڵبگــرن و لەباتی ئــەوەی ببنــە ئــەو مرۆڤــەی خۆیــان دەیخــوان ببنــە ئــەو کرێــکارەی بــازاڕ پێویســتی پێیەتــی. ڕێچــار :گرنگــى ئــەم کتێبــە بــۆ کۆمەڵــگاى کــوردى لەچیدایــە؟ زانــا عوســمان :لــە ئێســتادا کۆمەڵگــەی کــوردی خەریکــە بــە شــێوەیەکی خێــرا لــە کۆمەڵگەیەکــی نەریتییــەوە دەگۆڕێــت بــۆ کۆمەڵگەیەکــی ســەرمایەداری و کۆمپانیاکانــی کەرتــی گشــتی خەریکــن دەســت دەگــرن بەســەر ســەرجەم کایەکانــدا و کەرتــی گشــتی خەریکــە تــەواو الواز دەبێــت و تــەواوی کۆمەڵگــە دەکەوێتــە بــەر بەزەیــی تەماحــی قازانجپەرســتیی خاوەنکۆمپانیا و ســەرمایەدارەکانەوە .لەڕێــگای کەناڵــە تەلەفزیۆنییــەکان و تــۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانــەوە کــە لەالیــەن خــودی ئــەو کۆمپانیایانــەوە بەڕێــوە دەبرێــن و پاڵپشــتی دەکرێــن خەڵکــی ئامــادە دەکرێــن تــا ئــەم گۆڕانکارایانــە وەک پێشــکەوتن و بەمۆدێرنبــوون ببینــن و لــە مەترســییەکانی تێنەگــەن .ئــەم کتێبــە هــاوکاری خوێنــەر دەکات تــا لــە لێکەوتــە سیاســی و کۆمەاڵیەتییەکانــی ئــەم گۆڕانکارییــە ئابووریــە تێبــگات .بێگوومــان پشــتر کاری بــاش لــەم بــوارەدا نووســراوە و وەرگێــڕدراوە ،بــەاڵم جیــاوازی ئــەم کتێبــە لــە زمانــە ڕوونەکــەی و شــێوازە نایابەکەیدایــە لــە خســتنەڕووی بابەتەکانــدا.
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -
تاوتوێ
5
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
«ئیتر پێویست ناکات لە بەرزبوونەوەی دۆالر بترسین» محمــد حســێن پســپۆڕى بــوارى ووزە و ئابــورى ،لــە ئەکاوتنــى فەیســبووکى خــۆى بــە ناونیشــانێکى سەرنجڕاکێشــەوە ،وتارێــک باڵودەکاتــەوە وەک لــە وێنەکــەدا هاتــووە .لەبــەر ناونیشــان و ناوەڕۆکــى نوســینەکە ،بــۆ زیاتــر ڕوونکردنــەوە ،ڕێچــار بــە پێویســتیزانى چەنــد پرســیارێکى ئاڕاســتە بــکات بــۆ تاوتوێــی زیاتــرى ئــەو پرســە. ڕێچار :ئایا مەبەستت لەو ناونیشانە چییە؟ محمــد حســێن :لــە راســتیدا ئــەو نوســینەم بــۆ ئــەوە نەبــوو کــە ببێتــە وتــار ،وەک ئاگادارکردنەوەیــەک لــە ئەکاونتەکــەی خــۆم باڵوم کــردەوە ،دواتــر چەنــد کەنــاڵ و دەزگایەکیــش (بــە سوپاســەوە) الی خۆیــان باڵویــان کــردەوەو ئیتــر بوو بــە بابەتێکــی رۆژنامەوانی .ئەم پرســە دارایــی و ئابوریانــە بــە بابەتــی ئاوا کــورت و رۆژنامەگەریانە بــاش رون ناکرێنــەوە ،یــان ئەگــەر بیشــکرێنەوە ،لــە راســتیدا مــن بــاش نیــم لــە گەیاندنــی ئــەوەی کــە پێویســتە لــەم دەرفەتــە کورتــەدا بوترێــت .مــن تێبینــی دیاردەیــەک ،یــان گەمەیەکــی کــۆن (بــەاڵم هێشــتا بــەردەوام) م دەکــرد کــە ئامانــج لێــی پڕکردنــی گیرفانــی چەنــد بەرپــرس و خــاوەن بەرژەوەندییــەک بــوو لەســەر حســابی گیرفــان و بەرژەوەنــدی زۆرینــەی خەڵکــی عێــراق ،بۆیــە مەبەســتم بــوو بــەو خێرایــی و ســادەییە هێنــدەی پێــم دەکرێــت خەڵکــی لــێ ئــاگادار بکەمــەوە .بــە کورتــی گەمەکــە بریتیــە لــە دروســتکردنی هەڵمەتێکــی میدیایــی و قۆرغــکاری بــۆ گرانکــردن و دواتریــش هەرزانکردنــی بەهــای دۆالر بەرامبــەر دینــاری عێراقــی .بــەم هۆیــەوە چەنــد بانــک و کۆمپانیایەکــی تایبــەت قازانجێکــی زۆر دەکــەن ،بــەاڵم بــە زۆری خەڵکــی عێــراق (ئەوانــەی کــە ســەرچاوەی بژێوییــان بــە دینــارە) زیــان دەکــەن .بــەم هەڵمەتــە دەیانویســت خەڵــک بترســێنن لــەوەی کــە بەهــای دۆالر روو لەبەرزبوونەوەیــە بۆئــەوەی خەڵــک دینارەکانیــان بــە پەلــە بگۆڕنــەوەو هێنــدەی تــر بەهــای ئاڵوگــۆڕ بــەرەوە ناســەقامگیری بــەرن .بەهــۆی ئەمەشــەوە نرخــی کااڵو شــمەکەکان لــە بــازاڕدا بــە رادەیەکــی زیاتــر گــران دەبێــت .لــەو دۆخانــەی کە ترس و نیگەرانی دەســتەجەمعی هەاڵوســان دروســت دەکــەن ،بــەالی زۆرەوە ڕێــژەی هەاڵوســانی راســتەقینە زیاتــرە لــەوەی بــە هــۆی کەمبونــەوەی بەهــای دینــارەوە دروســت دەبێــت ،النــی کــەم تــا ماوەیــەک. ڕێچــار :کــە بــاس لــە بانکــە ئەهلــى و تایبەتییــەکان دەکەیــت لــە وتارەکەتــدا ،دەڵێیــت ئــەو بانکانــە لەالیــەن سیاســییە دەســەاڵتدارەکانەوە قۆرخکــراون .ئایا مەبەســتت لەمــە چییــە و مەترســییەکانى چیــن؟ محمــد حســێن :زۆر بەســادەیی ،لــە عێــراق و کوردستانیشــدا زۆر زەحمەتــە بانکێکــی ئەهلــی بدۆزیتــەوە کــە ســەرکردەی یەکێــک لــە حیــزب و گــروپ و الیەنــە سیاســی و چەکداریــەکان لــە پشــتیەوە نەبێــت. ئــەم سیاســیانە یــان خۆیــان راســتەوخۆ لەپشــت بانکەکانــەوە وەســتاون ،یــان بانکەکانیــان ناچارکــردووە خۆیــان بدەنەپاڵیــان بــۆ ئــەوەی بتوانــن بــەردەوام بــن و کار بکــەن .ئەمــە دەرهاویشــتەی ئــەو قۆرغکاریەیــە کــە بــازاڕو ئابــوری عێــراق و کوردســتانی جڵەوکــردووە .کێشــەو گرفتــی ئــەم قۆرغکاریــە زۆرە بــەاڵم ئــەوەی لێــرەدا پێویســتە بــاس بکرێــت نەهێشــتن والوازکردنــی رکابــەری پێشکەشــکردنی خزمەتگزاریــە لــە نێــوان بانکەکانــدا؛ کاری بانکەکانــی کورتکردۆتــەوە بــۆ سیســتەمی ئاڵوگۆڕکردنــی دراو نــەک پێشکەشــکردنی خزمەتگــوزاری دارایــی بەپێــی ســتانداردەکانی ئەمــڕۆ .ئــەوان بــۆ ئەوەی قازانج بکــەن ناچارنین خزمەتگوزاریەکی بــاش پێشــکەش بکــەن و ژمــارەی بەکارهێنەرەکانیــان زیــاد بکــەن. بــۆ نمونــە لــە عێراقــدا زیاتــر لــە ٧٠بانکــی کەرتــی تایبــەت هەیــە، بــەاڵم تــا ئێســتاش خەڵــک پشــت بــە دووکانــی حەواڵــەی دراو دەبەســتێت بــۆ ئاڵوگــۆڕی بازرگانــی .لــە پێــچ و کەلەبەرەکانــی ماڵەکانیانــدا پارەکانیــان دەشــارنەوە نــەک لــەم بانکانــەدا بیخەنەگەڕ. بــە کورتــی ســێکتەری بانکــی لــە عێراقــدا زۆر دواکەوتووتــرە لــە هەمــوو واڵتانــی دراوســێ ئەگەرچــی ژمــارەی بانکەکانمــان زۆر زیاتــرە .ئەمــە بــۆ وایــە ؟ چونکــە هــەر سیاســیەک هەوڵیــداوە بانکێــک بــۆ خــۆی دروســت بــکات تــا ســود وەربگرێــت لــە پرۆســەی گۆڕینــەوەی دۆالر بــە دینــار لــە ڕێــگای بانکــی ناوەنــدی عێراقــەوە. ئەرکــی بانکــی ناوەنــدی عێراقــە دۆالر بــە دینــار بگۆڕێتــەوە .بانکەکە لــە رێــگای چەنــد بانکێکــی کەرتــی تایبەتــەوە ئەمــە دەکات ،لــەو بانکانــەی کــە پشــتیان هەیــە (ئەگــەر بــە زمانــی شــەقام قســە بکەیــن).
ئــەو بانکانــەی کــە دەرفەتــی ئــەم ئاڵوگۆڕەیــان پێــدراوە دۆالر بــە نرخــی فەرمــی ( ١دۆالر بەرامبــەر ١٤٥٠دینــار) دەکــڕن و دەبێــت بــە ١٤٦٠دینــار بیفرۆشــنەوە بــە خەڵــک .بــەاڵم کاتێــک کــە لــە ڕێــگای پەرلەمانتارەکانیــان و میدیاکانیانــەوە هەڵمەتێــک دەســتپێدەکەن بــۆ ئــەوەی دۆالر بگەیەنــن بــە ١٤٩٠دینــار ،ئــەوکات بــڕی قازانجەکانــی ئــەوان زیــاد دەکات ،ئاســتی ئاڵوگــۆڕ لــەم پرۆســەیەدا هەمیشــە بــە ملیــۆن و ملیــارە .وەک لــە وەاڵمــی پرســیاری یەکەمــدا رونمکــردەوە، کاریگەریــە راســتەقینەکانی ئــەم دۆالرگرانکردنــە بــۆ خەڵــک زیاتــرە لــەو بــڕەی کــە پێویســتە هەبێــت .بــۆ نمونــە کۆتایــی ســاڵی رابــردوو، بەهــای دینــاری عێراقییــان دابەزانــد بــە ڕێــژەی کەمتــر لــە ،%٢٣ بــەاڵم نرخــی هەندێــک لــە مــادە خۆراکیــەکان بــە رادەی %٣٥ و زیاتریــش بــەرز بویــەوە .ئیتــر ئەمــە بەشــێکە لــەو گەمــەی کۆنترۆڵکردنــی دارایــی و ئابــوری عێــراق لــە الیــەن سیاســیەکانەوە مەیســەری کــردووە .ئــەو سیاســیانەی خاوەنــی بانکەکانــن ،هــەر خۆیــان میدیــاو پەرلەمانتــارو حیــزب و حکومــەت وبازاڕیشــان بەدەســتەوە یــەو ،هەمــووی دەخەنــە گــەڕ بــۆ ئــەوەی بەهــای دۆالرو دینــار بــەو شــێوەیە بــەرزو نــزم بکەنــەوە کــە قازانجــی زیاتــر بــۆ ئــەوان مســۆگەر دەکات .خۆشــبەختانە بانکــی ناوەنــدی عێــراق هێنــدە توانــاو دۆالری لەبەردەســتدایە کــە نەهێلێــت بەهــۆی ئــەم گەمەیــەوە نرخــی دۆالر زۆر بەرزبکرێتــەوە هەمیشــە نزیــک لــە نرخــە فەرمیەکــەی دەمێنێتــەوە.
