SPR_2017_04_p003.indd 4
29-11-17 15:25
Before VAN DVD - BOER...
Lees verder " pagina 96
152 miljoen dollar.
verdubbelt in 2002 zijn omzet naar
geld verdient Hastings nog niet, al
keten - nogal zenuwachtig. Maar
in Amerika Blockbuster als grootste
gevestigde orde - videotheken, met
thuisbezorgd krijgen. Het maakt de
dan tienduizend titels ‘kosteloos’
series uit een catalogus met meer
maand kunnen ze de films en
Voor net geen twintig dollar per
ruim 500.000 abonnees stuurt.
toont trots de dvd’s die hij naar
Netflix-oprichter Reed Hastings
Het was in 2002 de toekomst:
Reed Hastings, Netflix, 2002
SPR_2017_04_p003.indd 5
29-11-17 15:26
Colofon 020 262 07 00
Productie
Medewerkers Hack
redactie@sprout.nl
Art direction & Design Autobahn
Jan Bletz / Bas Haring / Siebe Huizinga /
Paul van Vlissingenstraat 10E
Druk Senefelder Misset
Carlien Laarman / Jaap Meijers /
1096 BK Amsterdam
ithografie Djeeks
Hans Pieter van Stein Callenfels / Rutger Vahl
Nederland Uitgeverij Redactie Sprout
Directie Berend Jan Veldkamp
Fotografie
Hoofdredacteur Remy Ludo Gieling
& Ewald Smits
Beeldunie / Getty / Gerritjan Huinink /
Uitgever Erik Touwslager
Secretariaat Astrid Terpstra
Adrie Mouthaan
Chef redactie Philip Bueters
Database JosĂŠ van den Haak Bestellen
Online coĂśrdinator Maarten Keswiel Online redacteur Jelmer Luimstra
Adverteren
Deze editie nabestellen of je
Community manager Guido Dongen
020 262 07 00
abonneren op de uitgaves van Sprout?
Growth hacker Derek Westra
erik@sprout.nl
Ga naar sprout.nl/hack
SPR_2017_04_p003.indd 6
29-11-17 15:26
4-WAY STRETCH FABRIC FLEXIBLE WAISTBAND HIDDEN SECURITY POCKETS DOCKERS.COM ©2017 LEVI STRAUSS & CO.
SPR_2017_04_p003.indd 7
29-11-17 15:26
‘Ondernemen doe ik niet achter mijn bureau’ Private lease vanaf € 199,p/mnd
Erop uit, nieuwe contacten leggen. Mobiliteit is een belangrijke randvoorwaarde om succesvol te zijn. Met private lease van WagenPlan heb je een betrouwbare, representatieve auto. En je weet waar je financieel aan toe bent. Geen gedoe met bijtelling, maar simpel kilometers declareren. Zo kun je al je energie in je onderneming stoppen. Kies jouw nieuwe auto op wagenplan.nl/privatelease
SPR_2017_04_p003.indd 8
29-11-17 15:26
au’
COLOFON —006
EDITORIAL —010
Start V ER SNEL JE BUSINESS ME T DATA – INSPIR AT IE VOOR OV ERMORG EN —010
HACK H1 BAS HARING OVER DE SLIMME COMPUTER —032
H4 DIT IS MIJN KLANT —050
H2 OP ZOEK NAAR GOUD —036
H5 IS DATA NOG VETTE BUSINESS? —058
H3 DATA DRIVEN —044
H6 BUG BOUNTY HUNTERS —068
H7 ALLES AI —076 H8 TUSSEN DROOM EN DATA —082
Exit NASLAGWERK VOOR DE VOLGENDE STAP —088
SPR_2017_04_p003.indd 9
29-11-17 15:27
010–011
SPR_2017_04_p003.indd 10
29-11-17 15:27
HACK De grootste veldslagen, Game of Thrones of de CIA: oorlogen worden gewonnen met informatie. Een beetje spierballen op de grond en modern materiaal helpt, maar de echte doorbraken zitten ‘m altijd in kennis: weten waar je vijand zich wanneer bevindt, wat zijn zwaktes zijn en waar jouw strategische voordeel ligt. In de dagelijkse praktijk lijkt deze analogie niet van toepassing op de groei van jouw bedrijf. Toch wordt ook op het zakelijke slagveld de kloppartij gewonnen door strijders die het slimst omgaan met kennis en informatie. Bedrijven die op de juiste manier informatie over hun bedrijfsprocessen, producten en vooral klanten vergaren en inzetten, zijn de overwinnaars van morgen. Als jij weet wie wat waarom wanneer koopt, kun je je (potentiële) klanten op exact