Geldersch Landschap & Kasteelen
Mooi Gelderland Voorjaar
2020 Jaargang 17 nummer 1
Tachtig jaar behoud van kastelen Genieten van Betuwse bloesem Donateursexcursie: Ammersoyen en Neerijnen
Open de poorten!
Plannen versnellen
Foto: Rob Schouten
Met onze Meerjarenvisie 2016-2025 hebben we vier jaar geleden een heldere koers uitgezet. Sindsdien is de wereld behoorlijk veranderd. Maatschappelijke thema’s als klimaatverandering en stikstofoverschot maken het behalen van doelen uitdagender. Op sommige vlakken zullen we onze aanpak moeten versnellen. En meer dan ooit zal samenwerking worden gezocht met partijen in ons werkveld. Allereerst is het goed te benadrukken dat we sinds 2016 al veel hebben bereikt. Hoewel de biodiversiteit nog steeds onder druk staat, boeken we lokale successen zoals in het Wisselse Veen waar door natuurherstel zeldzame soorten terugkeren. De eerste pachters gaan over naar duurzamere vormen van landbouw. De asbest sanering van onze gebouwen ronden we af. We verduurzamen onze bedrijfsvoering. En we maken de organisatie toekomstbestendiger, onder meer door digitali sering. Gelukkig blijven deze inspanningen niet onopgemerkt. Onze achterban groeit, wat aangeeft dat inwoners van Gelderland belang hechten aan het behoud van een mooie leefomgeving. Ook vinden we een luisterend oor bij de provincie. Zij waarderen wat we doen voor de kwaliteit van natuur en erfgoed en begrijpen dat continuïteit in de samenwerking nodig is. We vervolgen onze weg dan ook met goede moed. Hoe we dat doen, willen we graag met u delen. Zo gaan we dit jaar aan de slag met ‘toegankelijkheid’. Onder het motto ‘Open de poorten’ willen we onze kastelen (ooit gebouwd om vijanden buiten de deur te houden...) toegankelijker maken voor mensen met een beperking. Want iedereen moet kunnen genieten van het mooie van Gelderland. Ik hoop dat u hieraan, in het jaar waarin we ‘tachtig jaar Geldersche Kasteelen’ vieren, een steentje wilt bijdragen!
Nummer 1
10
Peter van den Tweel Directeur-bestuurder Geldersch Landschap & Kasteelen
Colofon >>> Kwartaaltijdschrift van Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005, 6801 HA Arnhem, T (026) 355 25 55, info@glk.nl, www.glk.nl. Oplage 55.000 exemplaren. Mooi Gelderland wordt gedrukt op FSC-gecertificeerd papier. Redactieraad: Louis van de Geijn, Herma van Eijk, Ine Haanappel, Jeanine Perryck, Theo Meeuwissen, Leo Cleiren. Hoofdredacteur: Ine Haanappel. Eindredactie: René Bremer, tijdschrift@glk.nl. Vormgeving: Harald Slaterus. Coverfoto: kasteel Cannenburch in de lente, Rian Haarhuis. Nieuwe donateurs, afmeldingen, wijzigingen, bezorging tijdschrift: donateurs@glk.nl, T (026) 355 25 33.
2
GLK gaat toegankelijk heid van haar kastelen verbeteren. Helpt u mee?
Volg ons op Facebook
Download de app Landschap en kastelen
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
GelderschLandschapKasteelen
Volg ons op Instagram gelderschlandschapkasteelen
Voorjaar 2020 4
Mooi & nieuw
6
80 jaar behoud van kastelen
8
#GLK
9
Vroeger & nu Vorstelijk vogelverblijf
10 Erfgoed beleven zonder belemmeringen
6
‘Schenking op voorwaarde van restauratie’
13
Locatie GLK Bezoek de wilde bijen!
14 Project onder de loep Herstel landgoed Hunderen 16 Mooi meegenomen 17
Groot & klein Schapen tellen op de Loenermark
18 Genieten van Betuwse bloesem 20 Bijzondere donateur Arjen van der Straaten 21 Dank u wel 22 Liefde voor het werk ‘Boswachter’ van de Schaffelaar
18
GLK koestert hoogstamfruit
24 Mooi Portret Lavinia Meijer 26 GLK tot de kern Uw mening telt 27 Uitnodiging donateursexcursie Ammersoyen en Neerijnen
Volg onze boswachters en kastelen www.glk.nl/ socialmedia
24 Lavinia Meijer ‘Harp gespeeld op landgoed Hoekelum’
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
28 Mooi beeld 30 Gelderse paden 32 Pronkstuk Elfenbloem bij Cornelia’s vijver
3
Kijk voor meer informatie en actuele berichten ook op www.glk.nl
Illustratie: Jeroen Helmer
Mooi & nieuw
Wild kijken op De Dellen
Open de poorten!
4
Met een extra donatie maakt u het mogelijk dat mensen met een beperking ook kunnen genieten van de eigenzinnige Gelderse historie in onze kastelen. Meehelpen om ons erfgoed beter toegankelijk te maken kan via www.glk.nl/opendepoorten Zie ook het artikel op pagina 10.
Foto: Gerrit van de Vemde
In de kastelen van GLK komt het verleden echt tot leven. Zo’n bijzondere beleving gunnen we iedereen, óók mensen met een beperking! We willen daarom de kastelen toegankelijker maken. Daarvoor is een vijfstappenplan opgesteld. De museale collecties van GLK worden digitaal toegankelijk gemaakt, onder meer via Collectie Gelderland. We verbeteren de informatievoorziening op www.glk.nl en op de locaties zelf. Er vinden bouwkundige aanpassingen plaats. Elk kasteel krijgt hulpmiddelen zoals krukjes en handrol stoelen. En er komen aangepaste presen taties en rondleidingen. Dit vergt een forse investering en daarbij hebben we hulp nodig. Helpt u ook mee?
Ons landgoed De Dellen is onderdeel van de vrije wildbaan van Noordoost-Veluwe. De kans dat u er edelherten en zwijnen tegenkomt, is groot. Vanaf 11 april organiseert GLK hier elke zaterdagavond wildexcursies met de boswachter. Het startpunt is de voormalige schapenschuur op het Erf van Daendels bij Heerde. Vorig jaar heeft GLK dit gebouwtje opgeknapt en ingericht. Wat direct bij binnenkomst opvalt, zijn de grote tekeningen aan de wand van dieren die op het landgoed voorkomen. > April t/m september elke zaterdagavond (2,5 uur) Deelname: € 7,50; donateurs € 5 Startlocatie: Erf van Daendels, Nieuwe Zuidweg nabij Heerde Vooraf reserveren via www.glk.nl/activiteiten www.glk.nl/dedellen
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Rob Schouten
Op het hoogste punt van landgoed Mariëndaal bevindt zich de zogeheten Christuskoepel. Dit bijzondere kapelletje werd kort voor de Tweede Wereldoorlog aan GLK geschonken. In de kapel ziet u een Christusbeeld met daarnaast beelden die de zeven deugden symboliseren, waar onder rechtvaardigheid, moed en naastenliefde. In enkele fases herstelt GLK de koepel, met dank aan de Stichting Haagvalken. Inmiddels werden het voegwerk en ontbrekende stenen vervangen. Ook maakten de massieve hekken voor de ingang plaats voor transparante exemplaren, zodat u beter naar binnen kunt kijken. Met ook nog een nieuw informatiebord kan de beziens waardige Christuskoepel weer jaren mee! www.glk.nl/mariendaal
In kasteel Doorwerth kunnen uw (klein) kinderen een spannende escaperoute spelen. Door met de QR-scanner op hun mobiele telefoon codes te kraken en puzzels op te lossen, kunnen ze voor komen dat ‘het verhaal van Gelderland’ verloren gaat! De route staat garant voor een paar spannende uren in en om het kasteel. Erg leuk voor groepjes van twee tot vijf kinderen van acht jaar of ouder, onder begeleiding van ten minste één volwassene. > Elke dinsdag t/m zondag 11.00-17.00 uur (2,5 uur) Deelname: € 10 per team of gezin Entree kasteel: € 11,50, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis www.glk.nl/doorwerth
Foto: Cees Jan Dijkshoorn
Het Verloren Verhaal van Gelderland
Verbeterd zicht op de zeven deugden
Kasteel Rosendael inspirerend vertrekpunt Er zijn veel fascinerende verhalen uit het verleden verbonden met de kastelen van GLK. Tegelijkertijd vormen de kastelen een poort naar de rijke Gelderse natuur met haar bossen, heidevelden, parken, landgoederen en uiterwaarden. Om deze ‘poortfunctie’ te benadrukken, worden de kastelen meer ingericht als ontmoetingsplek en inspirerend vertrekpunt voor uitstapjes. Na Doorwerth en Zypendaal heeft ook kasteel Rosendael inmiddels nieuwe voorzieningen en informatieborden. De andere opengestelde kastelen volgen de komende tijd. Stapt u ook door onze magische poorten? www.glk.nl/kastelen
Stemmen op de mooiste natuurfoto
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Cynthis van Leusden
Na een succesvolle eerste editie organiseert het natuur programma BuitenGewoon samen met GLK ook in 2020 de Gelderse Natuurfotowedstrijd. Natuurliefhebbers konden tot 29 februari hun mooiste foto’s insturen via de website van Omroep Gelderland. De winnaar wacht een master class natuurfotografie én een reportage in de wintereditie van Mooi Gelderland! Op dezelfde site kunt u tot en met 26 april stemmen op uw favoriete foto. Breng uw stem uit op www.omroepgelderland.nl/buitengewoon-fotowedstrijd
5
Kasteel Hernen voor 1940 met op de voorgrond Everdien Arissen-Gramser met kinderen, bewoners van een gedeelte van het kasteel
‘Schenking op voorwaarde van restauratie’
Precies op tijd. Zo is de oprichting van de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen gerust te noemen. Op 5 april 1940, een maand voor de Duitse inval in Nederland, ziet de stichting het levenslicht. In de oorlog die volgt, raken veel kastelen zwaar beschadigd. Er wacht de ‘Vrienden’ een zware taak… Tekst: Kees Jansen
6
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Eerste donateurs De restauratie beheerst het werk van de stichting in de beginjaren. Een van de eerste maatregelen is het hoger verzekeren van het kasteel. De premie daarvoor kan worden voldaan dankzij bijdragen van fondsen en donateurs, toen nog contribuanten genoemd, waaronder de provincie Gelderland. Ook stelt het Rijk geld ter beschikking voor het te verrichten onderhoud. De werving van financiële steun en het verkrijgen van draagvlak zullen leidend blijven in de geschiedenis van de stichting.
