Ongemak

Spiegeloog Tijdschrift voor de Afdeling Psychologie

Ongemak Mei 2018 - Jaargang 45 - Nummer 389

45e Jaargang nr. 389, mei 2018 ISSN 0166-1930 Spiegeloog is een blad voor de Afdeling Psychologie, Universiteit van Amsterdam w: spiegeloog.tumblr.com

REC-G Kamer -1.10 Nieuwe Achtergracht 129B 1018 WT Amsterdam t: 020 - 525 67 58 Postbus 15934 1001 NK Amsterdam e: spiegeloog-fmg@uva.nl

Hoofd-/Eindredactie Wolter de Boer & Maaike Posthuma.

To cringe or not to cringe In een klinisch witte kamer staat een hooggehakte en goedlachse dame te wachten op wat komen gaat. ‘Maybe this will be the magic I’m looking for,’ is de hoopvolle verwachting die ze even eerder in de camera uitgesproken heeft. In een volgend shot zien we een duidelijk slecht op z’n gemak zijnde man: ‘My strategy is: just go for the kiss, maybe I’ll be able to slip tongue.’ Hooggespannen verwachtingen dus, in deze beroemde scène van TLC’s Love at First Kiss.

De man loopt een lange gang door, slaat de hoek om en komt in de witte kamer oog in oog te staan met de dame.

Ze lachen lief naar elkaar, lopen op elkaar toe en stellen zich aan elkaar voor. Na wat een eeuwigheid lijkt voor de gespannen kijker, vraagt de man: ‘Can I kiss you?’ Als zij met ‘sure’ antwoordt nadert de man met zijn lippen stijf op elkaar de wang van de vrouw. Uiteindelijk buigt hij een beetje af naar links en mist doel, waarna hij zijn wang kort op de hare laat rusten en haar een first hug in plaats van een first kiss geeft. Ongemakkelijk.

Dat ongemak is het thema van de huidige Spiegeloog.

Julia verkende de werking van het plaatsvervangend schamen.

Rosa schreef over dat ongemakkelijke gevoel dat je hebt wanneer je iets zowel goed als slecht ervaart, en produceerde zo een mooi artikel over ambivalentie. Daniel schreef over het gebruik van ongemak in humor en Hannah interviewde Milou Deelen, die taboes rondom seksualiteit bespreekbaar probeert te maken nadat ze zelf uitgebreid met slut-shaming in aanraking was gekomen.

Martin zag de nieuwe film Mary Magdalene en Floris las het boek Awkward van Ty Tashiro. In deze Spiegeloog vindt u tweemaal de Op Kamers terug. Ook wij voelden ons een beetje ongemakkelijk toen we de foto van Bertjan Doosje (uit de Op Kamers van Protest, twee edities geleden) onder het vriendelijke gezicht van Richard Ridderinkhof afgedrukt zagen. Door een foutje in het drukproces is er een wisseltruc uitgevoerd. Daarom plaatsen we nu zowel de correcte rubriek van Ridderinkhof als een nieuwe Op Kamers met Frenk van Harreveld, bij wie Rosa en Lisanne langs zijn geweest. In de Rondvraag beantwoordt kersverse Brein & Cognitie-hoogleraar Hilde Geurts een vraag van Jan Henk Kamphuis over diagnostiek van autismespectrumstoornissen.

Op dat ons de foutjes dit nummer bespaard kunnen worden – dat scheelt ons weer een hoop cringen.

Maaike & Wolter

Redactie Wolter de Boer, Rosa Breed, Hannah Franssen, Daniel Lameriks, Maaike Posthuma, Floris Roelofs, Lisanne van der Velden, Martin Verloop, Julia Zegeling.

Aan dit nummer werkten mee Denny Borsboom, Hilde Geurts, Frenk van Harreveld, Richard Ridderinkhof.

Cover Via Wikimedia Commons.

Fotografie Rosa Breed, Hannah Franssen, Lisanne van der Velden, Martin Verloop.

Illustraties Chitra Mohanlal.

Opmaak en vormgeving Wolter de Boer & Maaike Posthuma.

Drukkerij Drukkerij de Raddraaier Van Ostadestraat 233 b 1073 TN Amsterdam 020 - 673 05 78 Reacties, commentaren en ingezonden brieven zijn van harte welkom. Voor lange artikelen die ter publicatie worden aangeboden, is het verstandig eerst contact op te nemen met de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen in te korten of te wijzigen. Spiegeloog verschijnt zeven keer per jaar. Niets uit deze uitgave mag vermenigvuldigd worden zonder schriftelijke toestemming van de redactie.

Inhoud

10

5 Ongemak in Humor

Cabaretiers die de randjes opzoeken

4

De Redactie Wie zijn wij?

5

Ongemak in Humor

8

Op Kamers

9

Cabaretiers die de randjes opzoeken Richard Ridderinkhof

Camera Obscura Mary Magdalene

23

Ambivalentie

Milou & Taboe

Het ongemak van gemengde gevoelens

Over slut-shaming en taboes

Kamers 16 Op Frenk van Harreveld

& Taboe 23 Milou Interview met Milou Deelen

Toren 17 Ivoren Ongemakkelijke situaties

26 Mededelingen Activiteiten voor studenten

18 Plaatsvervangende Schaamte

27 VSPA Agenda voor april & mei

Rasa 20 Tabula Awkward van Ty Tashiro

28 Bacchus Onkunde van het handen

Ongemak voor een ander

over slut-shaming en taboes

schudden

10 Ambivalentie Het ongemak van gemengde

21 Rondvraag Kamphuis aan Geurts

gevoelens

14 Wandelgang De meest ongemakkelijke

je dat...?

22 Wist Ongemakkelijke weetjes

situaties van UvA-studenten

Like ons op Facebook

Lees ons op tumblr

Universiteit van Amsterdam

De Redactie

Spiegeloog

Wolter de Boer 23 jaar Bachelor, Tweede Jaar

Rosa Breed 26 jaar Bachelor, Tweede Jaar

Hannah Franssen 23 jaar Bachelor, Arbeids- & Organisatiepsychologie

Daniel Lameriks 38 jaar Medewerker Onderwijsbureau Psychologie

4 Mei 2018

Maaike Posthuma 27 jaar Master, Filosofie en Antropologie

Lisanne van der Velden 18 jaar Bachelor, Propedeuse

Julia Zegeling 20 jaar Bachelor, Tweede Jaar

Floris Roelofs 25 jaar Research Master

Martin Verloop 24 jaar Master, Training & Development

Jouw naam hier?

Hou je van schrijven? Mail naar spiegeloog-fmg@uva.nl en word redactielid!

Ongemak in Humor We kennen het allemaal wel; een mislukte grap aanhoren van die ene oom die eigenlijk helemaal niet grappig is. Of in de zaal zitten bij een stand-up comedian die pijnlijk slecht blijkt te zijn. Sommige komieken gedijen echter uitstekend bij zulk ongemak en zoeken met opzet de rafelranden van humor op.

trachten te ‘verklaren’ (Kuipers, 2001). Op de eerste plaats is n 1981 organiseerde de Amerikaanse komiek Andy Kaufdat de superioriteitstheorie; een theorie die humor opvat als man (1949-1984) voor een groot publiek worstelwedstrijeen vorm van leedvermaak. Deze visie, die al terug te vinden den. Tijdens die wedstrijden worstelde hij in de gedaante is in de werken van onder meer Plato en Thomas Hobbes, ziet van zijn alter ego Tony Clifton, een vuige, mislukte smarteen grap als een plotseling gevoel van verhevenheid dat een lappenzanger, uitsluitend met vrouwen die hij in de ring ruw individu kan hebben ten opzichte van een ander. De grapomver duwde of hardhandig op de grond gooide. De worpenmaker voelt zich dus (even) superieur, ten koste van een steltoernooien werden opgenomen en uitgezonden tijdens het andere ‘verslagen’ partij: denk hierbij bijvoorbeeld aan etnihoogtepunt van de tweede feministische golf – was dat ongesche en racistische grappen (‘Een Turk, een Marokkaan en lukkig gekozen of juist bewust getimed door de toen inmideen Antilliaan zitten in de auto; wie rijdt er?’ Antwoord: ‘De dels beruchte humorist? En was het eigenlijk wel grappig om politie.’) en aan seksistische grappen (de populaire schoonnaar te kijken? Daarover verschilden de meningen, op z’n moeder-moppen en de domme blondjes-grappen). Lachen zachtst gezegd, maar wat het vooral opleverde: ongemakkeis volgens deze opvatting dus vooral kwetsen, uitsluiten en lijke en tenenkrommende televisie. Enerzijds buitelden tegenbeledigen – vaak wordt iets of iemand bespot of belachelijk standers over elkaar heen om Kaufman voor rotte vis uit te gemaakt (Kuipers, 2001). maken, anderzijds zagen Voor een deel gaat die voorstanders er direct de vlieger op, natuurlijk; de humor van in en zij hesen grappen waarin andede provocateur op een - Lachen is volgens deze opvatting dus ren worden beschimpt, schild. Waarom konden vooral kwetsen, uitsluiten en beledigen kent iedereen immers. deze laatstgenoemden En daarnaast, de supeeigenlijk zo lachen om rioriteitstheorie lijkt ook Kaufman, die vanaf de een kapstok te bieden zeventiger jaren piovoor ongemakkelijke humor: Andy Kaufman die vrouwen nierde in ongemakkelijke humor? Want wat was er nu eigenlijk opzichtig schoffeert, bijvoorbeeld. Maar denk ook aan cabagrappig aan een komiek die tijdens een liveshow uit The Great retier Hans Teeuwen, die in zijn onemanshow Dat dan weer Gatsby begon voor te lezen, net zo lang totdat al het publiek wel (2002) in de huid van een typetje een uiterst ongemakwas weggelopen (heel lang dus)? Of aan een komiek die tijkelijke sketch opvoert waarin hij het verschil tussen ‘blandens een optreden een slaapzak begon uit te pakken, daar verken en negers’ bijzonder gechargeerd uit de doeken doet. volgens midden op het podium in kroop, en er een kwartier Enfin, ondanks dat de superioriteitstheorie in zulke gevallen lang bewegingsloos in bleef liggen (met de ogen van honderhandvatten biedt en behulpzaam is bij het ‘verklaren’ van den verbouwereerde toeschouwers op hem gericht)? Om iets humor, is zij niet volledig: de theorie zegt weinig over grapzinnigs op die vragen te kunnen zeggen, dienen we eerst te pen waarin geen doelwit te herleiden is (absurdisme en taalkijken naar wat een grap tot een grap maakt – met andere loze humor bijvoorbeeld). woorden: waarom moeten we überhaupt om iets lachen?

