Διαβάστε προσεκτικά τα παρακάτω τρία αποσπάσματα σχετικά με τη στάση του φιλοσόφου απέναντι στη γνώση και στη βεβαιότητα της γνώσης και σχολιάστε με ποιον από τους Hegel και Nietzsche είναι σύμφωνος ο Foucault και γιατί ; «Με τον Descartes εισερχόμαστε πράγματι σε μία φιλοσοφία αυτόνομη, η οποία γνωρίζει ότι προέρχεται αυτόνομα από τον Λόγο και ότι η αυτοσυνειδησία αποτελεί ουσιώδες στοιχείο του αληθούς. […] Τώρα, μπορούμε να ισχυριστούμε πως βρισκόμαστε στο σπίτι μας και σαν τους ναυτικούς ύστερα από μακριά περιπλάνηση στην τρικυμισμένη θάλασσα, μπορούμε να φωνάξουμε στεριά». G. W. F. Hegel (1770 – 1831)
«Επιτέλους, ο ορίζοντας φαίνεται πάλι ελεύθερος για εμάς, παρ’ όλο που δεν είναι φωτεινός· επιτέλους μπορούν να σαλπάρουν πάλι τα πλοία μας, να βγουν στ’ ανοιχτά για να αντιμετωπίσουν οποιοδήποτε κίνδυνο· επιτρέπεται πάλι κάθε τόλμη του αναζητητή της γνώσης· η θάλασσα, η δική μας θάλασσα είναι ανοιχτή πάλι και ίσως να μην έχει ξαναϋπάρξει ποτέ τόσο “ανοιχτή θάλασσα”».
Fr. Nietzsche (1844 - 1900)
«Τι αξία θα είχε η μανία για τη γνώση, αν επρόκειτο να μας εξασφαλίσει μονάχα την απόκτηση γνώσεων και όχι, κατά κάποιον τρόπο και όσο αυτό είναι εφικτό, το παραστράτισμα από εκείνο που ήδη γνωρίζουμε; Υπάρχουν στιγμές στη ζωή που το ερώτημα του αν μπορείς να σκέφτεσαι διαφορετικά από τον τρόπο που σκέφτεσαι και να αντιλαμβάνεσαι διαφορετικά από τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα, είναι αναγκαίο, για να συνεχίσεις να ερευνάς ή να στοχάζεσαι».
M. Foucault (1926 – 1984)
Αυτοσυνειδησία : συνείδηση του εαυτού.
HEGEL [1770 – 1831]
Απ’ τη στιγμή που έχουμε το “Cogito ergo sum”, “Σκέφτομαι, άρα υπάρχω.”, έχουμε μια φιλοσοφία αυτόνομη καθώς βάση είναι ο λόγος και μόνο ο λόγος. Δεν εξαρτάται από κάτι άλλο η φιλοσοφία. Η αυτοσυνειδησία, η συνείδηση που έχει η ίδια η φιλοσοφία για τον εαυτό της, ο λόγος για το λόγο, η σκέψη για τη σκέψη και ο άνθρωπος για τη συνείδηση του αποτελεί το ουσιώδες στοιχείο της αλήθειας, δηλαδή δεν την εμποδίζει κάτι με το να είναι σε επαφή με την αλήθεια, όπως τον άνθρωπο, τον φιλόσοφο, που βγαίνει από το σπήλαιο δεν τον εμποδίζει κάτι από το να δει. Ήταν ένα με την πραγματικότητα. Έτσι μπορούμε να πούμε πως βρισκόμαστε στο σπίτι μας. “Νιώθω σαν στο σπίτι μου.”, “Είμαι άνετα.” ή “Σαν τους ναυτικούς σε τρικυμισμένη θάλασσα [ προσοχή : ΜΕΤΑΦΟΡΑ] μπορούμε να φωνάξουμε “στεριά”, δηλαδή πλέον μπορούμε να ανακουφιστούμε ότι φτάσαμε σε επαφή με την αλήθεια, όπως ένας άνθρωπος [κατά Πλάτωνα] που βγαίνει από το σπήλαιο σιγά – σιγά πλέον μπορεί να ανακουφιστεί επειδή βρίσκεται σε επαφή με τον πραγματικό κόσμο. Έτσι αν θέλαμε να έχουμε μία εικόνα κατά Hegel, μπαίνουμε σε ένα ήρεμο λιμάνι μετά από μακριέ περιπλάνηση στις φουρτούνες και μπορούμε να πάμε στο σπιτικό μας και να χαρούμε με τους οικείους μας. Μάλιστα λέει ο Hegel, όλος αυτός ο χρόνος, ο Descartes, ήρθε τον 17ο αιώνα, ήταν απαραίτητος για να παραχθεί η φιλοσοφία του σήμερα, όλες αυτές οι χιλιετίες, που πέρασαν, μέχρι