‘Onaanvaardbaar’ Van Heemstra en de zijnen gaan op zoek naar een project dat als vertrekpunt kan dienen voor een kastelenstichting. Er dient zich een aantal ‘kandidaten’ aan. Zo zoekt de eigenaresse van kasteel Cannenburch in Vaassen ondersteuning bij de restauratie van haar kasteel. Maar, zo schrijft het bestuur: ‘De onderhandelingen stuiten af op een te ver doorgevoerd gevoel van piëteit van de zijde van de eigenaresse tegenover haar bezitting, wat voor haar elke verandering aan het kasteel onaanvaardbaar maakte.’
Mevrouw A.M. Metelerkamp van Bronkhorst jonkvrouwe den Tex (1861 – 1944)
Mevrouw A.M. Metelerkamp van Bronkhorst, geboren jonkvrouwe den Tex, wil graag de restauratie van en de zorg voor haar kasteel Hernen uit handen geven. Op voorwaarde dat haar kasteel gerestaureerd zal worden, schenkt mevrouw Metelerkamp het in 1940 aan de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, die op 5 april 1940 speciaal voor die overdracht is opgericht.
Kasteel Hernen Een concreet aanbod van een ander kasteel is wel aanleiding om door te pakken. Veel werk aan de winkel! Direct na de oorlog maakt de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen een inventarisatie van kastelen en historische landhuizen. Hoe staan ze erbij, wat moet er zoal gebeuren? Naar gelang het belang krijgen de gebouwen letters toebedeeld: een B (bouwkundig), H (historisch) of O (mooie omgeving). Ook wordt de oorlogsschade vermeld. Rosendael: ‘zwaar beschadigd; omgeving beschadigd’. Biljoen: ‘kasteel niet beschadigd; gebeeldhouwde groep op stalgebouw vernield’. Mariëndaal: ‘licht beschadigd, uitgewoond, omgeving zwaar beschadigd’. Kasteel Doorwerth krijgt de letters B, H en O, maar ook de omschrijving: ‘zeer zwaar beschadigd; ten deele verwoest; restauratie mogelijk; omgeving zwaar beschadigd’. Er is in de jaren die volgen, genoeg werk te verrichten aan de Gelderse kastelen!
Foto: Ton Rothengatter
Foto: particuliere collectie
Hoe zwaar die taak rondom de oorlogsjaren was, valt te lezen in het boek Kasteelen in Gelderland, in 1948 samengesteld door het stichtingsbestuur en gewijd aan de beginjaren van de stichting. Het boek begint met een beschrijving van de oprichtingsplannen. Commissaris van de Koningin mr. S. baron van Heemstra is daar nauw bij betrokken, zoals hij in 1929 ook al aan de wieg had gestaan van Stichting Het Geldersch Landschap. Al in 1936, zo lezen we, vergadert Van Heemstra met een aantal anderen over een kastelenorganisatie, naar voorbeeld van de ‘Fransche Vereeniging Les Amis des Chateaux de France’. Er zijn dan al wel wat lokale verenigingen en stichtingen actief, bijvoorbeeld in Doorwerth en Doornenburg. Maar een overkoepelende stichting voor het behoud van Gelderse kastelen ontbreekt.
Oorlogsjaren De restauratie van kasteel Hernen loopt vertraging op. Kleine werkzaamheden worden mondjesmaat en met ‘ondergedoken materiaal’ uitgevoerd zodra er geld is. Het in de oude staat terugbrengen van de gracht en de herbouw van de ingestorte donjon zijn ‘niet realistisch’, zo lezen we, want de begroting daarvan beloopt wel 120.000 gulden!’ Mevrouw Metelerkamp maakt de voltooiing van de restauratie niet mee, zij overlijdt in 1944. Vanwege de oorlog kan het werk pas in 1947 worden voortgezet. Tien jaar later is de klus eindelijk geklaard en is kasteel Hernen behoed voor verder verval. Overigens keert de donjon binnenkort terug op Hernen, als onderdeel van een virtuele projectie van het vroegere kasteel. Zodoende kunt u de donjon toch nog gaan beleven!
De donjon keert terug in een virtuele projectie van het vroegere kasteel Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
7
#GLK
Social media wall GLK plaatst ook Instagram Stories (één dag zichtbare fotoverhalen), met foto’s van de mooiste plekken in het Gelderse landschap. Volg GLK op www.instagram.com/ gelderschlandschapkasteelen
Geldersch Landschap & Kasteelen
diana_wandelt Today’s hike starts at kasteel Cannenburch. #dianawandelt #glk #gelderland #gelderschlandschapkasteelen #visitgelderland #visitveluwe #kasteelcannenburch #wandelen #wandeleninnl #walking #hiking #wanderlust #sundaywalk
Geldersch Landschap & Kasteelen
Vandaag belooft het lekker (wandel)weer te worden, dus tijd om eropuit te trekken. Bijvoorbeeld naar het Wekeromse Zand waar actief stuivend zand, bos en hei voor veel afwisseling zorgen in het landschap en in het planten- en dierenleven. www.glk.nl/wekeromsezand
8
Geldersch Landschap & Kasteelen Dit is de Kruisbek, een vinkachtige vogel die elke winter in groten getale onze Nederlandse naaldbossen bezoekt. De vogel heeft twee over elkaar kruisende snavelhelften; erg geschikt om bij zaden uit dennen- en sparappels te komen. Het vrouwtje heeft een groene kleur, het mannetje een karmijnrode vacht. Een prachtige vogel om naar uit te kijken. Je vindt de vogel vooral in de naaldbossen van bijvoorbeeld Westerheide (Arnhem), De Dellen (Heerde) of de Loenermark (Loenen). #winter #vogels #birds #glk #gelderschlandschapkasteelen #arnhem #heerde #epe #dedellen #loenermark #veluwe #naaldbos
@Adria99154815 De toegangspoort naar kasteel Staverden in het blauwe uurtje #Staverden #GLK
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Ons landgoed Oorsprong bij Oosterbeek in het NPO-programma Binnenste Buiten! De beekjes, sprengen en watervallen, machtige beuken, de indrukwekkende overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog en de uitzichten komen allemaal langs.
bosw8erjose Magistraal bouwwerk, blijf je naar kijken! #lijktwelherfst #fungiphotography #fungi #fungus #lochemseberg #glk #sagradafamilia #waarkomtdienachtvlinderopeensvandaan yento1: Prachtige omgeving! #Lochemseberg
Ontwerp Eberson: Het Nieuwe Instituut, Rotterdam
Vorstelijk vogelverblijf
Vroeger & nu
1853
Op een van de eilanden in de romantische vijver achter kasteel Biljoen heeft GLK het ‘eendenhuisje’ hersteld. Dit achthoekige vogelverblijf is een opvallende verschijn ing. Allereerst omdat er maar weinig van dergelijke huisjes op landgoederen be waard zijn. Daarnaast omdat het geïnspi reerd is op werk van de vooraanstaande Arnhemse architect Lucas Hermanus Eberson. Deze bouwmeester wordt vanaf 1853 door kasteelheer baron van Hardenbroek aangetrokken om Biljoen te verbouwen en verfraaien. Tekst: Jorien Jas Lucas Hermanus Eberson staat in zijn tijd als ‘koninklijk’ architect te boek door zijn vele werk voor koning Willem III. Voorafgaand aan zijn carrière aan het hof maakt hij tientallen ontwerpen voor Biljoen, in zeer uiteenlopende stijlen. Zo creëert hij de
Foto: Floor ten Brink
Foto: collectie GLK
2020
nieuwe ingangspartij van het kasteel in renaissancestijl. Een ontwerp voor een uitkijktoren in gotische stijl wordt niet uitgevoerd. Een van zijn vroegste plannen voor Biljoen betreft een groot achthoekig kippenhok. Het originele en rijkelijk gedetailleerde ontwerp oogst veel lof en belangstelling. Waarschijnlijk is het eendenhuisje een latere, vereenvoudigde variant op Ebersons kippenhok. Herstel Onlangs is het vervallen en overwoekerd geraakte vogelverblijf hersteld, mede dankzij een financiële bijdrage van Stichting
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Haagvalken en de gemeente Rheden. Het dak waarvan de opbouw verloren was gegaan, is geheel vervangen. Dat geldt ook voor de deur en het toegangsluik, verrotte houten delen en ontbrekende vensters. Pleisterwerk is gerepareerd. Voor de nieuwe opbouw zijn oude foto’s bestudeerd en is naar andere historische eendenhuizen gekeken. Uiteindelijk is gekozen voor een opbouw in de vorm van een duiventil. Voor de architectuurliefhebber is het huisje een blijvende herinnering aan de door Eberson vorstelijk vormgegeven dierenverblijven van Biljoen. De zwanen en eenden in de kasteelvijver kunnen zich geen beter onderkomen wensen.
