Εισαγωγή Το κείμενο που ακολουθεί έχει τη μορφή διαλόγου μεταξύ της τάσης που φαίνεται να θέλει να κυριαρχήσει σήμερα στην ελληνική πόλη όπως και στην υπόλοιπη ζωή μας και ψηγμάτων εναλλακτικής πρότασης. Το κομβικό ερώτημα του διαλόγου είναι το πώς η πολιτική εμπλέκεται ή αν πρέπει να εμπλέκεται στη ρύθμιση του χώρου. Αντ αυτού σήμερα με τον ίδιο τρόπο που η οικονομική ζωή φαίνεται να είναι ανεξάρτητη από πολιτικές ελέγχου ή ρύθμισης της έτσι φαίνεται ότι και η ρύθμιση του χώρου στις πόλεις τείνει να ανεξαρτητοποιηθεί από την πολιτική. Με άλλα λόγια το όραμα για τις πόλεις φαίνεται να υποκαθίσταται από πολιτικές της ελάχιστης παρέμβασης σε κάθε πεδίο δράσης. Αν αυτό το γεγονός είναι και συνέπεια της μορφής που έχει σήμερα η δημοκρατία δεν σημαίνει ότι ένα όραμα για την πόλη θα ήταν το αποτέλεσμα ενός αυταρχικού καθεστώτος. Όραμα δεν είναι μόνο οι παρεμβάσεις με έργα μεγάλης κλίμακας. Αν και η μορφή τους προδιαθέτει για το αντίθετο πιλοτικά προγράμματα όπως του παρόντος διαγωνισμού θα μπορούσαν κάλλιστα να αποτελούν εργαλείο για μια Αθήνα των όχι αποκλειστικά μικρών παρεμβάσεων. Η κλίμακα του αστικού χώρου εμπεριέχει και μεγάλα μεγέθη. Η παρέμβαση στο σύγχρονο αστικό χώρο δε μπορεί παρά να εμπεριέχει τη μεγάλη κλίμακα. Επομένως όπως και η σύγχρονη κοινωνία δεν αποτελείται μόνο από άτομα ή κυρίως δεν αποτελείται από άτομα έτσι και η παρέμβαση στον αστικό χώρο δε μπορεί παρά να είναι το αποτέλεσμα μεγάλων σε κλίμακα παρεμβάσεων, παρεμβάσεων στο επίπεδο των δομών και όχι των ατόμων όσο αντιφατική και αν είναι αυτή η διαπίστωση. Είναι, επομένως, το τυπικό ΟΤ τετράγωνο η ευκαιρία για παρεμβάσεις ευρείας κλίμακας στην ελληνική πόλη; Είναι όχι μόνο γιατί μπορεί να γίνει μια πολύ μεγάλη παρέμβαση στην ελληνική πόλη αν η πρόταση εφαρμοσθεί σε μεγάλο αριθμό ΟΤ αλλά και γιατί σε αυτό το επίπεδο μπορεί να κριθεί σε μεγάλο βαθμό το προς τα που θα πάει η ελληνική πόλη. Θα τείνει προς τη δημιουργία γκέτο (ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου) ή μια πόλης με δημόσιους χώρους μικρής και μεγάλης κλίμακας στους οποίους θα
αμφισβητηθεί η πολυπολιτισμική ανεκτικότητα προς όφελος του διαλόγου μεταξύ των τμημάτων της κοινωνίας που τόσο έχει ανάγκη όχι μόνο η σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Αν κάτι μπορεί να καταφέρει η πιλοτική πρόταση αυτή είναι να διαρρήξει το μαλακό υπογάστριο των περιοχών που βρίσκονται πίσω από τους βασικούς άξονες που διατρέχουν τις γειτονιές της Αθήνας όπως της Κυψέλης δημιουργώντας ανοιχτούς, μικρής και μεσαίας κλίμακας δημόσιους χώρους εκεί που σήμερα υπάρχουν μόνο δρόμοι και αυτοκίνητα. Αν επίσης μπορεί να προτείνει κάτι είναι να μην επιβαρύνει περαιτέρω έναν κατακερματισμένο αστικό χώρο που το μόνο που δεν χρειάζεται είναι