Mooi Gelderland zomer 2016

Geldersch Landschap & Kasteelen

Mooi Gelderland Zomer

2016 Jaargang 13 nummer 2

Thuiskomen in het Woold Restauratie witjes van Verwolde Boottocht donateurs door IJsseldal

Zo trots...

Traditie en vernieuwing

Foto: Marc Pluim

Op 19 mei opende onze commissaris van de Koning het nieuwe verblijf van de beroemde witte pauwen van Staverden. Wellicht niet meer dan een voetnoot in de geschiedenis van onze organisatie, maar toch niet zonder betekenis. Het verblijf symboliseert namelijk onze filosofie: we houden een eeuwenoude traditie in stand en doen dat op een vernieuwende wijze die past in de huidige tijd.

Vernieuwend is bijvoorbeeld de financiering. We organi­ seerden een Landgoedveiling en bestemden de opbrengst voor dit project. Vernieuwend is ook de keuze voor duurzame materialen; ze staan garant voor een lange levensduur. Het ontwerp is vernieuwend door er kenmerkende elementen van landgoed Staverden in te verwerken. En ook de zorg­vuldige communicatie rond het project is vernieuwend. Verandering roept reacties op. We leggen daarom uit waarom we het doen en vragen aan mensen om mee te denken. Eenzelfde aanpak hanteren we ook voor actuele herstelprojecten op onze landgoederen Duno bij Doorwerth en Koningsberg bij Rozendaal. Het geeft aan dat we tradities koesteren, maar niet stil blijven staan. Vanuit haar doelstelling speelt GLK actief in op trends en ontwikkelingen in de maatschappij.

In dit kader hebben we onlangs onze doelen voor de lange termijn geformuleerd in een meerjarenvisie. Kort samen­ gevat: we blijven de Gelderse natuur en cultuur­historie bewaken en creëren nieuwe mogelijkheden om ze beleven.

Ik zal hier in de najaarsvergadering verder op ingaan.

Vernieuwend gaan we overigens ook om met ons jaarver­ slag. Voor het tweede jaar krijgt u een handzame samen­ vatting meegestuurd met Mooi Gelderland. Het uitgebreide jaarverslag vindt u online (jaarverslag2015.glk.nl). Geniet van de zomer en geniet van onze mooie Gelderse kastelen en natuurgebieden!

Nummer 2

10

Nieuw pauwen­ verblijf op landgoed Staverden

Peter van den Tweel directeur-bestuurder Geldersch Landschap & Kasteelen

Colofon >>> Kwartaaltijdschrift van Geldersch Landschap & Kasteelen, Postbus 7005, 6801 HA Arnhem, T (026) 355 25 55, info@glk.nl, www.glk.nl. Oplage 49.000 exemplaren. Mooi Gelderland wordt gedrukt op FSC-gecertificeerd papier en verpakt in composteerbare biofolie. Gratis voor donateurs, losse nummers € 3,40 (rekening­ nummer NL57 RABO 0121 3407 91). Redactieraad: Louis van de Geijn, Herma van Eijk, Ine Haanappel, Jeanine Perryck, Ton Roozen.

Hoofdredacteur: Ine Sanders. Eindredactie: René Bremer, tijdschrift@glk.nl. Vormgeving: Harald Slaterus. Nieuwe donateurs, afmeldingen, wijzigingen, bezorging tijdschrift: donateurs@glk.nl, T (026) 355 25 33.

2

Download de gratis app

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Volg onze boswachters op Twitter glk.nl/twitter

Volg GLK op Facebook Geldersch Landschap Kasteelen

Zomer 2016 4

Mooi & nieuw

6

Thuiskomen in het Woold

8

#GLK

10 Spiegel van verleden en toekomst

6

Het natuurrijke landschap van de Achterhoek

13

Locatie GLK Trouwen in het bos

14

Project onder de loep De witjes van Verwolde

16

Mooi meegenomen

17

Rennen op het Wekeromse Zand

18 Sporten op Gelderse kastelen 20 Bijzondere donateur

‘De verschraling terugdringen’

24

22 Liefde voor het vak

Archeoloog Leendert Louwe Kooijmans

Emmy Verhey Tijd voor fietsen en wandelen

24 Mooi portret

Emmy Verhey 26 GLK tot de kern 27 Uitnodiging donateursvergadering 28 Mooi beeld 30 Gelderse paden 32 Pronkstuk

Volg GLK op Instagram @gelderschlandschapkasteelen

27 Donateursvergadering 2016 Exclusieve boottocht door schilderachtig IJsseldal

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

3

Mooi & nieuw

Kijk voor meer informatie en actuele berichten ook op www.glk.nl

Campagne nu al geslaagd!

Een filmpje met Bennie Jolink al meer dan 70.000 keer bekeken.

Een overweldigende media-aandacht en meer dan 6.000 bestelde speciale container­stickers maken ‘Mooi & schoon Gelderland’ nu al tot een geslaagde campagne.

Half maart dit jaar lanceerden we het plan om mensen ervan bewust te maken dat afval niet in de natuur hoort. Omroep Gelderland (radio en tv) besteedde er meteen veel aandacht aan; onze bos­ wachters John ter Horst en Sabine Wolters

werden geïnterviewd. In de Stentor, de Gelderlander, de Telegraaf, het tijdschrift Naober en tal van huis-aan-huisbladen verschenen artikelen. Ook in de sociale media werd de campagne veelvuldig besproken. Berichten op Facebook werden gedeeld en leverden veel likes op. Een filmpje met een oproep van Bennie Jolink om de campagne te steunen, leverde meer dan 70.000 views op. Wouke van Scherrenburg zorgde met een inter­view op Radio Gelderland en berichten op Twitter (65.000 volgers!) eveneens voor het nodige rumoer. GLK dankt alle donateurs en overige belangstellenden voor het steunen van de campagne en voor het bestellen van containerstickers. Daarmee draagt u samen met ons de boodschap uit dat afval niet in de natuur thuishoort.

Op www.glk.nl/help-mee/een-mooi-enschoon-gelderland zijn de speciale campagnestickers nog steeds te bestellen.

Foto:Nico van Haastrecht

Spetterend Rosendael

4

De afgelopen tijd is hard gewerkt om kasteel en park Rosendael voor bezoekers aantrekke­lijker te maken.

Het resultaat hier­van is dat er nu veel meer te doen en te zien is in het kasteel. Bovendien is een groter gedeelte van het park toegankelijk en is er op meer plekken iets te beleven.

Een beleefplattegrond en de speciale layar ‘Spetterend Rosendael’ stellen de bezoeker bovendien in staat om zelf een individueel programma samen te stellen. Naast rondleidingen is er bijvoorbeeld een dagelijks wisselend ‘beleefmoment’.

Ook is de techniek achter de popu­ laire Bedriegertjes gemoderniseerd.

Genoeg redenen om Rosendael weer eens te bezoeken! www.glk.nl/rosendael

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Acacia kasteel Doorwerth weer stabiel

Wie kasteel Doorwerth zegt, zegt al snel acacia. En andersom. De impo­ sante Robinia pseudoacacia behoort tot de oudste in zijn soort in WestEuropa en is bij kasteelbezoekers zeer geliefd. De boom heeft een prachtige witte bloei en levert tongstrelende honing. Vandaar dat GLK niet over één nacht ijs ging, toen de acacia instabiel begon te worden. Gespecialiseerde bedrijven bevestigden wat onze medewerkers al vermoedden: hij moest ingrijpend gesnoeid worden.

Dat is afgelopen februari gebeurd, met succes. De boom staat weer stabiel en heeft alweer volop nieuwe scheuten.

Van de afgehaalde takken zijn mooie schijven gezaagd, die in de kasteel­ winkel van Doorwerth voor € 3,50 te koop zijn. Als u een houtschijfje koopt, draagt u bij aan het toekomstig onderhoud van onze acacia!

Herstel de Duno gaat voortvarend

In heel Nederland zetten talloze vrijwilligers zich belangeloos in voor de bescherming van boerenland- of weidevogels. Een speciale website geeft op een leuke manier inzicht in de resultaten van het lopende broedseizoen van vogels zoals de kievit, grutto, tureluur, scholekster en wulp. Grafieken en tabellen geven informatie over de eerste legsels (eieren) van voorgaande jaren. Vrijwilligers kunnen ervaringen en waarnemingen met elkaar delen.

De website, een initiatief van LandschappenNL, bevat ook het laatste weidevogel­nieuws, informatie over vrijwilligersgroepen en allerlei andere zaken die met boerenlandvogels te maken hebben. Neem gerust eens een kijkje op www.boerenlandvogelsnederland.nl

Foto: Koos Dansen

Foto: Nico van Haastrecht

Met dank aan vele gulle giften van donateurs en partners is GLK begonnen met het herstellen van landgoed Duno.

Projectleider Gerrit Pleijter geeft een tussenstand. “Van het Cascadedal hebben we weer een lichte en open plek gemaakt, net zoals het vroeger was.

En op de locatie van de voormalige thee­koepel is de fundering terug­ gebracht en het uitzicht naar twee kanten hersteld.”

De overige geplande werkzaamheden hoopt GLK in het najaar af te ronden.

“Boven het Cascadedal, waar het water ontspringt, gaan we de cementrustieke rotsformaties en het uitzicht over de uiterwaarden terugbrengen.

Website boerenlandvogels

Jaarverslag 2015

Resultaten

Jaarv

eigen fondsenwerving € 315.100 (1,6%)

INKOMSTEN

overige kosten € 326.000 (1,6%)

voorlichting & educatie € 649.100 (3,3%)

Bijdragen overheden: 4.068.300 (22%) Huren, pachten, erfpachten: 4.367.650 (24%)

beheer & administratie 1.430.750 (7,2%)

Overige baten: 3.210.850 (17%)

Het online jaarverslag 2015 met alle informatie vindt u op onze website: jaarverslag2015.glk.nl

Giften, donateurs, nalatenschappen: 2.445.200 (13%) Baten uit beleggingen: 627.750 (3%) Verkoop hout: 1.656.200 (9%) Bijdrage Nationale Postcode Loterij: 937.500 (5%)

Van het GLK-jaarverslag 2015 ontvangt u bij deze editie van Mooi Gelderland een samen­­­ vatting op papier. Het uitgebreide verslag verschijnt online. Daar vindt u meer feiten en cijfers over het afgelopen jaar en ook veel extra informatie, afbeeldingen en filmpjes.

Hiermee haken we in op het feit dat steeds meer mensen zich ook online oriënteren.

Bovendien belasten we het milieu op deze manier minder. www.jaarverslag2015.glk.nl

Overige projectbijdragen: 1.236.100 (7%)

behoud & beheer bezittingen € 13.713.550 (68,8%)

Totaal: 18.549.550

OMzET PER STICHTING

projecten € 3.487.350 (17,5%)

Stichting Het Geldersch Landschap (GL): 13.919.900 Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen (GK): 3.850.450

Kosten € 19.926.150

Stichting Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen (SF): 734.350 Stichting Vrienden van Kastelen (VvK): 44.850 (bezit in Duitsland) Totaal: 18.549.550

verwervingen bezittingen € 4.300 (0,0%)

BESTEDING AAN DE DOELSTELLING: 95,9%

GLK & social media

Een bijzonder jaar!