ڕێچــار :بەڕێزتــان دەڵێــن پێویســت نــاکات لــە بەرزبوونــەوەى دۆالر بترســین! بــەاڵم بەرزبوونــەوەى دۆالرمــان بــە چــاوى خۆمــان بینــى و زیانێکــى گــەورەى گەیانــدووە بــە ژیانــى خەڵــک ،لــە هەمانکاتــدا، سیاســی و ســەرمایەدارەکان قۆرخکارییەکــى گەورەیــان کــردووە و قەیرانــە ئابوورییەکــەش هێشــتا چارەســەر نەبــووە .کەواتــە ،خەڵک چــۆن نەترســێت کــە تــا ئێســتاش باجــى ئــەو ئاڵوگــۆڕە دەدات؟ محمــد حســێن :مــن تــێ ئەگــەم لــە ئێــوە .راســتە بەهــای دیناریــان دابەزانــد و بــە گشــتی زیانێکــی زۆری کوتوپڕیــان گەیانــد بــە هەمــوو ئــەو کەســانەی کــە داهاتەکانیــان بــە دینــارە ،زۆرینــەی دانیشــتوانی عێــراق .ئەمانــە توانــای کڕینیــان بــە رادەی %٢٣کەمکرایــەوە بــە تەنهــا بــە یــەک بڕیــار .بــەاڵم ئەمــە یەکجــار رویــدا و تێپــەڕی .بانکــی ناوەنــدی عێــراق لــە چەندیــن بۆنــە و لــە زمانــی چەنــد بەرپرســێکیەوە رایگەیانــدووە کــە ئــەوان پشــتگیری ئــەم نرخــەی ئێســتای دینــار دەکــەن و ئیتــر داینابەزێنــن لــەوە زیاتــر .هــاوکات بەرزبوونــەوەی بەهــای نــەوت و پێنوێنیەکانــی ئاســتی هەنــاردەو هاوردەکــردن لــە عێراقــدا پێمــان دەڵێــت کــە تــەرازووی بازرگانــی نــەک هــەر بــەرەو هاوســەنگبوونەوە دەچێــت ،بەڵکــو لــە راســتیدا عێــراق دەرفەتــی دەبێــت لەمــەوال بــڕی یەدەکــی دراوە بیانیەکانیشــی زیاتــر بــکات. بــە کورتــی ،هیــچ نیگەرانیــەک نیــە بــۆ دابەزینــی زیاتــری بەهــای دینــار .هەمــوو ئــەو گۆڕانکاریــە بچوکانەیــش کــە لــە نرخــی دینــاردا رویــداوە تــا ئێســتا بەشــێکە لــەو دینامیکیەتــە سیاســی و داراییانــەی گەندەڵــی لــە پرۆســەی ئاڵوگــۆڕی دۆالر بــە دینار دروســتی کردووە. مــن باســی ئەمــڕۆ دەکــەم و دەڵێــم بــە پێــی حســاباتە دارایــی و
بیرکارییــەکان ،بەهــای دینــار دانابەزێــت ،چونکــە بانکــی ناوەنــدی دەتوانێــت رۆژانــە هێنــدە دۆالر بخاتــە بــازاڕەوە کــە زیاتــر بێــت لــەو خواســتەی لەســەری هەیــە .ئەمــە راســتیەکی ماتماتیکــی روت و ســادەیە .راســتە قەیرانــە ئابوریەکــە هێشــتا چارەســەر نەبــووە ،بەاڵم ئەوەیــان پرســێی گەورەتــرو ئاڵۆزتــرەو تەنهــا دەرهاویشــتەی نرخــی ئاڵوگــۆڕی دینــار نیــە .زۆر شــتی تــر هەیــە کــە دەبێــت بکرێــت بــۆ تێپەڕاندنــی قەیرانــە ئابوریەکــە ،هــەرە لەپێشــترینیان چاکســازیەکی بونیــادی کــۆی گشــتی سیســتەمە ئابوریەکــەی عێراقــە. ڕێچــار :ئێــوە دەڵێــن کــە پێویســت نییــە چیتــر خەڵــک بترســێت چونکــە دۆالر لــە بەرزبوونــەوەدا نییــە .بــەاڵم بــە ڕاســتى موچەخــۆران و خەڵکــى چینەکانــى خــوارەوە و ناوەڕاســتى کۆمەڵــگا چــاوى لــە دابەزینــى دۆالرە نــەک بەرزبوونــەوەى .ترســە گەورەکــە ڕێــک لــە دڵــى ئێســتادایە کــە دۆخــى ئــەو چینانــە و مووچەخــۆران بەهــۆى بەرزیــی بەهــاى دۆالرەوە زۆر خراپــە .بۆچوونتــان؟ محمــد حســێن :ئــەوەی کــە خەڵــک دەیەوێــت جیــاوازە لــەوەی کــە بەرپرســان و کاربەدەســتانی دەوڵــەت دەیانەوێــت .لەراســتیدا نــەک هــەر جیــاواز بەڵکــو ناکــۆک و دژ بــە یەکیشــن لــەم پرســەدا. ســاڵی رابــردوو حکومەتــی عێــراق پــرۆژەی ریفۆرمــی ئابــوری و دارایــی وباڵوکــردەوە ،ئــەوەی کــە بــە وەرەقــەی ســپی (White )Paperناودەبــرا .لــەم پالنــە چاکســازیخوازەدا باســی زۆر هەنــگاوی پێویســت کرابــوو بــۆ ئــەوەی ناهاوســەنگی و ناماقوڵیەکانــی ئابــوری عێراقــی پــێ چــاک بکرێنــەوە، یەکێــک لەوانــە کەمکردنــەوەی بەهــای دینــار بــوو. لەنــاو ئــەو دەیــان ڕێگەچارانــەی لــە پرۆژەکــەدا هاتبــوو ،بەرپرســانی دەوڵــەت هیچیــان جێبەجــێ نەکــرد جگــە کەمکردنــەوەی بەهــای دینــار .چونکــە هەنگاوەکانــی تــری چاکســازی توشــی بەریەککەوتنــی دەکــردن لــە گــەڵ حیــزب و میلیشــیا و ســەرکردە چــەک بەدەســتەکان ،یــان بندیــواری حیزبــەکان؛ بــەاڵم کەمکردنــەوەی بەهــای دینــار تەنهــا لــە دژی زۆرینــە هــەژارو نارێکخراوەکــە بــوو کــە هیــچ میکانیزمێکــی بەرگریکریــی و لۆبیکردنیــان نیــە .هەڵبەتــە دەبێــت ئــەو راســتیە بوترێــت کــە بەهــای پێشــووی دینــاری عێراقــی شــتێکی ئاســایی نەبوو ،ئەوە بەهای راســتەقینەی دینار نەبــوو لــە ئەنجامــی ئالوگــۆڕە بازرگانیــەکان و جوڵــەی بــازاڕ ،بەڵکــو بەهایەکــی فوتێکــراوی قەبەکراووبــوو بــە زەبــری داهاتــی نــەوت .کــە داهاتــی نــەوت کەمبویــەوە، دەبوایــە بــە ناچاریــش بەهــای دینــار کەمبکرایەتــەوە. تــا ئێــرە ئاســاییە بــە پێــی لۆجیکــی ئابــوری و دارایــی گشــتی .بــەاڵم ئــەم کەمکردنەوەیــە بەشــێوازێکی هەڵــەو لــە کاتێکــی هەڵــەدا کــرا .پێویســت بــوو بــە شــێوەیەکی خــاوو پلەبەنــد (تەدریجــی) بوایــە تــا خەڵــک بیتوانیایــە لەگەڵــی رابێــت .دەبوایــە دوای رســتێک چاکســازی ئیــداری و سیاســی راســتەقینە بوایــە بــۆ باشــکردنی دۆخــی کارو بــازاڕو بژێــوی خەڵــک ،نەک هــەروا بەیەک بڕیار %٢٣ بەهــای دینــار دابەزێنیــت لــە کاتێکــدا خەڵکــی عێــراق بــۆ زۆرینــەی پێداویســتیەکانی ژیانــی رۆژانەیــان پشــت بــە هــاوردەی واڵتانــی دراوســێ دەبەســتن ،لــە تەماتــەو خەیــارەوە تــا دەگاتــە گوێزانــی مــوو البــردن .مــن وتــم ئیتــر دینــار لــەوە زیاتــر دانابەزێــت ،ئەمــە بڕیــاری بانکــی ناوەندیــە و هەمــوو ئاماژەکانیــش لــە بــازاڕی نــەوت و تــەرازووی بازرگانــی عێــراق و هێوربوونــەوەی پەتــای کۆرۆنــا بەهــۆی دەســتەبەربوونی ڤاکســینەوە پێمــان دەڵێــت کــە دۆخەکــە وردەوردە بــەرەو باشــبوون دەڕوات ،النــی کــەم لەمــە ناخۆشــتر نابێــت .مــن ئەزانــم زیاتــر لــە ١٢ملیــۆن کــەس (%٣١ی دانیشــتوانی عێــراق) کەوتوونەتــە ژێــر هێڵــی هەژاریــەوە بــە پێــی ئامارەکانــی وەزارەتــی پالندانــان .ئەمــە هــەر تەنهــا ژمــارە نیــە ،بەڵکــو نەهامەتــی و برســێتی و روبەڕووبونــەوەی چەندیــن کێشــەی کۆمەاڵیەتــی و تەندروســتی و ئەمنیشــە بــۆ تــەواوی واڵتەکــە .دۆخەکــە هەتــا بڵێــی نیگەرانکــەرەو قابیلیەتــی بەردەوامــی نیــە بــێ کێشــەو فــەوزای سیاســی .منیــش وەک تــۆ دەڵێــم ترســەکە لێرەدایــە .ئــەم هەژارانــە هــەروا بــە ئاشــتی دانانیشــن لــە پشــتی مۆبایلــە زیرەکەکانیانــەوە تــا لــە تــۆڕە کۆمەاڵیەتیەکانــدا جنێــو بــە سیاســیەکان بــدەن ،بەڵکــو خۆپیشــاندان دەکــەن وەک ئەوانــەی لــە ئۆکتۆبــەری ٢٠١٩کردیــان بــۆ ڕوخاندنــی تــەواوی رژێمــە سیاســیەکەی بەغــدا .هــەر هیچیشــان پــێ نەکرێــت دەبنــە چەکــداری میلیشــیاکان و الیەنگــری گورپــە تونــدڕەوەکان .هەمیشــە لینکێکــی بەهێــز هەیــە لــە نێــوان هــەژاری و سیاســەتی رادیکااڵنــە.