het juiste moment met de juiste boodschap benaderen, misschien zelfs voordat ze zelf hebben bedacht dat ze erop zaten te wachten. Voorspel het onderhoud van je installaties door ze continu informatie te laten verzenden, bereken de zuinigste vaarroutes met weersvoorspellingen of filter de ideale sterspeler uit data over duizenden voetballers: informatie maakt je sterker dan de rest. Maar deze trucs liggen toch enkel in het bereik van de Amazons en Tesla’s van deze wereld, die een leger data-analisten en econometristen belonen om slimme algoritmes te bedenken voor een zelfdenkend marketing- of logistiek brein? Onzin. Ook jouw bedrijf kan vandaag beginnen met het verzamelen en inzetten van data. Je zit immers, zonder dat je het misschien doorhebt, al op een enorme berg informatie, klaar om te ontginnen. We gaan je met HACK graag voor in de strijd. Ten aanval!
REMY LUDO GIELING
SPR_2017_04_p003.indd 11
29-11-17 15:27
012–013
SPR_2017_04_p003.indd 12
29-11-17 15:27
Start
p 012—029 15 min. 48 sec.
‘Als we onze data hadden gebruikt om te wedden op wedstrijden, waren we allang winstgevend geweest’ Giels Brouwer oprichter SciSports " p 026
SPR_2017_04_p003.indd 13
29-11-17 15:28
AMA MICHIEL MULLER
Elke dag miljoenen datapunten Met Route Mobiel en Tango nam hij het op tegen de ANWB en Shell, nu veroveren Michiel Muller en companen met een leger bezorgautootjes stad na stad met online supermarkt Picnic: ‘Het is de kunst om onze kosten met dagelijkse verbeteringen zo laag mogelijk te krijgen.’ Tekst R E M Y L. G IE LIN G Beeld G E R RITJA N H UININ K
014–015
SPR_2017_04_p003.indd 14
29-11-17 15:28
HOE Z IE T JOU W OCH T END ERUI T? “Om half zeven sta ik op, maak ontbijt en lees de kranten. Via Slack kijk ik naar de laatste realtimestatistieken: het aantal orders, klantentevredenheid en hoeveel artikelen zijn besteld. norm fijne data, je ziet direct de trends en doordat je er dagelijks mee geconfronteerd wordt, gaat die platte data leven. Is er een afwijkende trend, dan wil je erachter komen wat de oorzaak is en wat je ervan kunt leren.” HOE BEL A NG R I JK IS DATA VOOR PICNIC? “Enorm. We verzamelen elke dag miljoenen datapunten. Op kantoor draaien econometristen en data-analisten overuren om algoritmes te voeden, zodat de Picnic-app beter wordt en onze eigen operatie nog effici nter. We weten bijvoorbeeld hoe lang het duurt om één product in één mandje van één klant te krijgen en hoeveel het kost om dat ene mandje vervolgens bij die klant te krijgen. Het is in onze markt de kunst om die kosten met dagelijkse kleine verbeteringen zo laag mogelijk te krijgen.” BEN JE EEN MICRO - M A N AG ER? “Soms wel, als het gaat om klantcontact en hoe we communiceren. Maar eigenlijk is dat tegen mijn principes. We nemen heel veel hele slimme mensen aan, doodzonde om die te vertellen hoe zij hun werk moeten doen. Liever delen we onze visie en stellen we harde KPI’s, iedereen kan dan zelf het beste uitvogelen hoe hij of zij het voor elkaar krijgt.” BEN JE DOOR DE JA REN HEEN V ER A NDERD A L S ONDERNEMER? “Als je ouder wordt, verandert je rol binnen een bedrijf. Je wordt meer een coach voor jong talent, je probeert mensen verder te helpen in hun ontwikkeling. Je kunt door je ervaring beter onderbouwd hoofd- van bijzaken onderscheiden en kijkt ook wat verder vooruit dan enkel de dagelijkse beslommeringen. Aan de andere kant: ik blijf een ondernemer en doe niks liever dan hands-on in het bedrijf bezig zijn.”