Volgens de Amsterdamse sociologe Giselinde Kuipers (UvA) zijn er grofweg drie theorieën te onderscheiden die humor

Een andere theorie die onze lach nader onderzoekt, is de ventieltheorie. Deze theorie gaat niet zozeer over de aanlei-

5 Mei 2018

I

Spiegeloog

Tekst: Daniel Lameriks

Spiegeloog

6 Mei 2018

letterlijk voelbaar was – een aanhoudende, niet te stoppen ding van het lachen, maar meer over het effect van humor; schaterlach uit iedere hoek van de zaal was hoorbaar. Het namelijk de ontlading van spanning (Kuipers, 2001). Als leverde een slappe lach op die bij bepaalde generaties in het we lachen, ervaren we dat tweeledig: fysiek (natuurlijk) – collectieve geheugen gegrift staat. ons lichaam geeft zich over aan een lachbui – maar ook mentaal. In humor vindt namelijk vaak een opbouw van De laatste theorie die ik hier bespreek die licht werpt op spanning plaats, die bij het bereiken van een clou tot een humor, is de incongruentietheorie. Volgens deze theorie hoogtepunt komt. Dat is goed te zien in een van de oerlacht iemand als er iets gebeurt dat niet voldoet aan zijn vervormen van humor: het spelen van het spelletje ‘kiekeboe’ wachting; als zich iets voordoet dat niet klopt of niet past (opbouw van spanning, de clou, lachen). De ventieltheorie in zijn belevingswereld op dat moment. Er ontstaat dan een is aangevuld door de Weense arts en psychoanalyticus Sigincongruentie: ‘een mentale botsing tussen wat verwacht mund Freud, die stelde dat onderdrukte driften en instincwordt en wat er daadten die normaal niet werkelijk gebeurt’ (Kuigeuit mogen worden, pers, 2001). Lachen is met behulp van humor kunnen worden uitge- - Door iets dat komisch is af te pellen, kom volgens deze theorie leefd (Van Meijl, 2008). je bij het geraamte van de humor zelf uit - dus een reactie op een cognitief proces dat lijkt Volgens Freud lachen op verrassing of ontdekwe dus, kort gezegd, om king; iets is niet zoals je psychologische spanhet verwacht had. Denk bijvoorbeeld aan de volgende grap ningen los te kunnen laten. Het verschaft ons een ‘men(van Hans Teeuwen), waarin duidelijk een incongruentie aan tale pauze.’ Hoe functioneel een dergelijke ‘pauze’ kan zijn, te wijzen is: ‘Weet je wat me nu echt vermakelijk lijkt om te wordt goed geïllustreerd bij plechtigheden. Bij diplomadoen; met je net aangeschafte televisie teruggaan naar de uitreikingen, bijvoorbeeld, zien we goed hoe makkelijk een winkel en zeggen dat je de tv wil ruilen, omdat-ie stinkt.’ lach ons lichaam verlaat: een opgebouwde spanning vertaalt Ook het aloude beeld van iemand die uitglijdt over een banazich welgevallig in een rollende lach van een student, na een nenschil is er een voorbeeld van: er gebeurt voor je ogen iets misschien niet eens zo heel goed ingestudeerde grap van wat je totaal niet had zien aankomen – je belevingswereld een eveneens nerveuze scriptiebegeleider. Die ontlading is wordt voor even helemaal op z’n kop gezet. We zien overiook onmiskenbaar aanwezig bij ongemakkelijke humor. De gens over de hele wereld dezelfde lachreactie ontstaan na het lach die Kaufman aan een zaal ontlokte na een tenenkromuitglijden over die vermaledijde bananenschil, van Siberië tot mende sketch waarin hij een stotterende, hypernerveuze diep in de Amazonejungle, en van jong tot oud: de allereermoppentapper vertolkte, kwam voort uit een zorgvuldig ste respons is een niet te onderdrukken lach. Incongruenties opgebouwde spanning die er wel uit móest bij het publiek. triggeren dus blijkbaar iets universeels. Ook ongemakkelijke Een vergelijkbaar ongemak werd opgevoerd door cabarehumor is schatplichtig aan de incongruentieconstructie. tier Toon Hermans die in een beroemd geworden scène Neem bijvoorbeeld de Britse comedygroep Monty Python. aan zijn toneelmeester vraagt ‘even zijn nieuwe tennisracAl hun punchlines zijn te herleiden tot de incongruentieket uit de auto te halen,’ want dat wil hij graag tonen aan theorie: van de het publiek. Wat twee duellerende volgt is simpel: ridders die elkaars de toneelmeester ledenmaten is onderweg naar afhakken maar de parkeerplaats elkaar evengoed om het racket te blijven uitdagen halen en Hertot een gevecht, mans staat op tot de verkoper het podium te van de dierenwinwachten op hem, kel die weigert te minutenlang, erkennen dat de ong emakkelijk papegaai die hij rondkijkend en verkocht heeft schuchter rondaan zijn klant lopend. De sketch allang dood is. was natuurlijk De drie humorzorgvuldig ingetheorieën sluiten studeerd, maar elkaar niet uit en zo goed gespeeld bevechten elkaar dat het ongemak

Spiegeloog denkbaar, maar dat ongemak was nooit een doel op zich en het diende ook niet om enkel en alleen te choqueren (wat nog wel eens beweerd wordt). Zijn, en Kaufmans, provocaties dienden om platte, diepgewortelde clichés omver te werpen, om burgertrutterij te ontmaskeren en om bestaande kunstopvattingen ter discussie te stellen. ‘Ongemakkelijke humoristen’ kiezen per definitie niet voor de makkelijke weg.

Zij hopen de bestaande, gevestigde waarden en instituties (en de uitwassen daarvan) aan zelfreflectie te onderwerpen, en humor vanuit het allerbinnenste van haar kern te laten zien. <<

Bronnen

- [Afbeelding] Opgehaald op 3 april 2018 van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/50/Theo_van_Doesburg_Dadamatinée.jpg/.

- [Afbeelding] Opgehaald op 3 april 2018 van https://c1.staticflickr. com/4/3855/14391022818_e17050de1d_b.jpg/.

- Bossche, S. van den (2012). Grondlaag en pigment. Antwerpen: Garant.

- Kuipers, G. (2001). Goede Humor, Slechte Smaak. Amsterdam: Boom Uitgevers.

- Meijl, E. van (2008). Een onderzoek naar humortechnieken in tijdschriftenadvertenties. Masterscriptie, Faculteit Geesteswetenschappen, Universiteit Utrecht.

Mei 2018

niet om voorrang; ze bestaan naast elkaar en vullen elkaar aan. Veelal behandelen ze verschillende aspecten van humor (Van Meijl, 2008). ‘Ongemakkelijke humor’ blijkt, zoals we zagen, in ieder geval bol te staan van elementen uit alle theorieën. Het is dan ook een bijzondere humorrubriek binnen het overkoepelende geheel. Maar kunnen we al wat preciezer zien waarom dat zo is? Andy Kaufman is door toneelcritici ook wel als dadaïstisch humorist bestempeld. Ter opfrissing: de kunststroming Dada wilde tijdens en na de Eerste Wereldoorlog de maatschappij (wat daar nog van over was) en de kunst op grove wijze herzien (Van den Bossche, 2012).

De dadaïsten dreven de spot met alle normen en waarden van hun tijd, met name om discussie uit te lokken en een discours over zichzelf en de wereld om hen heen op gang te brengen. Daarin vallen natuurlijk paralellen te zien met het werk van Kaufman; deze komiek richtte op merkwaardige wijze de aandacht op zijn performance, juíst om met de bestaande waarden van die performance te (kunnen) spelen. Door iets dat komisch is af te pellen, kom je bij het geraamte van de humor zelf uit. Dat hoeft niet altijd mooi te zijn – in eerste instantie – maar het stemt wel tot nadenken over de inhoud ervan. Soms wordt dat ook wel anti-humor genoemd; opzettelijk niet grappig zijn, maar die intentie wel veinzen, zodat de ironie die daaruit voortkomt, wel weer grappig kan zijn. Eerdergenoemden, zoals Hans Teeuwen bijvoorbeeld, speelden ook met dat gegeven. Teeuwen creëerde op het podium de ongemakkelijkste situaties

7

Op Kamers

Richard Ridderinkhof - Gebouw G 1.19 Tekst & Foto’s: Wolter de Boer & Maaike Posthuma

Prof. dr. Richard Ridderinkhof is sinds 1993 werkzaam bij de Universiteit van Amsterdam en is sinds 2006 hoogleraar en hoofd van de afdeling Ontwikkelingspsychologie. Op het gebied van neurocognitieve ontwikkeling heeft hij baanbrekend onderzoek gedaan, met name over neurocognitieve veroudering. Deze Op Kamers is een rectificatie van de vorige editie, waarin verkeerde foto’s geplaatst waren.

MacIntosh

Spiegeloog

‘Toen ik met mijn promotieproject begon in 1988, was ik een van de allereerste medewerkers die een eigen computer kreeg. De Mac die ik had was nog één generatie ouder dan deze. Hier zit een harddisk in, maar wij hadden nog eentje zonder. Je had twee floppydisks, intern en extern, op de ene stond het hele operating system en op de andere stond Microsoft Word, je proefschrift en artikelen. Deze Mac doet het nog steeds en ik heb de floppydisks ook nog. Ik had op een gegeven moment een heel Mac-museum met zo’n beetje alle generaties, maar met de laatste verhuizing moesten we een hoop dingen weggooien, dus ik heb de leukste bewaard. Thuis heb ik de Mac zonder harddisk staan, die zet ik een enkele keer aan om te kijken of-ie het nog doet.’

8

Franse boekjes

Mei 2018

‘Ik ben heel erg van de oude boeken, maar de meeste heb ik eigenlijk allemaal thuis staan. Dat zijn vooral oude boeken over psychologie en lichaam en geest, sommige afkomstig uit de 17e eeuw. Deze komen allemaal uit de verzameling van Rita Fuik, nog uit de tijd van Barendregt [hoogleraar in de jaren zestig, red.]. Fuik was de eerste ontwikkelingspsycholoog, en de eerste (vrouwelijke) hoogleraar psychologie.

In haar tijd was de Frans-Zwitserse school heel dominant.

De boekjes vallen een beetje uit elkaar. Dat is typisch die Franse goedkope uitgave uit die tijd.

Wie weet staat er toevallig een zeldzaam exemplaar tussen. In Nederland vind je dit soort boekjes nergens meer, misschien in Parijs langs de Seine nog.’

Boekenkast

‘Deze mocht eigenlijk niet mee naar het nieuwe gebouw, maar onder het mom van burgerlijke ongehoorzaamheid heb ik het wel gedaan. Deze kast is van een voormalig hoogleraar Louis Oppenheimer. Toen hij met vervroegd emeritaat ging, wilde hij zijn houten boekenkasten kwijt. Ik vond alles mooier dan die witte kasten hier. In die kast stonden nog wat oude boeken, waaronder één van Spinoza, de Ethica. We waren toen net begonnen met het Spinoza Centre for Neuroimaging en eerlijk gezegd dacht ik: “Spinoza, who the fuck is that?” Ik heb het gelezen en vond het geweldig. Het blijkt een van de minst toegankelijke boeken te zijn van, maar ik vond dat helemaal niet. Er staat heel veel hedendaagse psychologie in, zoals theorieën over associatie, geheugen en vrije wil.’

Camera Obscura Tekst: Martin Verloop

Mary Magdalene

Toch staat in de film Mary Magdalene in eerste instantie Maria Magdalena zelf centraal, en niet Jezus. De film schetst een indringend portret van Maria Magdalena, de vrouw die haar familie te schande maakt door niet te trouwen met de man die voor haar is uitgezocht. Onbegrepen door haar familie, besluit ze om Jezus te volgen. Maar net zoals Maria Magdalena niet begrepen wordt door haar familie, wordt ook Jezus niet verstaan door zijn discipelen. Zijn leerlingen willen dat Jezus hen verlost van de Romeinen of dat Hij hun kinderen doet opstaan uit de dood. Maria Magdalena ziet het grote plaatje: Jezus is hier niet met een aards doel.

De centrale rol van Maria Magdalena als volgeling van Jezus in de film brengt een interessant thema aan het licht: de rol van de vrouw in een patriarchale samenleving of religie. De film stelt het vrouwelijk personage centraal. Dat blijkt ook uit de subtiele metamorfose die de gelijkenis van het mosterdzaadje in Mary Magdalene ondergaat. In het Bijbelverhaal is het een man die het mosterdzaadje plant dat uitgroeit tot het Koninkrijk Gods. In de film is het een vrouw. De keuze om een gelijkenis te veranderen die wordt verteld vanuit het perspectief van de man is interessant, omdat Jezus in de Bijbel ook gelijkenissen vertelt die het Koninkrijk Gods omschrijven vanuit het oogpunt van de vrouw.

De subtiele verandering is echter niet vergezocht, zeker omdat de film ook nog voordat de aftiteling rolt aanstipt dat Maria Magdalena door de paus recentelijk de ‘apostel

der apostelen’ is genoemd. Zij was namelijk degene die het goede nieuws van Jezus’ opstanding aan de apostelen bracht.

Niet alleen werd Maria Magdalena niet begrepen door haar familie, ook binnen de kerk was zij eeuwenlang onbegrepen. In The Passion of Christ was Maria Magdalena nog een prostituee, nu noemt de paus haar de ‘apostel der apostelen.’

Als vrouw doet Maria Magdalena niet onder voor de vele mannen die Jezus volgen. Zij zegent de menigte als Jezus voor het eerst het Onzevader-gebed uitspreekt. Maria Magdalena is het toonbeeld van de liefde die Jezus predikt; ze heeft God lief, evenals haar medemens. Ze staat daarmee vaak in scherp contrast met de mannen om haar heen. In een scène die zich opvallend genoeg afspeelt in Samaria, Israël, vormt Maria Magdalena een prachtig voorbeeld van barmhartigheid. De scène, die niet voorkomt in de Bijbel, doet denken aan de barmhartige Samaritaan die in de gelijkenis in de Bijbel, evenals Maria in de film, omziet naar mensen in nood.