9
Erfgoed zonder belemmeringen Onder het motto ‘Open de poorten!’ wil GLK in 2020 de toegankelijkheid van haar opengestelde kastelen verbeteren. Met een forse reeks maatregelen – van traplift tot invalidentoilet, van drempelhulp tot aangepaste toegangspaden – willen we ervoor zorgen dat ook mensen met een lichamelijke beperking onze kastelen kunnen bezoeken en kunnen genieten van het culturele erfgoed van onze stichting. Een ambitieus plan, waarvoor we ook de hulp van onze achterban inroepen. Tekst: Karlijn van Onzenoort
Rosendael Traplift, aanpassing oprijlaan, invalidentoilet, speciale rondleiding blinden en slechtzienden
Doorwerth Trapsteunen, aanpassing brug, parkeerplaatsen voor invaliden
Entree van huis Zypendaal in Arnhem
Meedoen Ons land telt volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek ongeveer 2,3 miljoen zelfstandig wonende mensen met een matige of ernstige lichamelijke beperking. Van hen hebben 1,4 miljoen mensen een motorische beperking en 300.000 mensen een zichtbeperking. Gezien de vergrijzing is de verwachting dat deze aantallen de komende jaren snel zullen stijgen. Een betere toegankelijkheid zorgt ervoor dat deze groeiende groep mensen zo lang mogelijk kan meedoen. Van buitenshuis werken en studeren tot een kasteel bezoeken.
Toegankelijkheid stond niet hoog genoteerd op het Programma van Eisen van middel eeuwse ridders die kastelen lieten bouwen. Integendeel. Ze wilden een onneembare vesting die goed verdedigd kon worden tegen vijandelijke aanvallen. Niet vreemd dat kastelen nu te wensen overlaten als het gaat om toegankelijkheid voor mensen met een lichamelijke beperking. Maar dat gaat veran deren.
Belemmeringen Als eerste stap vroeg GLK aan Nationale Vereniging de Zonnebloem om de belem meringen in beeld te brengen die mensen met een motorische beperking op kasteel Doorwerth ervaren. Dat leverde veel waarde volle informatie op: te smalle aangepaste parkeerplaatsen, hoge drempels, tamelijk smalle deuren, geen invalidentoiletten en veel traptreden. “Daarnaast zijn de kieren tussen de
10
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Hernen Rijplaten voor drempels, krukjes
Ammersoyen Traplift, verharden oprijlaan, rijplaten voor drempels, trapleuningen
beleven Overzicht van de meest urgente maatregelen in de zeven opengestelde kastelen: Cannenburch Handrolstoelen, krukjes, aanpassen luisterpunten kasteelpark
Zypendaal Traplift, invalidentoilet
Verwolde Hellingbaan voor rolstoelen
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
11
Portret Johan Hendrik van Isendoorn, kasteel Cannenburch
Toegankelijkheid van kastelen Om haar erfgoed beter toegankelijk te maken voor mensen met een lichamelijke beperking heeft GLK een vijfstappenplan opgesteld: • de museale collecties digitaal toegankelijk maken, bijvoorbeeld via Collectie Gelderland • de informatievoorziening op de website en op locatie verbeteren • bouwkundige aanpassingen aanbrengen • hulpmiddelen aanschaffen, zoals krukjes en handrolstoelen • speciale presentaties en rondleidingen aanbieden.
Maatregelen Behalve de Zonnebloem heeft ook de Bartiméus Stichting, die zich inzet voor blinden en slechtzienden, onderzoek gedaan naar de toegankelijkheid van Doorwerth. Op basis van al deze bevindingen heeft GLK geïnventariseerd welke maatregelen wenselijk zijn om de toegankelijkheid van haar zeven opengestelde kastelen te verbeteren. “Allereerst willen we op onze website nog duidelijker informatie verstrekken over onze toegankelijkheid,” vertelt Ellen Hendrix, hoofd Marketing, Communicatie & Fondsenwerving van GLK, “zodat mensen precies weten wat ze kunnen verwachten. Daarnaast willen we bouwkundige aanpassingen doen, zoals trapleuningen en drempelhulpen plaatsen.” Presentaties aanpassen Ook is GLK van plan de toegangswegen te verbeteren, trapliften aan te brengen en invalidentoiletten te realiseren. “Verder willen we vooral ook kijken naar hoe we onze
presentaties kunnen aanpassen voor deze groep mensen. Het is immers onvermijdelijk dat sommige verdiepingen, die alleen via smalle trappen bereikbaar zijn, niet toegan kelijk zullen blijven. Daarom willen we proberen om met een video- en/of audio presentatie op de begane grond meer beleving van het hele kasteel te creëren. Ook gaan we rondleidingen voor blinden en slechtzienden organiseren.” Aan de slag Verberne vindt het fantastisch dat GLK voortvarend aan de slag gaat met de aan bevelingen. Maar hij realiseert zich ook dat je een kasteel niet 100 procent toegankelijk kunt maken, mede gezien de monumentale status. “Zorg daarom dat je duidelijk bent in je informatievoorziening en dat je reële verwachtingen wekt.” Hij geeft GLK graag het motto ‘Elke drempel is er één’ mee. “Met elke belemmering die je weet weg te nemen, komen bezoekers met een rollator of rolstoel weer een stukje verder het kasteel in.”
Horeca Verder kan volgens de Zonnebloem ook de informatie op de website beter en uitgebreider. “Mensen met een lichamelijke beperking oriënteren zich voorafgaand aan een bezoek bovengemiddeld via internet”, vervolgt Verberne. “Ze willen weten of een locatie toegankelijk is en of alle gewenste voorzieningen aanwezig zijn en zo ‘zekerheid’ krijgen over een voor hen onbekende locatie.” Tot slot wijst hij met nadruk op de horeca. “Bij een dagje uit hoort ook het nuttigen van een gezellig kopje koffie of een drankje. Een te hoge zelfbedieningsbalie, een te hoog geplaatst pinapparaat en te weinig ruimte tussen de zitjes in het restaurant vormen voor deze doelgroep flinke belemmeringen.”
12
Foto: Ton Rothengatter
planken van de ophaalburg vijf centimeter breed”, vertelt Rob Verberne van de Zonnebloem. “Dat is gevaarlijk, want als een rolstoelwieltje daarin plotseling klem komt te zitten, wordt de berijder uit zijn stoel geworpen.”
Open de poorten! Dwalend tussen kasteelmuren en de sfeer proevend van de authentieke inrichting komt het verleden echt tot leven. Iederéén moet dit kunnen beleven. Oók mensen met een lichamelijke beperking. Vindt u dat ook? Doe dan mee met onze actie ‘Open de Poorten’. Daarmee gaan we de toegankelijkheid van onze kastelen verbeteren. Er moet veel aangepast worden: van traplift tot invalidentoilet, van drempelhulp tot aangepaste toegangspaden. Een ambitieus plan, waarbij we alle hulp kunnen gebruiken. Samen hebben we de sleutel in handen om een grote groep mensen, die nu nog moeilijk of niet naar binnen kunnen, toegang te geven tot onze kastelen. Helpt u mee met een gift? Ga naar www.glk.nl/opendepoorten
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Locatie GLK
Wilt u overnachten in een historisch erfgoed? GLK verhuurt markante vakantie woningen zoals het oude sluishoofd bij de Ruïne Batenburg, het koetshuis Verwolde in Laren, het boswachtershuis Boslust op landgoed Zwaluwenburg bij Elburg, het poorthuis van kasteel Doorwerth en twee vakantiehuizen in Gorssel. Boek uw (fiets)vakantie via www.buitenlevenvakanties.nl.