SPR_2017_04_p003.indd 15
29-11-17 15:28
WAT IS L A S T IG BI J ZO’N SNELG ROEIEND BEDR I JF? “Dat je continu scherp moet zijn om focus te houden op de kern van je bedrijfsvoering. Vanwege onze uitgekiende infrastructuur in 28 steden zijn er veel bedrijven die van onze ‘last mile solution’ gebruik willen maken. Heel interessant. Toch heeft het schalen van het huidige businessmodel de hoogste prioriteit.” WAT V INDEN JE COL L EG A’S JOU W BES T E EN MINS T P OSI T IE V E EIG ENSCH A P? “Ik denk dat ze waarderen dat ik een goed gevoel heb voor hoe je gedrag van klanten kunt veranderen. Mijn grootste manco… poeh, dat moet ik ze eens vragen… waarschijnlijk dat ik soms lastig bereikbaar ben.”
MICHIE L M U L L E R
VA N W IE HEB JE HE T MEES T G EL EERD IN JE C A RR IÈRE? “Jonge mensen en kinderen inspireren mij nog altijd met hun frisse blik. Heerlijk hoe ze ongeconditioneerd naar situaties kijken en met simpele oplossingen komen. Daarnaast heb ik altijd samen met anderen ondernomen en veel van hen geleerd. Het is belangrijk om open te blijven staan voor de kennis en het talent van anderen. Blijf je verbazen hoe anderen zaken aanpakken. Ik ben gefascineerd door hoe bedrijven als Rituals of Thuisbezorgd de eerste paar jaar zijn doorgekomen.”
1964
W EL K A DV IES ZOU JE JE JONG ERE ZEL F G E V EN? “Hou je ogen open voor nieuwe ontwikkelingen, je denkt al snel ‘dit waait wel weer over’. Ik weet nog goed dat ik na mijn studententijd in Parijs woonde en een uitslag van FC Barcelona wilde opzoeken op ‘het internet’. Zoekmachines, laat staan Google, had je nog niet, dus na een half uur had ik het eindelijk gevonden. Daar lag dus een enorme kans. Maar soms liggen de kansen voor het grijpen en zie je ze niet. Nu letten we extra scherp op ontwikkelingen als AI en connected devices. Misschien delen klanten ooit hun sportactiviteiten via hun smartwatch en vragen ze ons daar onze productaanbevelingen op aan te passen. Nu nog toekomstmuziek, maar dat kan snel omslaan.”
2004
G EBO REN T E A MS T ELV EEN 1988 M A S T ER ECO N O MIE ROT T ERDA M 1990 DI V ER SE FU N C TIE S BI J SH EL L EN E X XO N M O BIL 2000 TA N G O RO U T E M O BIEL 2008 BIED EN EN WO N EN 2010 BO EK ‘MICHIEL M U L L ER: ERVA RIN G EN VA N EEN SERI A L EN T REPREN EU R’ 2011 IN V E S T EERD ER/ A DV ISEU R BI J O.M. L A D RE SS, VO N Q EN IM AG EN C Y 2015
W EL K ONDERNEMER SBOEK HEEF T DE MEES T E INDRUK PICNIC OP JE G EM A A K T? “ en inkoppertje zijn de biografie n van teve obs en lon Musk. Ze zetten je aan het denken over je eigen markt en op welke manier technologie daar impact op zal hebben. aarnaast houd ik van verhalen uit de industri le revolutie, waarin zonder internet nieuwe markten werden gecre erd. e biografie van havenbaron . . van euningen, Grootvorst aan de Maas, moet iedereen lezen.”