παρεμβάσεις που θα επιτείνουν τον κατακερματισμένο του χαρακτήρα. Είναι, επομένως, μια καλή ευκαιρία με τις ενοποιήσεις των οικοδομικών τετραγώνων αφενός και με τον έλεγχο των δημόσιων χώρων που προκύπτουν στο εσωτερικό τους να δημιουργήσουμε «κενούς» - ανοίκειους χώρους χωρίς ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις. Οι χώροι αυτοί μπορούν να αποτελέσουν πεδίο δράσεων των τοπικών και άλλων κοινωνιών. Επιλογή περιοχής Γιατί στην Κυψέλη; Το ερώτημα δεν είναι μόνο το γιατί στην Κυψέλη αλλά και το γιατί επιλέχθηκε η περιοχή των τεσσάρων ΟΤ με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Η Κυψέλη είναι μια περιοχή στα όρια του κέντρου της Αθήνας που ανοικοδομήθηκε ραγδαία μέχρι και στα τέλη της δεκαετίας του 70. Μετά άρχισε να φθίνει. Παράλληλα με τη φθίνουσα πορεία της άρχισε και η αλλαγή της κοινωνικής της σύνθεσης. Το οικοδομικό της απόθεμα έχει να ανανεωθεί από τότε.
Η πιλοτική πρόταση που παρουσιάζεται εδώ μπορεί να συνδράμει στην πολιτική της επανάχρησης και πύκνωσης του κέντρου και των περιοχών γύρω από αυτό αντί για την άκριτη επέκταση της πόλης προς τον περιβάλλοντα αγροτικό χώρο της. Μια τέτοια περιοχή είναι η Κυψέλη. Στην Κυψέλη συνυπάρχουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο οικονομικοί μετανάστες (πρώτης και δεύτερης γενιάς) και μη οι οποίοι σήμερα δεν έχουν τη δυνατότητα, το πεδίο να συγχρωτισθούν. (Ο χώρος δε μπορεί να αισθάνεται ενοχές για τις πολιτικές που επιβάλουν τη μετανάστευση. Επίσης δε έχει την ευελιξία να αντεπεξέλθει στις ανάγκες μια πόλης που αλλάζουν γρήγορα. Οι παρεμβάσεις όμως στο χώρο πρέπει να είναι τέτοιες που να μην εμποδίζουν την έκφραση των κοινωνικών εξελίξεων.) Τα συγκεκριμένα ΟΤ έχουν και τα εξής επιπλέον χαρακτηριστικά. Σε σύγκριση με άλλα της Κυψέλης είναι πιο υποβαθμισμένα γιατί έχουν στενούς δρόμους, εγκαταλελειμμένα κτίρια, οικοδομικό απόθεμα που δείχνει να υποβαθμίζεται. Θα μπορούσαμε να τα παρομοιάσουμε με τον βρώμικο ακάλυπτο των παρακείμενων εμπορικών κεντρικών αξόνων. Πολιτική και ρύθμιση του χώρου Ποιες μορφές μπορεί να πάρει η πολιτική στη ρύθμιση του χώρου σε αυτή την κλίμακα του διευρυμένου ΟΤ; Φαίνεται ότι σήμερα, μετά από πολλά χρόνια ή ακόμη και δεκαετίες επανέρχεται, όχι με τη μορφή ρητά εκφρασμένου οράματος η δημιουργία «οικείων» χώρων στην πόλη ή, με άλλα λόγια, χώρων που δεν θα υπερβαίνουν τα όρια του ιδιωτικού μεν αλλά θα τα επεκτείνουν έστω και λίγο προκειμένου να περάσει τμήμα του δημόσιου χώρου στον έλεγχο των χρηστών του παρακείμενου ιδιωτικού χώρου στο πλαίσιο και των ενοχών των δημιουργών του δημόσιου χώρου της δυτικής πόλης που δεν είναι δεδομένο ότι είναι