De film is soms wat langdradig, maar wordt nooit saai. Dat is onder andere te danken aan Rooney Mara, die overtuigt in haar rol als Maria Magdalena. Het verhaal is vanzelfsprekend doordrenkt van religie, maar voor wie niet veel met religie opheeft kan Mary Magdalene ook een mooie film zijn. Het feministische karakter van de film spreekt aan. In de film is Maria Magdalena niet alleen gelijkwaardig aan de andere discipelen, ze is zelfs de ‘apostel der apostelen’. Juist omdat Maria Magdalena door haar familie en binnen het christendom lang niet werd begrepen, ontroert de film. Anno 2018 wordt Maria Magdalena wél begrepen.

Deze film is nu te zien in de bioscoop.

Regie: Garth Davis

Spiegeloog

lak voor Pasen ging de film Mary Magdalene in première in Nederland. Niet geheel toevallig, omdat Maria Magdalena de eerste getuige geweest zou zijn van Jezus’ opstanding uit de dood. Zijn herrijzenis wordt tijdens Pasen door christenen gevierd en herdacht.

9 Mei 2018

V

Ambivalentie

Het ongemak van gemengde gevoelens Stel je voor: je bent uit eten met een date. Het is een gezellige avond, maar jammer genoeg heeft je date niet echt goede (om maar niet te zeggen: ronduit walgelijke) tafelmanieren. In een dergelijke situatie voel je je dus tegelijkertijd zowel goed als slecht over iets of iemand. Dit dubbele gevoel wordt ambivalentie genoemd.

Wat is ambivalentie precies?

Tekst: Rosa Breed

Spiegeloog

10

H

et woord ambivalentie betekent ‘twee waarden hebbend’ en is afgeleid van de Latijnse woorden ambi (‘van twee of meer kanten’) en valere (wat onder andere ‘waard zijn’ betekent; Van Der Sijs, 2010). Iets is dus twee of meer dingen tegelijkertijd ‘waard.’ In de psychologie wordt vooral gesproken over attitudinal ambivalence. Dat is een toestand waarin iemand tegelijkertijd zowel positieve als negatieve gevoelens heeft jegens een andere persoon, een situatie of een object (Gardner, 1987). Ambivalentie wil dus zeggen dat iets twee kanten tegelijk heeft, zowel een positieve als een negatieve. Daardoor roept zo’n situatie gemengde of dubbele gevoelens op.

begroeten, maar hij of zij loopt je straal voorbij. Het kan zijn dat deze persoon je gewoon niet gezien heeft. Het kan echter ook zo zijn dat hij of zij je wel gezien heeft, maar je negeert. Er zijn in deze situatie dus meerdere interpretaties mogelijk – deze situatie is ambigu. Daarnaast kan deze situatie ook verschillende gevoelens oproepen. Misschien vind je het jammer dat deze persoon voorbijliep, maar ben je tegelijkertijd ook een beetje opgelucht omdat je eigenlijk geen tijd had voor een praatje. In dat geval heb je gemengde gevoelens over de gebeurtenis en is er sprake van ambivalentie.

Mei 2018

Het woord ambivalentie is eigenlijk nog helemaal niet zo oud. De Zwitserse psychiater Eugen Bleuler gebruikte als eerste de Duitse variant van dit woord, Ambivalenz, in 1910 In strips wordt ambivalentie vaak afgebeeld als een engel(Van der Sijs, 2010). Bleuler was psychoanalyticus, en nadat tje en een duiveltje die rond het hoofd van een stripfiguur hij het woord bedacht zweven. Terwijl het had, ging ook zijn colengeltje de stripfiguur lega Freud het veelvuldig aanmoedigt om te gaan - In strips wordt ambivalentie vaak gebruiken. Het voelen helpen, zegt het duiveltje: ‘Poeh, waarom zou afgebeeld als een engeltje en een duiveltje - van ambivalentie werd door hen gezien als jij je inspannen? Laat iets ‘gezonds.’ Hierbij iemand anders het maar konden namelijk posioplossen.’ En wanneer tieve en negatieve gevoelens tegelijkertijd bewust ervaren het duiveltje de stripfiguur influistert om het stuk taart dat worden. Als een van de twee kanten van het gevoel volledig voor iemand anders bestemd is te pakken zegt het engeltje: onbewust bleef was er sprake van een ‘afweermechanisme:’ ‘Ja, maar dat is niet aardig. Jij hebt al gehad!’ splitsing, waardoor allerlei psychische klachten zouden ontstaan (Stroeken, 2013).

Ambivalentie lijkt een beetje op ambiguïteit, maar is niet helemaal hetzelfde. Ambiguïteit verwijst naar situaties waarin Tegenwoordig zijn het vooral sociaal psychologen die meerdere interpretaties mogelijk zijn (Gerrig & Zimbardo, onderzoek doen naar attitudinal ambivalence. Attitudi2002). Het gaat daarbij vooral om de verschillende betekenal ambivalence heeft daarbij niet alleen betrekking op nissen die iets kan hebben, en niet zozeer om de waarde die gevoelens, maar ook op andere vormen van evaluatie, het voor iemand heeft. Er hoeft bij ambiguïteit bovendien zoals iemands mening of ideeën over iets (Van Delft, niet altijd sprake te zijn van een gevoel. Een plaatje waarin 2004). Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen je zowel een vaas als twee gezichten kunt zien, bijvoorbeeld, potentiële ambivalentie en gevoelde ambivalentie. is eveneens ambigu (Alley Dog, z.j.). Stel je voor dat je op straat iemand ziet die je kent. Je zwaait om deze persoon te

Wanneer iemand niet alleen tegenstrijdige evaluaties heeft, maar zich ook nog bewust is van die tegenstrijdigheid, kan dit een ongemakkelijk gevoel oproepen. Dit ongemakkelijke

gevoel wordt ‘gevoelde ambivalentie’ genoemd (Van Delft, 2004). Gelukkig hoeven mensen zich niet de hele dag door ongemakkelijk te voelen over al hun inconsistente ideeën en gevoelens. Of potentiële ambivalentie ook maakt dat iemand zich ongemakkelijk voelt, is afhankelijk van drie dingen: toegankelijkheid van de tegengestelde evaluaties in het geheugen, iemands persoonlijkheid en de situatie.

Daarnaast spelen ook individuele verschillen een rol bij de vraag of potentiële ambivalentie tot een ongemakkelijk gevoel lijdt. Sommige mensen hebben er geen moeite mee om tegenstrijdige dingen te denken of vinden, terwijl andere mensen zich er erg oncomfortabel bij kunnen voelen (Van Delft, 2004). Uit onderzoek blijkt dat vooral mensen met een voorkeur voor consistente informatie, die ze kunnen integreren met informatie die ze al hebben, zich ongemakkelijk voelen wanneer ze zich bewust worden van hun ambivalentie. Ze worden dan geconfronteerd met informatie die niet consistent is. Wanneer ze zich niet bewust zijn van deze (potentiële) ambivalentie, voelen ze zich echter niet ongemakkelijk. Mensen zonder een voorkeur voor consistente informatie voelen zich daarentegen veel minder ongemakkelijk bij (potentiële) ambivalentie, zelfs wanneer ze zich bewust zijn van hun tegenstrijdige evaluaties (Newby-Clark, McGregor, & Zanna, 2002). Ook mensen die zich sneller ongemakkelijk voelen in ambigue of onduidelijke situaties, zullen zich eerder ongemakkelijk voelen bij hun (potentiële) ambivalentie (Nowlis, Kahn, & Dhar, 2002). Mensen die het prettig vinden om diep na te denken over dingen, voelen zich daarentegen juist minder snel ongemakkelijk wanneer ze zich bewust worden van hun tegenstrijdige meningen of ideeën. Ze vinden het namelijk minder vervelend om diep na te gaan denken over deze tegenstrijdigheid, en zo kunnen ze tot een ‘oplossing’ komen (Van Delft, 2004).

Ten slotte kan ook de situatie bepalen of ambivalentie ongemakkelijk aanvoelt. Vooral als een beslissing genomen moet worden waarvan de

Spiegeloog

Allereerst moeten de tegenstrijdige evaluaties tegelijkertijd toegankelijk zijn in het geheugen (Van Delft, 2004). Wanneer je net hebt geroepen dat je ‘X’ stom vindt en iemand wijst je erop: ‘Maar vijf minuten geleden vond je ‘X’ toch nog leuk?’ voel je je waarschijnlijk een beetje ongemakkelijk. Als je zelf allang was vergeten wat je vijf minuten geleden vond en niemand je erop wijst dat je mening sindsdien sterk veranderd is, dan is er niets aan de hand. Je kunt dan met een gerust hart tegenstrijdige dingen blijven vinden, zonder het ongemak van enige bewust gevoelde ambivalentie.

11 Mei 2018

Potentiële ambivalentie kan vastgesteld worden door aan iemand te vragen in hoeverre een aantal verschillende positieve en negatieve kenmerken van toepassing zijn op een bepaald object. Als iemand vindt dat zowel positieve als negatieve kenmerken op dit object van toepassing zijn, is er sprake van ambivalentie. Iemand heeft dan dus op hetzelfde moment meerdere tegenstrijdige meningen over eenzelfde ding. Potentiële ambivalentie zou je kunnen berekenen door de positieve en negatieve evaluaties die je gemeten hebt bij elkaar op te tellen. Als iemand een situatie bijvoorbeeld zowel ‘+5’ als ‘-5’ vindt, is de uiteindelijke waarde nul. Maar dit brengt een rekenprobleem met zich mee, want iemand die geen enkele mening over diezelfde situatie heeft, zou eveneens op nul uitkomen. Dat is een beetje vreemd: er is een groot verschil tussen een situatie waarin iemand iets heel erg leuk en tegelijkertijd super stom vindt, en een situatie waarin het iemand helemaal niets kan schelen (Kaplan, 1972). Om dit probleem op te lossen werden allerlei andere manieren bedacht om ambivalentie uit te rekenen. Inmiddels zijn er een heleboel verschillende manieren van berekenen in omloop (Van Delft, 2004), want wie wil er nou niet zijn gevoelens uitrekenen met een wiskundige formule?

Soms wordt bij deze berekeningen een onderscheid gemaakt tussen affectieve ambivalentie (wanneer iemand gemengde gevoelens heeft), cognitieve ambivalentie (wanneer iemands meningen of ideeën tegenstrijdig zijn) en affectief-cognitieve ambivalentie (wanneer gedachten en gevoelens over iets niet met elkaar overeenkomen: als je iets wilt doen, maar weet dat het onverstandig is; of als je weet dat je iets zou moeten doen, maar er geen zin in hebt). Affectief-cognitieve ambivalentie wordt ook wel het ‘heart versus mind conflict’ genoemd (Van Delft, 2004).

Spiegeloog

12

uitkomst onzeker is, kan ambivalentie een ongemakkelijk gevoel geven. Zo’n situatie roept bovendien niet alleen lichamelijke spanning op, maar ook emoties als angst en spijt (Van Harreveld, Rutjens, Rotteveel, Nordgren, & Van Der Pligt, 2009).

als deze vermeende raketaanval niets meer was dan een fout in het computersysteem, was het beter om niets te doen.

Een aanval door de Sovjet-Unie zou namelijk een tegenaanval vanuit de Verenigde Staten uit kunnen lokken en zelfs kunnen leiden tot een kernoorlog.