016–017
SPR_2017_04_p003.indd 16
29-11-17 15:28
‘Het is belangrijk om open te blijven staan voor de kennis en het talent van anderen’
SPR_2017_04_p003.indd 17
29-11-17 15:28
PROFIEL M A RTI JN DE BOER
CDDN Martijn de Boer en Peter van Kooten zitten met hun ‘bevolkingsregister voor bedrijven’ op een schat aan data. Juist alle beperkingen die privacy oplegt aan het gebruik van persoonsgegevens, vormen de kern van CDDN’s businessmodel.
“We verdienen geld met privacy”, vat Martijn de Boer, mede-oprichter van CDDN (Communicatie Data Diensten Nederland), het bondig samen. Privacywetgeving bood de kans waar hij en Peter van Kooten in 2007 in doken: “Bedrijven zijn verplicht de data die ze van hun klanten bewaren up to date te houden. Wij hebben een systeem ontwikkeld waarmee ze hun datakwaliteit verbeteren door bestanden te vergelijken met de 150 miljoen gegevens die wij beheren voor meer dan 400 andere directe en indirecte klanten. We voegen niets samen, vergelijk het met de blockchain: data wordt gecheckt tegen die van anderen zonder dat daar iets of iemand tussenkomt. We zijn een soort orakel.” CDDN begon als challenger, maar groeide met zijn checkplatform en scherpe tarieven uit tot marktleider. “Destijds grote spelers zijn nu klant van ons. We zitten als een spin in een dataweb.” De autodealer die zijn klant moet uitnodigen voor een beurtje, de verzekeraar die moet bijhouden waar klanten wonen, de webshop die wil checken of een afnemer wel is wie hij zegt te zijn: De Boers referentiebestand is een dwarsdoorsnede van ondernemend Nederland. “Sommigen pingen continu, anderen checken hun bestanden een keer per maand.” Een mooie niche, maar mogelijkheden voor groei zijn er volop, daarbij helpt vooral de nieuwe datawet GDPR. Die schrijft onder meer voor dat consumenten inzage moeten kunnen krijgen in de informatie die bedrijven van
ze hebben, inclusief het recht om ‘vergeten’ te worden. “We ontwikkelen nu een portal waarmee consumenten dat via een app kunnen opvragen. Als een bedrijf er zelf iemand opzet, is elk inzageverzoek 40 uur werk. Reken maar dat er voldoende interesse is bij bedrijven die zich serieus voorbereiden op de nieuwe wet. We zijn ook met ministeries in gesprek.” Zoveel data in de systemen, dan lijkt het verleidelijk die op meer manieren te gelde te maken. “Klopt. Maar aan marketingdiensten doen we in een apart bedrijf, CompLead. En dan volledig op basis van data die we via de voordeur inkopen bij onze partners. We blijven trouw aan waar we ooit mee begonnen: data zo betrouwbaar behandelen als dat zou moeten.” CompLead kan 100 kenmerken van elk huishouden in Nederland serveren, waar eigen econometristen leuke analyses op loslaten. “Ik weet bijvoorbeeld welke klanten in november gaan klussen, die predictive analyse hebben we voor een bouwmarkt verricht.” Maar hoeveel De Boer ook weet van Nederland, de data is alleen inzetbaar binnen de normen. “We zijn wat dat aangaat ook uitgegroeid tot een vraagbaak voor klanten. Hoe nuttig dat is, wordt bewezen als we weer eens worden gebeld door iemand die zijn klantenbestand even wil verrijken met e-mailadressen. Dan leggen we uit dat dat zonder dubbele optin uitgesloten is. Maar zodra een nieuwe werknemer op diezelfde afdeling aan de slag gaat, gaat hier de telefoon weer.”
022–023
SPR_2017_04_p003.indd 22
29-11-17 15:29
CV M A RTI J N D E BO E R ( R.) 1972 G EBO REN IN A MS T ERDA M 1991-1994 CO M M ERCIËL E ECO N O MIE, H VA 1995-2005 DI V ER SE B A N EN BI J 0.A CO M PU WA RE EN E X PERI A N 2007 O PRICH T ER CD D N
SPR_2017_04_p003.indd 23
29-11-17 15:29
PROFIEL M A RI JA N A R A DON JIC
EdgeLeap Data scientists Marijana Radonjic en Thomas Kelder bieden met EdgeLeap hun klanten snel de inzichten waarop ze hun R&D-strategie kunnen afstemmen. ‘We zetten de data uit informatiestromen om in kennis waarmee ze wat kunnen.’