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
6
ناوخۆ
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -
چەمکی «نامۆبوون»
بەبــێ تێگەشــتنی چەمکــی نامۆبــوون ئەســتەمە لــە مــرۆڤ و چاالکییەکانــی و پەیبــردن بــە هێــزە خودییەکانــی مــرۆڤ و کردەکانــی تێبگەیــن .چەمکــی «نامۆبــوون» واتــا( :مــرۆڤ لــە پڕۆســەی تێڕامــان و درکپێکردنــی جیهــان و دەوروبــەر ،خــۆی وەکــو ســوبکتێکی چــاالک نابینێتــەوە). لــە ڕوانگــەی سۆســۆلۆجیاوە ئــەم چەمکــە بــەم شــێوەیە پێناســەکراوە :نامۆبــوون بریتییــە لــە تواندنــەوە و پاکتاوکــردن و کۆتایــی هێنــان بــە پەیوەندییەکانــی تــاک لەگــەڵ ئەوانــی تــردا. ئــەم چەمکــە پێــش بەکارهێنانــە فەلســەفییەکەى بــەو مانــا و دەلەتــە دەربــڕاوە ،کــە پڕۆســەیەکە مــرۆڤ تێیــدا نامــۆ دەبێــت .هەریــەک لــە (مارکــس و هیــگڵ و فیۆربــاخ) بــە چــڕی لەســەر چەمکــی نامۆبــوون وەســتاون ،تێڕوانینــی هەرســێکیان بــۆ چەمکــی نابــوون لــە یەکتــرەوە نزیکــە بــەاڵم ئــەم چەمکــە لــەالی مارکــس دەگات بــە لووتکــە .لــە دیــدی ئــەم ســێ فەیلەســوفەوە «نامۆبــوون» بــە واتــای دابڕان یــان جیابوونەوەی تاک لــە دەورووبەرەکــەی دێــت ،کــە بەهــۆی گەشــەکردنی سیســتەمی ســەرمایەدارییەوە دروســت دەبــن. «هیــگڵ» لــە کتێبــی «مێــژووی فەلســەفە»دا ،بــەم شــێوەیە لەبــارەی نامۆبوونــەوە دەنووســێت( :ئــەوەی ئــاوەز خــۆى بــۆ دەکوتێــت بەدیهێنانــی بۆچــوون و ئەندێشــەکانێتی بــەاڵم لەمیانــەی ڕاپەڕاندنــی ئــەم کارەدا ،خــوودی ئــەم ئامانجــە لەڕوانینیــدا لەبیــردەکات و شــانازی بەنامۆبوونــی خۆیــەوە دەکات ،کــە لــە جەوهــەری دایــەو خــۆی پێــوەی دەنازێــت ، ).کەواتــە لــە ڕوانگــەی هیگڵــەوە ســتراکتۆری نامۆبــوون لەســەر بناغــەی جیــاوازی بــوون و جەوهــەر ڕاوەســتاوە. چەمکــی نابــوون الی هێــگڵ لــە قۆناغــی دەوڵــەت نەتــەوەدا دەگاتــە لووتکــە. پوختــەی تێڕوانینــی هیــگڵ لــە کتێبــی «فیمینۆلۆژیــای ڕوح» دا ،نامۆبوونــی مرۆڤــە لــە کۆنتێکســتە فەلســەفییەکەیدا ،وەکــو پڕۆســەیەکى پلــەدارە بــۆ توانــەوەی «مــن» لەنێــو ئەویتردا .ئەو ،واتــا «ئەویتر»، تەنهــا لــە تێگەشــتنێکی فەلســەفییانەی بــۆ دەرەوەی «مــن» کــورت نابێتــەوە ،بەڵکــو لــە شــتێکی دەرەوەی منــدا ســنوردار دەبێــت .وەکــو :کار ،یــان ڕیالیتــی ژیانێکــی کاریگــەری بــە هەژموونــی ئامڕازەکانــی مۆنۆپۆڵکردنــی دەســەاڵت لــە ڕووی سیاســی و کلتوورییــەوە ،کــە بەهــۆی سیاســەتی بەکاربردنــی بەرفــراوان ،یــان ئایدۆلۆژیایەکــەوە پاڵپشــتی دەکرێــت، تاوەکــو زەمینــەی ســەپاندنی هەژموونــە زەمینییەکــەی بەهێــزەوە لەڕێگــەی دامــودەزگای دەوڵەتــی مۆدێرنــەوە بڕەخســێنی ،ئەمــەش لەڕێگــەی ڕیــکالم و میدیــاوە ،تــا دەگاتە سەرخان و دامەزراوە دەستورییەکان جێبەجێ دەکات کــە لەشــێوەدا جیــاواز و لــە ســتراکتۆردا یەکــن و ئامانجیــان تۆکمەکردنــی هەژموونــە فەرمییەکــەی دەوڵــەت و بەردەوامــی پێدانــی دەبێــت. بەکارهێنــای چەمکــی «نامۆبــوون» لــەالی کاڕڵ مارکــس لــە ڕووی دەستنیشــانکردنەوە خــاوەن ڕەهەندێکــی دەروونیــی ژیــاری قووڵــە و لــە بۆچوونــی هیگڵــەوە نزیکــە ،لــەو شــڵەژانە ئۆنتۆلۆژییــەی نیــوان ســوبێکتی ســڵەژاو و ڕیالیتــی ڕۆژانــە و ژیاریانــەش نزیکــە ،ئەمــەش بەهــۆی ئــەو هۆشــیاری و ئاگاییــەوە ســەر هەڵــدەدات کــە لەگــەڵ ڕیتــم و بــاوەڕی گشــتیی کۆمەڵــگا ناگونجێــن« .مارکــس» لــە دەستنیشــانکردنی چەمکــی «نامۆبــوون»دا ڕەهەندێکــی پێشــینەیی هەیــە، دواتــر لــە دەستنووســە ئابورییەکانیــدا دەردەکەوێــت. مارکــس ڕوانگــە و دەاللەتێکــی ئابورییانــە بــەم چەمکــە
سەرچاوەکان
ئەریک فرۆم :بە ناوی ژیانەوە /و :ئازادی بەرزنجی واڵتــەر بنیامیــن :ســەرمایەداری وەکــو ئاییــن /و :پێشــڕەو محمــد هیگڵ :میژووی فەلسەفە /و :عیرفان مستەفا عەال طاهر :قوتابخانەی فرانفۆرت /و :ئسماعیل کوردە
کلینیکی ڕێچار
ئاراس سەعید
دەبەخشــێت و دەڵێــت :کۆمەڵــگای ســەرمایەداری، کرێــکار لــە بەرهەمــی کارەکــەی نامــۆ دەکات و دەیکاتــە باردۆخــی پێشــبڕکێی ئاڵــۆز ،لەگــەڵ ئــەو دەوروبــەرەی کــە بەرژەوەندییەکانیــان هاوبەشــن .تێڕوانینــی مارکــس لــە هێگڵــەوە نزیکــە ،چەمکەکــە بــە هەمــان جیاکردنــەوەی ســوبێکت و ئۆبێکــت بــارگاوی بــووە. ڕوونتــر جیاکردنــەوەی جەوهــەر و بابــەت ،ئەمــەش دەبێتەهــۆی ئــەو دابڕانــەی «کار» لــە «بەرهــەم» کــە سیســتەمی ســەرمایەداری نــەک کرێــکار لــە بەرهەمــی کارەکــەی دادەماڵێــت ،بەڵکــو لەمرۆڤبوونیشــی دادەماڵێــت« .مارکــس» تەنهــا الیەنێکــی نابۆبوونــی مــرۆڤ لــە سیســتەمی ســەرمایەداریی هاوچەرخــدا دەستنیشــان دەکات ،کــەوا ئامێــر و سیســتەمی بەرهەمهاتــوو هەوڵــی بەکااڵکردنــی هۆشــیاریی و چاالکییەکانــى مــرۆڤ دەدات. نمونەیەکــی گشــتی بــۆ تێگەشــتن لــە چەمکــی نابۆبــوون دەهێنینــەوە ،ئەویــش چەمکــی پارەیــە الی «واڵتــەر بنیامیــن» هەرچەنــدە واڵتــەر بنیامیــن لەســەر چەمکــی نابــوون ڕانەوەســتاوە ،بــەاڵم تێڕوانینەکانــی بــۆ چەمکی «پــارە» لەنێــو سیســتەمی ســەرمایەداریدا هۆکارێکــە بــۆ تێگەشــتنمان لــە چەمکــی «نابــوون». واڵتــەر بنایامیــن دەڵێــت :لــە سیســتەمی ســەرمایەداریی هاوچەرخــدا پــارە وەکــو خــودا ،لــە چەشــنی ئایینــە بــت پەرســتییەکاندا ،دەپەرســترێت ،واتــا مــرۆڤ دەبێتــە، دروســتکراوی شــتێک کــە خــۆی دروســتی کــردووە، واتــا مــرۆڤ نامــۆ دەبــێ لــە خــودی خــۆی و ئــەو شــتەی دروســتکراوی خۆیەتــی .بــە قەولــی «هێــگڵ» بابــەت لــە دژی خــۆی دەوەســتێتەوە و نامــۆ دەبێــت لــە جەوهــەری خــۆی. ســەرمایەداری لــە شــێوەی ئایینــدا ،مــرۆڤ تووشــی پەراوێزبــوون دەکات لــە ڕێگــەی تاوانبارکــردن و پێدانــی قــەرزەوە ،مــرۆڤ لەژێــر ســایەی ئــەم سیتســتمەدا ،بــە درێژایــی ژیانــی دەبێــت خەریکــی عیبادەتکــردن بێــت بــۆ دانــەوەی قەرزەکانــی ،چەشــنی ئاییــن ،تەنهــا نوخبەیەکــی قەشــە و پیاوانــی ئایینــی لــێ ســودمەندن ،واتــا نوخبــەی خاوەنــی ئاڕاســتەکەری ئابــوری و خاوەنــی بنەماکانــی بەهەرمهێنــان لــە ڕێگــەی کەڵەکەکــردن و زیــادە بەهــاوە ،ســودمەندی ســەرەکین. بۆیــە مــرۆڤ دەبــێ بــەردەوام تێبکۆشــێت بــۆ دانــەوەی قــەرز و بەدەســتهێنانی بەهەشــتی ســەرمایەداری، ئەویــش لــە ڕێگــەی لەخــۆ [خۆنامبــۆن] و پەرســتنی پــارەوە. وەکــو ئایینــی جولەکــە فۆڕمــی خــودا لــە بااڵتریــن جەوهــەرەوە دادەبەزێــت بــۆ ســکەی پــارە .لــەم سیســتمەدا ،مــرۆڤ چەمکــی شــادی و ئومێــد لەدەســت دەدات ،ســەرمایەدار بــۆ دابینکردنــی ســەرمایەگوزارییەکەی پێویســتی بــە قــەرزە ،هەمــوو مرۆڤایەتــی دەکەونــە ژێــر بارێکــی گرانــی تاوانــەوە، جگــە لــە کەمینەیەک کە ئاڕاســتەکەری بــازاڕ و خاوەنی بنەماکانــی بەرهەمهێنانــن ،مــرۆڤ چەشــنی کۆیلــە، ڕۆبــۆت ،کار دەکات ،تــا ســەرمایەی پێغەمبەرانــی ئاینەکــە ،کەڵکەبێــت لەســەر هێــز و بــازووی چینــی کارکــەر. جۆرێکــی تــر لــە «نامۆبــوون» لــە ســمبولکردنی کااڵ و کەلوپەلــەوە دروســت دەبێــت .ئەویــش «مارکــس» بــە چەمکــی فیتیشــزم گوزارشــتی لێکــردووە. ســەرخانی سیاســی لــە ڕێگــەی دامــەزراوە سیاســی و کلتورییەکانــەوە ،بەهــۆی میدیــا و ڕیکالمــەوە خاڵــە الوازەکانــی دەرونــی مــرۆڤ دەدۆزنــەوە و هەوڵــەدەن بــۆ دروســتکردنی مرۆڤــی «پاســیڤ و کااڵگــەرا».