DOWNLOAD DE GEHELE JAARREKENING jaarverslag2015.glk.nl

Voor GLK was 2015 een bijzonder jaar. We vierden het feit dat we alweer 75 jaar Gelderse kastelen onder onze hoede mogen hebben. Dit tweede opeenvolgende jubileumjaar (in 2014

ONS VERHAAL toegespitst op elk KANAAL

vierden we 85 jaar Geldersch Landschap) hebben we benut om GelderschLandschapKasteelen

in

@glk

ik zie twee #edelherten

#glk

ons werk extra voor het voetlicht te brengen. We organiseerden Geldersch @glk Landschap & Kasteelen

van veel mensen me elke keer verraste. Bijzonder is ook dat we er weer in geslaagd zijn om meer donateurs aan ons te binden.

Wij vragen: - ervaring in beheer - opleiding Bosbeheer -

2 #edelherten #Loenermark #glk

Daar werken we actief aan en we zetten er allerlei (moderne) middelen voor in. Dit is belangrijk, want onze donateurs maken

EDELHERTEN - gespot op de Loenermark

met hun bijdragen een groot deel van ons werk mogelijk.

We hebben daarnaast zeker nog wat uitdagingen, maar die

3.224 FACEBOOK FANS

371 INSTAGRAM VOLGERS

gaan we aan. Ook hier nogmaals mijn grote dank aan onze

980 LINKEDIN VOLGERS

1.752 TWITTER VOLGERS

donateurs. Dus aan u!

En het lijkt gewoon, maar ik vind het bijzonder: in 2015 hebben onze medewerkers en vrijwilligers weer heel veel goed werk

Onze historie

hectare

verricht. Achter de schermen maar zeker ook ervoor. Want

Onze groei in vogelvlucht

landgoed BILJOEN

2009

14.000 13.000

LOENERMARK

1992 12.000 11.000

huis NEERIJNEN

de REGULIEREN

10.000

2015

1975

9.000 BOEIJINK HUPPEL

kasteel HERNEN

8.000

1940

2001

landgoed STAVERDEN

1963

7.000 6.000

kasteel CANNENBURCH

1951 5.000

kasteel ROSENDAEL

de DELLEN

1978

1929 4.000

HAGEN

1974

3.000 2.000 1.000 0 1930

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

enkele speciale activiteiten, waarbij de enorme betrokkenheid

ik zie twee #edelherten VACATURE: gezocht boswachter Loenermark m/v

1935

1940

1945

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

jaar

Colofon Geldersch Landschap & Kasteelen (www.glk.nl) • Coördinatie: Ine Haanappel en Ine Sanders • Teksten: René Bremer • Infographics: Jennie Burgers • Vormgeving: Harald Slaterus • Fotografie: Don Wijns, Ton Rothengatter, De Vlinderstichting, Rob Schouten, Koos Dansen, GLK • Drukwerk: MailTraffic, gedrukt op FSC-gecertificeerd papier

De contouren van het voormalige hotel en terras op het Dunoplateau worden zichtbaar gemaakt en voorzien van een nieuw hek. En ook hier herstellen we het uitzicht over de rivier en de uiter­ waarden. Verder gaan we de Dunobrug restaureren en wordt de beroemde Azalealaan aangevuld met planten”, aldus Pleijter. De werkzaamheden brengen iets van de vroegere grandeur van de Duno terug en verbeteren meteen ook het leefgebied voor planten en dieren.

Bekijk op YouTube het filmpje over het herstel van landgoed Duno

het beheren van onze landgoederen en kastelen is vooral een kwestie van ‘elke dag heel veel dingen doen’. Een aantal hoogtepunten uit het jaar hebben we in dit jaarverslag voor u samengevat. Uitgebreidere informatie en de jaarrekening kunt u vinden op www.jaarverslag2015.glk.nl. Ik nodig u graag uit om het te lezen en bekijken.

Peter van den Tweel directeur-bestuurder Geldersch Landschap & Kasteelen

5

Fietsen door het kleinschalige, natuurrijke landschap van de Achterhoek

Thuiskomen in het Aan de rand van Winterswijk ligt het Woold. Een gebied van Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK) waar stukken bos, akkers, graslanden, bloemrijke hooi­ landjes en bloeiende heideveldjes elkaar afwisselen. Daartussendoor slingeren kabbelende beken.

Kortom, een landschap dat gemaakt lijkt voor een zomerse fietstocht.Tekst: Frans Bosscher

6

Woold Al meteen als je Winterswijk uit fietst, kom je in een andere wereld terecht. Het is alsof je zo het decor van een historische film in rijdt.

Smalle wegen slingeren door kleinschalig boerenland van het Woold. Langs de wegen rijen eiken. Monumentale boerderijen staan te pronken in het glooiende landschap. Dit is het landschap waar we ons meteen thuis voelen.

Lang niet alles is zoals het was. Verwacht geen karren met rammelende melkbussen of hooiwagens voortgetrokken door stoere trekpaarden. Op veel essen (hoger gelegen, bolle akkers) is graan al lang vervangen door maïs en gras. Maar de contouren van de klein­ schalige boerenwereld zijn nog intact. En dat mag gerust bijzonder worden genoemd.

In het grootste deel van ons land is van dit hoevelandschap niets meer terug te vinden.

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Verbonden In dit landschap was alles met elkaar verbon­ den. De hoeve, de pachtboerderijen, de hooi­landen, de essen, de beken, de heide­ velden, de houtwallen en de eikenbossen: alles had zijn functie in een zelfvoorzienend systeem. Hooi voor het vee kwam van de natte, laaggelegen graslanden, graan en groentes van de hoger gelegen essen, de houtwallen leverden hout voor kachels en ovens, en uit de eikenbossen kwamen de balken en palen voor de bouw van huizen en boerderijen.

De kapitale hoeves waren het middelpunt.

Scholteboerderijen worden ze genoemd.

Het begrip ‘scholte’ brengt ons terug naar de middeleeuwen. Een schout was aangesteld door wereldlijke of kerkelijke leiders om in een

>

streek belastingen (in geld en in natura) te innen. De scholtes waren onderhorig aan hun heer, net als de boeren. Het feodale horigen­ systeem ging tijdens de Napoleon­tische tijd overboord, maar de scholtes bleven. Nu als eigenaar van de boerderij en z’n omgeving.

De samenhang van het organisch gegroeide, kleinschalige landschap bleef daardoor in stand. Nadat het eerstgeboorte­recht bij de opvolging op de hoeves in 1838 werd afgeschaft, moesten de bezittingen van de scholteboeren onder de kinderen worden verdeeld. Toen in de vorige eeuw ook de lonen stegen, kwam het einde in zicht voor de meeste scholteboerderijen. Een deel ging naar natuurorganisaties, andere eigenaren stapten in de bosbouw en de recreatie.

Even later kruisen we de Dammansbeek en rijden we ongemerkt de grens over. De architec­tuur van de huizen en de stroom­ draden die via palen langs de weg worden geleid, verraden dat we toch echt in Duitsland zijn. Weer in het Woold gaan we even van de route af naar het Roerdink, ooit een van de grootste scholte­goederen in de streek. Nu kun je er vergaderen, overnachten en eten in de verbouwde schoppert, zoals de oude schuur wordt genoemd. De gebinten dateren uit de zestiende eeuw, waardoor het mogelijk de oudste schuur van ons land is.

Zoals boeren in het verleden GLK beheert verschillende onderdelen van het Woold, zoals gedeeltes van de voormalige scholtegoederen Meerdink, Hijink, Aarnink, De Haar en een stuk van de Borkense Baan.

De boswachters onder­­houden de klein­ schalige elementen zoals de boeren dat in het verleden deden. Houtwallen worden eens in de (ongeveer) vijftien jaar gehakt of afgezet, hooilanden eens per jaar gemaaid, akkers bewerkt zonder bestrijdingsmiddelen, met weinig bemesting en door ruim te zaaien.

Zo blijft het authentieke karakter van het landschap behouden. Een landschap dat door zijn variatie rijk is aan planten en dieren.

Zonnende hagedissen De volgende halte is de Borkense Baan. De spoorlijn tussen Winterswijk en Borken is al

Foto: Henny Brandsma

Scholtegoed Hesselink

In moerasbos Bekendelle voelt de grote gele kwikstaart zich helemaal thuis.

veertig jaar niet meer in gebruik. GLK kreeg een stuk van de NS, omdat de spoorbaan steeds meer ging fungeren als verbinding tussen natuurgebieden. In het grind tussen de rails, die zijn achtergebleven, liggen zand­ hagedissen, hazelwormen en levendbarende hagedissen te zonnen; bij gevaar schieten ze weg onder de struiken, zoals de gele brem.

>

IJsvogel en gele kwikstaart Al vrij snel buiten het dorp komen we bij een molen die in de zeventiende eeuw door een scholte is gebouwd in de Boven Slinge. Ruim honderd jaar geleden kocht de familie Berenschot de watermolen om er graan in te malen. Sindsdien draagt de molen, die dertig jaar geleden gerestaureerd is, de naam van de familie: Berenschot’s Watermolen. De beek slingert door Bekendelle, een moerasbos dat bij hevige regens volledig onder water komt te staan. Hier voelen de ijsvogel en de grote gele kwikstaart zich helemaal thuis. Op de oevers bloeien in het voorjaar dotterbloemen, pink­sterbloemen en sleutelbloemen.

Het Nonnenven, ontstaan door grindwinning voor de spoorbaan, ligt ’s zomers vol water­ lelies. Op de oevers bloeien orchideeën. Een heerlijke plek. Verderop fietsen we langs de hooilandjes die ooit bij de wat kleinere hoeve Aarnink hoorden. Het zijn bloemenparadijsjes met grote ratelaar, echte koekoeksbloem, orchi­deeën, moeraskartelblad en het zeld­ zame vetblad. De verderop gelegen graan­ akker van hoeve Hijink laat GLK zo bewerken dat de bloemen terugkeren die in het verleden onlosmakelijk waren verbonden met de graanteelt, zoals korenbloem, klaproos, akkerboterbloem, groot spiegelklokje, handjesereprijs, wilde ridderspoor en gele ganzenbloem. In de boerderij zelf komen twee appartementen. Een nieuwe bestem­ ming om de rijkdom van het verleden te koesteren.

Download de route De fietsroute door het Woold is te vinden op: www.glk.nl (service & vragen) Hier vindt u meer routes om de natuur in de provincie te ontdekken.

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

7

#GLK

Social media wall Campagne ‘Mooi & schoon Gelderland’

Favoriet plekje

Giro in Gelderland

@VeraEisink Actie tegen afval dumpen start nu @glk ‘Afval in natuur steeds groter probleem’ #omroepgld

@kasteelhernen Zelfs in Azië kennen ze nu @kasteelhernen GLK-medewerkers laten sinds enige tijd op de Facebook-pagina van GLK weten wat hun favoriete plekken zijn in het Gelders landschap. Ronny ter Horst (terreinmedewerker Achterhoek) sprak zijn voorkeur uit voor de Borkense Baan en Sabine Wolters (boswachter Noord- en West-Veluwe) bekende fan te zijn van de Tongerense Heide.

De getuigenissen maken heel wat reacties los. Een greep daaruit.

Heleen Verduijn: Mooi boswachter Sabine! En idd direct na zonsopgang is het zo mooi!

Anita Berendsen: Zojuist een lange duurloop hier gedaan Benno van Lochem: Wenters is en blif hartstikke mooi, dr könt’r nog ne hoop een püntjen an zoegen!!

Herman Roerdink: Mooie umgeving!!

Jammer dat d’r leu bunt wee ’t neudig vindt um vlak naost de bane enkele monumentale eeken umme te zagen Ria Addink: Heb hier veel gewandeld met Carel. In juni heel veel orchideeën.