Attitudinal ambivalence wordt soms vergeleken met cognitieve dissonantie. Cognitieve dissonantie ontstaat wanneer iemands gedrag niet in lijn is met wat iemand vindt dat hij of zij zou moeten doen (Festinger, 1957). Iemand wil bijvoorbeeld stoppen met roken, maar rookt na dit besluit in korte tijd een heel pakje sigaretten op. Deze tegenstrijdigheid tussen wat iemand wil doen en het uiteindelijke gedrag roept een ongemakkelijk gevoel op: cognitieve dissonantie. Om dit ongemakkelijke gevoel te verminderen past iemand zijn of haar mening over het gedrag aan: ‘Ach, zoveel kwaad kan een pakje sigaretten toch ook niet.’ Waar het bij cognitieve dissonantie gaat om een tegenstelling tussen het gedrag en de evaluatie van dit gedrag, gaat het bij attitudinal ambivalence juist om een tegenstelling binnen de evaluatie, bijvoorbeeld tussen twee verschillende gevoelens (Van Delft, 2004). Mensen die attitudinal ambivalence ervaren zouden daarom gemotiveerd zijn om hun mening of gevoel over een object aan te passen, zodat deze evaluatie minder ambivalent wordt. Daardoor hoeven ze zich minder ongemakkelijk te voelen. Dit maakt dat hun mening of gevoel ook minder stabiel is en makkelijker zal veranderen.

Wanneer mensen een beslissing moeten nemen waarover ze ambivalent zijn, zijn ze vaak gemotiveerd om informatie op te zoeken die te maken heeft met deze keuze en diep over deze informatie na te denken. Op die manier kunnen ze een minder ambivalente mening over de situatie proberen te vormen (Van Delft, 2004). Bovendien kunnen ze op die manier proberen hun onzekerheid te verminderen (Maio, Bell, & Esses, 1996; Jonas, Brömer, & Driehl, 1997). Dit is het eerste wat Petrov gedaan had toen het alarm afging: hij had het team dat de satellietbeelden bekeek gevraagd of zij de raketaanval die het computersysteem detecteerde konden bevestigen (Aksenov, 2013). De informatie die hij kreeg was echter niet in lijn met het alarm van het computersysteem: op satellietbeelden was niet duidelijk een raketaanval te zien.

In dit geval maakte de extra informatie de situatie dus juist nog meer onzeker en het zou goed kunnen dat die onduidelijkheid tot nog meer spanning leidde.

Mei 2018

Mensen gaan echter niet altijd op zoek naar nieuwe informatie wanneer ze een lastige beslissing moeten nemen. Ze kunnen ook op zoek gaan naar manieren om de lastige beslissing uit Op 26 september 1983 detecteerde het nucleaire - Een aanval door de Sovjet-Unie zou een de weg te gaan. Dit kan door het nemen van waarschuwingssysteem van de Sovjet-Unie de tegenaanval van de VS uit kunnen lokken - de beslissing uit te stellen, maar ook door de lancering van een nucleeigen verantwoordelijkaire raket vanuit de Verheid voor deze beslissing enigde Staten, die met te ontkennen (Van Harreveld, Van der Pligt, & De Liver, hoge snelheid op de Sovjet-Unie afkwam. Het bleef niet 2009). Wanneer er bij het nemen van een beslissing geen bij deze ene raket: al gauw detecteerde het waarschuwingseigen keus is, treedt er namelijk ook geen cognitieve dissosysteem de lancering van nog vier raketten. Hoewel dit nantie op (Wicklund & Brehm, 1976). Uitstellen was voor computersysteem raketlanceringen registreerde, vond het Petrov niet echt een optie; hij had ongeveer 23 minuten om (menselijk) team dat de satellietbeelden bekeek echter geen te reageren voor de raketten de Sovjet-Unie zouden bereiken aanwijzingen voor een raketaanval. Dit was dus duidelijk (Aksenov, 2013). De verantwoordelijkheid voor de beslissing een ambigue situatie. De officier on duty op dat moment was ontwijken kon Petrov echter wel heel makkelijk: er was een Stanislav Petrov. Het protocol was duidelijk. Wanneer het protocol dat hem precies vertelde wat hij in zo’n situatie computersysteem waarschuwde voor een raketaanval, moest moest doen: hij moest zijn superieuren op de hoogte stelhij alarm slaan bij zijn superieuren, of de satellietbeelden len van de situatie. Daarmee zou de verantwoordelijkheid het alarm nou bevestigden of niet. Maar alarm slaan kon bij zijn superieuren komen te liggen. Petrov hoefde dus geen ernstige gevolgen hebben, zelfs als het alarm later vals zou verantwoordelijkheid te nemen over de beslissing om wel of blijken te zijn (Aksenov, 2013). Wat zou Petrov doen? geen raketaanval in te zetten. Hij had de optie om – zonder na te hoeven denken of verantwoordelijkheid te nemen – Het kan bijna niet anders dan dat Petrov ambivalentie het protocol te volgen. voelde. Hij moest een beslissing nemen. Zou hij het protocol volgen en zijn superieuren informeren over de dreiging, of Behalve dat twijfel en ambivalentie ongemakkelijke gevoezou hij afwachten en niets doen? De situatie was ambigu en lens zijn om te ervaren, worden ze ook door de maatschappij de uitkomst was onzeker. Als het computersysteem terecht vaak als negatief gezien. Van een leider wordt bijvoorbeeld een raketaanval gedetecteerd had, was het de taak van het daadkrachtig optreden verwacht (Psychology Wiki, z.j.). Een leger om zo snel mogelijk een tegenaanval in te zetten. Maar

- Alley dog (z.j.) Ambivalentie. Psychology Student’s Best Friend.

Opgehaald op 19 maart 2018 van: https://www.alleydog.com/glossary/definition.php?term=Ambiguity/.

- Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Evanston, IL, Row, Peterson.

- Gardner, P. L. (1987). Measuring ambivalence to science. Journal of Terug naar Petrov en zijn lastige dilemma. Petrov besloot Research in Science Teaching, 24(3), 241–247. om niets te doen. In een interview met de BBC (Aksenov, - Gerrig, R. J., & Zimbardo. P. G., Psychology And Life, 16/e.

2013) vertelde hij: ‘I Boston: Allyn and Bacon. had all the data [to suggest Opgehaald op 19 maart there was an ongoing missile van: http://www.apa.

- Als je gevoel je waarschuwt dat er iets niet 2018 attack]. If I had sent my org/research/action/glosklopt, kun je misschien beter luisteren report up the chain of comsary.aspx/. mand, nobody would have - Jonas, K., Broemer, P., & said a word against it.’ Als Diehl, M. (2000). AttitudiPetrov het protocol in nal ambivalence. European werking had gezet door zijn leidinggevenden in te lichten, review of social psychology, 11(1), 35-74. was waarschijnlijk uiteindelijk het bevel gegeven om de Ver- Kaplan, K. J. (1972). On the ambivalence-indifference problem in enigde Staten aan te vallen. Petrov durfde te twijfelen, maar attitude theory and measurement: A suggested modification of the hij wist niet of zijn leidinggevenden dat ook zouden doen semantic differential technique. Psychological bulletin, 77(5), 361. en daarom deed hij niks. Niets doen was die nacht misschien - Maio, G. R., Bell, D. W., & Esses, V. M. (1996). Ambivalence wel het dapperste wat hij kon doen. and persuasion: The processing of messages about immigrant groups.

Journal of Experimental Social Psychology, 32(6), 513-536.

Zo’n 23 angstaanjagende minuten later werd duidelijk dat de - Newby-Clark, I. R., McGregor, I., & Zanna, M. P. (2002). Thinraketaanval – gelukkig – vals alarm was geweest. De Sovjetking and caring about cognitive inconsistency: When and for whom does Unie was die nacht niet aangevallen. Stanislav Petrov zou attitudinal ambivalence feel uncomfortable? Journal of Personality and de geschiedenis in gaan als ‘de man die misschien wel de Social Psychology, 82(2), 157–166. wereld heeft gered’ (Aksenov, 2013). Als Petrov niet naar - Nowlis, S. M., Kahn, B. E., & Dhar, R. (2002). Coping with zijn twijfel had durven luisteren was die nacht misschien een ambivalence: The effect of removing a neutral option on consumer attikernoorlog in gang gezet, waarin de hele wereld meegesleept tude and preference judgments. Journal of Consumer Research, 29, had kunnen worden. Misschien zat jij hier nu dan wel niet 319–334.

Spiegeloog te lezen.

- Psychology Wiki (z.j.) Ambivalence. Opgehaald op 20 maart 2018 van: http://psychology.wikia.com/wiki/Ambivalence/.

Hoewel ambivalentie een ongemakkelijk gevoel is, kan het in - Stroeken, H. (2013). Ambivalentie. Psychoanalytisch woordenboek. sommige situaties dus ook een functie hebben. Als je gevoel Opgehaald op 19 maart 2018 van: https://www.psychoanalytischje waarschuwt dat er iets niet klopt, kan je daar misschien woordenboek.nl/lemmas/ambivalentie/. maar beter naar luisteren. Misschien zou je er zelfs de wereld - Van Delft, M. (2004). The causes and consequences of attitudinal mee kunnen redden. Maar laten we hopen dat je nooit in een ambivalence. Opgehaald op 19 maart 2018 van: situatie terechtkomt waarin je zo’n zwaarwegende beslissing https://web.archive.org/web/20141031024457/http://dare.uva. hoeft te nemen. Want in vergelijking met de spanning die nl/cgi/arno/show.cgi?fid=10590/. zo’n beslissing met zich meebrengt, valt het ongemak van - Van Harreveld, F., Rutjens, B. T., Rotteveel, M., Nordgren, L. F., een onsmakelijke date nog wel mee. << & Van Der Pligt, J. (2009). Ambivalence and decisional conflict as a cause of psychological discomfort: Feeling tense before jumping off the Over de gebeurtenissen in de nacht van 26 september 1983 is door fence. Journal of Experimental Social Psychology, 45(1), 167-173. regisseur Peter Anthony in 2014 een mooie documentaire gemaakt: - Van Harreveld, F., Van der Pligt, J., & de Liver, Y. N. (2009).

The man who may have saved the world. Deze documentaire wordt The agony of ambivalence and ways to resolve it: Introducing the donderdag 26 april uitgezonden op NPO 2, en is tot zeven dagen na MAID model. Personality and Social Psychology Review, 13(1), de uitzending online te bekijken op www.vpro.nl.

45-61.

- Van der Sijs, N. (2010) Ambivalent. Etymologiebank. Opgehaald op 19 maart 2018 van: http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/ Bronnen ambivalent/.

- [Afbeelding] Opgehaald op 3 april 2018 van https://cdn.pixabay.

- Wicklund, R. A., & Brehm, J. W. (1976). Perspectives on cognitive com/photo/2015/06/05/21/14/discordance-798855_960_720. dissonance. Hillsdale, New Jersey: Erlbaum. jpg/.

- Aksenov, P. (2013). Stanislav Petrov: The man who may have saved the world. BBC Russia. Opgehaald op 20 maart 2018 van: http:// www.bbc.com/news/world-europe-24280831/.

Spiegeloog

politiek leider wordt al snel als onbetrouwbaar afgeschilderd als hij te vaak van mening verandert. Van de manager of baas van een bedrijf wordt een duidelijke koers verwacht.

Als deze te veel twijfelt wordt dit als ‘zwak’ gezien. Maar is dit eigenlijk wel terecht?

Mei 2018

13

De Wandelgang Tekst & Foto’s: Hannah Franssen & Martin Verloop

Ongemakkelijke situaties komen overal en altijd voor, op de meest ongeschikte momenten. Deze ongemakkelijke herinneringen draag je voor de rest van je leven mee, en de hoeveelheid ervan zal immer stijgen.

Spiegeloog was hier nieuwsgierig naar en vroeg aan de UvA-student: ‘Wat is de meest ongemakkelijke situatie die je ooit hebt meegemaakt?’

Spiegeloog

Niels: ‘Ik was uitgeweest omdat ik de volgende dag jarig was en ik had een meisje mee naar huis genomen. De volgende ochtend kwam ik beneden en toen zat plots mijn hele familie daar. Het meisje dat ik had meegenomen, die ik zelf niet eens kende, stond daar een beetje van: “Hoi…” Mijn familie heeft het er soms nog steeds over, ik heb het ook teruggekregen in mijn Sinterklaasgedicht. Ik woonde toen nog bij mijn ouders, dan kunnen dat soort dingen gebeuren.’

14 Mei 2018

Maria: ‘Een jongen die ik kende van de middelbare school vroeg mij mee naar een gala, omdat het hem ‘gewoon gezellig’ leek.