Bezoek de wilde bijen! Vanaf het voorjaar zoemt het op en rond boerderij Kieftskamp in Vorden weer van de wilde bijen. Vorig jaar mei opende de Bijenstichting in dit voormalige regiokantoor van GLK een bijeneducatiecentrum. Met als doel: voorlichting geven over het belang van wilde bijen en laten zien wat je in je eigen omgeving kunt doen om ze in stand te houden. Samen met een aantal enthousiaste vrij willigers beheert Jaap Molenaar de boom gaard met uiteenlopende bloeiende planten. Binnen worden workshops gegeven over bijvoorbeeld het herkennen van bijensoorten, het fotograferen van bijen en het bij-vriende lijk maken van je tuin. Tijdens de Open Tuinendagen kunt u de boomgaard gratis bezoeken. Een aanrader! Op pagina 16 ziet u hoe u met 10 procent korting kunt deelnemen aan een workshop in het bijeneducatiecentrum.
Koekoekshommel
> Open Tuinendagen 2020 > Zondag 7 juni, 12 juli en 9 augustus 12.00-16.00 uur Boerderij Kieftskamp Lindenseweg 2, 7251 NK Vorden www.bijenstichting.nl
‘Laten zien wat je in je eigen omgeving kunt doen om ze in stand te houden’ Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
13
Project onder de loep
Bewoners Huis Hunderen blij met opknapbeurt 14
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
In de loop der eeuwen is veel van de charme van landgoed Hunderen bij Twello door versnippering verdwenen. Eind vorig jaar is GLK begonnen om iets van de vroegere allure te herstellen. De wandelgrage bewoners van Huis Hunderen, een woonvoorziening voor kwetsbare ouderen, genieten er nu al van!
Tekst en fotografie: Hans van den Bos
“En ik ben Anne. Heeft u het al gehoord...?” Ze vertelt dat ze tijdens een wandeling op het omgewoelde parkeerterrein tot boven haar knieën in een ‘diep moddergat’ is gezakt. “Gelukkig had ik mijn laarzen aan en kon mevrouw Bakker mij uit de blubber trekken.” José wijst lachend naar buiten, waar de wandelbroek van Anne aan de waslijn wappert. De wandelmaatjes zijn zeer bereid om hun favoriete rondje te laten zien. “Loopt u maar met ons mee.” Mooie omgeving Vanaf het nieuwe pad langs de gracht, het Grand Canal, genieten ze even later van de lage zon die de bomen in een oranje gloed zet. De mooie omgeving was voor allebei een belangrijke reden om hier te komen wonen. Tijdens de wandeling zien ze dat er al veel werk is gedaan, maar dat nog niet alles klaar is. Door de werkzaamheden en de recente regens lopen ze regelmatig door de modder. Ze klagen niet en gaan ervan uit dat de paden nog verstevigd worden. “Hier is het altijd mooi,” zegt Anne, “zelfs als het regent.”
Beter overzicht vanuit het huis
“Een aantrekkelijke buitenruimte is voor onze bewoners heel belangrijk”, vertelt José Driessen, leidinggevende van ‘Wonen bij September’ in de gezellige woonkamer van Huis Hunderen. Sinds 2016 biedt September hier woonruimte en 24-uurszorgbegeleiding voor ouderen met geheugenproblemen. “We zijn een open huis. Die vrijheid is een groot goed, ook als je dementerend bent. Als je graag naar buiten wilt, is het fijn als je daarvoor de ruimte krijgt. Het was hier al mooi, maar nu de begroeiing meer is opengemaakt, is het voor de bewoners nog aantrekkelijker om eropuit te trekken. Als begeleiders kunnen we vanuit het huis beter op de paden kijken. We hoeven er minder snel achteraan als iemand gaat wandelen.” Soepele communicatie José is tevreden over de afstemming met GLK. “Projectleider Ab van Dijk kwam voorafgaand aan de werkzaamheden bij ons langs met een plankaart. Zo kregen we een idee hoe het eruit zou gaan zien. Hij vroeg naar onze gedachten over nieuwe bankjes, de grote parkeerplaats die wel wat kleiner kon, de buitenverlichting. We waren niet blij toen in eerste instantie een aantal lampen werd weggehaald. Het werd
veel te donker, dat kan niet… In goed overleg zijn we tot een mooie oplossing gekomen: bij de oprijlaan staan nu drie oude lantaarns van de parkeerplaats.” Laarzen aan Twee enthousiaste bewoners schuiven aan en stellen zich voor. “Ik ben mevrouw Bakker. Wij wandelen hier het meest van iedereen.”
Bewoonsters Anne en mevrouw Bakker wandelen graag! Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Landgoed in ere hersteld Aan de hand van vroegere tekeningen en rekening houdend met de bewoners van ‘Wonen bij September’ heeft GLK afgelopen herfst en winter de omgeving opgeknapt. De parkeerplaats werd verkleind, de verlichting is aangepast en er zijn bankjes geplaatst. Wandelpaden zijn vernieuwd en van een harde toplaag voorzien. Voor het huis is een linde geplant, verderop is een nieuwe boomgaard met oude fruitrassen aangelegd. Zichtassen en uitkijkjes zijn hersteld. Er graast weer vee op het centrale weiland. En de markante oude eikenlaan tussen het huis en Twello is in ere hersteld. Projectleider Ab van Dijk: “Het is vervelend dat het werk door de natte herfst en winter langer heeft geduurd en daardoor voor meer overlast heeft gezorgd. Maar ik denk dat de bewoners het resultaat zullen waarderen.”
15
Mooi meegenomen
Workshop bijeneducatiecentrum
GLK-shopper In de winkels van onze opengestelde kastelen is de exclusieve GLK-shopper te koop. Met deze mooie en praktische tas wilt u gezien worden! Bezoekt u dit voorjaar ook onze kastelen?
Welke bijensoort is dit? Hoe kan ik wilde bijen mooi fotograferen? Wat zijn bij-vriendelijke planten? Over deze en tal van andere onderwerpen organi seert het bijeneducatiecentrum op landgoed Kieftskamp in Vorden interessante workshops. Ook voor groepen. Als donateur van GLK krijgt u 10 procent korting op een workshop in 2020. Aanmelding via www.bijenstichting.nl/agenda, met vermelding van kortingscode GLK2020
De GLK-shopper kost normaal € 5,75. In het kader
MOOI MEEGENOMEN
MOOI MEEGENOMEN
10 procent korting op een workshop
Op vertoon van donateurspas:
Geldig in heel 2020
50 procent korting op GLK-shopper
van ’tachtig jaar kastelen’ koopt u de tas (zolang de voorraad strekt) met 50 procent korting!
Zolang de voorraad strekt
Kasteelwinkel Cannenburch Begin het voorjaar goed! Insectenprints van de Zweedse fotograaf Liljebergs, tuinartikelen van Esschert Design, stoere Metal Birds voor in de boom, zaadjes uit de moestuin van het kasteel. Al deze en nog veel meer producten vindt u op de voorjaarstafel in de kasteelwinkel van kasteel Cannenburch in Vaassen. Tegen inlevering van deze kortingsbon krijgt u dit voorjaar 20 procent korting!
MOOI MEEGENOMEN Voorjaarstafel Cannenburch 20 procent korting Geldig tot 1 juni 2020
16
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Groot & klein Tekst: Hester Bruning - Fotografie: Dies Goorman
Schapen tellen in schaapskooi
de Loenermark Opa Leo Platjé (77) uit Zutphen: “Luca, hoe gaan we het aanpakken? Eerst de rijen schapen tellen die nu staan te eten, en dan de schapen die lopen? Of andersom? Je moet ze eigenlijk een stempel op hun neus geven...” Kleinzoon Luca (11) uit Nijverdal: “De schapen die je al geteld hebt, ja. Haha!” Opa Leo: “Eén, twee, drie, vier... Je kunt het heel snel doen.” Luca: “We moeten heel stil blijven staan, anders gaan ze lopen.” Opa Leo: “Ik ben donateur van GLK en dacht: het lijkt me hartstikke leuk om Luca SuperSpeurder te maken. Dat is hij nu anderhalf jaar. Als ik wandel, gaat Luca soms mee. Ik wil graag laten zien wat er allemaal in de natuur is.” Luca: “Dat vind ik altijd heel leuk.”
Opa Leo: “Die groene vlekken op hun rug betekent dat ze drachtig zijn, de schapen met rode vlekken zijn niet drachtig.” Luca: “Geinig, als ze op elkaar gaan staan om bij het hooi te komen.” Opa Leo: “Als ik maar niet in slaap val van dat schapen tellen!” Luca: “Haha, het is niet echt waar dat je van schapen tellen in slaap valt.” Opa Leo: “De schaapsherder vertelt net dat het 237 schapen zijn, genoeg voor het terrein dat ze moeten begrazen. Het zijn Veluwse heideschapen. Ze gaan het hele jaar naar buiten, behalve als er lammetjes zijn.” Luca: “Opa, kijk eens, die grote bruine daar! Dat is de grootste.” Opa Leo: “Over een poosje komen we terug om de lammetjes te zien!” Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
SuperSpeurder van GLK Kinderen tot 12 jaar kunnen SuperSpeurder van GLK worden. Wit u ook uw (klein) kinderen hiervoor aanmelden en net zo gezellig op pad als opa Leo met Luca? Ga dan naar www.glk.nl/superspeurder. Elke nieuwe SuperSpeurder ontvangt onder meer het boekje 50x speuren en spelen, en krijgt een uitnodiging voor de jaarlijkse SuperSpeurdersdag.