گۆشەیەکی تەندروستیی تایبەتە( ،د.ھەڤین کمال شاهـ محمد)، پسپۆڕی بێھۆشکاری و ئازارشکاندن ،دەینووسێت
خۆکوژی
ئەو دیاردەیەی ڕۆژانە ڕوو لە زیادبوونە ســااڵنە نزیکــەى ( )٨٠٠ھەزار کــەس لــە جیھانــدا کۆتایــی بــە ژیانــی خۆیان دەھێنن، ھەر حاڵەتێکــی خۆکوشــتن تەنیــا ژیانــی کەســێک کۆتایــی نایــەت بەڵکــو کاریگەرییەکــی ڕاســتەوخۆی ھەیــە لەســەر خێــزان و کۆمەڵــگا و واڵتــەکان ،ئەویــش بــەھۆی ئــەو کاریگەرییــە درێژخایەنانــەی دروســتی دەکــەن لەســەر کەســوکار و دەورووبەریــان لــەدوای خۆیــان . خۆکــوژی لــە ھەمــوو تەمەنەکانــدا ڕوودەدات ،بــەاڵم دووەم ھۆکاری مردنــە لــە نێــوان تەمەنــی ( )٢٩-١٥ســاڵیدا لــە ئاســتی جیھانــدا ،ھەرچەنــدە ئەمــە ئــەوە ناگەیەنێــت کــە لــە مرۆڤــی پێگەشــتوودا ڕوونــادات بــەاڵم ڕێژەکــەی لــە گەنجــدا زیاتــرە . لەساڵی ( ) ٢٠١٦دا زۆرترین ڕووداوەکانی خۆکوشتن لە وواڵتە ھەژار و مامناوەندەکان بــوو لــە ڕووی ئابوورییــەوە کــە بــە ڕێــژەی ٪٧٩بــوو ،بــەاڵم ئەمــەش ئــەوە ناگەیەنێــت کــە لــە وواڵتــە دەوڵەمەندەکاندا ڕوونادات . بەرامبــەر ھەر حاڵەتێکــی خۆکــوژی چەنــدەھا ھەوڵدانیــش ھەیــە بــۆ خۆکــوژی کــە لەوانەیە ســەرنەگرێت و شکســت بهێنێــت و ھەمیشــە ئــەو کەســانەی خۆشــیاندەکوژن پێشــتر ھەوڵــی شکســتخواردوویان ھەبــووە. کێن ئەوانەی دووچاری خۆکوژی دەبنەوە؟ لەگــەڵ ئــەوەی پەیوەندییەکــی بەھێــز ھەیــە لــە نێــوان خۆکــوژی و شــڵەژان و تێکچوونــی بــاری دەروونیــدا (بەتایبەتــی خەمۆکــی و ئــەو نەخۆشــییە دەروونیانــەی لــە ئەنجامــی ئالوودەبــوون بــە دەرمانــی بێھۆشــکەر و خواردنــەوە کحوولیــەکان دروســت دەبــن) بــە تایبەتی لە وواڵتە ھایالیف و دەوڵەمەندەکان ،بەاڵم ئێســتاکێ زۆربەی حاڵەتی خۆکوژی و کۆتایھێنــان بــە ژیــان لــە ئەنجامــی شکســت ،یاخــود ھەندێــک کێشــەی کۆمەاڵیەتــی و ئابــووری و نەمانــی توانــا بــۆ بــە ڕەنگاربوونــەوەی دژواری و ئاســتەنگیەکانی ژیــان، یاخــود ھەندێــک نەخۆشــی و ئــازاری درێژخایــەن ڕوودەدەن . بڕێکجــار شــەڕ و ناکۆییــەکان و و توندوتیژیــی و خراپــی مامەڵــە و یاخــود لــە دەســتدانی کەســە نزیکــەکان و تەنیایــی و ھەســتکردن بــە نامۆیــی ھۆکارێکــی ســەرەکین بــۆ خۆکوشــتن و کۆتایــی ھێنــان بــە ژیــان . ڕێــژەی خۆکوشــتن لەنــاو توێــژە چەوســێنراوەکان و بێھێزەکانــی کۆمەڵــگا زیاتــرە بــە بــەراوورد بــە توێژەکانــی دیکــە ،ئەوانــەی ھەســت بەجیاوازبــوون دەکــەن لەکۆمەڵــگا بــۆ نموونــە (ئــاوارەکان ،غەریبــەکان ،ھۆمۆسێکســواڵەکان ،نێرەموکــەکان ،زیندانیــەکان ،یــان ھەر کەســێک ھەســت بــە جیاوازبــوون دەکات و کۆمەڵــگا مافــی خــۆی ناداتــێ و قبووڵیــان نــاکات) . ڕێگاکانی خۆکوژی چین ؟ لە ٪٢٠ی حاڵەتەکانی خۆکوشــتن بەھۆی خواردنی ژەھر و دەرمانەوەیە ،خۆھەڵواســین و خۆســووتاندن و بەکارھێنانــی چــەک ڕێگایــی تــرن بــۆ خۆکوشــتن ،لــە ھەنــدێ الدێ و شــوێنە کشــتوکاڵییەکاندا خواردنــی ئــەو دەرمانانــەی بەکاردەھێنرێــن بــۆ قەالچۆکردنــی مــار و مێــروو ڕێگایەکــی تــرە بــۆ خۆکــوژی . زانینــی زۆرتریــن ڕێــگا باوەکانــی خۆکــوژی کایەیەکــی گرنگــە بــۆ ڕێگــری لــە کــردەی خۆکــوژی و قەالچۆکردنــی . چۆن خۆمان و دەورروبەرمان دەپارێزین لە دیاردەیی لەخۆکوژی ؟ خۆکــوژی یەکێکــە لــە کێشــە گەورەکانــی تەندروســتی کۆمەڵــگا ،کۆمەڵگایەکــی تەندروســت لــە ڕووی دەروونــی و کۆمەاڵیەتییــەوە بێگومــان ڕێــژەی خۆکــوژی تیــا کەمتــرە لــە کۆمەڵگایەکــی شــپرزە و ناجێگــر لــە ڕووی دەروونــی و کۆمەاڵیەتییــەوە . ڕێکخــراوی تەندروســتی جیھانــی( )WHOلــە ســاڵی ٢٠١٤دا یەکــەم ڕاپۆرتــی خــۆی بــە ناونیشــانی (خۆپاراســتن لــە خۆکــوژی ..زەرورەتێکــی جیھانییــە) باڵوکــردەوە ،بــە مەبەســتی زیادکردنــی ئاگاییــی بەرامبــەر زیانەکانــی خۆکــوژی و ھەوڵــدان بــۆ خۆکــوژی. ھەروەھا بــۆ ئــەوەی خۆپاراســتن لــە خۆکــوژی بکاتــە ســەرەکیترین بەرنامەکانــی بــۆ ل ()٨ ڕێکخراوەکــە ،ڕاپۆرتەکــە ھانــی وواڵتــە جیــاوازەکان دەدات و
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -
گەنجان
7
ژن کوژەکان کێن ،یان کێن ژن کوژەکان؟
تاهیر حاجی حەسەن بۆچــی ژن کــوژی لــە ســنوری خۆبەڕێوەبەریــی ڕۆژئــاوای کوردســتان ،بوونىنیــە؟ ئاخــۆ هۆکارەکــەی بــۆ خــودی هێزەکانــی پەیــەدە و ئەنجومەنــە خۆبەڕێوەرییەکــەى دەگەڕێتــەوە لــە ڕێکخســتنی کۆمەڵگــە و هاوســەنگی و پێکەوەژیانــی نێــوان ژن و پیــاو ،لــە ڕێکخســتنیاندا یــان هــەر خــودی کۆمەڵگــەی ڕۆژئــاوای کوردســتان لــە ئاســت گەشــەی کۆمەڵگــەی پێگەیشــتویدان و ،ئامادەنیــن یــان هــەر بڕوایــان بەمەســەلەی ژن کــوژی نیــە؟ لــە هــەر کۆمەڵگەیەکــدا ،جــۆری دەســەاڵت و ئــەو هێزانــەی لەنێــو مەیدانــی سیاســیدان ،،لەالیــەک بەرپرســن لــە ژیانــی کۆمەڵگــە و لەالیەکیتریشــەوە ،واقعیەتێــک نیشــان دەدات لــەوەی ئــەو دەســەاڵت و حزبانــە ،تــا چ ئاســتێک لەپێنــاو بەرژەوەندیبەرژەوەندییــە زیندووەکانــى کۆمەڵگــەدا هەڵدەســوڕێن ،،دەردەخــات ..بێگومــان ،خەڵکــی ڕۆژئــاوای کوردســتانیش ،لــە ئەســتێرەیەکی جیــاواز نیــن و دانیشــتوی نێــو ئــەو جەنگەڵســتانەن کــە لــە واڵتانــی ڕۆژهەاڵتــدا بونیــان هەیــە ،ئــەوە ئاســتی بەرپرســیارێتی و ئاســتی ئــەو ســتراتیژە مرۆییــە جیاوازەیــە کــە خــودی هێــزە خۆبەڕێوەبەرییەکــەى ڕۆژئــاوای کوردســتان هەیانــە و ئیشــیان لەســەر ڕێکخســتنێکی دور لــەو ڕێکخســتنە بــاوەی ناوچەکــە هەیــە ،دەســت پێکــردووە. هەربۆیەشــە ،،کۆمەڵگەیــان زینــدوو کردۆتــەوە و وایــان لێکــردووە لەســەر پێــی خــۆی بووەســتێت لــە زۆرتریــن بــوارەوە ،هــەر لــە ڕێکخســتنی بەرهەمهێنانــەوە تــا دەگاتــە ڕێکخســتنی کۆمەڵگــە لــە بــوارە یەکســانیخواز و ئــاکاری و، پەروەردەکردنێکــی مرۆییانــەی گــەورە ،کــە هــەر تــاک و کۆیــەک پێکــەوە ،هەڵســوڕانەکانیان لــە پێنــاو بەرژەوەندیــی گشــتیدا بێــت ،نــەک لەپێنــاو هەژمونــی دەســتە و تاقمێکــدا. ئــەم جیاوازیــە گەورەیەشــە ،ئاســتی خەمخــۆری ئــەو هێــزە نیشــان دەدات لــە نــاو کۆمەڵگەکەیــدا و لــە ناوچەکــە و گشــت جیهانیشــدا .