ανακουφισμένοι να πούμε στεριά, ήταν απαραίτητες για να παραχθεί η φιλοσοφία του σήμερα. Τόσο αργοπορημένα και καθυστερημένα εργάστηκε το παγκόσμιο πνεύμα για να φτάσει στο στόχο του. Τα πνεύμα συχνά δίνει την εντύπωση ότι έχει λησμονήσει και χάσει τον εαυτό του, όμως ευρισκόμενο σε εσωτερική αντίφαση με τον εαυτό του προχωρεί εσωτερικά ακόμη περισσότερο, όπως λέει ο Hamlet για το φάντασμα του πατέρα του “καλά λες γεροτυφλοπόντικα μπορείς να εργάζεσαι έτσι γρήγορα μέσα στη γη;
Μέχρι να νιώσει ισχυρό τον εαυτό του και να τρυπήσει το φλοιό της γης, ο οποίος τον χωρίζει από τον ήλιο, την έννοια ούτως ώστε να θρυμματιστεί το έδαφος. [σχόλιο: ΠΥΚΝΟ] Όλος αυτός ο χρόνος που χρειάστηκε λοιπόν μέχρι να φτάσουμε σαν τον ναυτικό μετά την τρικυμία σπίτι μας ήταν απαραίτητος, γιατί, λέει το παγκόσμιο πνεύμα, ο λόγος δίνει συχνά την εντύπωση ότι έχει λησμονήσει και έχει χάσει τον εαυτό του, έχει χάσει το δρόμο του, έχει ξεχάσει προς τα πού θέλει να πάει, αλλά τελικά αν το παρατηρήσουμε ενώ βρίσκεται σε εσωτερική αντίφαση με τον εαυτό του, προχωρεί εσωτερικά ακόμη περισσότερο. Στην ιστορία του Άμλετ εμφανίζεται το φάντασμα του πατέρα και του αποκαλύπτει το μυστικό ότι δολοφονήθηκε, από τον αδερφό του, ο οποίος παντρεύτηκε μετά τη γυναίκα του, και τον καλεί να εκδικηθεί. Λέει ο Άμλετ στο φάντασμα του πατέρα του : “Καλά λες, γεροτυφλοπόντικα! Μπορείς και εργάζεσαι έτσι γρήγορα μέσα στη γη;” [ η φωνή του ακούγεται κάτω από τη σκηνή ], μέχρι να νιώσει ισχυρό τον εαυτό του [θυμήσου την εικόνα του σπηλαίου] και να τρυπήσει το φλοιό της γης [να ανέβει πάνω], “ο οποίος τον χώριζε από τον ήλιο, την Έννοια, ούτως ώστε να θρυμματιστεί το έδαφος.” [Πλάτωνας – θεωρία των Ιδεών]. Οι Ιδέες βρίσκονται στον ουρανό, στον ήλιο, στη γη βρίσκονται τα φαινόμενα, τα αισθητά φαινόμενα, έτσι λοιπόν για να ανέβει το πνεύμα πάνω πρέπει να τρυπήσει το φλοιό της γης σαν ένας τυφλοπόντικας, πριν βρίσκεται στο σκοτάδι και εργάζεται εσωτερικά, όπως ένα φάντασμα μέχρι να αποκαλυφθεί σε εμάς. Αυτά έλεγαν μέχρι τότε, μέχρι που ήρθε ο Nietzsche. Nietzsche [ 1844 – 1900 ] Ο ορίζοντας πάλι είναι μπροστά, είναι ανοιχτός και ελεύθερος, δεν είναι φωτεινός και τα πλοία μπορούν να σαλπάρουν και να αντιμετωπίσουν κινδύνους. Έρχεται σε αντίθεση με αυτό που μας έλεγε πριν ο Hegel, ουσιαστικά έρχεται σε αντίθεση με την
αντίληψη για τη φιλοσοφία που είχε ο Hegel και κατ’ επέκταση ο Πλάτωνας. Για να πεις ότι φτάνεις σπίτι σου, όπως μας έλεγε ο Hegel και για να πεις ότι πιστεύεις στην αυτονομία της φιλοσοφίας και του λόγου σημαίνει ότι έχεις βρει μια βεβαιότητα. Για ν α πες ότι τελικά δεν είμαστε σε κάποιο σπίτι αλλά σαλπάρουμε ανοιχτά, μάλιστα σε ένα μη φωτεινό ορίζοντα, ενώ ο Πλάτων μίλαγε συνέχεια για τον Ήλιο και το Ηλιόφως. Τώρα πάμε στο μη φωτεινό. Για να πεις ότι βγαίνεις ξανά να αναζητήσεις κινδύνους ενώ ο Hegel μίλαγε για λιμάνια σήμαινε ότι δεν έχεις κάποιο αποκούμπι, δεν βρίσκεις κάποια βεβαιότητα, δεν την αποζητάς, αλλά αμφισβητείς τις βεβαιότητες που έχουν υπάρξει πριν από σένα. Σημαίνει ότι θέλεις να ασκήσεις κριτική στις βεβαιότητες που στήριζαν την αντίληψη για την φιλοσοφία και τον άνθρωπο μέχρι τη στιγμή που έρχεσαι να μιλήσεις. Σημαίνει ότι το αξίωμα του Ντεκάρ “Σκέφτομαι, άρα υπάρχω” δε