Prachtig en rustig • Heeft u ook een favoriet plekje? Maak een foto en deel hem op social media (Facebook, Twitter, Instagram).

Gebruik de hashtag #GLK. Wie weet nemen we uw foto in de volgende editie van Mooi Gelderland op!

8

Vrienden van Mariënwaerdt Ook Landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt in Beesd kampt met dit probleem. Jongstleden zaterdag zijn een aantal van onze vrijwilligers aan de slag geweest. Niet alleen voor zwerfvuil maar ook botweg gedumpte spullen. Dit was het resultaat van een ochtendje ruimen.

Giroselfie Maak net als onze kasteelbeheerders een selfie voor kasteel Hernen of Rosendael.

Deel deze en maak kans op twee vrijkaartjes voor een van onze 7 open­ gestelde kastelen. (Actie loopt niet meer)

@gelderschlandschapkasteelen gelderschlandschapkasteelen#bosane moon #helmbloem #heerlijkheid #beek#nijmegen #glk#gelderschlandsc hapkasteelen #rivierengebied #voorjaar

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Raven Ravenhetzangvogeltje Vanmiddag een wandeling gemaakt over eetbare natuur op landgoed Kieftskamp.

Ik heb ervan genoten, prachtig stukje Achterhoek

Vroeger & nu

Foto: Gelders Archief

1938

Je eigen Zwitserland Aan het eind van de achttiende eeuw gingen de gegoede Nederlanders voor nieuwe buitenhuizen op zoek naar inheemse landschappen van paradijselijke schoonheid. Hoe spectaculairder, hoe beter. Plekken met grote hoogteverschillen voldeden het best aan hun wensen. Je eigen Zwitserland, dat was het summum. Niet toevallig viel de smalle overgangszone tussen het Veluwemassief en de rivieren Rijn en IJssel bijzonder in de smaak. Tekst: Hans van den Bos is al fors gekapt om uitzichten en natuurwaarden te verbeteren. Het Cascadedal krijgt zo zijn open karakter en groene bosbodem weer terug. Komend najaar neemt GLK de restauratie van betonrustieke elementen en de verbetering van wandelroutes ter hand. De contouren van hotel en terras worden zichtbaar gemaakt en ook andere uitzichtpunten in ere hersteld.

2016

Foto: Floor ten Brink

Landgoed Duno, even ten westen van Arnhem, was wel heel royaal bedeeld met natuurlijke kwaliteiten: onNederlands steile hellingen, spectaculaire uitzichten, diepe beboste dalen en zelfs een beek. Na de bouw van het landhuis, in 1794, startte de landheer voortvarend met de verfraaiing van het landschap. Natuur zou met cultuur versmelten. Maar anders dan vroeger ging het nu er om woestheid te versterken en tegenstellingen te creëren.

Dus niet langer geometrische patronen maar kronkelende paden en natuurlijk ogende waterpartijen en cascades.

Het buiten Duno was fraai om te wonen en ook zeer geschikt om bezoekers te imponeren. Al in 1808 vergaapte Koning Lodewijk Napoleon zich aan de cascaden en de vergezichten over Rijn en Betuwe. In de eeuw die volgde, bouwden opeenvolgende landheren verder aan hun romantisch ideaal. De houtvester schilderde met zijn bijl en creëerde lichte bossen met weelderig begroeide bodem naast dicht hakhout. De uitvinding van beton leidde tot cementrustiek; dit bracht de Duno kunstige rotspartijen, trappen, bruggetjes, balustraden. Maar zelfs beton heeft niet het eeuwig leven. Ook hier kwam de tijd van oorlog en verval.

Het goede nieuws is dat dankzij de royale giften van donateurs en partners GLK budget kreeg om beschadigde elementen op het landgoed te herstellen. Afgelopen winter

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

9

Nieuw pauwenverblijf op landgoed Staverden xxxx

Spiegel van verleden en toekomst Landgoed Staverden is rijk aan historie én toekomst. Het nieuwe witte-pauwen­verblijf weerspiegelt dit op bijzondere wijze.

De Gelderse commissaris van de Koning mag nog vele jaren op wittepauwenveren rekenen!

Foto: Ton Rothengatter

Tekst: René Bremer

10

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

In 1906 blies landgoedeigenaar ir. F.B. s’Jacob de traditie van witte pauwen nieuw leven in.

Onze beroemde ‘witte pauwen van Staverden’ mochten in februari dit jaar al in hun nieuwe verblijf, om te wennen. De officiële opening vond op 19 mei plaats, met uiteraard de overhandiging van witte-pauwenveren aan commissaris van de Koning Clemens Cornielje. Een ritueel, gebaseerd op een traditie die terugvoert tot de middeleeuwen.

Nieuw leven ingeblazen In 1906 werd de traditie van witte pauwen op Staverden nieuw leven ingeblazen. De eigenaar van het landgoed, ir. F.B. s’Jacob, kreeg namelijk een koppel witte pauwen cadeau. Het houden van pauwen leverde hem geld op: de kostbare veren werden gebruikt voor de avondtoiletten van dames.

Vandaag de dag leeft de (hernieuwde) traditie nog steeds voort. Het is gebruikelijk om de commissaris van de Koning in Gelderland bij gelegenheid te voorzien van een bos veren, afkomstig van de witte pauwen van Staverden.

Gepotdekseld hout Het hoge rompgedeelte van het verblijf is bekleed met hout van de douglasspar, op de manier (gepotdekseld) zoals je bij meer huizen en schuren op het landgoed ziet.

Beheerder Frank Kroezen: “Het hout hebben we uit de omliggende bossen geoogst.

Douglas is van oorsprong geen Nederlandse bomensoort, maar komt al heel lang voor op landgoederen met veel land- en bosbouw zoals Staverden. Het is sterk en taai en prima te gebruiken. Vier vrijwilligers zijn enkele weken druk geweest met schuren en beitsen. Daar zijn we ze erg dankbaar voor.”

Neogotische ramen, hellend dak Voor deze pauwen heeft GLK nu een nieuw onderkomen gebouwd. Door een aantal specifieke details maakt het verblijf een verbinding met gebouwen elders op het landgoed. De stalen neogotische bogen in de zijvleugels verwijzen bijvoorbeeld naar het kasteel. Daarnaast lijkt de plattegrond van het verblijf, een middenschip en twee zijbeuken, sterk op die van de ‘Ontspanningszaal’ op Staverden. Deze monumentale barak stond oorspronkelijk in Harderwijk en diende in 1914 voor de opvang van Belgische vluchtelingen.

In 1921 werd het gebouwtje overgebracht

Witte pauw, zwarte vrouw Tegen de achtergrond van het zwarte verblijf steken de spierwitte pauwen prachtig af . Ook hier is de analogie niet ver weg: de schuren aan de randen van het landgoed vormen een zwart decor voor de witte gebouwen in het centrale deel van Staverden. En het is ook vast geen toeval dat het in de bekendste legende rondom het landgoed draait om de kleuren zwart en wit. Volgens het verhaal stierf gravin Leonora begin veertiende eeuw van verdriet om haar vermoorde geliefde. Op een grafeiland (Leonorapol) in de Staverdense Beek staat haar gedenksteen. De geest van ‘de

De traditie In 1291 kreeg de hertog van Gelre, Reinoud I, toestemming van de Duitse keizer om het Hof Staverden tot stad te verheffen. Hij mocht er een kasteel bouwen op de plek waar nu kasteel Staverden ofwel ‘de pauwenburcht’ staat. In 1323 liet zijn opvolger Reinoud II een nieuw wapenzegel maken. Daarop was hijzelf te zien als ruiter te paard, met op zijn helm een grote bos pauwenveren. Sindsdien werd de helm van de hertog van Gelre met de veren van een witte pauw getooid. Om de hertog regelmatig van nieuwe veren te voorzien, moest een leenman op het hof twee of drie witte pauwen houden. Deze verplichting duurde voort tot de opheffing van de heerlijke rechten in 1795.

Het pauwenverblijf is op traditionele wijze met hout bekleed.

Reinoud II liet een wapenzegel met pauwenveren maken.

naar landgoed Staverden en voorzien van een podium, rankenbeschilderingen en behang met pauwen en bladmotieven. Het fungeerde vervolgens als recreatieruimte voor de bewoners van het landgoed. Een derde verbindend element is het licht hellende dak van het pauwenverblijf. Dit is afgeleid van de dakvorm van het huis De Witte Pauwen, elders op het landgoed.

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Zwarte vrouw van Staverden’ zou nog altijd rond­waren bij de witte gebouwen op het landgoed…

Paradijs voor ‘vreemde vogels’ Witte pauwen stammen oorspronkelijk uit India en werden door handelsreizigers meegenomen naar Europa. De ‘vreemde vogels’ voelen zich op Staverden al heel 11

12

Sinds de projecten Staverden Levend en Staverden Versterkt kunnen veeboeren op het landgoed weer goed uit de voeten.

En wat voor flora en fauna geldt, geldt ook voor de mensen. Reeds ver voor Christus herkenden zij de overgangen tussen het beekdal en de hogere gronden als ideale vestigingsplaatsen. Aan weerszijden van het Staverdense beekdal zijn zelfs grafheuvels te vinden van zo’n vierduizend jaar oud.

Tegenwoordig weten vooral heel veel toeristen de weg naar Staverden te vinden.

Vernieuwend Ondanks de traditionele uitstraling is het nieuwe pauwenverblijf ook toekomstgericht.

Er is bewust gekozen voor een robuuste huisvesting, zodat nog vele generaties (pauwen en bezoekers) ervan kunnen genieten. Vanuit dezelfde filosofie nam GLK een kleine tien jaar geleden ook het landgoed als zodanig onder handen.

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

grootschalige manier de agrarische functie overeind. Ook is het gelukt om kasteel, oranjerie, koetshuis en tuinmanswoning meer met de rest van het landgoed te verbinden. Het nieuwe pauwenverblijf is de kers op de taart. Landgoed Staverden is weer toekomstbestendig en levendiger dan ooit.”

>

GLK-projectleider Ab van Dijk leidde het project ‘nieuw pauwenverblijf’ van schets tot realisatie. Nadat het vorige verblijf niet meer aan de wensen voldeed, werden in 2014 de eerste stappen gezet. Gezien de rijksmonumentale status van Staverden begon dat met het nodige papierwerk. Van Dijk: “Bij een ingrijpende verandering in een historisch landgoed heb je toestemming nodig van gemeente, provincie en Rijk. Een commissie heeft onze plannen zorgvuldig bestudeerd en uiteindelijk ingestemd.”

Op basis van eerste eigen schetsen maakte Architektenburo Slager een ontwerp met een middenschip en twee transparante volières. Dankzij flexibele scheidingswanden kunnen aparte gedeeltes gecreëerd worden voor het opfokken van jonge dieren.

Bij een eventuele ophokplicht worden alle dieren zonder problemen een tijdje binnengehouden.

Het verblijf staat ook op een iets andere plek, minder tussen de bomen. Van Dijk: “Daardoor is het lichter en minder bedompt.

En er valt ook minder blad en pauwenpoep op het dak.” Het dak is afgewerkt met zink met een speciale coating. Samen met het hout uit eigen bossen geeft dat het pauwenverblijf een duurzaam karakter.

De keuze voor een robuuste oplossing is volgens Van Dijk bewust gemaakt: “Het vorige verblijf dateerde uit de jaren zeventig.

Door het een landgoedkarakter te geven en op te bouwen uit een geraamte van staal, moet het nieuwe onderkomen veel langer mee kunnen.”