προβληματικός (ίσως για τα προβλήματα που εμφανίζονται στο δημόσιο χώρο το μερίδιο της ευθύνης του τελευταίου να μην είναι το πιο σημαντικό). Το όραμα αυτό δεν ήταν με παρόμοιο τρόπο στο επίκεντρο της συζήτησης πριν αρκετό καιρό στη δυτική Ευρώπη. Η συζήτηση όμως περί αλλοτρίωσης ή η Heimat, ο νέος ρόλος που επιφυλάσσει στο θεατή του έργου του ο Μπρεχτ ήταν χαρακτηριστικά στοιχεία της αναζήτησης
αυτής. Η αντιπαράθεση ήταν ανάμεσα στο οικείο-Heimat και στον «απάνθρωπο» ουμανισμό της αλλοτριωμένης
κοινωνίας. Το ερώτημα ακόμη και σήμερα είναι σχετικό με το χαρακτήρα του σύγχρονου οράματος (εμπεριέχεται αυτό της πόλης). Τι είναι πιο ανθρώπινο, επομένως, η ανάπτυξη μιας κοινωνίας που αποτελείται από άτομα ή μια κοινωνίας από θεσμούς; Θα περιοριστούμε στην παρακάτω υπόθεση Ο απάνθρωπος ουμανισμός της αλλοτριωμένης βιομηχανικής κοινωνίας μέχρι τώρα δημιούργησε τις προϋποθέσεις της ανάδειξης του ατόμου ως του νέου χαρακτηριστικού της σύγχρονης κοινωνίας. Αυτή η ίδια η κοινωνία πρέπει τώρα να αποσυρθεί για να αφήσει το άτομο να αναπτύξει τις τεράστιες δυνατότητες του. Με τα σημερινά δεδομένα, όμως, μια τέτοια πρόταση θα είχε πιθανότατα ως αποτέλεσμα την αυτοδικία ή άλλα αντίστοιχα φαινόμενα σε άλλους κοινωνικούς τομείς. Αν σήμερα, έχουμε έναν στόχο αυτός είναι να μπορέσουμε με τη ρύθμιση του χώρου να δημιουργήσουμε μια πιο δημοκρατική κοινωνία. Η μαζικότητα είναι το κύριο χαρακτηριστικό που πρέπει να ενισχύει ο δημόσιος χώρος σε μια δημοκρατική κοινωνία-πόλη. Πώς αλλιώς, όμως, μπορεί να συνεισφέρει σε μια δημοκρατική πόλη ένας δημόσιος χώρος από το να έχει στοιχεία ανοίκειου με τον ίδιο τρόπο που η σύγχρονη κοινωνία έχει ως συστατικό της στοιχείο την αλλοτρίωση; Η πολιτική υπεισέρχεται στα θέματα της ρύθμισης του χώρου επειδή μπορεί με την μετακίνηση των ορίων μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου να μετατοπίζει το όριο της δράσης του ιδιώτη σε σχέση με το δημόσιο συμφέρον (θεσμοί) ακόμη σε τομείς όπως η δημόσια ασφάλεια. Δημιουργεί με αυτό τον τρόπο την αίσθηση ότι εξέλειπε η ανάγκη ανάθεσης σε «εκπροσώπους» κάποιων από τις
ανθρώπινες λειτουργίες (ορισμός της αλλοτρίωσης) όπως η ασφάλεια. Η ρύθμιση του χώρου με τον παραπάνω τρόπο μπορεί να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση «άρσης» των συνεπειών της αλλοτρίωσης. Πρέπει να πούμε ότι η μη αποτελεσματικότητα της λειτουργίας ενός φορέα που εκπροσωπεί, για παράδειγμα, την ασφάλεια του πολίτη σήμερα (εκφράζεται μέσα από το θεσμό της αστυνομίας ή συναφών φορέων) δεν σχετίζεται κατ΄ ανάγκη με το γεγονός ότι ο θεσμός αυτός ως τέτοιος είναι φορέας αλλοτρίωσης. Η ανάθεση της ασφάλειας των πολιτών στους μεμονωμένους πολίτες μόνο άρση της αλλοτρίωσης δεν επιφέρει. Δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερη αναποτελεσματικότητα και χάος. Συνέπεια είναι η ανάγκη ολοκληρωτικών πολιτικών λύσεων.