σου φαίνεται τόσο ακλόνητο και τόσο αυταπόδεικτο. Ουσιαστικά
αναζητάς κίνδυνο και περιπέτεια. Στο βιβλίο της Χαραυγής : “ Στο βιβλίο αυτό βρίσκει κανείς έναν “υπόγειο” επί το έργον, κάποιον που τρυπά, σκάβει και υπονομεύει. […] Είναι σίγουρο πως θα ξαναγυρίσει: μην τον ρωτήσετε τι θέλει εκεί κάτω, θα σας το πει ο ίδιος, αυτός ο Τροφώνιος και υπόγειος, μόλις “γίνει και πάλι άνθρωπος”. Ξεμαθαίνει κανείς ολότελα να σιωπά, αν ήταν τόσο πολύ καιρό, σαν αυτόν, τυφλοπόντικας, αν ήταν μόνος - ” Ο Nietzsche μας παρουσιάζει τον εαυτό του σαν έναν τυφλοπόντικα, ο οποίος είναι επί το έργο. Τρυπά, σκάβει και υπονομεύει. Θα γυρίσει κάποια στιγμή, μη τον ρωτήσετε τι θέλει εκεί κάτω, θα σας το πει όταν γίνει και πάλι άνθρωπος. Ουσιαστικά δηλαδή ο φιλόσοφος κατά Nietzsche είναι κάποιος ο οποίος σε αντίθεση με αυτόν του σπηλαίου του Πλάτωνα, που κοιτάζει πως θα ανέβει προς τα πάνω για να βρει το φως του ήλιου, σκάβει και υπονομεύει, ανοίγει λαγούμια. Πλάτων: πάνω βρίσκεται η
αλήθεια. Όταν πας προς τα κάτω, κάτι στην επιφάνεια και στο φως δεν σου αρκεί. Αυτό που αναζητούν οι άλλοι στην επιφάνεια και στο φως δεν σου αρκεί. Αυτό που αναζητούν οι άλλοι στην επιφάνεια εσύ το αναζητάς υπό το έδαφος. M. FOUCAULT [ 1926 – 1984 ] Συνήθως λέει ο Φουκώ ταυτίζουμε τη γνώση και τη μανία για τη γνώση, με τη συσσώρευση, την προοδευτική, βεβαιοτήτων και αληθειών. Και όμως τι αξία θα είχε η γνώση αν απλώς συλλέγαμε αλήθειες και βεβαιότητες; Σαν κάποιος που κυνηγά να μαζέψει χρήματα και να τα βάλει στην τράπεζα ή σε ένα σεντούκι. Αν μας εξασφάλιζε η συσσώρευση γνώσεων και βεβαιοτήτων … και όσο αυτό είναι εφικτό, το παραστράτισμα από εκείνο που ήδη γνωρίζουμε; Υπάρχουν στιγμές στη ζωή που το ερώτημα του αν μπορείς να σκέφτεσαι διαφορετικά από τον τρόπο που σκέφτεσαι και να αντιλαμβάνεσαι διαφορετικά από τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα, είναι αναγκαίο, για να συνεχίσεις να ερευνάς ή να στοχάζεσαι.” Ένα ρητορικό ερώτημα. Φιλοσοφία για να παραστρατήσουμε από αυτό που ξέρουμε, να αμφισβητήσουμε αυτό που ξέρουμε, να ασκήσουμε κριτική σ’ αυτό που θεωρείται αλήθεια. Η αναζήτηση της αλήθειας μπορεί να είναι μία κριτική στη βεβαιότητα. Γι’ αυτό βγαίνει στη θάλασσα και φεύγει από το σπίτι. Οι περισσότεροι θέλουν να εκφράσουν τον εσωτερικό τους κόσμο όταν γράφουν. Και όμως , λέει ο Φουκώ, οι περισσότεροι γράφουν για να χάσουν το πρόσωπο τους. “Οι περισσότεροι, όπως αναμφίβολα ισχύει και για την περίπτωσή μου, γράφουν για να χάσουν το πρόσωπό τους. Μην απαιτείτε να μάθετε ποιος είμαι και μη με συμβουλεύετε να παραμείνω ο ίδιος: αυτή είναι μια ληξιαρχική ηθική· διέπει τα δημόσια έγγραφά μας. Ας μας αφήνει τουλάχιστον ελεύθερους, όταν πρόκειται να γράψουμε”.