Voor de financiering van het project werd in november 2014 een Landgoedveiling georganiseerd, waar bedrijven en particulieren konden bieden op GLKbelevenissen. Provincie Gelderland en de Nationale Postcode Loterij zorgden daarnaast voor een dekkende begroting.

Van Dijk: “Het heeft heel wat inspanning gekost, maar het resultaat is ernaar. Het nieuwe pauwenverblijf doet recht aan de historie van landgoed Staverden en is ook echt een investering in de toekomst.”

Toenmalig projectleider Willem Lammertink daarover: “Als je op een historisch landgoed niets doet, hobbelt het achteruit. Door middel van de projecten Staverden Levend en Staverden Versterkt hebben we een aantal zaken actief aangepakt. Het doel was om het specifieke karakter van bos, natuur, landbouw en beleving op één landgoed duurzaam te handhaven en economisch rendabel te houden.”

De resultaten zijn goed: “Door in het karakteris­tieke en kleinschalige zuidelijk deel van Staverden twee bedrijven samen te voegen, kan de veeboer die er eerst geen toekomst meer zag, weer goed vooruit. In het noordelijk deel houden twee melkveehouders op een wat meer

Foto: Koos Dansen

> Investering in de toekomst

lang op hun gemak. Verzorger Patrick Smits: “Pauwen houden van een vochtige omgeving.

Ons landgoed ligt in het waterrijke dal van de Staverdense Beek. Ze voelen zich hier thuis.”

Ook voor veel andere dieren is het vruchtbare landgoed een geliefde pleisterplaats. Edel­ herten genieten er van sappig gras.

Boommarters, dassen, vossen en talloze soorten vogels en amfibieën hebben het er eveneens naar hun zin. De beekgraslanden, het moeras, de hoogveentjes en natuur­ ontwikkelingsterrein Het Verbrande Bos maken van landgoed Staverden daarnaast een ‘botanisch paradijs’, met meer dan drie­ honderd plantensoorten waarvan ruim twintig op de Rode Lijst van zeldzame en bedreigde planten.

Bezoek de witte pauwen op landgoed Staverden www.glk.nl/staverden

Locatie GLK

Wilt u overnachten in historisch erfgoed? GLK verhuurt markante vakantiewoningen zoals het oude sluishoofd bij de Ruïne Batenburg, het koetshuis Verwolde (Laren), het boswachtershuis op landgoed Zwaluwenburg (Elburg) en het poorthuis van kasteel Doorwerth. Boek uw (fiets- of wandel-)vakantie via www.buitenlevenvakanties.nl

Zorgvuldige aanpak Lianne Balduk, van Trouwen in het Bos, beaamt dat. “Een huwelijksvoltrekking in de natuur is voor veel mensen de ultieme droom.

Maar er komt meer bij kijken dan je zou denken. Voorbereiding en uitvoering kosten veel energie en vragen om een zorgvuldige aanpak. Wij zorgen ervoor dat het ook echt de mooiste dag van hun leven wordt.”

Ze is blij met de samenwerking met GLK, die in 2013 van start ging. “Erg waardevol, want Gelderland is een schitterende provincie.

We kunnen bruidsparen en anderen die iets in de natuur willen vieren, nu een aantal mooie plekken aanbieden. Dat loopt goed: we hebben voor het komende half jaar al acht boekingen voor GLK-locaties genoteerd!”

Foto: Trouwen in het bos

Op welke GLK-locaties?

Bijeenkomsten zoals huwelijksvoltrekkingen zijn mogelijk op de volgende locaties van GLK (andere locaties in overleg):

Trouwen in het bos

Het glas is altijd half vol bij Oosting; er valt met hem goed te praten over het organiseren van een bijeenkomst in het groen. Een paar afspraken zijn wel heilig. “De natuur mag er niet onder lijden. Flora en fauna staan op nummer één, dan komt een hele tijd niks en dan pas komen wij met onze wensen en

ideeën. De commercie mag het nooit van de natuur winnen.” Dat gezegd hebbend, blijkt er in de praktijk best veel mogelijk.

Zelfs ‘moeilijke’ wensen probeert Oosting als het even kan in vervulling te laten gaan. “Het liefste wil je de natuur na zonsondergang met rust laten, wil je geen versterkte muziek horen en is open vuur uit den boze. Maar ik zeg nooit meteen nee, want als we goede afspraken kunnen maken, is er meestal geen bezwaar.”

Oosting is het eerste aanspreekpunt voor wie toestemming wil vragen en een locatie van GLK wil huren. Zodra er ook onder­steuning bij het organiseren van een trouwerij gewenst is, verwijst hij door naar samenwer­kings­partner van GLK, Trouwen in het Bos. “Zij kunnen het van A tot Z invullen.”

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

>

Het lijkt een utopie: een huwelijks­ voltrekking op landgoed Mariëndaal, een bijeenkomst in schaapskooi Westerheide of een evenement op de Huneschans. Maar het is mogelijk, uiteraard met goede afspraken.

“Waarom nee zeggen, als ja mis­ schien ook past?”, zegt GLKboswachter Ben Oosting.

Landgoed Westerheide, Arnhem • Schaapskooi Westerheide • Hei van Maasdijk Landgoed Mariëndaal, Arnhem • De Groene Bedstee (foto) • Bosgebied Mariëndaal & Christuskoepel Landgoed Duno, Doorwerth • Duno-plateau • Huneschans Landgoed Laag Oorsprong, Oosterbeek • Zwembad Laag Oorsprong

Bijeenkomst in het groen?

Locatie & toestemming: Ben Oosting, b.oosting@glk.nl Hulp bij organisatie: Lianne Balduk, www.trouweninhetbos.nl

13

Foto: Arie de Knegt

Project onder de loep

GLK-conservator Jorien Jas en restaurator Johanneke Verhave buigen zich over een medaillon.

Restauratie van Ze hangen er al 240 jaar: de ‘witjes’ van Verwolde. Maar nu even niet. Want ze zijn voor het

grauwschilde

eerst in hun bestaan van hun plek gehaald om te worden gerestaureerd. En dat niet alleen.

Behalve een opknapbeurt staat hen ook een uitgebreid onderzoek te wachten.

Tekst: Karlijn van Onzenoort

14

Huis Verwolde in Laren telt in totaal zes grisailles: grauwschilderingen of ook wel witjes genoemd. Bij een grisaille heeft de schilder niet verschillende kleuren gebruikt, maar alle mogelijke schakeringen van eenzelfde kleur, meestal grijs of bruin. “De bedoeling van deze techniek is om een sculptuur of reliëf in steen of stuc te imiteren”, vertelt Jorien Jas, conservator bij GLK. “Het is eigenlijk een soort 3D-afbeelding. Dergelijke schilderingen zijn nauwelijks van stucwerk te onderscheiden en houden de kijker dus een beetje voor de gek.”

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Meer licht De grisailles van Verwolde zijn beschilderde doeken, gespannen op een houten raamwerk.

Net als de Chinese behangsels in de kamer ernaast komen ze uit de Amsterdamse behangselfabriek van J.H. Troost van Groenendoelen. “Dit soort grisailles is typisch voor de achttiende eeuw,” legt de conservator uit, “omdat mensen in die tijd meer licht in het interieur wilden brengen. Dat deden ze met grotere ramen, spiegels en lichte schilderijen.”

De witjes verkeren in slechte staat. “Langs de randen begint de verflaag af te brokkelen. Ook zijn er gaten en scheuren ontstaan door het

De witjes verkeren in slechte staat.

Materiaaltechnisch onderzoek Han Boersma, die in 2011 de behangsels in de Chinese kamer conserveerde, zal de restauratie van de grisailles voor zijn rekening nemen. “Bijzonder is dat we ook het originele achttiende-eeuwse raamwerk restaureren waarop het doek gespannen zit”, vervolgt Jorien Jas. “Vaak wordt bij een restauratie het spanraam compleet vervangen, maar wij willen het juist behouden.” Voor deze klus staat houtrestaurator Maurice Steemers aan de lat. Het meest uitzonderlijke aan dit project is echter dat de restauratie wordt uitgebreid met materiaaltechnisch onderzoek. “Onze bedoeling is dat dit onderzoek een groter doel dient dan alleen het project op Verwolde.”

eringen

Verouderingsverschijnselen Behalve naar de ontstaansgeschiedenis zal Verhave ook onderzoek doen naar de ver­ouderingsverschijnselen van de schilde­ rijen. Wat is het effect van lichtinval op de veroudering? Maakt het uit of ze tegen een binnen- of buitenmuur hangen? En leiden eventuele verschillen in gebruikte materialen en technieken tot verschillende veroude­ ringsvormen? Zo kan dit onderzoek als voorbeeld dienen voor toekomstige behandelplannen en een standaard vormen voor een eenentwintigste-eeuwse aanpak van dergelijke interieurschilderingen. Het restauratieproject zal twee jaar in beslag nemen. Begin 2018 zullen de witjes worden teruggeplaatst op Verwolde. Voor de volgende 240 jaar?

>

Ontstaansgeschiedenis Hiervoor is Johanneke Verhave aangetrokken.

Zij verheugt zich op het werk. “Dit is hét moment om de ontstaansgeschiedenis aan het licht te brengen. Hoe werkten ze in de fabriek van Troost, ook vergeleken met andere

behangselschilders uit die tijd? Werden de doeken eerst gespannen en dan beschilderd, of andersom?” Toen de witjes van de muur kwamen, stuitte het restauratieteam al op een eerste verrassing, aldus Verhave. “Op de omslagranden staan met potlood de afmetingen van de doeken in voet en duim genoteerd. Ook vonden we op de muur achter een van de medaillons passer­tekeningen, waarschijnlijk van een timmerman.”

Witjes van Verwolde Tijdens de bouwtijd van huis Verwolde (1775-1777) zijn vijf grisailles aange­ bracht ter versiering van de grote zaal.

De drie witjes boven de deuren laten afbeeldin­gen zien van allegorische kinderfiguren. Daarnaast zien we in de zaal twee medaillons met hoofden in profiel. In de logeerkamer boven hangt het zesde witje: een schoorsteenstuk dat, net als de schilderingen beneden, kinderfiguren met symbolen verbeeldt.

Deze grisaille komt overigens niet uit de fabriek van Troost en is waarschijnlijk pas bij de verbouwing in 1926 aange­ bracht. Een specialist op het gebied van grisailles was de Amsterdamse Jacob de Wit (1695-1754); vandaar dat vaak van witjes wordt gesproken. Het restauratie­ project wordt mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van het Prins Bernhard Cultuurfonds, Stichting De Roos-Gesink en de A.A. Brediusstichting.

‘Bijzonder is dat we ook het originele achttiende-eeuwse raamwerk restaureren waarop het doek gespannen zit.’

Foto: Arie de Knegt

vele gruis dat zich erachter heeft opgehoopt en tegen het doek aandrukt.”

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

15

Mooi meegenomen

Alvast de herfst proeven!

Unieke houtschijven De monumentale acacia van kasteel Doorwerth is begin dit jaar gesnoeid. Van de gesnoeide takken zijn unieke schijven gezaagd. Deze zijn in de kasteelwinkel voor € 3,50 per stuk te koop. De oplage is beperkt (op=op).

De werkelijke waarde – en zeker de gevoels­ waarde – van de houtschijven ligt veel hoger. Het zijn gewilde items in het interieur.

Maar belangrijker is dat u met de aankoop een steentje bijdraagt aan het toekomstig onderhoud van de acacia.