17
Genieten van
Betuwse bloesem In het voorjaar zijn ze in het westelijke rivierengebied niet te missen: fruitbomen met uitbundige bloesem. Vooral de oude hoogstambomen zorgen voor een aantrekkelijk landschap waarvan iedereen kan genieten. GLK koestert dan ook de boomgaarden op haar landgoederen Brakel en Waardenburg en Neerijnen. Tekst: Marjolein den Hartog
18
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Ton Rothengatter
Nutstuinen met oude rassen GLK werkt er hard aan om haar historische boomgaarden in stand te houden. “Van oorsprong waren er op deze landgoederen al tuinen met fruit en groenten voor eigen gebruik, zogenaamde nutstuinen” vertelt senior beheerder Gerard van Griensven. “Op oude luchtfoto’s van kasteel Waardenburg zie je bijvoorbeeld volop appel- en perenboom gaarden.” Die zijn in verschillende fases vanaf eind jaren tachtig in oude staat hersteld. Daarbij werden zo veel mogelijk dezelfde oude rassen teruggeplant, zoals ‘appelmoes appel’ goudreinet, gravensteiner en zeldzame rassen als notarisappel en present van Engeland. Langs de kasteelgracht staan nog enkele echt oude bomen van zo’n 150 jaar oud: suikerperen.
‘Schapen laten de boombast met rust en vertrappen de bodem niet zo snel’
De Betuwe staat van oudsher bekend om haar appel-, peren-, pruimen- en kersen bomen. Maar waren het vroeger hoogstam bomen, tegenwoordig zie je in de productie boomgaarden vooral lagere exemplaren. Die werden na de Tweede Wereldoorlog aange plant omdat je het fruit makkelijker kunt plukken en de opbrengst groter is. Maar op sommige plekken vind je de karakteristieke hoogstamfruitbomen met hun robuuste stammen en fiere kronen gelukkig nog wél.
Bloesem-alert Genieten van de bloesem kan goed door een van de vele fiets- en wandelroutes te volgen langs de bloeiende dijken en boomgaarden. Om zeker te weten of er bloesem is, kunt u zich op www.rivierenland.nl/bloesemperiode aanmelden voor het Bloesem-alert. Extra leuk is het om in april met vrijwillig boswachter Bert Idsingh mee te gaan op de jaarlijkse bloesemfietstocht van GLK. Hij vertelt tijdens de 35 kilometer lange tocht over de boom
Meer bloeiende hoogstamfruitbomen zien? Bezoek onze locaties Boschveld, Lichtenbeek, Rosendael, Bonenburg, Cannenburch, Staverden, Schouwenburg, Zwaluwenburg, Gossink of Huis te Eerbeek.
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Annabelle Kubler
Goed voor mens en natuur De GLK-boomgaarden worden volledig natuurlijk beheerd. Zonder te spuiten en met begrazing door schapen, omdat die nauwe lijks de boombast aanvreten. Voor het bodemleven is dit ook goed, zegt Gerard. “De schapen vertrappen de bodem niet zo snel.” De boomgaarden vormen bovendien een dankbare voedingsbron en toevluchtsoord voor allerlei insecten en vogels. Nectar en stuifmeel zijn volop voorhanden in de bloesemtijd en in de herfst en winter ligt er veel overgebleven (val)fruit. “Er blijft voldoende fruit over, al gebruiken we een groot deel ervan tegenwoordig voor het maken van sappen en fruitstroop.” Gerard is trots op deze fruitproducten die in de kasteelwinkels te koop zijn. Overigens waren er ook boomgaarden waar ‘het gewone volk’ destijds zelf fruit mocht plukken, zoals de Armenboomgaard in de Goilberdinger waarden. Wat overbleef, werd onder de armen verdeeld. Ook nu nog komen mensen er in de herfst zelf fruit plukken of rapen.
gaarden, het vroegere leven op de land goederen, de vruchtbaarheid van de bodem en het jaarlijkse fruitcorso. Afhankelijk van het weer in de voorgaande weken, ziet u onder weg waarschijnlijk vooral roze appelbloesem. De appel bloeit als laatste, na de pruimen, peren en kersen.
Fietstocht langs Betuwse bloesem Gaat u mee genieten van de Betuwe op haar mooist tijdens de jaarlijkse bloesemfietstocht van GLK? De bos wachter neemt u mee langs bloeiende dijken en de boomgaarden op landgoed Waardenburg en Neerijnen. Tip: proef tijdens een pauze bij Stroomhuis Neerijnen een van onze fruitsappen. Deze zijn ook verkrijgbaar in de kasteelwinkels en de sapkar in de Regulieren bij Culemborg. > Zaterdag 11 april 10.00 uur Deelname: € 5, kinderen 4 t/m 12 jaar € 2,50; donateurs gratis Start: Fruitbedrijf De Hoenderik, Lingedijk 180 Tricht (fietshuur mogelijk) Informatie en aanmelden: www.glk.nl/activiteiten
19
Bijzondere donateur
Arjen van der Straaten, voormalig eigenaar hotel Dreyeroord
Even op adem komen Arjen van der Straaten is een bekende verschijning in Oosterbeek. Hij runde 35 jaar lang hotel Dreyeroord. Een geliefde plek voor een rustige vakantie met familie, of juist alleen. Het hotel is er niet meer. Maar er zijn nog veel levendige herinneringen. Tekst: Maaike Kuyvenhoven – Fotografie: Floor ten Brink “Zeventig jaar is het hotel in onze familie geweest. Mijn vader kocht het in 1948. Ik nam het in 1973 over. Mijn zoon heeft het hotel de laatste tien jaar onder zijn hoede gehad, tot 2014. Drie generaties hebben met hart en ziel gezorgd voor hun gasten en voor het behoud van het unieke karakter van deze plek. Dreyeroord stond landelijk bekend als een hotel waar je echt even op adem kon komen. Als mensen zorg nodig hadden, regelden we dat er thuiszorg langskwam. Tot het eind toe zijn we trouw gebleven aan onze signatuur. Maar er is zoveel veranderd in de maatschappij en het hotelwezen, dat we het op deze manier niet langer konden volhouden.”
Duno, Oorsprong en Lichtenbeek. Van der Straaten: “Mensen kwamen bij ons voor de rustige sfeer van het hotel, maar ook voor de natuur. Daar was mijn vader goed van doordrongen. In de jaren zestig kwam hij geïnspireerd terug uit Zwitserland en het Zwarte Woud. Hij had daar gezien hoe er om de zoveel kilometer een bank stond langs de wandelpaden in de uitgestrekte natuur gebieden. Dat leek hem ideaal voor de heuvelachtige omgeving van Oosterbeek. Bij thuiskomst nam hij contact op met GLK en plaatste hij in overleg met de boswachter zijn eerste bank. Op landgoed Lichtenbeek.”
Inspiratie uit Zwitserland Gasten van Dreyeroord wandelden graag op de omliggende landgoederen Mariëndaal,
Link met Dreyeroord In de loop der jaren heeft de familie zo’n twintig banken neergezet. “Zelf doneerde ik mijn eerste bank in 1978. Sommige exem plaren staan er al dertig jaar! Een aantal is
20
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
inmiddels vervangen. We hebben altijd gezegd: ‘Deze banken worden aangeboden door directie en gasten van hotel Dreyeroord.’ Want zonder gasten konden we niets.” Het hotel is inmiddels gesloopt en er is een ‘Gastenhuis’ voor in de plaats gekomen: een verpleeghuis voor dementerende ouderen. De voorgevel van het nieuwe pand is een kopie van het oude hotel. Van der Straaten: “Daar zijn we blij mee. Het hotel betekende veel voor onze familie, maar ook voor de inwoners van Oosterbeek. Daarnaast speelde het pand een belangrijke rol in de Slag om Arnhem. Het is fijn dat op deze manier de link met Dreyeroord blijft bestaan.” Een bank voor de familie Ook de banken vormen een blijvende herinnering aan het hotel. Om de familie Van der Straaten te bedanken voor hun jarenlange schenkingen heeft GLK vorig najaar zelf een ‘Van der Straaten’-bank geplaatst. “Van de boswachter mocht ik kiezen uit drie plekken. Als eerste noemde hij de footprint van het weggebombardeerde huis op landgoed Oorsprong, een bijzondere plek met zicht op de Rijn. Ik zei meteen ja.”
Dank u wel
ANBI
Stichting Het Geldersch Landschap en Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen zijn door de Belastingdienst aangewezen als Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI). De ANBI-status biedt belastingvoordelen voor zowel de instelling als de gever. De ANBI-status kent een publicatieplicht om inzicht te geven in de stichtingen. De hiervoor aangewezen documenten en informatie over ANBI vindt u op onze website www.glk.nl (Organisatie, Veelgestelde vragen).