Grote corporates investeren miljarden in R&D en zijn aan hun aandeelhouders verplicht daarbij de juiste keuzes te maken. Wat zijn de kansrijke producten en markten van overmorgen? Welke technologie en patenten zijn beschikbaar, zijn ze in eigen huis ontwikkeld of moeten ze worden ingekocht? R&D-investeerders hebben mensen in dienst die continu speuren naar dergelijke technology intelligence. Maar kunnen ze alle relevante informatie overzien? Zijn hun inzichten op elk moment actueel? Onmogelijk, stellen Marijana Radonjic en Thomas Kelder, voormalige TNO-onderzoekers die in 2014 voor zichzelf begonnen met EdgeLeap. Empower your decision making is de payoff van hun startup, en dat is exact wat hun ‘information mining platform’ EdgeFlow doet. EdgeLeap analyseert samen met de klant op welke informatiebronnen R&D’ers hun strategische beslissingen baseren - vaak literatuur, nieuws en vele databanken - en leert’ zijn s steem welke specifieke kennis daaruit relevant is. Omdat kunstmatige intelligentie begint met de domme kracht van een computer, is daarvoor vaak een ‘trainingsdag’ nodig waarop de R&D’ers aangeven wat relevant is en wat niet. Kelder: “Dat vertalen we in kunstmatige intelligentiemodellen die we koppelen aan EdgeFlow, dat de klant inzichten geeft die van belang zijn voor hun specifieke domein. Als je een massale hoeveelheid trainingdata hebt,
is machine learning niet zo’n uitdaging, maar als je werkt met een paar personen die hun kennis halen uit een beperkte hoeveelheid informatie wordt het bouwen van een goed werkend algoritme een klus.” Zodra het platform is ingeregeld laat het zien waarmee het zich onderscheidt: het presenteert alle voor R&D-beslissingen relevante informatie via een dashboard dat de informatie visualiseert en aantrekkelijk maakt om mee te werken. “Dat is in de R&Dwereld nogal een pijnpunt: de techneuten die de tools bouwen hebben niet altijd oog voor de eindgebruiker”, zegt Radonjic. “Ze zijn vaak verbaasd als wij tonen hoe het anders kan.” Het inzetten van de nieuwste AI technologie is geen doel op zich, een effici nter en beter gefundeerd beslissingsproces is dat wel. “Een onderzoek waar klanten met een paar man al gauw een maand over doen, kunnen we bekorten tot een aantal dagen.” Bovendien blijft het platform zich continu voeden met nieuwe informatie. “Elke andere aanpak levert slechts een momentopname op.” EdgeLeap heeft vooral klanten uit de food, farma en biotech, maar in beginsel zijn alle industrie n gebaat bij de researchtool. “We willen zeker doorgroeien, maar we hebben op korte termijn geen plannen om de groei te versnellen met een rechttoe rechtaan licentiemodel. We leveren craft solutions in data science, we hebben niet de ambitie een McDonald’s voor data science te worden.”
024–025
SPR_2017_04_p003.indd 24
29-11-17 15:29
CV M A RI JA N A R A D O N JIC ( R.) 1976 G EBO REN IN B ELG R A D O 1995-2001 M O L ECU L A IRE BIO LO GIE, U NI V ER SIT EIT VA N B ELG R A D O 2001-2006 PH D. G EN O MIC S, U NI V ER SIT EIT U T RECH T 2006-2014 TNO 2014 O PRICH T ER ED G EL E A P
SPR_2017_04_p003.indd 25
29-11-17 15:29
PROFIEL GIEL S BROU W ER
SciSports Met SciSports bracht Giels Brouwer data-analyse naar de voetbalwereld. Hij investeert nu in realtime analyse die straks elke wedstrijd omtovert in een levensechte FIFA-game.