GLK geeft tien houtschijven van de acacia van kasteel Doorwerth weg. Maak kans op een

Kasteel Cannenburch in Vaassen is half september de bijzonder sfeervolle locatie voor de Herfstfair. Ruim honderd stands staan opgesteld in het prachtige park en langs de waterpartijen. Extra trekpleister is de expositie Floral Dresses: paspoppen origineel aangekleed met jurken van groen en bloemen. Herfst op Kasteel Cannenburch ... heerlijk!

uniek exemplaar!

Vrijdag 16 september 11.00-17.00 uur Zaterdag 17 en zondag 18 september 10.00-17.00 uur Entree: € 6,50, kinderen t/m 12 jaar gratis www.glk.nl/evenementen of www.b-event.nl/herfstfair

16

MOOI MEEGENOMEN

MOOI MEEGENOMEN

€ 1 korting op de entreeprijs

Mail gratis houtschijf naar

(maximaal 2 personen)

tijdschrift@glk.nl

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Groot & klein Tekst: Maaike Kuyvenhoven - Fotografie Gerard van Bree

Rennen op het

Wekeromse Zand >

“Oma, mag ik mijn schoenen uit? Met blote voeten in het zand voelt zo lekker.”

“Opa, wil je een kuil voor me graven?”

“Whaaaaaahhhh, dit gaat hard. Wie het eerst beneden is!”

Op een van de eerste zomerdagen van het jaar zijn Femke (11), Annegien (6) en Brechtje (9) samen met oma Dieuwke en opa Karel op de heuvels van het Wekeromse Zand. Het stuifzand staat in de GLK-top 10 van ‘leukste speelgebieden in de natuur ‘.

Op deze plekken zijn zand, bos, hei, grasvlakten en water de attracties. En dat is meer dan genoeg.

“Meiden, doen jullie mee verstoppertje?”, vraagt oma.

Het bos achter de zandheuvel waar ze net nog vanaf renden, leent zich er goed voor.

Hoewel, de takken kraken behoorlijk: “Opa, ik hoor je!”

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Onze leukste speelgebieden in de natuur Lochemse Berg (Lochem) Loenermark (Loenen) Heerlijkheid Beek (bij Nijmegen) Bergharen (Wijchen) De Dellen (Epe) Wilde Kamp (Garderen) Zwaluwenburg (’t Harde) Wekeromse Zand (Wekerom) Sysselt (Ede) Mariëndaal (Arnhem)

17

Sporten op Gelderse kastelen

Op de foto is een groepsportret te zien van de familie Van Pallandt en gasten die in de tuin van kasteel Rosendael kennelijk bezig zijn met een partij tennis.

Vrouwen dragen rokken tot op de schoenen en geornamenteerde hoeden, de mannen zijn gestrikt in driedelig kostuum met daaronder lakschoenen. Sporten op de kastelen vraagt om een definitie van sport. Een spelletje croquet in de tuin of biljarten, behoort dat er ook toe? Tekst: Rolf de Boer 18

Ergens in de negentiende eeuw vond de omslag plaats van sport als spel voor tijdverdrijf en vermaak naar de geduchte competitie die de sport tegenwoordig kenmerkt. Een omslag die naast de introductie van de sportschoen in 1830, deels ook is toe te schrijven aan de adel.

GLK-conservator Jorien Jas is bezig de spor­tieve geschiedenis van de Gelderse kastelen in kaart te brengen en dat is een hele speurtocht. “Van horen zeggen weet ik dat prinses Wilhelmina als meisje geregeld op de Cannenburch kwam tennissen met de dochter van hofdame barones van Heeckeren van Molecaten die er woonde. Maar ik kan nergens bewijs vinden. Geen foto, niets.”

Soms komt er ook een pareltje tevoorschijn zoals op het landgoed Groenouwe, grenzend aan onze Loenermark. Wolter Broese van Groenou, die in Nederlands-Indië fortuin had gemaakt, legde hier een 18-holes golfbaan aan.

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Niet met golvende grasvelden en glad­­ geschoren greens, maar met geschoren heide als fairways en weilandgras rond de holes.

Nog steeds wordt één keer per jaar de heide gemaaid voor een familietoernooi. Behalve kolfstokken (voorloper van golfclubs) zijn intussen ook een oude keu, een biljart­tafel, polostokken en een potspelbord boven water gekomen.

Ideale hoveling Op zich is wedstrijdsport al behoorlijk oud.

De Grieken deden in de klassieke oudheid in Olympia al aan hardlopen, worstelen, boksen, discuswerpen, speerwerpen en verspringen.

De prijs voor de winnaar was geen glimmende medaille maar een politieke carrière en aan­ zien voor de stad die hij vertegen­woordigde.

Waren de middeleeuwen een duistere periode waarin de kerk elke vernieuwing tegenhield,

in de erop volgende renaissance vormden de oude, blote Grieken een nieuwe bron van inspiratie.

Uit 1507 is het boek van de Italiaanse schrijver, diplomaat en priester Baldassare Castiglione.

Het speelt zich af aan het hof van Urbino dat vermaard was om zijn verfijnde hofleven.

Terwijl de zwakke en zieke hertog Guidobaldo da Montefeltro elke avond vroeg zijn bed opzoekt, filosoferen zijn gasten over eigen­ schap­pen die de ideale hoveling moet bezit­ten. Wat hij leest, wat hij eet, hoe hij zich kleedt, maar ook hoe hij zich oefent in paard­rijden, schermen, dansen. Hij heeft een scherpe geest in een goed getraind lichaam.

Dit ideaalbeeld van een geoefend lichaam waait ook over naar Nederland. Adellijke lieden hier bekwamen zich vooral in paardrijden en vaardigheden die van nut zijn op het slagveld. Maar in de zestiende eeuw komen ook zwemmen, hardlopen en schaatsen op het programma te staan.

Avant-garde De moderne sportbeoefening begon in Engeland waar kostschooljongens rond 1830 op een rugbyveld werden neergezet voor een portie karaktervorming. In datzelfde jaar maakte de Liverpool Rubber Company de eerste sportschoen van rubber en canvas.

Ondertussen is het vooral de aristocratie die zich warm maakt voor de sport. Niet alleen in Engeland, ook in Nederland. De adel heeft tot het midden van de negentiende eeuw altijd een vanzelfsprekende functie in politiek en bestuur gehad. Maar na 1850 kalfde die vanzelfsprekendheid af onder invloed van een geleidelijke democratisering. Adellijke families die het heel erg belangrijk vonden om de maatschappij samen te binden, storten zich dan op het verenigingsleven: muziek­

In 1905 speelde Rein van Pallandt in de spits bij Vitesse dat anno 2016 nog steeds in de zwarte en gele Van Pallandtkleuren speelt.

verenigin­gen, tuinclubs, fokverenigingen en ga maar door. Samen met andere voorlopers in de maatschappij zoals opvoedkundigen, geestelijken en uitblinkers in hun sport richten zij ook sportverenigingen op.

“Het beeld heerst dat mensen van adel vooral conservatief waren, maar zij vormden op allerlei gebied een avant-garde”, zegt Jorien Jas. “Zo zie je ook opvallend veel vroege amateurfotografen van adel. Zij waren vaak vooruitstrevender dan je zou denken.”

Van Pallandtkleuren Een van die families is het geslacht Van Pallandt dat vanaf 1854 kasteel Rosendael gaat bewonen. Een familie van burgemeesters, hoffunctionarissen en bestuurders, maar ook van levensgenieters, kunstenaars en sportieve­­­lingen. Sportief was vooral baron

Reinhard (Rein), die niet alleen een verdienste­ lijk voetballer, hockeyer en golfer was maar ook een inspirerende sportbestuurder. Al op zijn dertiende was hij medeoprichter van de Velpse Voetbalvereniging en Atletiekclub Olympia. In 1905 speelde hij in de spits bij Vitesse dat anno 2016 nog steeds in de zwarte en gele Van Pallandtkleuren speelt.

“Sport was belangrijk voor de Van Pallandts.

In de archieven van Rosendael heb ik hele jaar­gangen gevonden van De Sportkroniek en De Nederlandsche Sport”, zegt Jorien Jas. Rein was ook een van de oprichters van de Velpsche Hockey Club en hij was secretaris van de Rosendaelsche Golfclub. Later, hij is dan al verhuisd naar Keppel, was hij ook nog speler en voorzitter van de Arnhemsche Hockey Club en bestuurslid en voorzitter van de Nederlandse Hockeybond. En dat terwijl het adagium van de familie altijd ‘een Van Pallandt werkt niet’ was geweest.

> Beleef kastelen sportief GLK is gestart met sportieve groepsarrange­ menten op en rond haar kastelen. Sommige zijn historisch geïnspireerd, andere helemaal van deze tijd. Activiteiten zijn kasteel­ toer­nooien, landgoedspelen, schutters­ toernooien, spellenpakketten, schilderwork­ shops, scootertochten en Cupidotesten.

De folder is verkrijgbaar op de zeven open­­ gestelde kastelen, of te downloaden via www.glk.nl

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

19

Bijzondere donateur

‘Het project landschapsherstel Rosande past goed goed bij ons fonds.’

Het Dinamofonds ondersteunt natuurbehoud in Gelderland

‘We willen de verschraling terugdringen’ Hubert van Woudenberg Hamstra is voorzitter van het Dinamofonds. Dit fonds ondersteunt al 25 jaar projecten op het gebied van dierenwelzijn, natuurbehoud en monumentenzorg. ‘GLK staat goed op ons netvlies’.

Tekst: Maaike Kuyvenhoven - Fotografie: Gerard van Bree

20

“Ken je de Bedriegertjes bij kasteel Rosendael?

Dat is nu een voorbeeld dat ik regelmatig noem om aan te geven wat de waarde is van GLK. Zij hebben ervoor gezorgd dat die leuke fonteintjes weer werken. Maar uiteraard doet de organisatie veel meer dan dat”, zegt Hubert van Woudenberg Hamstra. Hij begon jaren geleden als adviseur binnen het Dinamofonds, inmiddels is hij voorzitter. Zelf is hij ook donateur voor het leven van GLK. “Ik woon nu in Aerdenhout maar ben opgegroeid in de Achterhoek. Als faunabeheerder van landgoed De Voorst en andere terreinen kom ik bijna wekelijks in Gelderland. Ik hou van deze streek en dat geldt voor mijn hele familie.

Mijn vader was ook donateur voor het leven van GLK.’ Vrijwillig adviseurs Het Dinamofonds beheert geld dat het van zijn donateurs ontvangt. Schenkingen, nalatenschappen en vermogenswinsten worden door een ervaren penningmeester belegd, daarbij geassisteerd door een financieel adviseur. Beiden zetten hun

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

kennis vrijwillig in. Daarnaast hebben de drie doelgebieden dierenwelzijn, natuurbehoud en monumentenzorg elk ook een eigen adviseur. Jaarlijks worden de netto inkomsten van het beheerde vermogen uitgekeerd aan projecten die binnen de drie thema’s passen.

Van Woudenberg Hamstra: “Om projecten in zijn geheel te kunnen ondersteunen zijn we niet groot genoeg. Wij zijn de financiële hekkensluiter, zeg ik altijd. Het is onze wens om een permanente bron van jaarlijkse steun te zijn, en dat vergt een zorgvuldige omgang met het fondsvermogen. Bij een aanvraag vragen we altijd welke fondsen nog meer benaderd zijn en met welke bedragen zij ondersteunen. Wij zorgen voor het laatste steuntje in de rug.”