Word donateur Als donateur helpt u mee Gelderland mooi te houden. U krijgt er ook veel voor terug, zoals de GLK-gids ‘Beleef!’, het magazine Mooi Gelderland, gratis reguliere toegang tot zeven kastelen, gratis deelname aan veel excursies, voordelen bij de elf andere provinciale Landschappen en gratis toegang bij een aantal buitenlandse collega-organisaties. U kunt zich aanmelden via www.glk.nl/word-donateur
Recente giften In de afgelopen periode mochten we weer buitengewoon gulle giften, (ver hoogde) donateursbijdragen, lijfrente-, periodieke en notariële schenkingen ontvangen. Dankzij gezamenlijke inspanning van buurtbewoners op het ENKA-terrein in Ede en Stichting Milieuwerkgroepen Ede ontving GLK € 2.500 van de Grondbank Ede, te besteden voor de aanplant van bos als gedeeltelijke compensatie voor het kappen van twee monumentale eiken. Ter gelegenheid van hun zestigjarige huwelijk doneerden de heer en mevrouw Roos-Hartong uit Apeldoorn de € 600 die zij ontvingen van de gasten op hun feest. Omdat het bedrijf 175 jaar bestond, schonk Verhuisbedrijf
van Dam in Doetinchem € 500. Bij het bereiken van de tachtigjarige leeftijd maakte de heer Kalkwijk uit Arnhem € 200 naar ons over. Een donateur gaf € 750 voor landgoed Bruggelen, een andere donateur € 1.000 voor de Loenermark. We mochten weer een jaarlijkse gift van € 50.000 ontvangen van het Bert en Joos Mastenbroek Fonds, voor de aankoop van een stukje natuurterrein bij landgoed Hoevelaken en een perceel bos in het Wisselse Veen. Dankzij extra donaties en schenkingen van diverse donateurs mochten we nog eens € 28.250 bijschrijven op de rekening van onze stichting. Alle gulle gevers heel hartelijk bedankt!
Schenken & nalaten Periodieke gift Bij een periodieke gift gedurende ten minste vijf jaar is het jaarlijks te schenken bedrag volledig aftrekbaar voor de inkomstenbelasting. Uw belastingvoor deel kan in 2020 oplopen tot 46 procent. Uiteraard is ook een eenmalige gift van harte welkom. Voor het regelen van uw periodieke of eenmalige gift gaat u naar www.glk.nl/periodieke-gift
Foto: Annabelle Kubler
Fonds op naam Via het stichten van een fonds op naam kunnen particulieren, bedrijven en instellingen ons werk of een bijzonder onderdeel daarvan (een natuurgebied of een kasteel) steunen.
Nalatenschap Ook na uw overlijden kunt u iets voor het Gelders erfgoed betekenen door GLK op te nemen in uw testament. Over een nalatenschap aan een van onze stichtingen hoeft geen successierecht te worden betaald. Schenken in natura Misschien wilt u een perceel (bos)grond of een bijzonder voorwerp zoals een portret aan GLK toevertrouwen. GLK zal uw schenking zorgvuldig beheren zodat ook toekomstige generaties ervan kunnen genieten.
Voor meer informatie over de mogelijkheden kunt u contact opnemen met onze rentmeester Willem van Vliet: w.vanvliet@glk.nl, (026) 355 25 43. www.glk.nl/schenken-nalaten
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
21
Liefde voor het vak
‘Boswachter’ van de Schaffelaar “Mannen, is alles duidelijk?” vraagt André Mulder aan drie vrijwilligers op landgoed Schaffelaar in Barneveld. Ze staan in werktenue, met GLK-petjes op en tuinhandschoenen aan, bij een vaste-plantenborder. Mulder is sinds 2008 hovenier op het landgoed en heeft net uitgelegd waar en hoe ze de oude beplanting eruit moeten halen en de aarde moeten omspitten. Tekst: Karlijn van Onzenoort – Fotografie: Rob Schouten
22
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
‘De extra handen van vrijwilligers zijn zeer waardevol’
vijf vrijwilligers. Vier gepensioneerde mannen uit de omgeving, die het fijn vinden om buiten te werken. Plus Mark, een jongeman van de dagbesteding van de Rozelaar, die hier ook op het landgoed zit.” ‘De boswachter’ “Daarnaast word ik veel aangesproken door wandelaars en fietsers. De ligging van het landgoed is natuurlijk uniek, op een steenworp afstand van het centrum van Barneveld. Veel mensen komen hier de hond uitlaten of steken het park door op weg naar school of het centrum. Ze zien me toch zo’n beetje als ‘de boswachter’ en stellen vragen over van alles en nog wat. En ik probeer ze op mijn beurt de liefde voor het landgoed mee te geven.” Fraaie lanenster Landgoed Schaffelaar is met zijn 94 hectare een omvangrijk terrein, dat vooral bestaat uit parkbos. De noordelijke helft is bosachtig, met onder andere een fraaie lanenster waar twaalf lanen bij elkaar komen. De zuidelijke helft heeft een wat meer open karakter met gazons en enkele borders met struiken, heesters en vaste planten. Overal op het landgoed kom je water tegen, in de vorm van een beek, een slingervijver en een ‘grand canal’.
Park met bos, gazons en borders
“Mijn werk als hovenier op de Schaffelaar is steeds meer een sociaal-maatschappelijk gebeuren aan het worden”, vertelt hij iets verderop in de schaftschuur. “Zo is bijvoorbeeld het aansturen van vrijwilligers onderdeel van de werkzaamheden geworden. Ik heb hier elke dinsdagochtend
In goede banen Midden in het parkbos ligt de Koeweide, waar de gemeente Barneveld – in overleg met GLK – regelmatig evenementen organiseert zoals countryfairs, een heteluchtballonnenfestival en zelfs een drive-inbioscoop. Ook op het voorterrein van het huis, dat wordt verhuurd voor bruiloften en feesten, staan nogal eens partytenten en statafels opgesteld. “Daar ben ik ook vaak druk mee,” vervolgt André, “om al die activiteiten in goede banen te leiden.” Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Specialistisch werk Maar de meeste tijd besteedt hij aan hovenierswerk. Vier dagen op de Schaffelaar, één dag op Scherpenzeel. “De extra handen van de vrijwilligers zijn zeer waardevol, maar het zijn natuurlijk geen vakmensen. Ze verzetten veel nuttig werk, waaronder spitten en onkruid wieden. Daarbij moet ik ze goed aansturen en begeleiden. Ik vind dat echt leuk om te doen. Zelf doe ik vooral het specialistische werk, zoals rozen en heesters snoeien, graskanten steken en het opnieuw inplanten op plaatsen waar planten zijn weggevallen. Ook dat doe ik nog altijd met veel plezier.” Dik tevreden “Het leuke van het werk vind ik dat het zo afwisselend is. Neem blad blazen. Als je dat lang doet, ben je blij als je weer wat anders mag doen. Juist die veelzijdigheid van het werk spreekt me aan.” Inmiddels is het tijd om weer naar de vrijwilligers te gaan. “Mark wil altijd graag moe zijn aan het eind van de ochtend. Eens kijken of dat weer is gelukt…” Als Mulder even later de fors omgeploegde border ziet, is hij dik tevreden. “Dat ziet er goed uit, mannen. Die kunnen we binnenkort weer mooi beplanten.” En inderdaad, Mark is moe. Maar heel voldaan.
André’s top 3 Wat zijn de lievelingen van GLK-hovenier André Mulder op de Schaffelaar? 1. De plataan op het gazon vóór de oranjerie. Een monumentale boom die is aangeplant in 1853, en een jaar jonger is dan het huis. 2. Verbena’s (Nederlandse naam: ijzerhard) in de vaste-plantenborders. Bloeien van juni tot september en trekken veel vlinders en bijen aan. 3. De treurbeuk bij de ingang van het landgoed. Ook een monumentaal exemplaar. Is circa 125 jaar oud en heeft een kroondoorsnede van zeker 29 meter. www.glk.nl/schaffelaar
23
Lavinia Meijer Nederlands bekendste harpiste Lavinia Meijer (37) groeide op in Bennekom, vlak bij landgoed Hoekelum. In het gelijknamige kasteel gaf ze een van haar eerste optredens. Anno 2020 is ze niet meer weg te denken van het wereldtoneel van de klassieke muziek. Tekst: Rik Booltink – Fotografie: Dies Goorman
‘Het geluks gevoel van hardlopen in de natuur’ Als negenjarig meisje ontdekte Lavinia Meijer de harp. “Wat me nog altijd aanspreekt, zijn de pure klanken. De variërende tonen van diep en warm tot helder en sprankelend. Een piano heeft dat in zekere zin ook, maar met de harp creëer je unieke effecten: je kan ermee schreeuwen, huilen, lachen. Mijn harp is een verlengstuk van mijzelf. Ik was vroeger een verlegen meisje. Via de harp kon ik me toch uiten.” Improviseren Landgoed Hoekelum is voor Lavinia bekend terrein, ze woonde lange tijd aan dezelfde Edeseweg. Met haar zus bezocht ze er weleens het Concours Hippique. Toen ze dertien was, werd ze gevraagd voor een 24
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
optreden in het kasteel op het landgoed. “Het was een solo-optreden voor een besloten gezelschap. Ik herinner me het nog heel goed, omdat ik door alle spanningen een black-out kreeg. Op dat moment hoorde ik de stem van mijn docente aan het Conservatorium in mijn hoofd: ‘Wat er ook gebeurt, altijd doorspelen!’ Dat deed ik en het kwam goed. Improviseren is een kunst, je haalt soms de raarste dingen uit.”