Ηθική : ο καθένας πρέπει να έχει μια ταυτότητα και να είναι πιστός σ’ αυτή την ταυτότητα. Η ληξιαρχική ηθική απαιτεί να ξέρουμε ποιος είναι αυτός που έχουμε απέναντι μας και απαιτεί προφανώς να παραμένει ίδιος. Γράφουμε για να χάσουμε το πρόσωπο μας γιατί, αυτό που είπε πριν η μανία για γνώση έχει νόημα αν παραστρατήσουμε από αυτό που ήδη γνωρίζουμε, αν δηλαδή ξεφύγω από αυτό που γνώριζα στο τέλος θα είμαι άλλος, στο τέλος της διαδικασίας της γραφής. Ξεκινάω έχοντας π.χ. μια αντίληψη για ένα συγκεκριμένο θέμα όπως η επιστημονική γνώση, ξεκινάω να γράψω ένα βιβλίο. Αν φιλοδοξία μου είναι να παραστρατήσω από αυτό που είναι επιστήμη πριν ξεκινήσω να γράφω και όχι απλώς να επιβεβαιώσω αυτό που ήδη ξέρω προφανώς δε θα παραμείνω ο ίδιος, και βέβαια δεν νομιμοποιείται κανείς να μου κάνει παρατήρηση για το τι έλεγα πριν. Ο σκοπός όμως για να το ψάξει κανείς είναι για να δει αν έστεκαν αυτά που έλεγε πριν. Φλωμπέρ : “ μη διαβάζετε όπως οι νέοι για να διασκεδάσετε, μη διαβάζετε όπως οι ματαιόδοξοι για να αποκτήσετε γνώσεις, διαβάστε για να ζήσετε.” Στην εποχή του Φουκώ υπάρχει γενικότερη η αμφισβήτηση, ότι γράφουμε για να εκφράσουμε τον εσωτερικό μας κόσμο και μιλούσε για τους μεγάλους θεωρητικούς που αμφισβητούσαν, στη Γαλλία. [Ρολάν Μπαρτ Ο θάνατος του συγγραφέα.] Ο στόχος του Φουκώ ήταν λοιπόν περίπου αυτός: πώς να χάσει το πρόσωπό του. Για τον Φουκώ και τον Νίτσε, ο φιλόσοφος οφείλει να αναταράζει τα νερά, να αμφισβητεί αλήθειες και αυθεντίες και να ενεργεί για χάρη του ταξιδιού και όχι του προορισμού. Γι’ αυτούς δεν έχει αξία η στιγμή της ανεύρεσης βεβαιοτήτων αλλά όλος εκείνος ο χρόνος που προετοιμάζεται η αλλαγή. Ο χρόνος εκείνος που το παγκόσμιο πνεύμα δρα ήσυχο και δίδει την αίσθηση ακινητοποιημένου αντικειμένου. Τα παραπάνω αποτελούν απομαγνητοφώνηση του μαθήματος, που έγινε από τον Κ. Θανάση Λάγιο στο πλαίσιο σεμιναρίων στην ακαδημία Πλάτωνος στον κύκλο της φιλοσοφίας των επιστημών.