Hij zag het als een vriendschappelijke date. Eenmaal daar hadden we er een leuke dag op zitten en brak na het diner het feest aan, waar hij opeens recht voor me kwam staan en zei: “Ik denk dat wij nu met elkaar moeten gaan.” Ik heb heel hard “NEE!” geroepen en ben weggelopen, ik zag hem namelijk totaal niet zitten. We hebben elkaar daarna nooit meer gesproken.’

Iris: ‘Ik had pas een gala en er was een date voor me geregeld. Toen we bij de bus kwamen, zei hij al dat hij soms wagenziek werd. Hij wilde daarom liever bij het gangpad zitten. Op een gegeven moment begon hij boertjes te laten, en toen opeens kwam het eruit. Alles zat onder de kots, en ik zat dus bij het raam. Ik kon geen kant op. Op de terugweg ben ik maar naast iemand anders gaan zitten.’

Twan: ‘Ik had vorige week nog iets ongemakkelijks. Ik was op de UvA aan het leren en ik moest naar de wc. Dus ik deed een wc-hokje open, en toen stond er iemand. Zijn broek was nog niet naar beneden, maar er lag allemaal wc-papier op die rand. Hij was zich klaar aan het maken om in de bieb eens goed naar de wc te gaan. En toen kwam ik hem later ook nog tegen, ik denk dat dat nog het meest ongemakkelijke was.’

Veera: ‘I went on a date with this guy, but I didn’t know it was a date.

We were still in high school and next to our high school there was this art museum. So we went there and it was snowing and dark outside, it was really romantic. He tried to make a move, but I hadn’t realized we were on a date. That was so awkward, because we were really good friends. I kind of had to push him away.’

Sybren: ‘Afgelopen vrijdag stonden we in de kroeg en we hadden het over piercings, en een kerel zegt: “Ik heb een piercing in mijn eikel zitten.” Wij kenden hem verder niet, maar we zeiden: “Laat zien dan!” En binnen twee seconden haalde hij gewoon z’n lul uit z’n broek in de kroeg. Ik schrok echt van hoe groot die piercing was.’

Spiegeloog

Floor: ‘Ik moet meteen denken aan die keren dat je iets een beetje belachelijk maakt en degene waar je mee praat heeft dat dan gewoon in bezit. Ik maakte een keer een auto heel belachelijk, dat had ik zelfs onderbouwd. Ik zei: “Ik hoorde op de radio dat dit echt de lelijkste auto ter wereld is.” Toen bleek het dat haar vader zo’n auto had.

Het ging over een Multipla, zo’n Fiat met een bochel.’

Eva: ‘Op de sportschool was ik laatst eens op de loopband aan het rennen en toen viel mijn telefoon uit m’n handen. Ik was heel even vergeten dat ik op een loopband stond, dus ik wilde de telefoon oppakken. Toen viel ik natuurlijk vol op m’n bek en gleed ik eraf, in het zicht van de hele sportschool. Dat was wel een beetje gênant. Gelukkig heb ik me niet heel erg bezeerd.’

Kristina: ‘Het standaard blauwtje lopen is altijd heel ongemakkelijk. Het is altijd heel lastig in te schatten of meiden op meiden vallen of niet. En het is awkward als je je volledige charmes in de strijd gooit en ze blijkt dan hetero te zijn.

Dat gebeurt wel vaak. Treurig, maar vooruit – hoort erbij.’

Mei 2018

Bo: ‘Het zal vast iedereen wel eens overkomen zijn, maar ik ben zojuist per ongeluk de mannen-wc ingelopen. Ik kwam er pas achter dat het de mannen-wc was toen ik het hokje uitkwam. Ik werd niet eens heel raar aangekeken, maar ik voelde me er wel erg ongemakkelijk bij.’

15

Op Kamers

Frenk van Harreveld - Gebouw G 2.16 Tekst & Foto’s: Rosa Breed en Lisanne van der Velden

Frenk van Harreveld is associate professor Sociale Psychologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is verbonden aan het Uncertainty Lab, waar hij onder andere ambivalentie, omkeerbaarheid van beslissingen en spijt onderzoekt. Ook schreef hij samen met professor Joop van der Pligt een populair-wetenschappelijk boek over bijgeloof. Daarnaast onderwijst Van Harreveld verschillende vakken bij Sociale Psychologie.

Platen aan de muur

Spiegeloog

16

Beker ‘Cal’

Mei 2018

‘Ik heb hier aan de UvA gestudeerd, maar deed mijn afstudeeronderzoek in Berkeley, in Californië. Mijn liefde voor wetenschappelijk onderzoek is hier verder gegroeid. Daar is deze beker een herinnering aan. Ik moest pas weer aan deze tijd denken, er is nu een serie op Netflix: Manhunt: Unabomber. De Unabomber was rond de jaren 90 de meest gezochte man in Amerika. Hij verzond onder politieve motieven bombrieven en daar vielen een aantal slachtoffers bij. Hij vond de wereld onrechtvaardig; belangrijke dingen waren volgens hem niet eerlijk verdeeld in de wereld. Hij communiceerde hierover met mijn begeleider in Berkeley. Mijn begeleider was eigenlijk de enige die post van de Unabomber kreeg die niet ontplofte. Toen ik daar zat werd de Unabomber gepakt. Daarna werd het superdruk in ons lab. Telkens belden bekende Amerikaanse tv-programma’s, waarna wij hen moesten vertellen dat mijn begeleider niet aanwezig was.’

‘Deze plaat is niet van mij, het is de erfenis van mijn promotor Joop van der Pligt. Hij was decaan en onderwijsdirecteur bij de opleiding Psychologie, en is minimaal twintig jaar programmagroep-voorzitter van de afdeling Sociale Psychologie geweest. Hij heeft aan de wieg gestaan van de Sociale Psychologie in Nederland. Een aantal jaar geleden is hij onverwacht overleden. Deze platen hingen altijd op zijn kamer. Ze bleven over nadat zijn familie de spullen hadden meegenomen die ze wilden hebben, dus ik heb ze toen overgenomen. Edward Hopper vind ik wel tof. Het is voor mij vooral iets dat gekoppeld is aan Joop. Hij was niet alleen mijn promotor, maar ook mijn mentor, een goede vriend, iemand van wie ik veel hield, en die ik nog steeds erg mis.’

Bruin bankje

‘Dit is een lelijk oud bankje van Artifort. Dat is een chic design-merk uit de jaren 60 en 70. Het stond vroeger bij mij thuis en daarvoor stonden dit soort bankjes altijd bij mijn ouders. Ik ben een kind van de jaren 70. Zo’n tijd waarin alles bruin en oranje was en waarvan veel mensen nu denken: “Waarom?” En dat begrijp ik heel goed. Maar voor mij is dit een nostalgisch bankje, een herinnering aan mijn vroege jeugd. Ik zit er zelf nooit op, anderen wel eens. Het zou leuk zijn als er een verhaal achter zat over dat ik mensen er ongemakkelijk op laat zitten zodat ik op ze neer kijk, en met ze zou onderhandelen. Maar nee, helaas is dat niet zo.’

Ivoren Toren

et meest opvallende aan ongemakkelijke situaties is dat er zo veel van zijn. Je stapt de lift uit, beseft dat je op de verkeerde verdieping bent, en schuifelt verontschuldigingen stamelend weer terug. Je staat college te geven en wilt een formule op het bord schrijven, maar halverwege blijk je vergeten te zijn wat er onder de deelstreep staat. Je spreekt onverhoopt je vriendin aan met de naam van je ex, je hebt geen idee wie die mevrouw is die tegen je aan staat te praten alsof jullie oude vrienden zijn of je laat een harde scheet zonder dat je in de gaten hebt dat er iemand achter je staat. De lijst is eindeloos.

De ongemakkelijke situatie is dus een veelvoorkomend fenomeen, dat in het leven van de mens ongetwijfeld een belangrijke rol speelt. Toch is er niet veel empirisch onderzoek naar gedaan. Ik ken alleen kwalitatief onderzoek waarbij men het zogenaamde narratief van ongemakkelijke situaties probeerde te achterhalen (narratief is postmodern jargon dat zoiets als ‘verhalende beschrijving’ betekent). Hoofdconclusie van dat onderzoek was dat er nauwelijks een gemeenschappelijke factor te ontdekken is in de beschrijvingen die mensen geven van ongemakkelijke situaties, behalve dan dat het situaties zijn waarin mensen zich ongemakkelijk voelen. Dat lijkt mij een verstandige conclusie. De ongemakkelijke situatie is een zogenaamd ‘open concept,’ wat betekent dat je niet van tevoren kunt aangeven wat eronder valt. Open concepten, die zich moeilijk laten vastpinnen in een definitie, zijn schering en inslag in de psychologie. Daarom is het ook zo’n moeilijke wetenschap.

Dat neemt niet weg dat er psychologisch gezien heel wat zinnigs te zeggen valt over de structuur en functie van ongemakkelijke situaties. Qua structuur is in de literatuur bijvoorbeeld opgemerkt dat ongemakkelijke situaties vrijwel altijd draaien om een afwijking tussen de situatie zoals die is, en de situatie zoals die volgens een bepaalde sociale norm zou moeten zijn. Daarnaast roepen ongemakkelijke situaties gedrag op: je moet er iets mee, en zelfs als je niets doet, voelt dat aan als een actie. Samen suggereren die structuureigenschappen de functie van de ongemakkelijke situaties: zij spelen een rol in onze sociale thermostaat. Die thermostaat voelt aan of alles sociaal gezien nog in orde is in de wereld om ons heen, en als dat niet zo is roept hij gedrag op dat de orde moet herstellen.

De ongemakkelijke situatie berust dus op een psychologische signaalfunctie die aangeeft dat er een probleem is in

de sociale wereld. Dat probleem moet worden opgelost met gedrag. Dat gedrag kan van alles zijn; lachen (meestal schaapachtig), een grapje maken, boos worden of weglopen. Het evolutionaire nut van zo’n signaalfunctie is evident: ‘Als ik niet op tijd in de gaten heb dat ik op de tenen van het alfamannetje sta, dan loopt het slecht met mij af.’

Dat verklaart ook waarom de ongemakkelijke situatie een open concept is: een alarmsysteem voor sociale situaties moet natuurlijk uitsluitend gevoelig zijn voor de sociale structuur van de omgeving en niet reageren op allerlei onbelangrijke details, zoals de objectieve eigenschappen van een situatie of de fysieke omgeving waarin die zich voordoet.

De psychologische literatuur suggereert trouwens dat de beste manier om met ongemakkelijke situaties om te gaan is dat je ze gewoon benoemt. Persoonlijk denk ik dat dat wel een klein beetje van het onderwerp afhangt. Sommige dingen kun je maar beter ongezegd laten.

17

Denny Borsboom

Mei 2018

H

Spiegeloog

Ongemakkelijke situaties

Plaatsvervangende Schaamte Sommige mensen voelen schaamte wanneer ze anderen in een ongemakkelijke situatie zien: plaatsvervangende schaamte. Anderen vinden zo’n situatie juist grappig. Neem als voorbeeld het programma First Dates, waarbij de één weg moet kijken van ongemak terwijl de ander er enorm van geniet. Hoe komt dit, en wat is de functie van deze schaamte?

Tekst: Julia Zegeling

Spiegeloog

18

I

Mei 2018

het eerdergenoemde frëmdschamen. Het eerste heeft te maken met het voelen van empathische schaamte voor een ander.

Je schaamt je omdat je nadenkt over hoe jij je zou voelen in die situatie. Een studie van Krach en collega’s (2011) ondersteunt dit idee van empathische schaamte. Hieruit bleek dat hersengebieden die vaak in verband worden gebracht met plaatsvervangende schaamte, ook een grote rol spelen bij het voelen van sociale pijn voor andermans valkuilen. Het tweede proces heeft te maken met het voelen van plaatsvervangende schaamte wanneer acties van een ander jouw imago schaden. Wanneer je bij een bepaalde groep hoort, en Het Dunning Kruger-effect is een cognitieve bias waarbij een ander uit jouw groep iets beschamends doet, zorgt dat mensen die slecht presteren op een taak dit niet doorhebben, voor schaamte bij jezelf. ze hebben niet de vaarZo vonden in 2015 in digheid om hun eigen Rome vernielingen plaats prestatie juist te kunnen beoordelen (Marczyk, - Plaatsvervangende schaamte is bedoeld door Feyenoordsupporters (NOS, 2015).