Mooi portret ‘Mijn optreden in kasteel Hoekelum herinner ik me nog heel goed’
Perfectionisme Nog steeds is Lavinia voor een optreden nerveus. “Als je speelt, geef je jezelf helemaal bloot. Alle ogen zijn op jou gericht. Het perfectionisme zit diep in mij. Ik wil het doen zoals ik het thuis heb ingestudeerd. Het kan ervoor zorgen dat je een waas krijgt. Of dat je gaat nadenken over dingen die er niet toe doen. Wie zitten er in de zaal? Weet ik
mijn eerste noot?” Inmiddels kan ze er goed mee omgaan. “Ik trek me voor een optreden terug en roep het geluksgevoel op van hardlopen in de natuur, mijn grootste hobby. Dat heerlijke gevoel van vrijheid, eenheid en verbondenheid betrek ik op het moment waarin ik dan ben. De muren van spanning vallen dan één voor één weg.”
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Lavinia Meijer geeft in juni vier speciale concerten. {aanvullen zodra de info bekend is}
25
GLK TOT DE KERN
GLK maakt Gelderland mooier door natuurgebieden en cultureel erfgoed in stand te houden. Achter de schermen creëren professionals daarvoor de randvoorwaarden door middel van onderzoek, beleidsontwikkeling en marketing.
Uw mening telt Goede interactie met onze belangrijk. Daarom gaan we regelmatig uw mening vragen over vraagstukken en dilemma’s. U kunt uw stem laten horen via een speciale pagina op onze website.
Hoe kan ik stemmen? Graag nodigen we u uit om via www.glk.nl/ stelling op deze stelling te reageren. Daar kunt u ‘eens’ of ‘oneens’ aanvinken en ziet u direct de stemverhouding op dat moment. Ook kunt u eventueel een opmerking achterlaten. Stemmen is mogelijk tot en met vrijdag 20 april.
Het onderwerp GLK heeft bijna al haar natuur gebieden en landgoederen open gesteld voor bezoekers. Jaarlijks brengen meer dan tien miljoen mensen een bezoek aan deze locaties en dit aantal groeit steeds verder. Het gebruik van onze wegen en paden neemt dus toe en daarmee ook de kosten voor beheer en onderhoud. De subsidie die wij daarvoor krijgen, dekt deze kosten maar ten dele.
De stelling: “Ik vind het geen probleem om parkeer kosten te betalen bij een landgoed omdat het onderhoud van recreatievoorzienin gen nu eenmaal geld kost.”
Wat doen we ermee? In de volgende editie van Mooi Gelderland komen we terug op de stelling, de uitslag en eventuele opmerkingen en suggesties. En leggen we weer een volgend dilemma aan u voor.
Laat u ook uw stem horen? www.glk.nl/stelling 26
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Foto: Rob Schouten
achterban vinden we erg
Uitnodiging donateursexcursie 2020
Ammersoyen en Neerijnen, iconen van de Betuwe In het jaar waarin we ’80 jaar Gelderse kastelen’ vieren, nemen we onze donateurs graag mee op excursie naar twee Betuwse iconen. Op de middeleeuwse burcht Ammersoyen krijgt u de ambitieuze plannen te zien voor het verbeteren van het in- en exterieur. Landgoed Waardenburg en Neerijnen kenmerkt zich door de uitzonderlijke ligging langs de Waal en een combi natie van park, rozentuin, boom gaarden, hakhoutbos en kwelkades. De excursie is op zaterdag 13, maan dag 15 of dinsdag 16 juni. Meldt u zich ook aan?
Kasteel Ammersoyen: eeuwenoude sporen weer zichtbaar
Het ochtendgedeelte van de excursie bestaat uit een ontvangst en rondleiding op Ammersoyen. In het woelige grensgebied tussen het hertogdom Brabant en het graafschap Gelre lieten telgen van het geslacht Van Herlaer in 1350 het kasteel bouwen op een strategische plek aan de Maas. Inmiddels is de rivierloop gewijzigd. Ondanks eeuwenoude sporen van brand en oorlogen is het middeleeuwse karakter bewaard en door opeenvolgende eigenaren gekoesterd. Restauratie in de vorige eeuw maakte muurtrappen, schouwen, kaarsnissen en waterputten weer zichtbaar. Onlangs kwam het verhaal van de brouwkelder weer aan het licht. Recent onderzoek en talrijke
grachtvondsten brengen verhalen over de geschiedenis van kasteel en bewoners tot leven. Wat ooit het centrum van een hoge heerlijkheid was, kreeg eind negentiende, begin twintigste eeuw de functie van klooster. En na de Tweede Wereldoorlog huisde er in het kasteel zelfs een wasmachinefabriek. De verwerving van Ammersoyen door GLK in 1957 was het begin van het herstel van dit bijzondere monument. Waardenburg en Neerijnen ’s Middags bezoeken we landgoed Waardenburg en Neerijnen, zo’n driehonderd hectare groot. Huis Neerijnen is gebouwd op de resten van een kasteel uit omstreeks
Foto: Ruud Knol
Schrijf u in! Inschrijven kan tot 10 april via www.glk.nl/ donateursexcursie of de antwoordkaart in dit blad. De excursie start om 10.00 uur en eindigt om 17.00 uur in Hedel. Maximaal 200 deelnemers per dag, maximaal 1 introducé per persoon. Toewijzing gebeurt op volgorde van binnenkomst. Excursiekosten € 47 p.p. inclusief vervoer per touringcar, lunch, koffie en thee. Uiterlijk in de week van 18 mei ontvangt u bericht en bij deelname
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
1350. Eind vorige eeuw is de moestuin tussen het huis en de kerk opnieuw ingericht. De tuin wordt door vrijwilligers onderhouden. In 2014 verwierf GLK huis Neerijnen, waarmee de eenheid van het landgoedbeheer werd hersteld. Ook kwamen het Stroomhuis en de Waardenburger molen onder ons beheer. Het parkbos op het landgoed is, mede dankzij zijn imposante bomen, uniek voor het rivierengebied. Kenmerkend zijn de uitzichten op twee kastelen, de slingerende lanen en de weilanden met boomgroepen. Vanaf de Waalbandijk heeft u een prachtig zicht over de Waal en zijn uiterwaarden. U ziet er een knotwilgenbos met karakteristieke hoge wilgengrienden.
nadere informatie over de startlocatie, parkeren en openbaar vervoer. Annulering is kosteloos mogelijk tot 1 juni. Daarna is geen restitutie meer mogelijk. Lenie Burgers T (026) 355 25 37 of Anne van den Hul T (026) 355 25 33 beantwoorden graag uw eventuele vragen, ook per e-mail via donateurs@glk.nl.
27
Mooi beeld
28
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Klepperen “Schat, help. M’n nek wil niet meer terug. Kun jij misschien…” “Ga weg jij. Ik weet heus wel waar je op uit bent.” “Liefje, ik hou van jou en ik blijf je trouw – echt waar.” “Weet je het zeker? Straks stond je nog met ‘juffrouw Ooievaar’ van hiernaast te kleppen.” “Ik zei alleen dat ze haar klep moest houden. Word gek van dat mens...” In maart hoort en ziet u langs de grote rivieren het typische klepperen en baltsen van de mannetjes-ooievaar. In april leggen de vrouwtjes drie tot vijf eieren. Foto: Edwin Giesbers
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
29
Foto: Ton Rothengatter
Gelderse paden
Het complete overzicht excursies en evenementen kunt u raadplegen op www.glk.nl/activiteiten of in de gratis app van GLK.