ئــەو ڕەنگڕێژییــە جیاوازەیــان دەبینرێــت لەچــاو هەلومــەرج و بارودۆخێکی مەرگەســات ئاســاییژیان الی زۆرینەکــە و ئــەو شــێوە ژیانــە شاهانەیەیشــی الی چینــە کەمایەتیــە دەســەاڵتدارەکە بونــی هەیــە لــە واڵتانێکــدا لــەو ناوچەیــەن.. بەپێچەوانــەوە ،،ژن کــوژی لــە باشــوری کوردســتان کــۆی دڕندایەتــی مێژوویشــی تێپەڕانــدوە و لــە ســەرەتای هاتنــی ئەحزابــی شــاخاوی بــەرەی کوردایەتــی ،کــە پێکهاتبــون لــە هەژمونــی ،هــەردو یــان ســێ و ،چەنــد بنەماڵەیــی بــۆ نێــو شــارەکان لــە بەهــاری ســاڵی ١٩٩١ەوە،یەکــەم ئیــش دەســتیان بــۆ بــرد ژن کــوژی بــوو .ئەوەیــش ڕەنگدانــەوەی کــۆی مێــژووی شــاخی ئەحزابــی دەرەبــەگ ،بــۆرژوازی کێویانــەی کــوردی ڕادەگەیانــد. لــە مــاوەی ســی ســاڵی دەســەاڵتدارێتی هەژمونــی ئەحزابــی کوردیــدا ،ڕەنگــە بــۆ ژمارەیــش زەحمــەت بێــت بــۆی، ئیتــر ببێتــە ســەرگەورەیەک تــا ڕێــژەی کوشــتنی ژنانــی پــێ بناســرێتەوە ،،بەردەوامــە .ئــەو ژن کوژییــە گەورەیــە، پەرچەکردارەکــەی لــە کوێــوە ســەرچاوە دەگرێــت؟ ئاخــۆ هــۆکاری دواکەوتویــی کۆمەڵگــە و نەریــت و فەرهەنگەکەیەتــی؟ گەروایــە ،بۆچــی لــە ســەردەمی ڕژێمــی بەعســدا ،ژن کــوژی یــان هــەر نەبــو ،یــان زۆر زۆر الواز بــوو؟ بێگومان،کۆمەڵگــە ڕەنگدانــەوەی ئــەو هەلومــەرج و بارودۆخانــەی لەســەر دەبێــت کــە لــە چۆنیەتــی ڕێکخســتنەکەیدا ،ڕەنــگ دەداتــەوە .ئاســتی شــێوازی بەرهەمهێنــان و ئاســتی کرانەوەیــەک کۆمەڵگــە بــەرەو ڕوی بوویەوە،کۆمەڵگــەی دابەشــکرد ،لەســەر بەرەیەکــی کۆنەپارێــزی پیاوســاالریی ئاینــی و بەرەیەکیشــی خســتە نێــو ئامانــج و داخوازیــەک بــازاڕ و کەرتــی تایبــەت ئیشــی لەســەر دەکــرد. دەســەاڵتی ناســیۆنالیزمی کــوردى ،بــۆ خــۆی ،،لەســەر هــەردوو بەرەکــە ئیشــی کــردووە و کۆمەڵگــەی خســتە
نێــو گێژاوێکــی قورســی واوە ،کــە ڕاســت و چەپــی خــۆی نەناســێت. بــەرەی ئەحزابــی ئیســامی سیاســی ،ڕەنگدانەوەکــەی و پاڵپشــتەکەی ،هــەر پەیوەســت بــوە بــەو ملمالنێیانــەی دو حزبــی ســەرەکی و بچوکــەکان لەونێــوەدا پێــوەی ســەرقاڵ بــون ،بێگومــان ملمالنێکانیــان لەپێنــاو هەژمونــی تاکــڕەوی و داگیرکردنــی کــۆی ســامانی گشــتی و هەژمونــی بــێ ڕێکخســتنی بــازاڕی کەرتــی تایبەتیــان بــووە و بێجگــە لــەو ڕۆڵــە ،بــێ مانــا و ناپەروەردەییانــەی میدیــای هــەردو بــەرە ئیشــی لەســەر دەکــەن ،مەخابــن ژن ،ئیتــر لــە هیــچ یــەک لەو دو بەرەیــەدا مرۆڤێکــی ئــازاد و خــاوەن خــۆی نیــە ،بەڵکــو مرۆڤێکە لە ئامرازێک زیاتر نیە و لەهەردوو بەرەکەیشــدا، هــەم کەنیــزەک و کۆیلەیــە و هــەم بــۆ ســەرمایەگوزاری پــڕ لەشــەوق و ڕەونەقــە بــۆ بــازاڕی دەســەاڵتدارانی خــاوەن ســەرمایە و کااڵ زۆرو زەبەالحەکــەی لــە دەرەوە بــۆی هــاوردە دەکــەن .جــا لێرەدا،ئــەوی بــرەو پەیــدا دەکات،بێمێشــکەکانی نێــو هەژمونــی پیــاو ســاالری گەنــدەڵ و داوێــن پیــس و پــڕ لــە کەپتــە جۆراوجۆرەکانــن ،چونکــە ئــەو توێــژە پیــاو ســاالرە ژن کوژانــە ،هــەردەم هیدایــەت لــە دەســەاڵتەوە وەردەگــرن ،،کاتێــک دەبینــن ،،دەســەاڵت، بێدەنگــە و بۆڵــە بۆڵەکانــی ئەســڵ نیــن و نابێتــە ڕێگــر لەبــەردەم ئــەو دڕندایەتیــەدا ئیتــر ،ژن کــوژان و دیــاردەی خۆکوشــتنی ژنــان بــرەوی زیاتــر پەیــدا دەکات. بیرمــان نەچێــت ،زۆری ژن کــوژەکان و ژنــە بــە قوربانیکــراوەکان بــە شــێوەیەکى گشــتى لەنێــو چینــە چەوســاوە هــەژار کراوەکــەدان و ســەر بــەو چینــە و توێــژی وردە بۆرژواکانــن .ئەوەیــش ڕەنگدانــەوەی ئــەو نایەکســنیخوازە گەورەیــە ،کــە دەســەاڵت و چینــی بــۆرژوا ناسیۆنالیســت -ئاینی،کــوردی بەرهەمهێنەریەتــی. بریــا پیــاوی کــورد ببوایەتــە مرۆڤ؟ بریــا ژنان لەنێو دنیای کۆنەپەرســتی و دنیــای بــازاڕدا خۆیــان بدۆزیایەتــەوە و چیتــر ملکەچــی نێــو ئــەو دوو جیهانــە بۆگەنــە نەبونایــە و پەروەردەکەیــان هەڵنەگرتایــە! ئاخــۆ کــێ هەیــە لــە مرۆڤــی ئێمــە لەنێــو دنیــای ژن کوژیــدا تاوانبــار نەبێــت ،وا ئــەو بەربەریزمــە بــۆ چرکەیەکیــش نەیتوانــی گشــت کۆمەڵگــە پێکــەوە ڕاچەڵەکێنێــت و ببێتــە بونێــک بــۆ کۆتایهێنــان بــە ژن کــوژی!!؟ چەنــد مایــەی شــەرمە کاتێــک بڵێیــن کۆمەڵگەیــن و لەوالیشــەوە ،ژن کــوژی لــە پێکدادانــی ســەیارەکان زیاتــر بــووە کــە ڕۆژانــە گوێبیســتی دەبینیــن و دەیبینیــن و دەزانیــن چەندێــک دەمــرن و هێشــتا دەڵێــن؛ قــەزا و قــەدەرە و خــودا ڕۆژی تــەواو کــردون!؟ بەڕاســت ئێمــەی دانیشــتووانىهەرێمی کوردســتان چ جــۆرە مرۆڤێکیــن؟ ئایــن و پیاوانــی ئاینــی دەڵێــن؛ ئێمــە بێبەریــن لــە کوشــتنی ژنانــدا! نەریت دەڵێت؛ من بێبەریم لە کوشتنی ژناندا! کلتــور و پــەروەردە دەڵێــت؛ مــن بێبەریــم لــە کوشــتنی ژنانــدا! دەســەاڵت و حــزب و بــازاڕ و کۆمپانیاکانیــان ،دەڵێــن؛ ئێمــە بێبەریــن لــە کوشــتنی ژنانــدا! ئاخــۆ تەنهــا پیاوســاالری ،بەرپرســە لەنێــو ئــەو پرســەدا؟ گــەر وایــە ،کام یــەک لەوانــەی ســەرەوە ئامــاژەم پێــداون، لــە دەرەوەى هەژمونــی پیــاو ســاالریدان؟ یــان دەشــڵێن پیاوســاالری و کــۆی ئــەو چەمــک و ئایدیایانە هــۆکار نیــن و ژن کــوژەکان تەنهــا لــە ئەســتۆی مرۆڤــە پەراوێــز خــراوەکان و الت و ســەر ســەریەکانن ،،هــۆکار چیــە وا ئــەو کۆمەڵگــە و دەســەاڵتە وەک زۆرینەیەکــی ڕەهــا ناتوانێــت بەســەر ئــەو توێــژە پــەروەردە شکســت خواردوانــەدا ،زاڵ بێــت ،،یانــی ئــەو توێــژە پەراوێزخــراوەی وەک بڵێیــن ،،بەرپرســن لــە کوشــتنی ژنانــدا .بــەاڵم ڕاســتییەکەى وانییــە و ڕێــک پێچەوانەکــەى ڕاســتە. ژن کــوژەکان کــۆی دەســەاڵت و ئــەو بەرژەوەندیــە چینایەتیــە ،کــورت بینەیەتــی لەنێــو دنیــای تــااڵن کردنــی ســامانی گشــتی کۆمەڵگە ،لەشــێوازە جۆراو جۆرەکانیەوە، لەگــەڵ ئــەو کۆیــە لــە کۆمەڵگــە ،کــە ئــاوا پرســێکی تراژیــدی نــاکات بەپرســی خــۆی تــا کۆتایــی بــەو مێــژووە ڕەشــەی بهێنێــت! ئەمەیــە بەرپرســە گشــتیەکان لەنێــو ئــەو فەزایــەی ژن کــوژی و دەســت بردنــی ژنــان بــۆ خۆکوشــتن لێــی بەرپرســیارن.