Band met de streek De eerste contacten gaan terug tot 2003 toen Van Woudenberg Hamstra het initiatief nam om GLK te benaderen. “We hadden nog wat geld in de pot en het bestuur wilde dat goed besteden. Door mijn persoonlijke band met deze streek, besloot ik de toenmalige directeur een brief te sturen.” Het eerste waar het Dinamofonds aan bijdroeg, was het vleermuizenproject op kasteel Nederhemert.

Daarna volgden onder meer de Lindense Laak in 2009 en Muggenhoek in 2014. “Het mooie van de Lindense Laak vind ik dat hier de biodiversiteit weer is gestimuleerd. Wanneer de Gelderse roos, meidoorn en sleedoorn weer bloeien, is dat ook goed voor de vlinders, bijen, muizen en egels. De verschraling die plaatsvindt in het landschap, proberen wij terug te dringen.”

Rosandepolder Ook de recente GLK-aanvraag voor een bijdrage aan het landschapsherstel van de Rosandepolder werd gehonoreerd. “Dit project past goed bij ons fonds. Het terrein doet me denken aan de uiterwaarden van de IJssel tussen Zutphen en Gorssel in mijn jeugd. Meidoornheggen, wilgen en andere struiken vormen een goede habitat voor vogels, insecten en verschillende viervoeters.”

Thuis in Aerdenhout ruimt Van Woudenberg Hamstra vrijwel dagelijks troep op van langs wandelende schooljeugd. Hij haalt zijn schouders op. “Tja, je doet wat je kunt.

Donateurs zijn nodig, maar vrijwilligers net zo goed. Bijvoorbeeld ook om de wilgen te snoeien zoals die hier in de Rosandepolder staan. Daarom genieten kleinschalige vrijwilligersprojecten die met een bescheiden financiële ondersteuning gerealiseerd kun­ nen worden, onze voorkeur. Niet alleen in Gelderland hoor. Al staat GLK wel goed op ons netvlies.”

Dank u wel

Recente giften

Ook in de afgelopen periode mochten we de nodige giften, verhoogde donateurs­ bijdragen, lijfrente-, periodieke en notariële schenkingen ontvangen. Van het Bert en Joos Mastenbroekfonds in Epe ontvingen we een periodieke schenking van € 50.000.

Mevrouw M. Bakker-Boone uit Nijkerk maakte € 2.000 naar ons over omdat ze vindt ‘dat Gelderland minstens zo mooi moet blijven als het nu is’. Een gulle gift van € 500 van de heer Goosens uit Harderwijk ‘als stimulans voor omwonenden en bezoekers van de Veluwe waar ik ruim 40 jaar woon en nog dagelijks van geniet’. Mevrouw Van den Bornvan Gelder uit Heelsum gaf € 425 voor het herstel van de Duno. Verder ontvingen we 22 giften en periodieke schenkingen, waarbij de bedragen uiteenliepen van € 250 tot € 15.885. Alle gulle gevers heel hartelijk bedankt!

Bibliotheek Rosendael Tijdens ons jubileumjaar 2015 deed Veilingbedrijf Derksen GLK een bijzonder aanbod.

Het wees het herstel van de bibliotheek van kasteel Rosendael aan als bestemming van een speciale veiling en berekende geen veiling- of andere kosten. Donateurs werden opgeroepen objecten ter veiling af te staan. In de loop van het jaar volgde Notarishuis Arnhem het voorbeeld door ook geen veilingkosten te rekenen voor objecten die voor hetzelfde doel werden ingebracht. De voorwerpen van twaalf particulieren die onder deze speciale voorwaarden werden geveild, brachten in totaal € 2.988,13 op. Daarnaast besloot de heer M. Van der Kolk uit Elburg de opbrengst van de veiling van zijn antiek en inboedelgoederen eveneens te bestemmen voor hetzelfde doel. Dit leverde € 7.598,80 op. Tot slot ontvingen wij het indrukwekkende bedrag van € 10.000 van een particulier die anoniem wenst te blijven. Samen met een eerdere schenking van € 2.000 bracht dit het totaal aan particuliere bijdragen op € 22.586,93. Een overweldigend bedrag dat ons zeer dankbaar stemt. Met de bijdragen van het Prins Bernhard Cultuurfonds en de provincie Gelderland erbij is de totale externe financiering voor dit kostbare herstelproject opgelopen tot meer dan € 102.000. Alle schenkers zijn wij buitengewoon erkentelijk.

Periodiek schenken Wilt u meer weten over de mogelijkheden om periodiek aan GLK te schenken? Op www.glk.nl/help-mee/schenken-nalaten vindt u hierover informatie. De folder kunt u downloaden via www.glk.nl (service & vragen). Voor een persoonlijk advies kunt u zich wenden tot onze rentmeester Willem van Vliet: (026) 355 255 43 of w.vanvliet@glk.nl.

ANBI Stichting Het Geldersch Landschap en Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen zijn door de Belastingdienst aangewezen als Algemeen Nut Beogende Instellingen (ANBI).

De ANBI-status heeft belastingvoordelen voor zowel de instelling als voor de gever. De ANBI-status kent een publicatieplicht om inzicht te geven in de stichtingen. De hiervoor aangewezen documenten en informatie over ANBI vindt u op onze website www.glk.nl (service & vragen, veelgestelde vragen)

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

21

Liefde voor het vak

Aanwijzingen uit het verleden

Vraag Leendert Louwe Kooijmans hoe hij zijn rol ziet bij GLK en het antwoord komt prompt: “Met kennis van de landschapsgeschiedenis bijdragen aan discussies over inhoudelijke onderwerpen.

Een voorbeeld? Het beleid van GLK is niet gericht op het inzetten van grote grazers. Bij de Oostvaardersplassen is daar wel toe besloten om de verruiging tegen te gaan en met het idee dat je teruggaat naar hoe het vroeger was. Wij zien dat anders.” Tekst: Karlijn van Onzenoort - Fotografie: Rob Schouten Sinds 2015 is Leendert Louwe Kooijmans lid van de Beheer Advies Commissie (BAC) de externe adviesraad van de directie van GLK. Hij studeerde fysische geografie vanuit zijn belangstelling voor het landschap, maar vond zijn bijvak prehistorie het allerleukste. “Mijn interesse ging vooral uit naar de relatie tussen de mens en het landschap. Wat kan wat er in de grond zit, ons vertellen over de mens en het landschap in de allervroegste geschiedenis?”

bodem van het Uddelermeer is neergeslagen.

Door deze korreltjes onder de microscoop te analyseren, breng je laag voor laag de vegetatiegeschiedenis in kaart. Dat heeft ons geleerd dat Nederland hoofdzakelijk bebost moet zijn geweest op het moment dat de mens ongeveer zesduizend jaar

Maatschappelijke dienstverlening Louwe Kooijmans was conservator in het Museum voor Oudheden en hoogleraar archeologie van de prehistorie aan de Universiteit Leiden. Hij ziet het als ‘maatschappelijke dienstverlening’ om nu zijn kennis te delen met GLK. “Bij projecten waarbij het gaat over natuurherstel, gaat het ook om de vraag welke waarden behouden moeten worden. Dan is het relevant om te weten hoe het vroeger was. Om de landschapsgeschiedenis erbij te betrekken.

Dat stelt je in staat om goed onderbouwd beleid te voeren.”

‘Wat kan wat er in de grond zit, ons vertellen over de vroegere mens en het landschap?’

22

Oorspronkelijke natuur Door allerlei soorten bodemonderzoek kennen we de geschiedenis van het Gelderse landschap vanaf de ijstijd tot heden inmiddels goed, aldus Louwe Kooijmans. “Zo is bijvoorbeeld het stuifmeel onderzocht dat eeuwenlang uit de wijde omgeving op de Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

geleden het landschap naar zijn hand begon te zetten. Daarnaast laten dierenbotten uit archeologische opgravingen ons de oorspronkelijke wilde fauna zien, met relatief weinig grote grazers en juist veel bosdieren.”

Archeologisch gezien is hier geen speld

>

‘Het landschap met zo min mogelijk ingrijpen doorgeven aan ons nageslacht.’

Denktank

tussen te krijgen, maar natuurbeheerders zien het soms toch graag anders. Logisch zegt Louwe Kooijmans: “De aanwijzingen uit het verleden liegen niet, maar je kunt er op basis van biologische ideeën in het heden ook best anders naar kijken.”

Dominante dennen Sinds de tijd dat de eerste boeren akkertjes gaan aanleggen, is de echte natuur volgens Louwe Kooijmans opgehouden te bestaan.

De oerbossen zijn in de loop der eeuwen gekapt en vervangen door landbouwgrond. In Gelderland is bovendien rond 1765 begonnen met de aanplant van dennenbomen om het stuifzand in te perken. “Deze dennen domineren nu de oude productiebossen. Als we de huidige natuur vrij spel zouden geven, overwoekeren vliegdennen de open heide.

Het is de vraag of we dat willen. Ik vind dat wij het landschap met zo min mogelijk ingrijpen moeten doorgeven aan ons nageslacht – maar met respect voor de cultuurhistorische en natuurwaarden én op basis van kennis van de geschiedenis van het landschap. Daarvoor wil ik me inzetten bij GLK.”

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Leendert Louwe Kooijmans ziet de Beheer Advies Commissie als denktank van GLK. In de commissie zijn diverse vakgebieden vertegenwoordigd met specialisten en deskundigen uit verschillende werkvelden van GLK, onder wie een ecoloog, tuin- en landschapsarchitect, bioloog/milieukundige, historisch geograaf, kunsthistoricus en zoöloog.

Zij hebben met elkaar gemeen dat ze in Gelderland wonen en/of werken en affiniteit hebben met natuur en/of cultuur. De commissie komt gemiddeld vier keer per jaar bijeen. Ieder lid geeft vanuit zijn vakgebied zijn mening over beleidsnota’s, beheervisies en -evaluaties, beheermaatregelen en ingrijpende restauraties en projecten. De commissie brengt gevraagd en ongevraagd advies uit aan de directie. Overigens beperkt ze zich niet tot bureauwerk: de leden trekken regelmatig de kaplaarzen aan om een terrein of landgoed te bezoeken.

23

Emmy Verhey Decennialang betrad ze grote podia in binnen- en buitenland. Nu Emmy Verhey en haar viool met pensioen zijn, vindt ze tijd om te fietsen en wandelen. Het liefst op landgoed Waardenburg en Neerijnen.

Tekst: Rik Booltink - Fotografie: Gerard van Bree

Boegbeeld

klassieke Verder is het vooral zaak ervoor te zorgen dat hij in goede conditie blijft. Dat betekent: af en toe poetsen en altijd voorzichtig zijn.

Het is een kwetsbaar instrument. Je legt een viool niet even op een stoel, je zet de vioolkist niet zomaar op de grond. Een ongelukje is zo gebeurd.”

Een gemeenschappelijke factor tussen GLK en Emmy Verhey dient zich al snel aan: conservering. Waar onze organisatie natuur en eeuwenoude kastelen beheert, draagt Verhey zorg voor haar historische, gerestaureerde huis van Vereniging Hendrick de Keyser in Zaltbommel en voor haar Guarneri uit 1672, het instrument waarmee ze menig concertbezoeker in vervoering bracht.

Het huis blijkt ietsje ouder dan haar viool en vraagt meer aandacht. “Een viool behoeft nauwelijks onderhoud”, legt Verhey uit. “Het kan zijn dat hij rammelt. Dan zit er misschien een naadje los dat gelijmd moet worden.

24

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Foto: Ton Rothengatter

Landgoed Waardenburg en Neerijnen behoort tot haar favoriete plekken.