2017). Dit effect zie je om het bedreigde ‘zelf ’ te beschermen Er werden onder andere vaak terug en is iets waar winkelruiten en een fonanderen dus plaatsvertein onderaan de Spaanse vangende schaamte bij kunnen voelen, of juist Trappen vernield. Ik weet om kunnen lachen. Zo hadden de eerste afleveringen van nog dat een bekende van mij toen zei dat ze zich op zulke momenten schaamt om Nederlander te zijn. Nederlanders het huidige seizoen van Temptation Island ruim een half milkwamen toen immers slecht in het nieuws, wat vervolgens joen kijkers (NU.nl, 2018). Aan dit programma doen kophet imago van de in-group schaadt. Het ‘Nederlander zijn’ is pels mee die hun relatie willen testen. Ze worden elk op een ander eiland geplaatst waar zich verleiders bevinden, die dan nog een brede groep, maar ik kan me al helemaal voorstellen dat er Feyenoordsupporters zijn geweest die op dat vervolgens proberen de opgesplitste koppels te verleiden. moment ook plaatsvervangende schaamte voelden.

Persoonlijk vind ik het af en toe wat ongemakkelijk om hier naar te kijken. Misschien door het zien van een situatie waar Nu kun je je afvragen wat de functie van deze schaamte preje normaliter geen deel van uit zou maken. Of het feit dat cies is. Ook dat halen Welten en collega’s (2012) aan in hun de deelnemers zelf niet zo veel ongemak lijken te voelen, onderzoek. Zo stellen ze dat plaatsvervangende schaamte terwijl het naar mijn idee af en toe toch vrij ongemakkelijke bedoeld is om het bedreigde ‘zelf ’ te beschermen. Plaatssituaties zijn. vervangende schaamte heeft echter verschillende functies.

Deze schaamte zou kunnen functioneren als een in-group corUit een onderzoek van een aantal jaar geleden (Welten et al., rection device, wanneer mensen zich schamen omdat iemand 2012) komen twee processen naar voren die voorafgaan aan uit hun in-group zich beschamend gedraagt. Hiermee wordt plaatsvervangende schaamte en beide net iets anders zijn dan

n het Duits hebben ze een mooi woord voor plaatsvervangende schaamte: frëmdschamen. Dit is dus het voelen van schaamte als respons op andermans acties. Specifiek is frëmdschamen de horror die je voelt wanneer je ziet dat iemand zich helemaal niet bewust is van hoe ongemakkelijk hij of zij zich gedraagt, wat net iets anders is dan het voelen van schaamte door acties van anderen omdat die slecht weerspiegelen op jezelf (Marczyk, 2017). Je voelt dus schaamte omdat iemand anders dit niet voelt.

Neurowetenschapster Laura Müller-Pinzler deed voor haar these aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek naar plaatsvervangende schaamte. Uit de resultaten van haar onderzoek kwam naar voren dat er als proefpersonen zich schaamden er activatie plaatsvond in het zogenaamde Bronnen mentalisatie-netwerk en een netwerk wat bestaat uit de - Krach, S., Cohrs, J. C., de Echeverría Loebell, N. C., Kircher, T., anterieure insula en de anterieure cingulate cortex. Het Sommer, J., Jansen, A., & Paulus, F. M. (2011). Your flaws are my mentalisatie-netwerk is hierbij verantwoordelijk voor het pain: Linking empathy to vicarious embarrassment. PLoS One, 6(4).

- Marczyk, J. (2017). More begrip van andermans about Dunning-Kruger. evaluaties. Hieruit conOpgehaald op 2 april 2018 cludeerde ze dat bij het van https://www.psychovoelen van plaatsvervanHoe dichter iemand bij je staat, hoe log ytoday.com/us/blog/ gende schaamte dezelfde hersenstructuur actief eerder je plaatsvervangede schaamte voelt - pop-psych/201705/moreabout-dunning-kruger/. wordt als bij het inleven - Müller-Pinzler, L. (2016). in anderen (Müller-PinThe social emotion of embazler, 2016). Verder kwam rassement: Modulations of neural circuits in response to own and naar voren dat de desbetreffende hersenstructuren actiever others’ social predicaments. worden bij plaatsvervangende schaamte wanneer je je meer verbonden voelt met iemand. Dit zou dus kunnen beteke- NU.nl. (2018). Ruim half miljoen kijkers voor eerste afleveringen nen dat hoe dichter iemand (mentaal) bij je staat, hoe eerder Temptation Island. Opgehaald op 2 april 2018 van https://www. je plaatsvervangende schaamte voelt. nu.nl/media/5115176/ruim-half-miljoen-kijkers-eerste-afleveringen-temptation-island.html/.

Duidelijk is dat er al veel onderzoek gedaan is naar het voelen - Welten, S. C. M., Zeelenberg, M. & Breugelmans, S. M. (2012). van plaatsvervangende schaamte bij het zien van ongemak.

Vicarious shame. Cognition & Emotion. 26(5), 836-846.

Het lijkt erop dat schaamte voelen voor een ander gere- Zoutberg, R. (2015). Opnieuw rellen in Rome met Feyenoordsuplateerd is aan het voelen van empathie, waarbij we sneller porters opgehaald op 2 april van https://nos.nl/artikel/2020212schaamte voelen voor mensen waar we ons verbonden mee opnieuw-rellen-in-rome-met-feyenoordsupporters.html/. voelen (net zoals met empathie). Aan de andere kant is de

Illustratie: Chitra Mohanlal

Spiegeloog

functie van plaatsvervangende schaamte – welke naar voren kwam in het onderzoek van Welten en collega’s – eigenlijk ook best vanzelfsprekend: ongemak kan mensen schaden, wat maakt dat wij leren niet dezelfde fouten te maken. Aan de ene kant roept ongemak dus empathie op, en aan de andere kant is het een proces waar we van kunnen leren.

In ieder geval weten we nu dat als we van het ongemak weg moeten kijken bij Tempation Island, of als we moeten cringen om MTV-programma Awkward en NPO-programma First Dates, we zelf kunnen leren van deze ongelooflijk ongemakkelijke situaties. <<

19 Mei 2018

bedoeld dat schaamte mensen van de in-group ervan moet weerhouden om zichzelf voor gek te zetten. Van empathische schaamte wordt juist eerder verwacht dat het functioneert als een mechanisme om van te leren. Je voelt de pijn van anderen wanneer zij zichzelf voor gek zetten, waardoor je daar in het vervolg zelf op zal letten (ook al is dit onbewust).

Tabula Rasa Tekst: Floris Roelofs

Awkward van Ty Tashiro

W

Spiegeloog

20 Mei 2018

e hebben allemaal weleens een ongemakkelijk moment. Een grap die niet landt, het vergeten van iemands naam of niet weten wat te zeggen wanneer een gesprek stilvalt. Volgens psycholoog Ty Tashiro zijn deze ongemakkelijke situaties een normaal onderdeel van het leven dat ons in staat stelt om situaties te overzien en ervan te leren. In zijn boek Awkward: Waarom sociale onhandigheid eigenlijk een pluspunt is neemt hij het op voor de chronisch sociaal onhandige personen met voortdurende faux pas.

Tashiro vertelt zelf, door middel van pakkende anekdotes, dat hij weet hoe het is om sociaal onhandig te zijn. Tijdens zijn jeugd deed hij als vrijetijdsbesteding ingewikkelde hoofdrekensommen en kon hij alle nationale scores van de honkbalteams in de National League onthouden.

Willekeurige feiten herinneren kon hij als de beste, maar hij worstelde met het opvangen van sociale signalen tijdens interacties met andere kinderen en was snel geneigd om routinematige sociale verwachtingen te vergeten. Met zijn boek Awkward heeft Tashiro de hoop om de lezer nuttige inzichten te bieden in de aparte gedragingen en unieke talenten van sociaal onhandige personen, die hij brengt in een driedelige structuur.

In het eerste deel onderzoekt hij wat het precies inhoudt om sociaal onhandig te zijn en welke handvatten er zijn om je soepel te bewegen in het sociale verkeer. Parallellen worden getrokken tussen autisme, sociale angststoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, introversie en sociale onhandigheid, tussen welke een bijzonder onderscheid wordt gemaakt. Duidelijk wordt dat er bij sociale onhandigheid vooral een holistische blik op omgangsnormen ontbreekt. In plaats daarvan nemen obsessieve interesses en selectieve aandacht het voortouw waardoor er regelmatig sociale gedragsregels worden overtreden, wat resulteert in ongemakkelijke situaties.

Vervolgens wordt in het tweede deel besproken hoe de rappe verschuivingen van sociale normen ervoor hebben gezorgd dat we ons allemaal sneller ongemakkelijk voelen in het moderne sociale leven, maar ook wat we kunnen

doen om daar beter mee om te gaan. Hierbij wordt meer de psychoanalytische kant opgegaan, waarbij termen als ego en superego ruimschoots in de mond worden genomen. Echter, een sluitend antwoord op hoe we beter met ons ongemak kunnen omgaan wordt niet gegeven.

In het laatste deel worden we gerustgesteld. Hierin wordt uitgelegd hoe de eigenschappen die ons sociaal onhandig maken, ons ook kunnen helpen om opmerkelijke prestaties te bereiken. Volgens Tashiro zijn mensen met awkwardness vaak bijzonder getalenteerd. Hoewel selectieve aandacht het moeilijk maakt om sociale verwachtingen op te merken die de meesten moeiteloos kunnen herkennen, staat daartegenover dat alles waarop die selectieve aandacht gericht staat uiterst gedetailleerd wordt waargenomen. Sociaal onhandigen kunnen volledig opgaan in hun uitgelichte interessegebied en veel voldoening halen uit de uitzonderlijke helderheid waarmee ze de dingen zien.

Helaas blijft deze afsluiting op een theoretisch niveau hangen doordat er weinig concrete voorbeelden gegeven worden.

Resumerend bevat dit boek grappige, hartverscheurende en inspirerende anekdotes, vervlochten met relevant onderzoek uit de persoonlijkheidsleer, klinische psychologie en neurowetenschappen. Er is een synergie tussen wetenschappelijk doch toegankelijk taalgebruik wat ervoor zorgt dat het makkelijk leesbaar is. Tegelijkertijd heeft dit ook een keerzijde. Waar het punten wint voor toegankelijkheid, levert het punten in op diepgang. Er wordt erg gemakkelijk gegeneraliseerd over individuen die door Tashiro bestempeld worden als ongemakkelijk. Hoewel de anekdotes van de auteur interessant zijn om te lezen, zijn ze niet bijzonder leerzaam. Ondanks dat het boek fijn geschreven is, lijkt het uiteindelijk niet de vraag te beantwoorden waarom sociale onhandigheid eigenlijk een pluspunt is in de praktijk.

Dit boek is te verkrijgen voor â&#x201A;Ź19,99 bij boekhandel of site.

De R ndvraag

Beste Hilde, Diagnostiek van Autismespectrumstoornis is lang sterk onderbelicht geweest. Ik merk dat het bij mij ook nogal een blinde vlek was. Ik vermoed dat het erg belangrijk is om zorgvuldig, via multi-methode diagnostiek, te komen tot diagnostische hypothesen. Maar zijn er nu ook informeel wat klinische ‘tell tale signs,’ waardoor je geneigd bent meer of juist minder aan deze problematiek te denken? Met andere woorden, als iemand veel humor heeft, graag metaforen gebruikt en altijd op zoek is naar nieuwsoortige uitdagingen, is de kans op autisme problematiek dan erg laag? Of is dit juist het soort van stereotypen waar we vanaf moeten?