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
هه‌نگاوێك به‌ره‌و ڕوناكی
حسێن عه‌لی شه‌ریف بە چیرۆكەكانی ئازارە بە سوێكان دەنوسێتەوە
ئەگەر ئەمە تۆبیت ،ئەی ئەوەی تر کێیە؟! مــەال نەســرەدین دوو کیلــۆ گۆشــت ئەکڕێــت و بــە منداڵێکــدا ئەینڕێتــەوە بــۆ ماڵــەوە .کاتێــک برادەرەکانــی ئەزانــن ،ئــەڕۆن بــۆ مــاڵ مــەال نەســرەدین و بــە ژنەکــەی ئەڵێــن :مــەال نەســرەدین ناردوینــی بــۆ گۆشــتەکە ،ئەویــش گۆشــتەکەیان پێئــەدات. ئێــوارە کــە مــەال نەســرەدین ئەگەڕێتــەوە بــۆ ماڵــەوە ،بــە ژنەکــەی ئەڵێــت ئــەو دوو کیلــۆ گۆشــتە بهێنــە بــا بیبیرژینیــن! ژنەکەشــی کــە ئەزانێــت پەنــی داوە و خەڵەتێنــراوە ،ئەڵێــت :مــەال گیــان وەاڵ پشــیلەکە هــەردوو کیلــۆ گۆشــتەکەی خوارد! مــەال نەســرەدینیش تەرازویــەک ئەهێنێــت و پشــیلەکە ئەکێشــێت ،ئەبینێــت وەزنــی پشــیلەکە دوو کیلــۆی تــەواوە! ڕوو ئەکاتــە ژنەکــەی و ئەڵێــت :باشــە ئــەوە زانیــم ئەمــە دوو کیلــۆ گۆشــتەکەیە ،ئــەی پێــم بڵــێ پشــیلەکەم کوا؟! لــە ژیانــی زۆرینەمانــدا نیوەیــەک دیــار نیە ،هەمیشــە ئــەوەی نیشــانی ئەدەین ڕویەکە و ڕوەکــەی ترمــان ونــە ،ئــەوەی قســەئەکات کەســێکە و ئــەوەی هەڵســوکەوت دەکات کەســێکی تــر! ئەگــەر ئەمــە تۆیــت کــە هەمیشــە وێــردی ســەر زارت ئایــات و زیکــرە ،ئــەی ئــەو کەســە حەرامخــۆرە دەســتبڕە کێیــە کــە ســەد ســوێندی درۆ لــە دوکانەکەیــدا ئەخــوات؟ ئەگــەر ئەمــە تۆبیــت کــە لەبەرانبــەر ژنانــی خەڵکــی تــردا کەســێکی مۆدێــرن و ئازادیخوازبیــت و هەمیشــە بەبــااڵی ئازایەتــی و جلــە ناســکەکانی ژنانــدا هەڵئەدەیــت، ئــەی بێزەحمــەت ئــەوە کێیــە کــە ناهێڵێــت ژنەکــەی خــۆی لەهیــچ وێنەیەکــدا دەربکەوێــت ،ئــەی ئــەو کەســە کێیــە کــە کــەس نازانــێ ڕەنگــی روخســاری ژنەکــەی چۆنــە! ئەگــەر ئەمــە تۆبیــت کــە بــاس لــە خۆشەویســتی نیشــتیمان ئەکەیــت و هەمیشــە باســی نیشــتیمان پــەروەری ئەکەیــت ،ئــەی ئــەو کەســە کێیــە کــە دەبــەی ئاوەکــەی لەســەر جــادە فڕێئــەدات و هەمیشــە گڵۆپەکانــی ماڵــەوەی بــە رۆژ داگیرســاوە و لــە ســەیارە لێخوڕینــدا هەمیشــە ئەیەوێــت زوتــر بــگات! ئەگــەر ئەمــە تۆیــت کــە ئازادیخوایــت و بــەدوای یەکســانیدا ئەگەڕێێــت ،ئــەی ئــەوە کێیــە کــە هەتــا ئێســتاس دژی بەشــودانی ئــەو کچــەی کــە کوڕێکــی بێگانــەی خۆشویســتوە! باشــە ئــەوە زانیمــان ئەمــە تۆیــت کــە نوێژەکانــت بەبــێ جەماعــەت ناکەیــت ،بیســت ڕۆژ بــەر لــە مانگــی ڕەمــەزان لــە فەیســبوکدا پۆســتەری اللهــم ابلغنــا ڕمظــان دائەگریــت ،ئــەی ئــەوە کێیــە کــە ئیشــی ڕەش ئــەکات و فێــڵ لــەو دەوڵەتــە ئــەکات کــە تییــادا ئــەژی وجێگــەی کردۆتــەوە. ئــەوە زانیمــان ئەمــە تۆیــت کــە بــاس لــە ئــازادی بیــر و بــاوەڕ ئەکەیــت ،ئــەی ئــەوە کێیــە ڕۆژانــە جنێــو بــە بیــر وبــاوەڕی ملیۆنەهــا ئینســان ئــەدات. ئەگــەر ئــەوە تۆیــت لــە کاتــی دڵداریــدا کێــوی بێســتون بــۆ شــیرین هەڵئەکۆڵیــت و ئەبیــت بــە مەجنونــی لەیــا ،ئــەی ئەوەیــان کێیــە دوای ســاڵێک لــە هاوســەرگیری تاقەتــی وەاڵمدانــەوەی یــەک پرســیاری ژنەکــەی نیــە و ســەری زمانــی و بنــی زمانــی باســی ژنــی دووهەمــە! دەی ئەگــەر ئــەوەش تۆیــت کــە لەکاتــی دەســتگیرانداریدا هێنــدە نــەرم و نیــان و لەســەرخۆیت کــە ئەبێــت چوارجــار قســەکەت پــێ دووبــارە بکرێتــەوە بــۆ ئــەوەی لێــێ تێبگەیــت ،ئــەی ئــەوە کێیــە هــەر کــە شــویکرد ئیتــر ئەبێــت بــە جەنــگاوەرە ژنــە ڤایکینگــەکان لــە کاتــی هێرشــکردن بــۆ ســەر ناوچــە ســنورەیاکانی ئینگالنــد وقســەی ئاســاییش بکەیــت ،لەگەڕەکــی ئەودیــو گوێیــان لەدەنگتــە! ئەگــەر ئەمــە ئێــوەن کــە لــە فەیســبوک وســناپ وئینســتاگرام ،هەمیشــە دەســتتان لەملــی یەکدایــە و نــان ئەکــەن بەدەمــی یەکتریــەوە و رۆمانســیەتتان لێئەبارێــت ،ئــەی بێزەحمــەت ئەوانــە کێــن ڕۆژانــە دەنگــی شــەڕ و هەرایــان ئەگاتــە ماڵەکانــی گــەڕەک! ئەمــە منــم کــە باشــترینم ،دڵســۆزترینم ،نیشــتیمانپەروەرترینم ،ئــەی ئــەوە کێیــە خراپیــەکان ئەنجــام ئــەدات و موچــەی بندیــواری حــەرام وەرئەگرێــت و بەبــااڵی زاڵمــدا هەڵئــەدات! ئەگــەر ئــەوە تۆیــت کــە دژی گەنــدەڵ و بکــوژ و ببڕەکانــی ئــەم نیشــتیمانەیت ،ئــەی ئــەوە کێیــە کــە لەخــوار قاچــی مەســئولێکەوە دائەنیشــێت و لــە رۆژی دەنگدانــدا بــە دیــواردا هەڵئەزنێــت؟! کێ لە ئێمە خۆیەتی؟ کەواتە ئەمەی دیارە و ئەڵێی خۆمم ،ئەی ئەوەی تر کە دیار نیە کێیە؟!
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە تەواوکەری بابەتی (مارکس و هێگڵ :ڕەخنەى ئایین)
تەواوکەری بابەتی (خۆکوژی) یارمەتییــان دەدات بــۆ پێشخســتن و بەھێزکردنــی ئــەو ســتراتیژیانەی بەکاردێــن بــۆ خۆپاراســتن لــە خۆکــوژی و بەرھەڵســتیکردنی . لەبەرئــەوەی خۆکــوژی یەکێکــە لــەو دەردە کۆمەاڵیەتییانــەی کــە دەتوانیــن خۆمــان بپارێزیــن لێــی و بەرھەڵســتی کەیــن، بــە بەکارھێنانــی ھەندێــک ڕێــگا و ســتراتیژی جیــاواز کــە لــەم خااڵنــەدا خــۆی دەبینێتــەوە .١دوورخســتنەوەی ئــەو ئامرازانــەی بەکاردەھێنرێــن لــە کاتــی خۆکــوژی دا وەکــو (چــەک و تەقەمەنییــەکان ،دەرمــان و ژەھرەکان) .٢بەکارھێنانــی کەناڵەکانــی ڕاگەیانــدن و سۆشــیاڵ میدیــا بــۆ ھۆشــیارکردنەوەی خەڵــک و کۆمەڵــگا بەرامبــەر زیانەکانــی خۆکــوژی بــۆ تــاک و خێــزان و کومەڵــگا ،و ھوشــیارکردنەوەی خێــزان و قوتابخانــە و ناوەندە پەروەردەییەکان بۆ ناســینەوەی تاکــی خۆکــوژ . .٣بەکارھێنانــی سیاســەت و ســتراتیژیی ھەمەجــۆر بــۆ کەمکردنــەوەی بەکارھێنانــی مــاددەی ھۆشــبەر و کحوولیــەکان بەڕێژەییەکــی زۆر و دوورکەوتنــەوە لــە ئالوودەبــوون بەدەرمانــی پزیشــکی . .٤دەستنیشــانکردن و چارەســەرکردن و الواندنــەوەی پێشــوەختی ئــەو کەســانەی خەمۆکــی یــان کێشــەی دەروونیــان ھەیــە ،یاخــود ئالــوودەن بــە مــاددەی ھۆشــبەر ،یــان کێشــەی ســۆزداری قــوڵ یاخــود کۆمەاڵیەتیــان ھەیــە یاخــود ئەوانــەی نەخۆشــی موزمــن و ئــازاری بەردەوامیــان ھەیــە ،وەھەوڵ دان بــۆ چارەســەرکردنی کێشــەکانیان لــە الیــەن ڕێکخــراوو کەســی پرۆفیشــناڵی تایبــەت بــەو بــوارە . .٥کردنــەوەی خولــی تایبــەت و پڕۆفیشــناڵ بــۆ ڕاھێنانــی تاکەکانــی کۆمەڵــگا بــە گشــتی و کارمەنــدی تەندروســتی بــە تایبەتــی بــۆ ناســینەوەو دەستنیشــانکردنی تاکــی خۆکــوژ و ھەوڵ دان بــۆ ڕێگریکــردن لێیــان . .٦گرنگیپێــدان و ئامۆژگاریکردنــی ئــەو کەســانەی ھەوڵــی شکســتخواردوی پێشــتری خۆکوژیــان ھەیــە ئەویــش لــە الیــەن کەســانی پرۆفیشــناڵ و تایبــەت بــەو بــوارە .