Giels Brouwer studeerde in 2012 Technische Bedrijfskunde toen hij hoorde hoe de Nasa astronautenteams samenstelt door een grondige analyse van hun persoonlijke eigenschappen. “Ik dacht: wat nou als dit model toepasbaar is op voetbal?” Met medeoprichter Anatoliy Babic ontwikkelde Brouwer een analysetool voor voetballers, die clubs helpt de juiste spelers te contracteren. “Wil je een opbouwende verdediger én een sloper in je defensie, dan kun je kijken hoe twee spelers met die capaciteiten elkaar versterken.” Met alle data die SciSports op internet kon ‘scrapen’, bouwde het in feite het spel Football Manager na. Het analyseert wekelijks 2.000 wedstrijden om de kwaliteit van voetbalspelers te bepalen en rangschikt 350.000 spelers in een SciSkill-index. Terwijl clubs in binnen- en buitenland klant werden, boorde SciSports meer databronnen aan en verfijnde het zijn algoritmes. De volgende klapper wordt BallJames, het systeem waarin 14 3D-camera’s een wedstrijd vastleggen en analyseren: balsnelheid, kopkracht, de richting van elk schot; SciSports herkent de spelers en geeft inzicht in alle statistieken die relevant zijn voor coaches en trainers. De camera’s hangen al in een stadion ‘ergens in Noord-Londen’ en bij Heracles in Almelo. “De eerste versie leverde per wedstrijd 12 terabyte aan data, die moesten we op een harde schijf ophalen. Nu zit er meer
intelligentie in de camera’s zelf en sturen ze 30 GB door, die we binnen 24 uur verwerken.” BallJames moet uiteindelijk realtime wedstrijden van statistieken kunnen voorzien. “Concurrenten proberen iets vergelijkbaars, maar werken met tweedimensionaal beeld, waarbij twee man per wedstrijd data toevoegen. Wij zijn ooit gestart om Football Manager na te bouwen, ons volgende doel is FIFA: dat je vanuit je stoel zelf bepaalt vanuit welke hoek je een wedstrijd volgt, terwijl alle stats live in beeld komen.” Brouwer neemt elke maand een paar mensen aan, SciSports is gegroeid tot 47 man en er moet nog steeds geld bij. Investeerders staken tot nu toe 3,5 miljoen euro in het bedrijf. “Ik spreek ze elke week wel een keer. De ene heeft contacten in de voetbalwereld, een ander is thuis in IT en een derde heeft ondernemerservaring. Het zijn meer mentoren voor me.” “Het liefst wil ik een hele competitie voorzien van BallJames, liefst de Eredivisie natuurlijk, en de clubs ondersteunen in de mogelijkheden die data ze kan bieden. We willen ten minste break-even draaien in het voetbal, maar de echte verdiensten zitten in de media en de gokwereld. Wedkantoren willen ook inzicht in de kwaliteit van teams, bij wedstrijden wordt voor tientallen miljoenen gegokt. We gaan niet zelf wedden. Als we dat hadden gedaan, waren we allang winstgevend geweest.”