Tijd voor andere dingen Verhey behoorde decennialang tot de boeg­­­­­beelden van de klassieke muziek in Nederland. Sinds haar afscheid hoeft ze niet meer te vrezen dat haar instrument onderweg iets overkomt. Eind november 2015 gaf ze een laatste concert in Nederland, in februari dit jaar zwaaide ze definitief af met een optreden in Curaçao. “Ik vond het tijd om me ook met andere dingen bezig te gaan houden”, zegt het ‘wonderkind’, zoals ze werd bestempeld nadat ze op twaalfjarige leeftijd haar debuut had gemaakt.

Een van de dingen die ze zich heeft voorge­ nomen, is wandelen. “Het is een avontuur.

Je komt mensen met honden tegen, je hebt aanspraak. Mijn uitstapjes zijn nooit hetzelfde, elke keer is het anders. De rivier, het weer - je kunt een bui op je kop krijgen. Dat vind ik ook wel weer spannend. En weet je wat het leuke is: als je niets te doen hebt, de wandeling naar meer smaakt en m’n hond er ook zin in heeft, dan loop je verder. Je hebt hier de ruimte.”

geniet van

Langs het kasteel Tot haar favoriete plekken in het Gelders landschap behoort beslist landgoed Waardenburg en Neerijnen. “Er is daar, in tegenstelling tot de rest van deze omgeving, veel bos.” Geregeld wandelt of fietst ze daar.

Vroeger, toen ze een aantal jaren in Opijnen woonde, kwam ze er nog veel vaker.

Mooi portret

muziek

n Gelderland

Doorwerth, in de regen en het donker, zal ze nooit vergeten. “Ik had geen navigatie en dacht: waar ben ik? Eenmaal ter plekke was het sprookjesachtig. Binnenkort ga ik er nog eens terug om het bij daglicht te bekijken. Ik verheug me er nu al op!”

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

>

“De kinderen zaten in Zaltbommel op school.

Als ik ze had opgehaald, fietsten we erlangs.

Prachtig. Kasteel Waardenburg sprak steeds tot de verbeelding.”

In het kasteel zelf is ze nooit geweest. Wel in de GLK-kastelen Ammersoyen, Rosendael, Cannenburch en Doorwerth waar ze in het verleden concerten gaf. Haar rit naar kasteel

Wandelen of fietsen op landgoed Waardenburg en Neerijnen? Download een route op www.glk.nl/routes

25

GLK TOT DE KERN

GLK maakt Gelderland mooier door natuurgebieden en cultureel erfgoed in stand te houden. Achter de schermen creëren professionals daarvoor de randvoorwaarden door middel van onderzoek, beleidsontwikkeling en marketing.

Foto: Koos Dansen

Agrarische bedrijvigheid op onze landgoederen

Agrarisch gedeelte van landgoed de Regulieren in Culemborg.

Begin 2016 hebben we het agrarisch gebruik op onze landgoederen geëvalueerd. Van de 12.000 hectare gronden die GLK beheert, bestaat ongeveer 2.000 hectare uit grond met een bepaalde mate van landbouwkundig gebruik. Er zijn 26 agrariërs die een hoeve met grond pachten. Enkele tientallen anderen, veelal (biologische) melkveehouders, pachten alleen grond.

Behoud van complete ensembles Agrarische bedrijvigheid vormt van oudsher een onlosmakelijk onderdeel van onze landgoederen. Het draagt ook bij aan het behoud van onze kleinschalige historische landschappen, aan de ensembles van natuur en cultuur. In ons beleid zetten we dan ook in op het behoud van agrarische bedrijvigheid op onze landgoederen. We streven naar grondgebonden en duurzame landbouw met respect voor landschap en natuur, aandacht voor dierenwelzijn en oog voor de recreant die het landschap beleeft.

Wij verwachten van onze pachters dat zij investeren in de duurzame ontwikkeling van hun bedrijf. Hun activiteiten moeten passen in het kleinschalige landschap.

Dat is een hele uitdaging aangezien de schaalvergroting in de landbouw onder

invloed van de wet- en regelgeving doorzet.

Op onze landgoederen is schaalvergroting niet of maar beperkt mogelijk. Daarom willen we onze pachters met passende (plannen voor) multifunctionele gezinsbedrijven faciliteren. Zo kunnen ze neveninkomsten genereren en een rol spelen bij het beheer van onze natuurterreinen. We willen met hen samenwerken, ook om publiek bij de landgoederen te betrekken en meer bewust te maken van hun leefomgeving.

Oude rassen In principe geven we gronden die vrijkomen, opnieuw in pacht uit. De inkomsten die we hiermee genereren, worden benut voor de instandhouding van ons natuur- en cultuurerfgoed. Soms kan omvorming van landbouw naar natuur aan de orde zijn.

Verder zien we oude landbouwrassen zoals heideschapen, brandrode runderen en heidekoeien als een uitstekend middel voor het beheer.

De kleinschalige verkoop van producten zoals vlees en boomgaardproducten zetten we voort. Op landgoed Mariëndaal bieden we ondernemers gelegenheid om druiven te telen en we dagen restauranthouders uit om onze producten te gebruiken.

Samen zorgen voor de toekomst van mooi Gelderland In 2015 heeft GLK een meerjarenvisie ont­wikkeld voor de periode 2016-2025.

Op basis van het verleden , het heden en ontwikkelingen om ons heen zijn de ambities voor de toekomst geformuleerd. Een flink aantal monumentale landgoederen en gebouwen is aan ons toevertrouwd. Het is onze drijfveer en onze passie om dit kwetsbare erfgoed te behouden, verbeteren en laten leven. De uitdaging is om dit mooie bezit met een trots gevoel te kunnen nalaten aan de volgende generatie. We blijven een deskundige en professionele beheerder die staat voor de kwaliteit van ons mooie Gelderland. Daarbij spelen we in op een snel veranderende wereld. Jongere generaties zijn geïnteresseerd in ‘duurzaam, dichtbij, beleving’, met een belangrijke rol voor nieuwe communicatiemiddelen. We betrekken mensen meer en meer bij ons werk en doen dat zo veel mogelijk lokaal. En dat op zakelijke basis.

De brochure ‘Meerjarenvisie 2016-2025’ vindt u op www.glk.nl (service & vragen, downloads & folders).

Samen zorgen voor de toekomst van mooi Gelderland

GLK_meerjarenvisie.indd 1

26

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Meerjarenvisie Geldersch Landschap & Kasteelen 2016-2025

04-05-16 09:44

Uitnodiging donateursvergadering 2016

Exclusieve boottocht door het schilderachtige IJsseldal

Water vormt mede het landschap en bepaalt van oudsher de bewoning en gebruik van het land. Rivieren dienden als wegen waarlangs men zich vestigde op strategische punten: op plekken waar tol geheven kon worden of bij kruisingen met belangrijke handelsroutes.

De IJssel was de levensader voor steden, waarvan sommige zich in de middeleeuwen verbonden ter bescherming van de handel op de Noord- en de Oostzee, de Hanze.

Beken en sprengen stroomden vanaf de Veluwezoom naar de het IJsseldal. Dankzij de daaraan gelegen watermolens ontstond er de oudste industrie van de Lage Landen.

Het water vulde de grachten aanvankelijk ter verdediging van de adellijke huizen, later werden ze omgevormd tot elegante vijvers en waterpartijen. Kasteel Cannenburch is daarvan een aanschouwelijk voorbeeld.

Varen en bewonderen Na de vergadering varen we tijdens de lunch richting Hattem en passeren we natuurgebieden en projecten van GLK. In de uiterwaarden bij Veessen wordt een nevengeul aangelegd als maatregel om water beter te geleiden en te bergen. De beboste heuvelterreinen Berghuizen en Klooster Hulsbergen vormen de overgang van de voedselarme Veluwe naar de vruchtbare uiterwaarden. De Hoenwaard is zo’n uiterwaard met nog het oude systeem van richels, geulen, oude beddingen en kolken. Hertog Willem van Gulik schonk de Hoenwaard ooit aan de burgers van Hattem om te beweiden en om er stenen te bakken.

Verder varen we langs het Algemene Veen, een gebied met heide, bos en struikgewas.

Door de moerassige Wiessenbergse Kolk

Foto: Joop van Houdt (Rijkswaterstaat)

Op zaterdag 1 oktober 2016 vindt de jaarlijkse donateursvergadering van GLK plaats op de IJssel bij Deventer.

We ontvangen u graag op het water om te vertellen over recente ontwikkelingen en werkzaamheden.

Aansluitend op de vergadering worden genomineerde kandidaten voor de GLK-prijs 2016 gepresenteerd en wordt door middel van stemming de uiteindelijke winnaar bepaald.

We passeren prachtige natuurgebieden en diverse projecten van GLK.

stroomt het Apeldoorns Kanaal, de door Willem I beoogde snellere waterweg. Dankzij kleinschalig beheer is hier een biotoop ontstaan voor bijzondere plantensoorten.

In de Wiessenbergse Kolk heeft de bever zich spontaan weer gevestigd.

Programma zaterdag 1 oktober 2016 09.30 – 10.00 uur • Ontvangst met koffie/thee op de ‘River Dream’ te Deventer 10.00 – 12.30 uur • Welkom, terug- en vooruitblik GLK door Peter van den Tweel, directeurbestuurder • Presentatie ‘GLK in Beeld’ • Uitreiking van de GLK-prijs 2016 12.30 – 13.30 uur • Lunch 12.30 – ca.17.00 uur • Boottocht over de IJssel langs beziens­­ waardig­heden en natuur­gebieden GLK met toelichting en achtergrond­ informatie door medewerkers GLK. Ook de ontwikke­lingen op watergebied komen hierbij aan bod.

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

De Dikke Tinne We keren om bij Hattem, waar alleen muur­ resten van de Dikke Tinne nog getuigen van het indrukwekkende hertogelijke veer­ tiende-eeuwse kasteel aan de rivier, om stroomopwaarts weer richting Deventer te varen.

Deelnamekosten en aanmelding Deelname staat open voor donateurs met één introducé.

De bijdrage in de kosten van de vergadering bedraagt € 25 p.p. Dat is inclusief koffie/thee, lunch en het volledig verzorgde programma. Inschrijving is mogelijk tot 12 augustus 2016. Er kunnen maximaal 500 personen deelnemen. Toewijzing op volgorde van binnenkomst.

Aanmelding via de antwoordkaart in deze editie van Mooi Gelderland of via www.glk.nl (service & vragen) Donateursvergadering 2016. Uiterlijk in week 37 ontvangt u bericht of wij u hebben kunnen plaatsen. Bij annulering na 15 september 2016 bent u de helft van het bedrag verschuldigd.

Overige informatie De ‘River Dream’ ligt aan de steiger aan de stadszijde tegenover Welle 6, 7411 CA Deventer en is bereikbaar met openbaar vervoer. Vanaf centraal station Deventer is het circa 15 minuten lopen naar de ligplaats. Met eigen vervoer kunt u parkeren in een van de parkeergarages in het centrum van Deventer of aan De Worp 2, 7419 AD (aan de overzijde van het water). Meer informatie ontvangt u hierover in uw bevestigingsbrief. Heeft u vragen over de donateursvergadering, dan kunt u contact opnemen met Lenie Burgers: T (026) 355 25 37 of Anne van den Hul: T (026) 355 25 33, bereikbaar van 09.00 – 12.30 uur.

27

Mooi beeld

Vrij spel De levendbarende hagedis (Zootoca vivipara) is de meest voorkomende hagedissensoort in Nederland. Anders dan de zandhagedis komt hij ook voor in vochtige, open bossen. Dit mannetje, mogelijk afgedwaald van de bronpopulatie op de Wolfhezerheide, werd gefotografeerd in Doorwerth.