Όραμα για την πιλοτική πρόταση Αν προκύπτει ένα συμπέρασμα μετά από τη σύντομη συζήτηση που προηγήθηκε αυτό θα συμπεριλάμβανε την πρόταση να δημιουργήσουμε έναν δημόσιο χώρο εκεί που σήμερα έχουμε έναν κοινόχρηστο χώρο με χαρακτηριστικά χρήσης ιδιωτικού χώρου (οι δρόμοι της αθηναϊκής πόλης όπου κυρίαρχο είναι το αυτοκίνητο). Τα στοιχεία σήμερα θα συνέτειναν στη δημιουργία δημόσιου χώρου με ιδιωτικά χαρακτηριστικά (γκέτο). Το διευρυμένο ΟΤ περιβάλλεται από δρόμους στενούς και πολυσύχναστους. Κάθε δημιουργία δημόσιου χώρου στον οποίο θα είναι περιορισμένη η χρήση του αυτοκινήτου θα αποτελέσει μια όαση σε ένα δύσκολο αστικό περιβάλλον. Για να μην δημιουργηθεί γκέτο στο εσωτερικό του διευρυμένου ΟΤ θα πρέπει να συμβούν δύο πράγματα.
1. Να μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση στους ακάλυπτους των πολυκατοικιών από το δρόμο (οπτική επαφή ή περιορισμένη πρόσβαση) 2. Να αποτελέσει η περιοχή πόλο έλξης για τους κατοίκους της Κυψέλης (ποδηλάτες, οικογένειες, νέα μαγαζιά). Είναι επίσης σαφές ότι η δημιουργία διευρυμένων ΟΤ με τα παραπάνω χαρακτηριστικά θα σημαίνει μείωση των θέσεων στάθμευσης. Κάτι τέτοιο είναι συμβατό με ένα όραμα για την πόλη που συνοδεύεται από μεσαίας κλίμακας κρατική παρεμβατικότητα. Στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής θα έπρεπε να υπάρχει σχεδιασμός για την αντιμετώπιση ανάλογων θεμάτων σε επίπεδο πόλης ή δήμου ή γειτονιάς ή με πιο δραστικές πολιτικές δημιουργίας θέσεων στάθμευσης για τους κατοίκους σε περιοχές που θα γίνουν για το λόγο αυτό απαλλοτριώσεις (στα διευρυμένα ΟΤ ή αλλού). Η παρέμβαση που προτείνουμε δεν φιλοδοξεί να δώσει μια απάντηση με σαφή αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά (όπως με τη σημερινή δόκιμη μορφή της). Η παρέμβαση θα περιοριστεί στην αποτύπωση των αντιπαραθέσεων των στοιχείων της πόλης που κυρίως σε αυτό το επίπεδο φαίνονται (όριο μεταξύ φυσικού ιδιωτικού και δημόσιου χώρου). Τι άλλο μπορεί να είναι η εικόνα μια τέτοιας παρέμβασης που έχει να χειριστεί ένα κενό από ένα πεδίο στο οποίο συνυπάρχουν και αντιπαρατίθενται το διευρυμένο ΟΤ και ο δημόσιος χώρος που το διασχίζει; Στη γραμμικότητα του δεύτερου αντιπαρατίθεται η στατικότητα του πρώτου στοιχείου. Ο δρόμος είναι μια λευκή ή ανοικτόχρωμη τομή ενός σκούρου όγκου. Αυτό εμφανίζεται στον παρατηρητή με τη μορφή εγκάρσιων στοιχείων που διατρέχουν την τομή του δρόμου σε όλο το μήκος του (χαράξεις στο έδαφος και ιστοί στον αέρα που ενώνουν τις απέναντι όψεις του δρόμου).