Misschien stappen we onderweg even af bij enkele boerderijen, prehistorische grafheuvels en raatakkers of de resten van een Romeins marskamp. We doen het rustig aan en pauzeren af en toe. Vooraf reserveren. > Zaterdag 23 mei 10.00-15.00 uur Deelname: € 7,50; donateurs € 5 Opmerking: neem zelf een lunchpakket mee; eventuele consumpties zijn voor eigen rekening; de excursie is niet aanbevolen voor kinderen Startlocatie: grote parkeerplaats van landgoed Staverden, Uddelermeerweg te Staverden Informatie en reserveren: www.glk.nl/activiteiten
en Staverden is het tijd voor een aperitief en een hapje. De terugreis voert via Elspeet terug naar Nunspeet. Vooraf reserveren. > Zaterdag 25 april 09.20-17.30 uur Deelname: € 55, donateurs € 49,50 Start- en eindpunt: parkeerplaats Veluwetransferium bij NS-station Nunspeet. Niet geschikt voor rolstoelen; rollators kunnen mee (u moet zonder rollator de trappen bij kasteel Cannenburch op en af kunnen en enkele stukken kunnen lopen). Informatie, reserveren en betalen: www.glk.nl/bustochtnoordveluwe
Moestuin Brakel
Open dagen Moestuin Brakel In de Oude Moestuin op ons landgoed Brakel groeien zo’n tweeduizend soorten sierplanten en kruiden waaronder veel zeldzame soorten. Ook in 2020 zijn er open dagen waarop u deze historische tuin gratis kunt bezoeken; de eerste is op zondagmiddag 19 april. Onze vrijwilligers die de tuin onderhouden, de heer en mevrouw Ermstrang, delen hun kennis en enthousiasme graag met u. In de tuin zijn ook diverse plantzaadjes te koop. Buiten de open dagen is het mogelijk om de tuin op afspraak te bezoeken. > Zondag 19 april 13.00-17.00 uur Gratis toegang Informatie open dagen in 2020: www.glk.nl/brakel Lentebustocht Noord-Veluwe In Nunspeet stapt u bij twee boswachters in een riante touringcar om een indruk te krijgen van de noordelijke Veluwe in het voorjaar. Onderweg krijgt u veel informatie over de natuur en de cultuurhistorie van dit prachtige gebied. De tocht voert langs Elburg over landgoed Zwaluwenburg naar de bossen van De Dellen waar koffie, thee en gebak klaarstaan. Via Klooster Hulsbergen (Wapenveld) gaan we de IJsseldijk op, naar het gebied waar het project ‘Ruimte voor de Rivier’ is uitgevoerd. We vervolgen onze weg naar Vaassen voor een lunch en een korte rondleiding op kasteel Cannenburch. Als het lukt, bezichtigen we daar ook de interessante moestuin. Na het passeren van Paleis Het Loo 30
Foto: Arie de Knegt
Lente in Gelderland!
Uiterwaarden bij Klooster Hulsbergen
Fietstocht Staverden en omgeving Ontdek op de fiets samen met de boswachter de rijke geschiedenis van Staverden. Bij de voormalige watermolen is meer dan zevenhonderd jaar geleden een kasteel gebouwd en is op de woeste gronden een agrarische nederzetting ontstaan. We fietsen over het grote landgoed en door de omgeving. Landgoed Staverden in het voorjaar
Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Excursie arboretum Bruggelen Gigantische zelkova’s, Tartaarse esdoorn, Perzisch ijzerhout, Kaukasische en Oosterse beuk. Dit is slechts een greep uit de bijzondere verzameling bomen en struiken op een verborgen plek van het Engelanderholt op de Veluwe. Het arboretum werd ooit aangelegd als proeftuin. Tegenwoordig is het een rustgebied voor wild en niet toegankelijk voor publiek. Op 24 mei kunt u eenmalig deelnemen aan een bijzondere wandelexcursie onder leiding van de boswachter. Vooraf reserveren. > Zondag 24 mei 14.00-16.00 uur Deelname: € 5, kinderen € 2,50; donateurs gratis Startlocatie: parkeerplaats GLK in de bocht van de Engelanderholt, 7361 CZ Beekbergen Informatie en reserveren: www.glk.nl/bruggelen
Bezoek de 7 kastelen! Kasteel Ammersoyen Speuren & Spelen In de meivakantie kun jij meedoen met de Speuren & Spelen-tocht in kasteel Ammersoyen! Je doet opdrachten, opent een schatkist en gaat op pad door het kasteel. Leuk voor het hele gezin. > 18 april t/m 3 mei 11.00-17.00 uur (niet op maandag) Deelname: € 5 per gezin Entree kasteel: € 11,50, kinderen 4 t/m 18 jaar € 5; donateurs en Museumkaarthouders gratis Informatie: ammersoyen@glk.nl www.glk.nl/ammersoyen Kasteel Cannenburch Middeleeuws Festijn In het jubileumjaar ‘80 jaar kastelen’ pakt GLK extra uit met haar Middeleeuws Festijn in Vaassen. In het kasteelpark en op het voorplein zijn een uitgebreide middeleeuwse markt en een kampement van 250 bewoners
> Kasteel Doorwerth Professor Bombasticus In deze onderhoudende familievoor stelling brouwt professor Bombasticus een heksensoep waaruit een ver dwenen wereld opborrelt. Een magische wereld waarin de kasteel ridders de strijd aanbinden met de Veluwse reuzen en het Rijnmonster. Help jij de ridders een toverdrank te maken? Vooraf reserveren. > Dinsdag 28 april 13.00, 14.30 en 16.00 uur Entree: € 14,50, Kinderen tot 18 jaar € 8; donateurs en Museumkaarthouders € 3 Informatie: doorwerth@glk.nl www.glk.nl/doorwerth
ingericht en kunt u dit keer ook ridders te paard bewonderen! > Zaterdag 2 en zondag 3 mei 11.00-17.00 uur Entree Festijn: € 8, kinderen 4 t/m 12 jaar € 5 Festijn en kasteel: € 14,50, kinderen 4 t/m 12 jaar € 8 Donateurs en Museumkaarthouders € 3 Informatie: cannenburch@glk.nl www.glk.nl/cannenburch Kasteel Hernen Middeleeuwse markt Bezoek deze markt in middeleeuwse sferen. Veel vertier en vermaak, ambachtslieden en uiteenlopende koopwaar op een unieke locatie in het land van Maas en Waal. Ook een mooie gelegenheid om het kasteel zelf te bezoeken! > Zaterdag 9 en zondag 10 mei 11.00-17.00 uur Entree markt en kasteel: € 6, kinderen 4 t/m 12 jaar € 4 Entree kasteel is gratis voor donateurs en Museumkaarthouders Informatie: hernen@glk.nl www.glk.nl/hernen Kasteel Rosendael Paaseieren speuren In het park heeft de paashaas zijn eieren verstopt. Kan jij ze vinden? Met de bijzondere bomen, de Bedriegertjes, een schelpengalerij, de theekoepel, vijvers en fonteinten lenen kasteel en park Rosendael zich goed voor een leuk dagje uit! > Zondag 12 en maandag 13 april 11.00-17.00 uur Deelname: € 6, kinderen 4 t/m 18 jaar € 4; donateurs en Museumkaarthouders gratis Speurtocht: € 2 Informatie: rosendael@glk.nl www.glk.nl/rosendael Mooi Gelderland – Voorjaar 2020 – Geldersch Landschap & Kasteelen
Huis Verwolde Melea, de creatie van professor Paradox De koning heeft een bijzondere opdracht voor professor Paradox: creëer de perfecte prinses voor mijn zoon. Kom je kijken of hem dat lukt? De voorstelling is in de Oranjerie van huis Verwolde in Laren. Vooraf reserveren. > Zaterdag 2 mei 13.00 en 15.00 uur Entree: € 8; donateurs en Museumkaarthouders € 3 Informatie: verwolde@glk.nl www.glk.nl/verwolde
Huis Zypendaal Open Toptrouwlocatie Route Trouwen op een echt kasteel? Op deze dag openen huis Zypendaal en de andere open gestelde kastelen van GLK hun deuren voor aanstaande bruidsparen. Elke locatie heeft een eigen sfeer en staat garant voor een huwelijks dag om nooit te vergeten! > Zondag 19 april Entree: gratis voor aanstaande bruidsparen Informatie: zypendaal@glk.nl Openingstijden kastelen: www.glk.nl/kastelen
31
Pronkstuk
Elfenbloem bij Cornelia’s vijver In de achttiende en negentiende eeuw was het mode om een adellijke tuin op te sieren met uitheemse bol-, knol- en siergewassen. Daarmee liet je zien over internationale contacten en goede smaak te beschikken! Later raakten veel van die tuinen en parken in verval. De gewassen die erin slaagden om te verwilderen, worden stinsenplanten genoemd. In het voorjaar kleuren die veel landgoederen van GLK. Voor de elfenbloem moet u bijvoorbeeld naar Waardenburg en Neerijnen.
nog altijd te vinden. Met name de bostulp, het breedbladig klokje en de blauwe anemoon trekken de aandacht. Minder opvallend en uiterst zeldzaam is de elfenbloem, een struikachtige soort. Zijn bloemen bloeien prachtig in het voorjaar! Bron: De Vijver van de Baronesse (2013), Annemarie van Leeuwen, studente VU
Van de vijver op landgoed Waardenburg en Neerijnen werd lang aangenomen dat het om een natuurlijke kolk ging. De aanwezigheid van stinsenplanten liet zich moeilijk verklaren, want die kwamen toch alleen voor in aangelegde tuinen…? Een oude tekening bracht licht in de zaak: het gaat wel degelijk om een tuin, in vroeg-landschappelijke stijl. Het ontwerp toont een vijver en slingerende
wandelpaden, bedoeld om wandelaars te verrassen met steeds een ander stukje ‘natuur’. Inmiddels staat wel vast dat het tuinontwerp bedacht is door landgoedeigenaresse Cornelia van Brakel. Uit haar aantekenboekje blijkt dat zij plantenkennis, bollen en stekken uitwisselde met tuinarchitecten en andere landgoedeigenaren. In het tegenwoordige parkbos zijn Cornelia’s vijver en veel planten
Retouradres: Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005 6801 HA Arnhem
Onze jaarlijkse donateursexcursie voert onder meer naar landgoed Waardenburg en Neerijnen. U kunt zich aanmelden via de antwoordkaart in deze Mooi Gelderland.