Jan Henk

Het antwoord van Hilde Geurts (Brein & Cognitie) Beste Jan Henk, Je aanname dat er sprake is van multi-methode diagnostiek is correct. Wat we ooit in onze eigen opleidingen geleerd hebben ging veelal over kinderen. De blinde vlek van vele clinici zit daarom vooral bij de autismediagnostiek van volwassenen. Op de officiële rode vlaggen-lijsten bij kinderen staat bijvoorbeeld het niet reageren op de eigen naam, weinig oogcontact maken en weinig sociaal glimlachen. Bij tieners gaat het eerder om het niet kunnen vasthouden van vriendschappen, lastig hoofd- van bijzaken onderscheiden, toenemende passiviteit en wisselende schoolresultaten. Deze opsomming is veel minder specifiek dan bij kinderen. Bij tieners die een risico zouden kunnen lopen op het ontwikkelen van psychotische episodes zien we soortgelijke rode vlaggen. Aangezien er bij volwassenen nog meer sprake is van heterogeniteit en het onderzoek naar deze leeftijdsgroep nog in zijn kinderschoenen staat, is het lastig om concrete lijsten op te hoesten.

Wat het geven van een goed afgebakende rode vlaggen-lijst extra complex maakt, is dat juist de intelligente mensen met autisme vaker pas later worden gediagnosticeerd. Zij hebben zichzelf in de loop der tijd allerhande sociale trucs aangeleerd, waardoor het sociale verkeer hen ogenschijnlijk gemakkelijk afgaat. Dat dit sociale verkeer uitputtend is, merken anderen vaak niet. Autistische volwassenen hebben vaak het gevoel in een toneelstuk te spelen waarvoor zij de regieaanwijzingen

niet hebben gekregen. Gelukkig is er sinds 2013 voor de volwassenen-diagnostiek een multidisciplinaire richtlijn en sinds dit jaar is er ook de Zorgstandaard Autisme. Hier staan tips en tricks in die het voor clinici makkelijker moeten maken om autisme te herkennen. Er is aandacht voor de vaak onevenredige verdeling van capaciteiten: hoe kan het dat iemand die wel slim is het niet lukt om zijn financiën op orde te houden of op tijd te komen op een afspraak? Autistische volwassenen worden door anderen soms al lange tijd gezien als merkwaardig, vreemd en soms zelfs egocentrisch. Dit betekent overigens niet dat dit klopt. Het vermeende ontbreken van empathie is ook een groot misverstand. De sociale voelsprieten van mensen met autisme staan anders afgesteld, waardoor sommigen (te) gevoelig zijn voor kleine emotionele aanwijzingen. Het is voor veel mensen met autisme ook lastig om hun communicatiestijl aan te passen aan de sociale situatie, wat tot problemen op het werk kan leiden. Er zijn zowel problemen in het begrijpen van de ander, als ook in het begrepen worden door de ander. Dit kan leiden tot voor de buitenwereld niet te volgen stemmingswisselingen.

Misschien merkte je al dat ik ‘geen humor’ niet noem. Het al dan niet hebben van humor is sowieso lastig te definieren, maar er zijn vele autistische volwassenen die wel degelijk humorvol zijn. Om niet in stereotypen te vervallen, hoop ik dat clinici echt gebruik gaan maken van de verwijzingen in de Zorgstandaard en het brede bijscholingsaanbod op het gebied van autisme.

De Rondvraag wordt doorgegeven aan Maaike Zeguers (Ontwikkelingspsychologie) Beste Maaike, Je bent, zoals dat vaak genoemd wordt, een echte scientistpractioner. Gepromoveerd op experimenteel onderzoek bij lezen en leesproblemen, maar ook klinisch werkzaam binnen het IWAL [Instituut voor Leerproblemen, red.]. Hier richt men zich op zowel de diagnostiek als behandeling van leerstoornissen. Ook heb jij in het Nederlands over behandeling geschreven. Waar ik benieuwd naar ben, is hoe je de koppeling tussen je wetenschappelijke en klinische werk maakt.

Heeft je promotieonderzoek ook geleid tot een aanpassing in de praktijk of heeft je werk in de praktijk gemaakt dat je anders naar je eigen onderzoeksresultaten bent gaan kijken?

Hoe zie jij die relatie?

Hilde

21 Mei 2018

De vraag van Jan Henk Kamphuis (Klinische Psychologie)

Spiegeloog

Wetenschappelijk medewerkers stellen elkaar vragen

Wist je dat...

Tekst: Daniel Lameriks

Spiegeloog

…er een bijzonder ongemakkelijke fobie bestaat, phallophobia genaamd, die de angst voor een erectie behelst? De fobie wordt in enge zin omschreven als de angst voor een erecte penis en in algemenere zin als de angst voor (excessieve) mannelijkheid. Zowel mannen als vrouwen kunnen lijden aan de fobie. Als een ‘phallofoob’ een erectie ziet, of soms alleen maar de contouren van een (gezwollen) geslachtsdeel in een broek, kan dat leiden tot een acute paniekaanval. Een toevallige (intieme) aanraking, het horen van het woord penis of zelfs het denken alleen aan een rijzende roede, kunnen gevoelens van angst oproepen. Mensen die lijden aan phallophobia zijn dan ook vaak niet in staat tot het hebben van seks. Artsen vermoeden dat jeugdtrauma’s of dyspareunie (een andere ongemakkelijke aandoening: pijn voor, tijdens of na geslachtsgemeenschap) debet zijn aan de fobie.

22 Mei 2018

…de Canadees Andy Pepper het uitdrukken van een van de meest kolossale steenpuisten ooit heeft vastgelegd op video? Pepper had al twintig jaar een rood plekje in zijn nek, waar hij verder weinig aandacht aan schonk. In 2010 ging hij met zijn vrouw op vakantie naar Laos en daar begon de plek gestaag te groeien; de vlek werd pijnlijk en er kwamen verschillende, in grootte variërende geelwitte koppen aan de oppervlakte. De Canadees verklaarde: ‘Op een gegeven moment deed het zelfs pijn om mijn hoofd naar achter te bewegen.’ De steenpuist was in rap tempo een vuurrode bal geworden, gevuld met ontelbare kratertjes die op springen stonden. Uur U was aangebroken; voorbereidingen waren getroffen en Peppers vrouw had haar camera in de aanslag. Na met een naald een gat in de bult gemaakt te hebben, kwam er eerst met name bloed en vocht uit het gevaarte gestroomd. Door steeds harder te drukken, kwam er beetje bij beetje wat etter uit. Uiteindelijk stroomde een veelheid aan kleurvariaties dikke pus onophoudelijk over Peppers nek en rug.

Het videoverslag is op YouTube te aanschouwen; inmiddels is de grens van één miljoen views ruim gepasseerd.

…veruit de meeste critici de film Freddy Got Fingered (2001) opvoeren als meest ongemakkelijke film ooit? De film, geregisseerd door komiek en provocateur Tom Green, won direct na verschijnen vijf Golden Razzies, waaronder die voor de slechtste film van het jaar. In de surrealistische, zwarte komedie maken we kennis met het hoofdpersonage Gordon Brody, die na een mislukte carrière als cartoonist weer thuis gaat wonen. Aldaar beschuldigt hij zijn vader van het seksueel misbruiken van zijn jongere broertje Freddy (Freddy Got…).

Ondertussen wordt Gordon verliefd op een dame in een rolstoel die er (onder andere) van geniet met een bamboestok op haar benen geslagen te worden. Wat verder volgt is een aaneenschakeling van tenenkrommende scènes: zo wordt er gezwommen in een gebruikt toilet, gespeeld met open vleeswonden en worden boerderijdieren seksueel geplezierd.

Mocht je in zijn voor een visueel experiment, dan garandeert Freddy Got Fingered anderhalf uur lang samengeknepen billen.

Milou & Taboe De tweeëntwintigjarige Milou Deelen stuurde een jaar geleden op Internationale Vrouwendag een filmpje de wijde wereld in, waarmee zij ‘slut-shaming’ aan de kaak stelde. Inmiddels mag ze zichzelf journalist noemen voor Viva en Broadly, waar ze schrijft over problematiek die vrouwen betreft. Spiegeloog ging met haar in gesprek over het hoe en wat bij het doorbreken van taboes.

et woord ‘taboe’ is van oorsprong Polynesisch en werd via geschriften van zeevaarders zoals James Cook overgenomen in het Victoriaanse Engeland. Taboes kunnen wijdverspreid, geïnternaliseerd en diep gevoelig zijn, maar kunnen ook oppervlakkig zijn en op korte termijn gelden voor bepaalde personen, objecten en acties. Ook slut-shaming was binnen de studentenvereniging van Milou een taboe. Er werd over dit gedrag niet openlijk gesproken, ondanks dat velen zich hier schuldig aan maakten. Milou werd het onderwerp van dit soort gedrag en maakte samen met haar beste vriendin een kort filmpje met een duidelijke boodschap: het moet afgelopen zijn met slut-shaming. Het filmpje ging viral.

Ze haalde alle grote nieuwspagina’s en ze schoof zelfs aan bij RTL Late Night. Er is inmiddels een jaar verstreken en Milou wordt nu geregeld gevraagd voor verschillende tvprogramma’s, lezingen en evenementen, waar het onderwerp gender vaak een centrale rol heeft.

Slut-shaming Wanneer spreken we van slut-shaming?

‘Slut-shaming houdt letterlijk in dat iemand een vrouw voor “slet” uitmaakt, maar dat hoeft niet zozeer op basis van het aantal bedpartners te zijn. Het kan ook zijn dat een vrouw een heel kort jurkje draagt en ze daar een opmerking over krijgt. Als je de uitdrukking “een man is stoer, een vrouw is een hoer” in een enkel woord propt, dan kom je op slutshaming. Of een vrouw het zich aantrekt is geheel afhankelijk van de context, natuurlijk. Ik ben groot voorstander van grappen maken, maar helaas worden die “grappen” vaak als slap excuus gebruikt.’

Ik had er nog nooit van gehoord toen jij ermee kwam.

‘Toen ik had besloten dat ik actie wilde ondernemen nadat ik regelmatig slut-shamed was binnen mijn studentenvereniging, heb ik de documentaire Sletvrees van Sunny Bergman gekeken. Hierin legt ze aan verschillende groepen uit de

23 Mei 2018

H

Spiegeloog

Tekst & Foto’s: Hannah Franssen

Spiegeloog

24 Mei 2018

samenleving bepaalde stellingen voor met betrekking tot de seksualiteit van mannen en vrouwen. Hier komt duidelijk de dubbele standaard naar voren en ook het begrip slut-shaming.

De documentaire zette mij aan het denken; ik vroeg me af wat hier verder eigenlijk al over geschreven en gemaakt was.

Ik ben gaan googelen en kwam vrijwel niks Nederlandstaligs tegen. Als er één ding is waar ik trots op ben is het wel dat Nederland nu bekend is met het begrip slut-shaming.’

was ook een taboe! Mijn moeders generatie heeft eigenlijk vrij weinig gedaan aan emancipatie. Omdat háár oma had gestreden voor bepaalde rechten, dacht de generatie erna dat het wel goed zat. Er was hun als het ware een betere toekomst beloofd, maar nu komen we er langzamerhand achter dat er nog veel te winnen valt. Elke keer na zo’n golf is er weer een soort teleurstelling te verwerken.’

Taboe

Het fenomeen dat jij beschrijft als ‘een man is stoer, een vrouw is een hoer’ is vrij bekend. Jij besloot er iets Hoe komt het volgens jou dat de seksualiteit van vrouaan te doen, waarom is niemand jou hierin voorgegaan? wen veelal een taboe is?

‘Er is wel degelijk aandacht aan besteed, maar pas de afge‘Vrouwen zijn gewoon heel ongemakkelijk in het praten over lopen jaren lijkt er écht iets te veranderen. Vrouwen laten seks, omdat ze zich altijd hebben moeten schamen. Ze worden steeds vaker hun stem horen en mannen lijken er beter naar opgevoed met uitspraken als “pas op dat je niet zwanger wordt” te luisteren. De aftrap van de vrouwenemancipatie heeft en “zorg dat je het veilig doet.” Masturberen is voor vrouwen natuurlijk al meer dan honderd jaar geleden plaatsgevonden, ook totaal een taboe om over te praten, terwijl dat niet geldt maar ik zie dat ook mannen tegenwoordig in lijken te zien dat voor mannen. In de opvoeding van meisjes worden vooral de er nog steeds verschillen gevaren van seks benabestaan. Mensen worden drukt, wat natuurlijk ook wakker geschud door grotendeels te maken dingen als mijn filmpje - Vrouwen laten steeds vaker hun stem horen heeft met zwangerwaarin ik slut-shaming aan en mannen lijken er beter naar te luisteren - schap. Daar moeten vrouwen ook voor oppassen de kaak stelde en die hele als ze geen kinderen willen, #MeToo-actie, na een lange periode waarin we maar mannen moeten daar bepaalde dingen onterecht normaal hebben gevonden. Er eigenlijk net zo goed voor uitkijken. Ik ben nu een heel tof boek komt nu meer aan het licht en ik denk ook dat dit de start is aan het lezen, dat heet Seks! van Rik van Lunsen en Ellen Laan van de vierde feministische golf. Je ziet dat vrouwen vaker [seksuologen verbonden aan UvA-AMC, red.]. Daar wordt bijopkomen voor zichzelf door hun grenzen aan te geven. voorbeeld ook in besproken dat het onzin is dat het biologisch Feminist zijn wordt ook steeds meer geaccepteerd, terwijl bepaald is dat mannen veel moeten seksen en een hoger libido dat vroeger werd gebruikt als scheldwoord. Feminist zijn zouden hebben. Het is echt een heel goed boek, een aanrader!’