بۆچى خۆکوژ داوای یارمەتی ناکات؟ کێشــە دەروونیــەکان و کۆمەاڵیەتیــەکان و جیاوازییــەکان ھەمیشــە شــەرمەزاری دروســت دەکــەن بــۆ تــاک لــە کۆمەڵــگادا، ھەر بۆیــە مــرۆڤ کەئــەو جــۆرە کێشــانەی دەبێــت ناتوانێــت بوێرانــەو ئازادانــە دژ بــە کۆمەڵــگا بوەســتێت و حــەزوو و ئــارەزووە ڕاســتەقینەکانی خــۆی دەرببڕێــت و باســی بــکات، ھەر بۆیــە الی ئاســتەمە کــە داوای یارمەتــی بــکات ،وە بــەو شــێوەیەش ئــەو یارمەتییەیــان دەســتناکەوێت کــە پێویســتیانە . بابەتــی خۆپاراســتن لــە خۆکــوژی ھەتــا ئێســتاش لەزۆربــەی وواڵتەکانــدا چارەســەر نەکــراوە بــەھۆی نەبوونــی ھوشــیاری تــەواو لەســەر گرنگــی و ترســناکی بابەتەکــە .تــا ئێســتاش باســکردنی خۆکــوژی و ئینتیحــار لەھەنــدێ وواڵتــدا بابەتێکــی نەخــوازراوە . ژمارەیەکــی کــەم لــە وواڵتانــی جــیھان توانیویانــە پاراســتن لــە خۆکــوژی بکــەن بــە ســتراتیژیەکی گرنــگ لــە نێــوان ســتراتیژییە یەکەمینەکانــی ژمارەیەکــی کــەم لــە وواڵتانــی جــیھان توانیویانــە پاراســتن لــە خۆکــوژی بکــەن بــە ســتراتیژیەکی گرنــگ لــە نێــوان ســتراتیژییە یەکەمینەکانــی بــواری تەندروســتی تــاک کەژمارەیــان تەنیــا ( )٣٨وواڵتــە لــەھ ەمــوو جیھانــدا. لەگــەڵ ئــەوەی خۆکــوژی و ئینتیحــار لــەم ســااڵنەی کۆتاییــدا بەڕێژەیەکــی زۆر زۆر زیادیکــردووە لــە کۆمەڵگایــی عێراقــی بــە گشــتی و کۆمەڵگایــی کوردواریــی بــە تایبەتــی ،بــەاڵم بــە داخــەوە نەعێــراق نــە کوردســتان یەکێــک نیــن لــەو( )٣٨واڵتــەی ســتراتیژی تایبەتیــان ھەیــە بــۆ قەالچۆکــردن و خۆپاراســتن لــە دژی دیاردەیــی خۆکــوژی .دیاردەیــی خۆکوشــتن و ئینتیحــار دیاردەیەکــی زۆر ئاڵــۆز و گرێــدارە پەیوەنــدی ڕاســتەوخۆیی ھەیــە بــە تەندروســتی دەروونــی تــاک و کۆمەڵــگا ،بۆیــە ڕێگریکــردن لێــی و پاراســتنی تاکەکانــی کۆمەڵــگا لێــی کارێکــی نیشــتمانییە و زەرورەتێکــی حەتمییــە و ئەرکــی سەرشــانی ھەمــوو کۆمەڵگایــە .
بەشێک لە ژمارەکانی پێشووتری ڕۆژنامەی ڕێچار
ســەرزەمینە مــژدەدراوە دەکرێــت ،ئــەوا هــەم هاتنەبــوون و هــەم لەناوچوونیشــى مێژووییــە و دەکرێــت وەکچــۆن بــە شــێوەیەکى مێژوویــی بەدەســتبهێنرێت ،هــەر بــەو شــێوەیەش لەناوبچێــت. بۆیــە ،هەوڵــى بەردەوامــى مــرۆڤ بــۆ خەباتکــردن لەپێنــاو دەستخســتنى و پاراستنیشــیدا ئەرکــى خــودا و مەســیح نییــە، بەڵکــو ئەرکــى نــەوە یــەک لــەدواى یەکەکانــە. کاتێــک وەک ڕەخنەیەکــى ناونشــینى ئاینــى لــە هــەوڵ و وتارەکانــى لوســەر کینــگ دەڕوانیــن ،ئــەوا ئــەو کات خەبــات و ملمالنێکــەى باشــتر دەبینیــن لەبــەر ڕۆشــنایی ئــەو ئامانجانــەى کــە هەڵیگرتــووە ،بەتایبــەت لــە گۆشــەنیگاى ئازادییەکــى کۆمەاڵیەتیــدا چونکــە ئــەو کاتــەى خــودى ئایــن و بڕوادارێتــى ئاینــى و دواکەوتوێتییــە کلتــورى و سیاســییەکانى دەبــن بــە ڕێگــر لەبــەردەم ئازادییــە دەســتەجەمعییەکەى مرۆڤــدا ،ئــەوا تاکــە بــڕوادارەکان دەتوانــن ئــەو ســنوورانە تێبپەڕێنــن و دەســتبگرن بــە خەباتێکــى نوێتــرەوە بــۆ پاراســتن و شــەڕکردن لەپێنــاو ئامانجــە بــااڵ هاوبەشــەکاندا .بــۆ نموونــە ،یەکێــک لــە ئاســتەنگە گەورەکانــى لوســەر کینــگ ئەوەبــوو کــە پێیوابــوو مــرۆڤ ناتوانێــت بەســەر نامۆبوونــى خۆیــدا زاڵبێــت و بەمــەش ڕزگارییــە بااڵکــە لەناودەچێــت .بــەاڵم خەباتــى دواتــرى کۆمەڵــگا دینــدارەکان لــە بردنەپێشــتى بزووتنــەوەى مافــە مەدەنییــەکان و شۆڕشــە مەزنەکانــدا لــەدواى لوســەر کینــگ خۆیــەوە بــۆ گەشــتن بــە ژیانێکــى هەمیشــە باشــتر ،ئــەو ڕوانگەیــەى لوســەر کینــگ ڕەتدەکاتــەوە .بۆیــە یەکێــک لــە ڕەخنــە بــە زەبرەکانــى هێــگڵ ئەوەیــە کــە ئەگــەر بزووتنــەوەى ڕزگاریــی سیاســی بــۆ دەرچــوون لــە کۆتوبەنــدى پاشــکۆیەتى پەیوەســتبکرێتەوە بــە بڕوادارێتیــی ئاینییــەوە ،ئــەوا ئــەو بزووتنەوەیــە بــە ئاگاییــە خەمگینەکەیــەوە دەتلێتــەوە و ناتوانێــت بــە ســەمەرە بــگات. کــە پێکــڕا ڕەخنەکــەى هێــگڵ دەبێتــە ڕەخنەیــەک لــە تیۆلۆژیــاى سیاســی وەک ئاگاییەکــى خەمگینــى تەســلیمبوو بــە بڕوایەکــى ئاینــى نامێژویــی کــە بریتییــە لــە ڕزگارنەبــوون لــە نامۆبــوون و دەستنەگەشــتن بــە دواڕزگاریــی کۆمەاڵیەتــى هەمــوو مرۆڤایەتــى. ئــەوە بــوو لــە کۆتاییــدا هێــگڵ گەشــت بــەو بڕوایــەى کــە تاکــە دینــدارەکان ناتوانــن زاڵبــن بەســەر ئــەو ئاگاییــە خەمگینــەدا کــە ئەمــەش پەیوەســتە بــە دەزگاییبوونــى تیۆلۆژیــاى سیاســییەوە چونکــە ئیتــر لێــرەوە ئــەم دەزگایانــە کۆنتڕۆڵــى نــۆرم و بڕوادارێتییــە ئاینییــەکان دەگرنــە دەســت بەتایبــەت لــە لــە کەنیســە و مزگەوتوکانــدا .بۆیــە ،دەرئەنجــام ،پێێوایــە ئــەوەى ئــەم ڕێگرییە تێکدەشــکێنێت و دەگات بــە ئاگایــی و زانینــى موتڵــەق و ڕەهــا فەیلەســووفە چونکــە چیتــر فەیلەســووفان پەیــڕەوى لــە نۆرمــە بەدەگاییبــووەکان ناکــەن و خۆیــان بــە ســەرچاوەى نۆرمــەکان دەزانــن. ئــەم دەرئەنجامــەى هێــگڵ وادەکات ڕێــگاى ڕەخنەکــەى مارکــس لــە فەیلەســووفان ڕوونتــر ببێتــەوە کاتێــک دەڵێــت فەیلەســووفان تــا ئێســتا جیهانیــان لێکداوەتــەوە ،بــەاڵم ئیتــر کاتــى گۆڕینیەتــى. ڕەخنەکــەى مارکــس پێــش هــەر شــتێک لەوەیــە کــە تیــۆر لەنــاو مێشــکى فەیلەســووفاندا ناتوانێــت بمانگەیەنێــت بــە ڕزگارى و دەبێــت زانینــى ڕەهــا ببێتــە دەســتکەوتێکى پراکتیکــى ئــەو چینانــەى کــە دەچەوســێنرێنەوە نــەک بــە تەنیــا فەیلەســووفان. بــەاڵم ڕۆڵــى هێــگڵ لــە کردنــەوەى ئــەم دەرگایــەدا بــۆ ڕوانیــن و تێــزە شۆڕشــگێڕییە پراکتیکییەکانــى مارکــس ،پێگەیەکــى ســەنتراڵى هەیــە چونکــە هــەر ئــەو دەرئەنجامــەى هێگڵــە کــە مارکــس دەیگەیەنێــت بــەو بڕوایــەى کــە ڕزگاریــی و ئازادیــی تەنیــا ئــەو کات ئیمکانــى هەیــە کــە واقیعییــە و مــرۆڤ ئــەو کات ئــازاد دەبێــت کــە هەمــوو مرۆڤــەکان ئــازاد دەبــن. بۆیــە ڕزگاربــوون لــە ئاگاییــە خەمگینەکــەى ئاییــن پەیوەســتە بــە زاڵبــوون و ڕزگاربــوون لــە سیســتمى ســەرمایەدارى چونکــە ئــەو سیســتمە سیاســی و کۆمەاڵیەتییــەى کــە بــرەو بــە نامۆبوونــى ئایینــى و ئاگایــی خەمگینــى ئایینــى دەدات ،ســەرمایەدارییە. دەرئەنجــام ،هــەر ڕەخنەیەکــى ناونشــین لــە ئاییــن و ئاگاییــە خەمگینــە نامۆکــەر و پاشــکۆکەرەکەى و بەســتنەوەى بــە ڕزگارییەکــى خودایــی و ئاســمانییەوە ،پەیوەســتە بــە ڕەخنەیەکــى چاالکانــەى پراکتیکــى سیســتمى ســەرمایەدارییەوە.