Η αντιπαράθεση συμβαίνει σε χώρο του οποίου η υφή είναι ενιαία. Δρόμος και όψεις θα πρέπει να αποκτήσουν ενιαία υφή και χρώμα. Η ομογενοποίηση του χώρου που επιτυγχάνεται με τον πιο πάνω τρόπο στόχο έχει να μειώσει την υπερπληροφόρηση της πληθώρας των στοιχείων που συνυπάρχουν σε έναν τόσο μικρό αστικό χώρο. Δε μπορεί παρόλα αυτά να απαλείψει τα στοιχεία που προκύπτουν από τη συνύπαρξη και αντιπαράθεση του ιδιωτικού ιδιόκτητου χώρου και του δημόσιου κοινόχρηστου. Η συνύπαρξη-αντιπαράθεση αναδεικνύεται στο βαθμό που της το επιτρέπουν όχι τα χρώματα και οι υφές (δεν υπάρχουν πολλά χρώματα) αλλά οι όγκοι και οι λεπτομέρειες τους. Στην ενιαία από τη μεριά της υφής και των χρωμάτων τομή του δρόμου έρχονται να αντιπαρατεθούν οι σκιές των χαράξεων και των πάγκων που είναι εγκάρσιες προς τις όψεις των κτιρίων και τα στοιχεία που φέρουν φυτεύσεις που ίπτανται και έχουν επίσης μορφές μακρόστενες και εγκάρσιες προς τις όψεις. Άλλα στοιχεία της πρότασης 1. Γκράφιτι στις μεσοτοιχίες 2. Διαφημίσεις στα διατηρητέα ή άλλα εγκαταλελειμμένα κτίρια με ανάδειξη της όψης του κτιρίου (μπορούν να τα αναλάβουν οι εταιρείες που διαφημίζουν τα προϊόντα τους). 3. Όψεις και δάπεδα με ενιαίο χρώμα και υφή προκειμένου να απολέσει ο χρήστης την έννοια της ισορροπίας και να δημιουργηθεί η αίσθηση δοχείου 4. Αγορές ισόγειων χώρων από το δήμο ή τους κατοίκους με τη βοήθεια της κυβέρνησης για να υπάρξει πρόσβαση στους ακάλυπτους των πολυκατοικιών ή και δημιουργία χώρων στάθμευσης. Περιγραφή των φυσικών στοιχείων της παρέμβασης
Στη θέση των δύο σημερινών δρόμων που διασχίζουν την περιοχή του διευρυμένου ΟΤ η πρόταση προβλέπει τη δημιουργία χώρου όπου θα συνυπάρχουν αυτοκίνητα (τα οποία σταθμεύουν στους ιδιωτικούς χώρους, που υπάρχουν) με ποδήλατα και πεζούς;. Σε δύο παράλληλες χαράξεις προβλέπονται χώρος για πεζούς και χώρος για αυτοκίνητα (προσπέλαση από και προς τις θέσεις στάθμευσης) και ποδήλατα. Όμβρια Ο δεύτερος θα δημιουργηθεί πάνω από τον υπάρχοντα αγωγό όμβριων. Ο χώρος κίνησης των ποδηλάτων και των αυτοκινήτων θα αποτελεί και το χώρο επιφανειακής συλλογής όμβριων. Θα είναι χαμηλότερα σε σχέση με το χώρο των πεζών και θα συλλέγει και τα όμβρια από το χώρο των πεζών. Συνύπαρξη ποδηλάτων και αυτοκινήτων. Οι χαράξεις που διασχίζουν εγκάρσια το χώρο των ποδηλάτων και των αυτοκινήτων θα είναι σκοτίες στη δαπεδόστρωση. Θα εμποδίζουν τα αυτοκίνητα να αναπτύξουν ταχύτητα. Με αυτό τον τρόπο θα μπορούν να