Dette skulle få hjelpepleiarar, sjukepleiarar og andre som sjukehusa var avhengige av, til å bli verande på Ullevål og Aker. Ordninga var bra både for sjukehusa og for helsearbeidarane. I tillegg fekk pasientane meir stabile forhold. Hausten 2000 starta ei gruppe investorar og byrådet i Oslo kvar sine sjukehusboligprosjekt. Investorane hadde eitt mål: Kjøpe billig og selje dyrt. Raskt inn og raskt ut. Byrådet ville privatisere leigegårdane og sikre ei stor ekstrainntekt til kommunen. Det tok ikkje lang tid før dei fann kvarandre. Byrådsleiar Erling Lae (H) og medhjelparane hans snekra i det stille eit opplegg som skulle vere bra for kommunen, og som samtidig kunne gi investorane akkurat det dei ville ha. Gjennomføringa
11
vart vanskeleg. Leigebuarane organiserte seg. Politikarar som ville hindre billigsalet, fagfolk i eigedomsbransjen, overvakingsorganet ESA og andre fatta mistanke. Fleire enn eg syntest det lukta råttent av heile opplegget. Vi gjorde felles sak, på tvers av motsette interesser og ulike synspunkt i andre samanhengar. Så sterke vart vi at både byrådet og dei som ville kjøpe, møtte veggen. For å kome vidare tydde ein eller fleire av dei til metodar ingen før hadde brukt i Oslo-politikken. Dette er ikkje ei forteljing om nokre få onde menneske. Eg meiner det først og fremst handlar om eit politisk system og eit rettssystem som er slik at personar som ranar fellesskapet, kan bli heltar i næringslivet. Dette er historia både om dei få som planla det hittil største ranet av befolkninga i Oslo, og om den breie alliansen som bestemte seg for å stoppe både ranslaget og dei gode hjelparane i Rådhuset. Det handlar om retten til å bu og om korleis politikarar streva i årevis for å gjere om rimelege husvære for mange til supergevinst for nokre få.
12
Eit slikt husvære skulle ikkje koste meir enn ein arbeidar- eller funksjonærfamilie kunne betale. Dei fleste familiane hadde berre ei inntekt. Arbeidarpartiet som hadde regjeringsmakta, hadde den gongen ein visjon om eit Norge der alle skulle ha råd til å bu bra. Finansminister Trygve Bratteli (Ap) sa det slik i 1951: «Jeg for mitt vedkommende godtar ikke som et område for privat næringsdrift det å eie andre menneskers hjem.»1 Heller ikkje den gongen var det billig å bygge gode hus i eit kaldt land. Staten måtte dekke ein stor del av byggekostnadene. Elles ville ikkje folk med vanlege inntekter ha råd. Stortinget oppretta i 1946 Den norske stats husbank. Ikkje ein vanleg bank, men i fleire tiår eit verkty for å finansiere rimelege husvære.
13
Husbanken skulle ikkje ha overskot. Langsiktige lån hadde ei rente på 2,5 prosent. Forventa brukstid bestemte nedbetalingstida for husbanklåna: 60 år for trehus, 100 år for murhus. Ein del av lånet var rente- og avdragsfritt, altså eit reint tilskot.2 Boligbygging var i tillegg fritatt for moms.3 Denne sosiale boligpolitikken på 1950- og 1960-talet var for alle som meinte at hus eller leilighet med husbankstandard var godt nok.4 På landsbygda og i tettstadene vart det gjerne eitt husbankhus for kvar familie. Eit og anna rekkehus vart det òg. Husbanken finansierte blokker og burettslag i byane. Svært fort gjekk det ikkje, men hundretusentals nye husvære vart bygde. Arbeidar- og funksjonærfamiliar fekk eige hus eller eiga leilighet som dei elles ikkje hadde hatt råd til. Alle betalte mindre enn bygginga kosta. Staten tok resten av rekninga, gjennom tilskot, momsfritak, låge renter og lang avdragstid. Lovregulering skulle sørge for at ingen fekk selje med stor forteneste. Det fanst dermed ingen uregulert – eller såkalla fri – marknad for kjøp og sal av husbankboligar.5 I 1972 meinte Stortinget framleis at husleige og lånekostnader for ei ny husbankleilighet på tre eller fire rom ikkje burde vere meir enn omtrent 20 prosent av ei vanleg industriarbeidarløn.6 Så avvikla Stortinget denne sosiale boligpolitikken. Stille og steg for steg. Slik er det gjerne når Stortinget gjer slutt på ordningar som er bra for dei fleste. Frå tidleg på 1980-talet tok regjeringar frå Arbeidarpartiet og Høgre ansvaret for kvar sine etappar.7 Snart skulle alle husvære kjøpast og seljast i ein fri marknad. Klarte du ikkje buutgiftene, fekk du gå til sosialkontoret og be om hjelp. Klientrolle og sosialhjelp til dei såkalla ressurssvake kom i staden for ein sosial boligpolitikk for alle. No har denne frie marknaden i mange år bestemt kva det skal koste å bu. Unge som kjøper leilighet i dag, betaler ofte meir enn byggekostnaden. Utbyggaren, banken og seljaren skal
14