Op het relatief natte landgoed Duno zijn open plekken gecreëerd en krijgen zonnestralen weer vrij spel.

Ideaal voor de hagedis. www.glk.nl/duno Foto: Jelger Herder

28

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

29

Gelderse paden Een kunstwerk maken in de natuur Op woensdagmiddag 10 augustus wandelen we met een aantal kinderen (en hun ouders) naar een mooi plekje in het prachtige Orderbos bij Apeldoorn. Daar zoeken we natuurlijke materialen om een kunstwerk te maken, helemaal in de traditie van Land Art. Wendy Dinkelberg, docente van de Vakschool voor Verbeelding in Zwolle, helpt je graag!

Vooraf reserveren. > Woensdag 10 augustus 14.00 uur (2 - 2,5 uur) Deelname: € 5, kinderen 4 t/m 12 jaar € 2,50 (donateurs gratis) Startlocatie: voormalige politieacademie, Kleiberg 15, 7312 SN Apeldoorn Informatie: www.glk.nl/evenementen of Fijko Slijm, 06 10355749 Reserveren: www.glk.nl/evenementen

Foto: PRAE

Beleef de ijzertijd!

Benieuwd hoe mensen in de ijzertijd leefden? Kom dan zaterdag 30 juli naar de ijzertijdboerderij in Wekerom. GLK organiseert samen met gemeente Ede en PRAE (Prehistorisch Re-enactment Archeologie & Educatie) een middag voor jong en oud.

Er zijn demonstraties van ijzertijdambachten waarbij u actief meedoet. Samen met een muzikant maakt u eenvoudige muziek­ instrumentjes. Een textieldame toont tech­nieken zoals wol spinnen en weven.

Voor kinderen neemt zij historische kleding

Wandelen en kunst maken in het Orderbos bij Apeldoorn.

Foto: Wendy Dinkelberg

Heerlijk naar buiten!

Het complete overzicht excursies en evenementen kunt u raadplegen op www.glk.nl/evenementen of in de gratis app van GLK. Om het excursieoverzicht vier keer per jaar digitaal toegestuurd te krijgen, stuurt u een e-mail met als onderwerp ‘excursie­ overzicht’ naar donateurs@glk.nl

mee. Een boerin maakt hapjes uit de ijzertijd die u kunt proeven. Een boswachter van GLK verzorgt rondleidingen en geeft informatie over de ijzertijdboerderij en de celtic fields. Een andere boswachter vertelt sagen en legenden over de Veluwe. Ook AWN (vereniging van vrijwilligers in de archeologie), Museum Oud-Lunteren en Beleef Lunteren organiseren diverse activiteiten. > Zaterdag 30 juli 12.00-16.00 uur Deelname: gratis Locatie: de ijzertijdboerderij aan de Vijfsprongweg in Wekerom Informatie: www.glk.nl/evenementen of PRAE, Dorothee Olthof, 06 30404439

Samen muziek maken met instrumenten uit de ijzertijd.

30

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

Langs bloeiende heidevelden GLK nodigt u uit om met de boswachter in de bus te stappen voor een tocht langs de bloeiende heidevelden in het zuiden van de Veluwe. De bustocht begint bij NS-station Velp. We passeren kasteel Rosendael en rijden via de heidevelden van de Posbank naar Eerbeek. Daar kunt u een blik werpen op het Huis te Eerbeek, een kopje koffie drinken en de oliemolen bezoeken. Daarna rijden we naar de Loenermark waar de schaapsherder uitleg geeft over dit bijzondere natuurgebied.

Via Beekbergen arriveren we op landgoed Het Spelderholt, een van de eerste projecten van de voormalige Heidemaatschappij, nu Arcadis.

Met uitzicht op het ‘kasteel’ van stichter jonkheer Teixeira de Mattos genieten we hier van de lunch. Daarna vervolgt de tocht naar de Hoog Buurlose Heide en stoppen we bij het voormalige zendstation Radio Kootwijk.

Via Harskamp en Otterlo voert de route naar Hoenderloo waar we eindigen met een borrel.

Door Deelen en over de Koningsweg gaat de bus weer richting Arnhem en rond 17.00 uur zijn we terug op station Velp. Vooraf reserveren. > Zaterdag 20 augustus 09.00-17.00 uur Deelname: € 55 (donateurs € 49,50 Startlocatie: station Velp Informatie: Harro Frieling, (055) 355 72 47 of 06 51382111 Reserveren: (026) 355 25 55 of www.glk.nl/evenementen

Zomer op de kastelen!

Kasteel Ammersoyen Brocantemarkt en Landelijk Rondstruinen langs kramen met brocante, woonaccessoires in landelijke stijl en streekproducten. Genieten van livemuziek en een gezellige bierproeverij. Welkom op de markt ‘Brocante en Landelijk’! Het kasteel is ook open en er zijn diverse leuke kinderactiviteiten en rondleidingen. > Zondag 19 juni 10.00-17.00 uur Entree markt: € 3,50, kinderen t/m 12 jaar gratis Entree kasteel: € 5, kinderen 0 t/m 3 jaar gratis Informatie: ammersoyen@glk.nl of (073) 594 95 82 www.glk.nl/ammersoyen Kasteel Doorwerth Ga mee op bootsafari!

Een unieke bootsafari brengt u vanaf natuur­ gebied de Blauwe Kamer (Rhenen) naar kasteel Doorwerth en weer terug. Aan boord van De Blauwe Bever krijgt u informatie over de natuurontwikkeling langs de oevers van de Neder-Rijn en geniet u van het mooie rivierenlandschap. In Doorwerth begeleidt een gids u tijdens een rondgang door het kasteel. Vooraf reserveren. > 23 juni, 15 juli en 5 augustus 13.00-17.00 uur Deelname: € 21 (donateurs GLK en beschermers Utrechts Landschap € 16), kinderen 6 t/m 12 jaar € 8,50, Startlocatie: Blaauwe Kamer 14, 6702 PA Wageningen Informatie en reserveren: online via www.utrechtslandschap.nl of telefonisch via VVV Wijk bij Duurstede: (0343) 57 59 95 www.glk.nl/doorwerth Huis Verwolde Walking dinner Op 25 juni (bij voldoende aanmelding ook op 26 juni) wordt op landgoed Verwolde in Laren een uniek zomeravonddiner geserveerd.

U nuttigt de gangen op verschillende locaties zoals de Moesgaard, boerderij De Meijer en het vijverterras van de Theeschenkerij. Joke Schut en Hans Drijsen schotelen u smakelijke gerechten voor met streekproducten uit de omgeving van Laren. Vooraf reserveren. > Zaterdag 25 juni (eventueel ook zondag 26 juni) 17.30 uur Deelname: € 49,50 inclusief welkomstdrankje en koffie/thee als afsluiting Reserveren: info@wagyuverwolde.nl

Naar de agapanthusmarkt en meteen kasteel en park Rosendael bezoeken.

(max. 50 deelnemers) Informatie: Facebookpagina Walking Dinner Verwolde of (0573) 40 24 00 www.glk.nl/verwolde Kasteel Doorwerth Theatervoorstelling Ridder Raak Ridder Raak gaat op pad om gravin Reutelteut te redden. Wordt zij bedreigd door een echte draak? Nee joh! Draken bestaan toch alleen maar in mythen en sprookjes..? Spannende, humoristische en muzikale voorstelling, geschreven voor kinderen van 4 tot 11 jaar.

Vooraf reserveren. > 13, 20 juli, 17 en 24 augustus 13.30 en 15.00 uur (35-40 minuten) Entree: € 9,50, kinderen t/m 12 jaar € 8,50 inclusief kasteelbezoek (donateurs € 6) Reserveren en informatie: www.glk.nl/doorwerth Kasteel Rosendael Liefdesbloemen bewonderen Op de jaarlijkse Agapanthus- en kasteeltuin­ markt kunt u naast de collectie van Rosendael zelf ook de liefdesbloemen van andere kwekers bewonderen. Er zijn workshops over plantverzorging en naast agapanthus worden er ook andere planten, streekproducten, ansichten, antiek en curiosa en topkwaliteit tuingereedschap te koop aangeboden. Tevens een mooie gelegenheid om het kasteel en het park zelf te bezoeken! > Zaterdag 16 juli 11.00-17.00 uur Entree: € 5, meerprijs bezoek kasteel € 2 (donateurs gratis toegang kasteel) Informatie: (026) 364 46 45 www.glk.nl/rosendael

Huis Zypendaal en kasteel Rosendael Kasteelspeurneuzen gezocht Er zijn vreemde dingen aan de hand op kasteel Rosendael. Spullen verdwijnen, medewerkers gedragen zich vreemd. We hebben jullie hulp nodig! Evenement voor het hele gezin. Deelnemers verzamelen zich op het detectivebureau (huis Zypendaal). Daar volgen instructies en word je klaargestoomd om als speurneus aan de slag te gaan in kasteel Rosendael. Wie lost de raadsels op? > 1, 8 en 15 augustus 12.00-15.00 uur (start op huis Zypendaal) Deelname: € 8,50 voor volwassenen en kinderen 4 t/m 12 jaar Informatie: (026) 364 46 45 of www.glk.nl/rosendael Kasteel Hernen Drie weken ‘kids proof’ In de zomervakantie is er voor kinderen weer van alles te doen als u kasteel Hernen bezoekt.

Een zwaard beschilderen, wafeltjes bakken, leren hoe je moet vilten, wandelen met de boswachter en nog veel meer. En natuurlijk vertelt de pratende lantaarn het verhaal van het kasteel en zijn bewoners. > 2 t/m 18 augustus (niet op maandag en vrijdag) 13.00-17.00 uur Deelname: gratis voor donateurs (soms een kleine bijdrage voor de kinderen, zie website) Informatie: (0487) 53 19 76 www.glk.nl/hernen

Beleef ze alle 7! www.glk.nl/kastelen Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

31

Pronkstuk

Zeldzame

brekebeen Narthecium ossifragum, of in gewoon Nederlands: beenbreek. Van juni tot en met augustus struikel je over deze gele bloeier die in het najaar dieporanje kleurt.

Tekst: René Bremer - Fotografie: Ruud Knol

Tenminste als je op een plek bent waar hij nog voorkomt. Want deze lelieachtige plant staat in zowel Nederland als Vlaanderen op de Rode Lijst van zeldzame en bedreigde soorten. Op venige heidevelden met zijde­ lingse grondwaterstromen maak je nog een goede kans. Bijvoorbeeld op ons Veluwse landgoed Staverden dat in het dal ligt van de Staverdense beek, in het Wisselse Veen, het Teeselinkven of op de Tongerense Heide.

Over struikelen gesproken: lange tijd werd gedacht dat de plant beenbreek werd genoemd, omdat hij botbreuken bij schapen 32

Mooi Gelderland – Zomer 2016 – Geldersch Landschap & Kasteelen

zou veroorzaken. Geen heel gekke gedachte, want de plant groeit op zure, kalkarme bodems (slecht voor de botten!) en op vochtige gronden waarin een schapenpoot gemakkelijk wegzakt. Al wordt ook wel verteld dat het slijm van de plant juist werd gebruikt om beenbreuken te genezen.

Hoe het ook zij, we zijn trots op deze ‘zeldzame brekebeen’ en nodigen u graag uit om hem te komen bekijken. Op landgoed Staverden bijvoorbeeld. Met een kleine waarschuwing: loop voorzichtig!