8
9
تەواوکەری الپەڕەکانی تر
ژمارە )١٥( :سێ شەمە )٢٠٢١/٤/٢٠( -
)(07731583060
9 ژمارە)١٥( :
سێ شەمە ()٢٠٢١/٤/٢٠
ڕۆژنامەیەکی سیاسیی جەماوەریی -کرێکاریی سۆسیالیستییە
کۆتایی وەک لــە ســەرێکەوە تادێــت کۆمەڵــگا ،ئایدۆلۆژییتــر لــە قاڵبدەدرێــت و کەناڵیــزە دەکرێــت؛ لــەو سەریشــەوە ،تــا دێــت نا-سیاســیتر بەرهەمدەهێنرێتــەوە .پێدەچێــت ئەمــە یەکێــک بێــت لــە پرســە هەرە گرنگــەکان بــۆ ئاوڕلێدانــەوە لــە کۆمەڵــگاى کــوردى و عێراقیــدا، بەتایبــەت لــە گۆشــەنیگای ئــەو پرســیارەى کــە چــۆن دەکرێــت ئایدۆلۆژیــا و سیاســەت وەک دوو جەمســەرى ناهەوســەنگ لــە کاردا بــن .ئــەو تــەوەرەى لێــرەدا ئــاوڕى لێدەدەینــەوە ،ڕەخنــەى ئایینــە لــە دونیابینــى مارکــس و هێگڵــەوە لــە خوێندەوەکانــى مارتــن هوگلەنــدەوە لــە کتێبەکەیــدا بــە ناونیشــانى (ئــەم ژیانــە) لــە باڵوکــراوەى ســاڵى ،٢٠١٩کــە توانــى خەاڵتــى ڕێنــێ وێلێــک بباتــەوە. هوگلەنــد بــڕواى وایــە کــە ئازادیــی کۆمەاڵیەتــی ،بااڵتریــن فۆرمــى باشــە و فەزیلەتــە؛ بەمهۆیــەوە ،دەگات بــەو دەرئەنجامــەى کــە ئامانجــە ئاینییــەکان ،لەودیــو ئــەم بوونــە کۆمەاڵیەتییەمــان و دۆخــى ماتریالیــی بوونمانــەوە لێرە ،دەپوکێنــەوە؛ چونکە دەخرێنە خزمەتــى بوونێکــى لێــرە نەبــووەوە و پەیوەندیــی بــە ڕزگاریــی مرۆڤــەوە لــەم جیهانــەدا نامێنێــت .هۆگلەنــد لــەم کتێبەیــدا ،پێیوایــە ماڕکــس وەاڵمــى تــەواوى ئــەوە بــە شــێوەى ئارکومێنــت ناداتــەوە کــە بۆچــى لــە ڕەخنەکەیــدا دەربــارەى ئاییــن ،ڕاســت و دەقیقــە. لەگەڵیشــیدا ،ئــەو بوونیادانــە دەستنیشــان دەکات کــە ڕەخنەکــەى ماڕکــس لــە بــڕواى ئایینــى دەکاتــە ڕەخنەیەکــى ڕزگاریخوازانــە، هەروەهــا بونیــادى جیهانبینییــە علمانییــە ئاســمانییەکەى هێــگڵ ڕووندەکاتــەوە .لەبــەر درێژیــی ئــەم خوێندنەوەیــە ،تــەوەرى یەکەمــى باســەکە لــە ژمــارەی ڕابــردوودا تەرخــان کــرا بــۆ مارکــس و ئــەم تــەوەرە لــەم ژمارەیــەدا تەرخانکــراوە بــۆ هێــگڵ. هێــگڵ پێیوایــە یەکێــک لــە الیەنــە ســەنتڕاڵ و گرنگەکانــى ئاییــن ئەوەیــە کــە وەک کردەیەکــى کۆمەاڵیەتــى پەیــڕەوى لێدەکرێــت. لەمــەدا مەبەســتى لەوەیــە کــە کۆمەڵێــک نــۆرم و ترادیســیۆنى هاوبــەش و پێکەوەیــی لەنێــوان تاکەکانــدا دروســتدەبێت لەبــارەى چاکە و دادپەروەرییەوە کە ســەرەنجام تێگەشــتنێکى هاوبەشــیش لەنێوانیانــدا چێــدەکات .ئەمــەش وادەکات پەرســتن پێکیــان ببەســتێتەوە و فۆرمێــک لــە ژیانێکــى ڕۆحییــان پێدەبەخشــێت کــە وایــان لێــدەکات یەکتــر بــە بەرپرســیار بزانــن لەبەرامبــەر یەکدیــدا. بەمــە دەگوترێــت ،nirvanaبــە واتــاى ڕۆشــنگەرییەکى ڕۆحــى، کــە هەرچەنــدە تاکــەکان ملکەچــن بــە کۆمەڵێــک داب و نەریــت، بــەاڵم لــە هەمانکاتــدا ،بڕوادارێتیــی ئاینــى دەبێتەهــۆى ڕێزگرتــن لــەو بەهایانــەى پەیوەســتن بــە ئاشــتى و چاکــە و عەدالەتــەوە یــان بــە خودایەکــەوە کــە خولقێنــەرى ترانســێندەنتاڵى ئــەو بەهایانــە. بەمهۆیــەوە ،تێگەشــتنى بــڕوادارە ئایینییــەکان لــە خۆیــان ناکــۆک دەبێــت لەگــەڵ چاالکییــە کردەییەکەیاندا چونکــە ئۆبێکت (بابەت)ى خۆتەرخانکردنەکەیــان کۆمەڵگایــە ،ئەویــش بەوپێیــەى کــە بابەتــى پەرســتن و بڕوادارێتییەکەیــان دابــڕاو نییــە لــە کــردە گشــتییە کۆمەاڵیەتییەکــەى خەڵــک و کۆمەڵــگا کــە پێکیــان دەبەســتێتەوە.
هەر بابەت و وتارێک لە چوارچێوەی سیاسەتی ڕۆژنامەکەدا بێت لە ڕێگەی ئەم ئیمەیڵەوە بە دەستمان دەگات بۆ باڵو کردنەوە: Rechar.paper@gmail.com
نرخ )٥٠٠( :دینار نرخی هاوپشتی )٢٠٠٠( :دینار
خاوەنی ئیمتیاز :دەشنێ نەریمان
سـەرنـــووســـەر :سادق عەزیز
مارکس و هێگڵ :ڕەخنەى ئایین
سەرەتا کارزان عەزیز
دواالپەڕە
)(Facebook: Rechar Rozhnama
ئاوڕێک لە کتێبەکەى مارتن هوگلەند ،لەپێناو ئێستابینییەکدا بەشى دووهەم و کۆتایی
بــۆ نموونــە ،ســیانەییەکەى مەســیح( :خــودا ،ئاماژەیــە بــۆ نــۆرم و بەهــا بــااڵکان)( ،مەســیح :ئاماژەیــە بــۆ بەرجەســتەبوونى کــردە و پراکتیســى پەرســتن و چاالکییــە هاوبەشــە ئاینییــەکان) ،هەروەهــا (ڕۆحــى پیــرۆز ،ئاماژەیــە بــۆ بــە دەزگاییبوونــى مەســیحییەت لــە فۆرمــى دروســتبوونى کڵێســەدا کــە ڕیالیزەبوونــە دەزگاییەکــەی مەســیحیەتە). یەکێکیتــر لــە پایــە بەهێزەکانــى ڕەخنەکــەى هێــگڵ لەوەدایــە کــە بــڕوا ئایینییــەکان تەنیــا وەک پرســى ئایینــى ناهێڵێتــەوە و
دەیانگۆڕێتــە ســەر گوزارشــت و پێناســەى فەلســەفى و علمانــى. ئەگەرچــى بــڕوادارن پێیانوایــە کــە بەرجەســتەبوونى خــودا لــە مەســیحدا دابەزینــى خودایــە وەک قۆناغێکــى ڕاگــوزەر لــە کاتیبــوون و ســنوردارێتییەوە بــۆ ناکۆتــا ،بــەاڵم هێــگڵ پێیوایــە، بــە پێچەوانــەوە ،هــەر جــۆرە فۆرمێکــى بەرجەســتەبوون و زیندوبوونــەوە دەبێــت لەنــاو مێــژوو خۆیــدا لەدایــک ببێــت و هــەر لەنــاو مێژووشــدا کۆتایــی پێبێــت و بمرێــت .لێرەوەیــە کــە
گرنگــە نــۆرم و بەهاکانیــش لەنــاو مێــژووەوە ســەردەربهێنن و هــەر وەک ئۆبێکتــى مێژووییــش لەنــاو پراکتیــک و دۆخــە ماتریالییەکانــدا بمێننــەوە. پەیوەندیــی نێــوان ڕەخنــەى ئاییــن و ئیمکانى ڕزگاریی لەم کتێبەدا زۆرتــر لەســەر دەرکەوتنــى ماتــن لوســەر کینــگ دەوەســتێت. خاڵــى ســەرەکییش لــەم پەیوەندییــەدا پەیوەســتە بــە پراکتیــک و وتــارە ئاینییەکانــى مارتــن لوســەرەوە بەتایبــەت کاتێــک وەک چاالکوانێکــى سیاســی دەردەکەوێــت .بــۆ نموونــە ،لــە وتارەکانیــدا بانگەشــەى ئەمــە دەکات( :گــەردوون بــە زانینێکــى پــاک و بێگــەرد ڕێنوێنــى دەکرێــت ،ئــەو بوونــەى کــە خۆشەویســتییە ناکۆتــا و بێســنوورەکەى هەمــوو مرۆڤایەتــى لەئامێــز دەگرێــت ،ئــەو خــودا ئەبەدییــەى کــە توانــاى پاراســتنمانى هەیــە بــە هەمــوو ئــەو ســەرچاوانەى پێیبەخشــیوین). لــە گۆشــەنیگاى هێگڵــەوە ئــەو تێڕوانینانــەى لوســەر کینــگ دەبێنــە ئاگایــی خەمگیــن .ئــەم چەمکــەى هێــگڵ زۆرینــەى فۆرمــە جیاوازەکانــى بڕوادارێتیــی نــاو مەســیحیەت لەخۆدەگرێــت چونکــە هەڵگــرى توخــم و ڕێگرێکــى نێگەتیڤــە لــە ڕزگارییــە مێژووییەکــەى مــرۆڤ لەســەر دەســتى خــۆى چونکــە هەمــوو شــتێک تەســلیمى موتەعــال و خودایەکــى بــااڵ دەکات .بۆیــە هێــگڵ ڕەخنــەى کۆتــادارى و ســنوردارێتییەکەى مــرۆڤ دەکات لەنــاو ژیانــدا کــە تەنیــا هێــز و بوونــى ناکۆتــاى بریتییــە لــە خــودا و خــوداى مەســیحیەت .لێــرەوە ،ئــەم پاشــکۆیەتییەى مــرۆڤ بــە خــودا و ئیالهیاتــى بــااڵ ،مــرۆڤ دەکات بــە بوونێــک بــە ئاگایــی خەمگینــەوە کــە نامۆیــە بــە هێــز و توانــاى خــۆى و داماڵــراوە لــە ڕزگارى و ئازادیــی کۆمەاڵیەتــى. بۆیــە تەنیــا ئیمکانێــک لــە تێگەشــتنى ڕزگاریخوازانــە لــە وتارەکانى لوســەر کینــگ پشــت بــە تێگەشــتن و لێکدانــەوەى سیاســییانە و ماتریالیانــە دەبەســتێت .بــۆ نموونــە ،کاتێــک لوســەر کینــگ دەڵێــت :خــودا ئەمرمــان پێــدەکات هاوکاریــی هــەژاران بکەیــن لــە ڕزگارکردنــى خۆیانــدا ،ئــەوا لێــرەدا مەبەســتەکە زۆرتــر ڕزگارییەکــى مێــژووی و کۆمەاڵیەتییــە .بــە تێگەشــتنە هێگڵییەکــە، کاتێــک خــودا دەبێتــە ناوێــک لەپێنــاو ڕزگارییــەک بــۆ ژیانێکــى کۆمەاڵیەتــى .بەتایبەتتریــش کاتێــک لوســەر کینــگ بانگەشــەى ئــەوە دەکات کــە هاتنــى لــۆرد یــان مەســیح ،وروژاندنــى وێنایەکــى سەروسروشــتى نییــە بەڵکــو بانگەوازێکــە بــۆ پەیوەســتبوونمان بــە ئازادییەکــى کۆمەاڵیەتییــەوە .هەروەهــا بانگەوازەکــەى لوســەر کینــگ بــۆ (خاکــى مــژدەدراو) کورتنابێتــەوە لــە بەهەشــت یــان ئۆرشــەلیمدا بەڵکــو ئاماژەیــە بــۆ ئــەو شــوێنەى کــە دەکرێــت مــرۆڤ تێیــدا ئازادانــە و ســەربەرزانە و بــە دادپەروەرییــەوە تێێــدا بــژى چونکــە وێنایەکــە بــۆ ڕزگارییەکــى دەســتەجەمعى کــە تەنیــا ئیمکانــى هاتنەبــوون و هاتنەدییەکــەى لــە ڕێگــەى هەوڵــە مرۆییــە مێژوویەکانــەوە ســەردەگرێت .کاتێکیــش وەک پرســێکى مرۆیــی و بــۆ ل ()٨ مێژوویــی تەماشــای ئــەو خــاک و