ha forteneste. Investering i nye byggefelt kan gi høg avkastning.8 Å dele opp ei eller fleire leiligheter i hyblar og leige ut til mange kan gi superprofitt. Oslo kommune bygde personalboligar ved Aker og Ullevål sjukehus i den tida da staten tok ein god del av rekninga. Kommunen betalte resten. Dei første blokkene ved Ullevål vart bygde for å skaffe losji til OL-deltakarane i 1952. Sjukehustilsette flytta inn etter OL. Dei siste personalboligane stod ferdige i 1975. Helsearbeidarar med låg løn hadde råd til å bu der. Ved hundreårsskiftet hadde dei kommunale Oslo-sjukehusa 1744 personalboligar.9 Dei var ikkje til sals. Alle var gjeldfrie. Sjukehusa brukte rimeleg husleige for å rekruttere helsepersonell. Husleigene var likevel større enn utgiftene. Personalboligane var ein inntektspost i sjukehusbudsjetta.10 Mange leigebuarar kritiserte sjukehusleiinga for å forsømme vedlikehaldet og gjere inntektsposten enda større. Befolkninga hadde betalt skatt og på den måten finansiert bygginga av både sjukehusa og boligane. Sjukehusa brukte leigegårdane til det dei var bygde for. Politikarane i Oslo la på 1990-talet vekt på nytte- og bruksverdien. Dei snakka ikkje om marknadsverdien, ikkje eingong i dei kommunale budsjettdebattane.11 Samtidig vart alle andre boligar dyrare for kvart år som gjekk. Færre enn før hadde råd til å bu i ei leilighet på tre eller fire rom. Å kjøpe ein leigegård nær sentrum og så selje små leiligheter enkeltvis, det var god butikk. Investorar med ledig kapital var tilfredse med at eit reint Høgre-byråd i 1997 tok grep om styringa av Oslo, men dei mislikte at kommunen framleis heldt sjukehusboligane utafor den frie marknaden. Målet for dei var å få eigen kapital til å vekse, og helst vekse fortare enn det andre klarte å få til. Derfor var sjukehuboligane interessante. Dei smartaste og mest framsynte investorane såg formuen som var gjømt i personalboligane. Dei sentrumsnære leigegårdane var
15
ein milliardformue, som ville bli større og større. Investorar som kjenner både marknad og mulegheter, er alltid på leit etter eigedommar som kan gi ekstra høg gevinst. Fantastiske tal kom opp på skjermen når dei brukte kalkulatoren og rekna seg fram til kva dei 18 leigegårdane kunne vere verde om 10 eller 20 år. Sjukehusboligane var usynlege verdiar bak grå fasadar. Som ein diamant, djupt inne i grått fjell. Dei som kunne grave fram diamanten, ville bli rike. Problemet var at ingen hadde verktyet for å få det til. Ivrige investorar såg samtidig eit enda meir forlokkande alternativ. Dei kunne tene ekstra store pengar på sjukehusboligane, viss kommunen var villig til å selje under marknadsverdien. Verken Oslo-politikarar eller andre sa for femten år sia at det kunne bli aktuelt å gjere noko slikt med boligar som skattytarane hadde betalt. Det stille førearbeidet til sjukehusboligsaka starta hausten 2000. Heilt uventa for meg og mange andre vart sal av 18 leigegårdar ei hastesak i Oslo bystyre i mai 2001. Bystyret skulle seie ja eller nei til dei som ville hente ut meirverdien som var gjømt i sjukehusboligane.
16
Høgre og Fremskrittspartiet sørga for at det var solid fleirtal i Stortinget for det opplegget Arbeidarpartiet ville ha. Som nestleiar John Alvheim i Fremskrittspartiet uttrykte det: «Dette er bortimot en blåkopi av Fremskrittspartiets politikk. I store trekk kunne jeg ha skrevet dette selv».12 Statleg overtaking kunne bli første etappe på vegen fram mot marknadsstyrte sjukehus.13 Regjeringa sa samtidig at det offentlege framleis skulle eige både sjukehusbygningane og personalboligane. 14 Den
17
offentlege eigedomsretten skulle berre flyttast til staten. Ingen i stortingsfleirtalet snakka om at private skulle få kjøpe bygningar. Statleg overtaking av kommunale oppgåver eller kommunal eigedom blir gjerne ordna utan betaling. Det som vart kalla gratis overtaking, var i dette tilfellet heller ikkje så urimeleg. Sjukehusdrifta var ein utgiftspost for kommunen. Staten skulle no overta både eigedommane og utgiftene. Regjeringa kravde dessutan ikkje å få alt gratis. Inntil 2,3 milliardar kroner skulle fordelast til dei fylka som hadde minst gjeld knytt til eigedommane.15 Sjukehusboligane var gjeldfrie. Oslo låg godt an til å få ein stor del av denne summen. Enkelt sagt: Den statlege overtakinga ville gi friske millionar i ei slunken bykasse. Og leigegårdane ville framleis vere personalboligar for sjukehusa. Ei regjering godtar ikkje at eit kjapt kommunestyrevedtak tar innersvingen på eit lovvedtak i Stortinget. Vi kan like dette eller mislike det. Eg misliker det ofte, men slik er det. Stortinget er det øvste organet og bruker makta si når fleirtalet i Stortinget vil. Kommunen er til sjuande og sist ein underordna del av statsapparatet.16 På lovleg vis kan ein kommune gå på tvers av eit stortingsfleirtal berre når kommunen sin rett er fastsett i lov eller forskrift. Dette handlar ikkje om den politiske fargen på regjering og kommunestyre. Våren 2001 var stortingsrepresentant John Alvheim (FrP) den rikspolitikaren som skarpast slo fast at det var slik, at dette var det normale. Han var leiar i sosialkomiteen på Stortinget og snakka og uttalte seg med ein viss autoritet når han presiserte at det ikkje kom på tale med eit unnatak i sjukehusboligsaka. I Oslo har bystyret delegert både makt og dagleg styring til byrådet. Eit reint Høgre-byråd tok i januar 1997 over styringa av hovudstaden. Når eit parti har byrådsmakta aleine, kan leiinga i dette partiet planlegge nye prosjekt utan forstyrrande innblanding frå andre. Oslo Høgre hadde klare visjonar da par-
18