Oplossingen Hoe denk jij dat een taboeonderwerp meer bespreekbaar wordt?

‘Ergens over praten blijft altijd moeilijk in het begin. Op het moment dat ik de eerste vriendin iets ongemakkelijks vertel, schaam ik me altijd nog een beetje, maar bij de vierde vriendin schreeuw ik het bij wijze van spreken al over de tafel heen. Die eerste stap zetten is lastig, maar door erover te lezen en er gewoon mee bezig te zijn kun je er al voor zorgen dat je je meer op je gemak gaat voelen. Al is het in eerste instantie moeilijk om te geloven, voor het aansnijden van een gevoelig onderwerp zal je waarschijnlijk alleen maar heel veel waardering krijgen. Het hangt misschien af van je omgeving, maar om mij heen heeft iedereen altijd heel lief gereageerd als ik met iets ongemakkelijks kwam aanzetten. Veranderingen zijn nou eenmaal moeilijk en dat maakt dat mensen het vaak als ongemakkelijk ervaren wanneer er voor het eerst over een taboeonderwerp wordt gesproken.

Ik was degene die het onderwerp slut-shaming openbrak bij het corps. Je ziet dan dat men er meer over gaat praten en hoe meer ergens over gepraat wordt, hoe minder het een taboe wordt. Als ik met iemand in gesprek ga probeer ik altijd een beetje aan te voelen of diegene het fijn vindt om over een bepaald onderwerp te praten. Toch heb ik meestal de instelling: ik vraag liever iets wél en dat diegene vervol-

gens aangeeft er niet over te willen praten, dan dat het niet besproken wordt terwijl diegene er misschien wel graag over had willen praten.’

Spiegeloog

Zie je de toekomst rooskleurig in?

‘We leven al duizenden jaren in een patriarchale samenleving.

De witte heteroman is de norm voor alles. Boeken werden vroeger geschreven door mannen en neem bijvoorbeeld de geneeskunde: de symptomen van een hartaanval zijn vooral bekend geworden uit onderzoek met mannen, maar we komen er de afgelopen jaren pas achter dat het bij vrouwen anders werkt. Als je je bedenkt dat vrouwen honderd jaar geleden niet eens mochten studeren. Nu zijn mannen en vrouwen volgens de wet gelijk en zijn er al een heleboel meters gemaakt, moet je je voorstellen wat er over honderd jaar nog meer veranderd kan zijn. Ik ga dat niet meer meemaken, maar ik heb goede hoop.’ <<

25 Mei 2018

Je bent je ook in veel andere onderwerpen gaan verdiepen. Wat vind je naast seksualiteit (van vrouwen) belangrijke onderwerpen die bespreekbaar gemaakt moeten worden?

‘Alles wat met de vrouw te maken heeft. Dat komt al snel neer op seksisme, maar dat omvat een heleboel verschillende onderwerpen. Het heeft natuurlijk vaak te maken met de ongelijkheid die bestaat tussen mannen en vrouwen, bijvoorbeeld dat vrouwen minder betaald krijgen en minder gerepresenteerd worden in de politiek. Dit maakt dat feminisme belangrijk is en er aandacht voor gevraagd moet worden. Ik schrijf nu voor Broadly, het vrouwenkanaal van Vice, en het is eigenlijk een beetje een grapje maar de slogan luidt: “Vrouwen praten wel, maar we horen ze te weinig.” Het is in elk opzicht leuk om over vrouwen te schrijven en vooral: “Wat houdt de vrouw bezig?” Van het taboe op een abortus tot kinderen van ouders die in de seksindustrie werken: ik vind zó veel interessant. Als ik aan een nieuw stuk begin, vraag ik mezelf af: “Waar kan ik me nou echt over opwinden?” Ik schrijf ook een aantal dagen per week voor Viva en daarin wordt vandaag een stuk gepubliceerd over een jongen uit Utrecht die ik niet kende en die mij op Facebook uitschold voor “kankerhoertje.” Dat vond ik zo belachelijk dat ik dacht: “Oké, wat ga ik hiermee doen?” Ik begon met rondbellen om hem te traceren en hoopte met hem een gesprek aan te kunnen gaan, maar hij ontkende alles. Schrijven over onrechtvaardigheid is wat ik het allerbelangrijkste vind. Het gevoel dat je een steentje bijdraagt aan het aan de kaak stellen van onrechtvaardigheid of ongelijkheid, dat is heel fijn.’

Mededelingen Mededelingen voor nummer 390 kunnen tot 16 mei 2018 worden ingeleverd, bij voorkeur via e-mail. De redactie behoudt zich het recht voor stukken in te korten. Nummer 390 komt in juni uit.

Spiegeloog

26

De Rode Hoed is een cultureel centrum waar debatten, lezingen, concerten, congressen en workshops plaatsvinden, gevestigd in een historische schuilkerk.

Adres: Keizersgracht 102 1015 CV Amsterdam Inlichtingen: 020 6385606. Website: www. rodehoed.nl Dinsdag 24 april vanaf 20:00

€5,- voor studenten

Mei 2018

Fast Feminism - Essayclub

Feministische essayclub waarin in drie avonden een selectie belangrijke feministische essays wordt gelezen en besproken. Met intersectionele Uitgeverij Chaos en feministisch collectief De Bovengrondse. Deze editie: Men explain things to me en Cat Person.

CREA is het cultureel studentencentrum van de Universiteit en Hogeschool van Amsterdam. CREA organiseert onder andere cursussen, workshops, voorstellingen en lezingen.

Adres: Nieuwe Achtergracht 170 1018 WV Amsterdam Inlichtingen: 020 5251400. Website: www.crea.uva.nl Dinsdag 29 mei vanaf 19:30

€9,- voor studenten

Theatervoorstelling: Zonder Label

Een voorstelling over het plakken van labels, het hebben van een identiteit en het ontvangen van vooroordelen.

Hoe erg zijn we gewend aan de hokjes die zorgen voor een duidelijk kader? Als het label verdwijnt, verdwijnt ook de zekerheid en zijn we aangewezen op onszelf.

SPUI25 is een academisch-cultureel centrum aan het Spui in Amsterdam. Het is een levendig podium dat een verbinding vormt tussen de Universiteit van Amsterdam en de wereld van de culturele praktijk in de breedste zin. De volledige agenda staat op www.spui25.nl (vooraf aanmelden).

Dinsdag 24 april vanaf 17:00

gratis, aanmelden verplicht

Millennials en drugs: hard studeren én hard gaan?

Er heerst al lang geen taboe meer op het gebruiken van drugs; op festivals en feesten maar ook op de hoge school en universiteit lijkt drugsgebruik aan de orde van de dag. Wat zijn de drugs-trends onder millennials? En zijn al deze middelen wel zo ongevaarlijk als ze lijken?

De Balie is een platform voor een breed en vrijzinnig publiek.

In de Grote Zaal, Kleine Zaal en in de Salon vinden vrijwel dagelijks debatten, seminars, theater- en filmvoorstellingen plaats, gericht op culturele, kunstzinnige, maatschappelijke en politieke kwesties.

Adres: Kleine Gartmanplantsoen 10 1017 RR Amsterdam Inlichtingen: 020 5535151. Website: www.debalie.nl Maandag 23 april vanaf 15:00

gratis

Waardebotsingen in de Zorg

Regelmatig duiken er berichten over op in de media: een patiënte die in het ziekenhuis weigert zich te laten helpen omdat de arts een hoofddoek draagt. Of een echtpaar dat liever geen thuiszorg krijgt van een verzorgende met een donkere huidskleur. Wat doe je in zo’n geval als zorgprofessional?

Bacchus Onkunde van het Handen Schudden

F

alende begroetingen, iedereen kent ze wel. Zo ook het daaropvolgende micro-moment waarin je de persoon aanstaart, hulpeloos tegenover elkaar staand en flauw lachend iets mompelt om elkaars wederzien vriendelijk te bevestigen. Ik krijg er altijd de kriebels van. Hoewel zulke situaties niet per se langdurige gevolgen hebben, is er op dat moment even kortsluiting. Een klein ingesloten moment waarop de interne processen voor zelfbewustheid en zelfredzaamheid op volle toeren aan het draaien zijn. Zelfs wanneer ik zelf niet onderwerp ben van de situatie heeft het effect op mij. Hoewel sommigen kunnen genieten van het aanzien van ongemakkelijke situaties, krijg ik al snel last van een plaatsvervangende schaamte en kijk ik het liefst maar even weg.

Het programma First Dates is per uitstek zo’n format waaruit heel tv-kijkend Nederland zijn genoegen kan halen als het gaat om ongemakkelijke situaties. In dit programma worden twee vrijgezellen tegenover elkaar gezet in een restaurant. De redactie van het programma stelt zelf de koppels samen waardoor het voor de deelnemers elke keer weer een spannende onthulling is bij wie ze aan tafel zitten. Zoals je misschien al kunt raden zijn de eerste paar minuten van de blind date voor mij al tergend: de begroeting. Vanaf de entree loopt de kandidaat richting de bar alwaar zijn match nonchalant een aperitiefje zit te nuttigen. Tijdens deze benadering beeld ik mij een rekensom in binnen het hoofd van de kandidaten.

Een algebraïsche vergelijking om de variabele X op te kunnen lossen die staat voor de perfecte begroeting. Lengte, houding, kleding, schoenmaat, temperatuur en zelfs de planetaire banen worden zorgvuldig ingeschat. Tegen de tijd dat de slotsom komt ben ik al opgestaan van de bank, verplaatst naar de keuken om toch nog maar iets te eten of te drinken te halen.

Ik snap natuurlijk ook wel dat ik het nu enigszins dramatiseer. Een meerderheid zou zeggen dat dit soort begroetingen misschien wel werktuigelijk tot stand komen. De gêne die het oplevert is kortdurend en levert een zekere sympathieke indruk op, wat ook weer in het voordeel kan werken van de kandidaat. Toch ontkom ik niet aan dat gevoel van ongemak. Zo heb ik het niet alleen bij programma’s op de buis. Voor wie zijn (on)heil voor ongemak wil vinden op het internet zijn er genoeg plekken.

De zogenaamde ‘try not to cringe challenges,’ waarin een compilatie van sociaal ongemakkelijke situaties zich afspelen, zijn kijkcijferkanonnen op YouTube.

De inhoud van de filmpjes varieert van onhandige begroetingen tot ongepaste openbaarmakingen met betrekking tot iemands persoonlijke leven. Zoals de naam al doet vermoeden is het een uitdaging om deze compilaties te doorstaan zonder schaamtekriebels te voelen. Tegelijkertijd toont het ook aan dat ik hier niet alleen in ben. Miljoenen keren worden deze filmpjes bekeken, gedeeld en besproken op het internet, waarin vooral de onkunde van het handen schudden een centraal thema lijkt te zijn.

Nu rest mij de vraag, hoe kunnen we deze onkunde samen oplossen? Zouden er niet simpelweg een aantal reglementen kunnen worden ingevoerd? Een hiërarchische verdeling waarbinnen sociaal verwantschap gekoppeld wordt aan een specifieke begroeting. Beginnend met een simpel knikje, opbouwend naar een handdruk, omarming en tot slot dit langzaam opschalen met het geven van een zoen op de wang. De nuances hierin komen later wel.

Floris Roelofs