συνυπάρξουν με τα ποδήλατα. Το τμήμα του χώρου που θα χρησιμοποιείται από τα ποδήλατα θα έχει διαφορετική δαπεδόστρωση σε σχέση με το υπόλοιπο του χώρου που απαιτείται για να μπορεί να κινηθεί και αυτοκίνητο. Η διαφοροποίηση της υφής των υλικών των δύο παραπάνω δαπεδοστρώσεων αλλά και η μικρή διαφορά στάθμης μεταξύ τους θα αποτελεί ακόμη έναν παράγοντα που θα μειώνει την ταχύτητα των αυτοκινήτων και θα ενθαρρύνει τη χρήση ποδηλάτων στην περιοχή. Μικρή είναι και η διαφοροποίηση στάθμης και υφής των υλικών μεταξύ του χώρου που σήμερα αποκαλούμε πεζοδρόμιο και αν χρειάζεται για κάποιο λόγο είναι για να υπάρχει μικρή απόσταση μεταξύ του χώρου που χρησιμοποιείται από τα αυτοκίνητα και του
ιδιωτικού χώρου των κατοικιών. Ο χώρος αυτός χρειάζεται και για πρακτικούς λόγους (να μπορεί να ανοίξει η πόρτα του αυτοκινήτου κ.λπ.) Χώρος για πεζούς. Μεταξύ χώρου πεζών και χώρου για ποδήλατα και αυτοκίνητα μεσολαβεί δενδροστοιχία. Στο χώρο των πεζών συνυπάρχει η κίνηση με στάσεις. Οι στάσεις σημαίνονται και ορίζονται από καθιστικά σώματα από οπλισμένο σκυρόδεμα. Στο χώρο των πεζών τοποθετούνται και τα φωτιστικά, τα οποία είναι ηλιακής ενέργειας. Φυτεύσεις Συρματόσχοινα που τεντώνονται με ντίζες από τις απέναντι όψεις φέρουν στο κατάλληλο ύψος στοιχεία που φυτεύονται από τους ενοίκους των κατοικιών. Τα στοιχεία αυτά μπορούν να σύρονται πάνω στα συρματόσχοινα( τροχαλίες). Με αυτόν τον τρόπο οι ένοικοι των κατοικιών θα μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά και να τα συντηρούν (λειτουργία παρόμοια με αυτή των σχοινιών για το άπλωμα ρούχων πάνω από τα κανάλια στη Βενετία και αλλού). Τα δέντρα στους δρόμους και τους ακάλυπτους θα είναι οπωροφόρα και φυλλοβόλα και θα συνοδεύονται από φυτεύσεις με αρωματικά φυτά. Η τοποθέτηση των δέντρων γίνεται με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε τους θερινούς μήνες να σκιάζονται οι όψεις που είναι πιο ευαίσθητες στην ηλιακή ακτινοβολία.
Στις εισόδους των οικοδομικών τετραγώνων τοποθετούνται συρματόσχοινα σαν οδηγοί για αναρριχώμενα άνθη, ένα είδος κουρτίνας φτιαγμένο από γιασεμί, ή άλλα αναρριχητικά ανθοφόρα φυτά, φιλτράρει τον εισερχόμενο ρυπογόνο αέρα και συνεισφέρει στην βελτίωση του μικροκλίματος. Γλυπτικά στοιχεία που δηλώνουν και τον προσανατολισμό των δρόμων του σταυρού των τεσσάρων ενοποιημένων τετραγώνων φτάνουν σε ύψος δύο και τριών ορόφων, διαμέσου των οποίων γίνεται η είσοδος πεζών, ποδηλάτων και τροχοφόρων.