026–027
SPR_2017_04_p003.indd 26
29-11-17 15:29
CV G IE L S B RO U W E R 1989 G EBO REN IN B A RN E V EL D 2007-2012 T ECH NIS CH E B ED RI JFSKU N D E, U T 2012 O PRICH T ER S CISP O RT S
SPR_2017_04_p003.indd 27
29-11-17 15:30
BEST PR AC TICE DA S
De zwakste schakel
Bij datalekken denk je al snel aan Oost-Europese hackers, phishing mails en ransomware. Maar het grootste gevaar moet je dichter bij huis zoeken... Tekst JO H N VA N S CH AG E N Beeld G E T T Y
028–029
SPR_2017_04_p003.indd 28
29-11-17 15:30
oeveel bedrijven in Nederland slachtoffer worden van een datalek is niet exact bekend. Sinds 2016 geldt een meldplicht en in dat jaar kreeg de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) 5500 meldingen binnen, maar er is sprake van underreporting. Is een bedrijfscomputer aangevallen door een virus, dan wordt de kast snel opnieuw geïnstalleerd. Of gegevens zijn gelekt? De meeste getroffen bedrijven hebben geen idee. Wat ze ook niet beseffen, is dat niet hackers de grootste bedreiging voor bedrijfsdata vormen, maar het eigen personeel. Datalekken ontstaan regelmatig doordat USB-sticks en smartphones met gevoelige informatie zoekraken, post verkeerd geadresseerd is en laptops bij het grofvuil worden gedumpt zonder de bestanden die erop staan te verwijderen. Het klinkt even suf als ondoordacht en toch kun je met gemak een heel boek vullen met dit soort praktijkvoorbeelden. Zoals dat van een zekere uitgever die dacht z’n zaakjes goed op orde te hebben. Het gebruik van USB-sticks was aan banden gelegd, telefoons waren uitgerust met een wachtwoord en elke medewerker kende het huisreglement ‘veilig internetten’. Maar op de actie van een ontevreden medewerker had niemand gerekend. Toen die te horen kreeg dat hij op zoek moest naar een andere baan, besloot hij zijn aanstaande ex-werkgever een hak te zetten. Hij verzamelde een lijst met netwerkwachtwoorden en speelde die door aan een hacker met wie hij contact had weten te leggen. Die wist vervolgens door te dringen in de server waar alle mailtjes van de uitgeverij werden bewaard en legde zo de hand op gevoelige data. Denk aan overeenkomsten, ruzies die eerder via de mail waren uitgevochten, salarissen van medewerkers en andere gegevens die normaal gesproken alleen voor de ogen van directieleden
SPR_2017_04_p003.indd 29
bestemd zijn. De bijna ex-medewerker maakte een anoniem e-mailadres aan en begon de gestolen informatie te lekken naar collega’s en auteurs. Het duurde even voordat de directie van de uitgeverij in de gaten had wat er aan de hand was. En toen zij eenmaal gepaste maatregelen kon nemen, onder meer door de wachtwoorden te wijzigen, was het leed al geschied. Geen directe financiële schade, maar wel een imago-knauw vanjewelste. De meeste datalekken ontstaan niet door hackers of slechte systemen, maar door eigen medewerkers. De mens is nu eenmaal de zwakste schakel, dankzij domme fouten en ondoordachte handelingen van eigen personeel dat zich meestal van geen kwaad bewust is. Wat te doen tegen datalekken? Zorg op de eerste plaats voor een duidelijk protocol. Geen vuistdik document dat toch niemand leest, maar een lijstje met maximaal tien spelregels. Door daar regelmatig op te wijzen, creëer je in ieder geval bewustzijn. Geef daarnaast niet elke medewerker toegang tot alle wachtwoorden en wijzig die wachtwoorden bovendien regelmatig. Verder kun je privacygevoelige data als salarissen, persoonsgegevens en beoordelingsgesprekken binnen cloudsystemen als Dropbox of Google G Suite beschermen met individuele toegangsrechten. Zo bepaal je precies welke medewerker bepaalde informatie mag inzien. Let wel op dat de cloudoplossingen voldoen aan regelgeving rondom privacy en dataopslag.
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door onze kennispartner DAS. Wil je goed voorbereid zijn op datalekken? De specialisten van DAS helpen je goed handelen om zo schade te beperken.
29-11-17 15:30
030–031
SPR_2017_04_p030.indd 30
29-11-17 21:01
HACK
p 030—087 57 min. 36 sec.
‘Technologie is niet neutraal: technologen moeten verantwoordelijkheid nemen voor de ethische en maatschappelijke gevolgen van hun werk.’ Verity Harding, DeepMind " p 080
SPR_2017_04_p030.indd 31
29-11-17 21:01
HOOFDSTUK 2 DATA DELV EN
Als je over de juiste data beschikt, kun je klanten beter bedienen, je product optimaliseren en je business versnellen. Maar waar vind je die gouden data? Je haalt ze dichter bij huis boven de grond dan je zou denken. Tekst H A N S PIE T E R VA N S T EIN C A L L E N FE L S
Beeld G E T T Y
036–037
SPR_2017_04_p030.indd 36
30-11-17 10:19
DATA DELVEN
De getallen zijn overweldigend. Google voert elke minuut ruim 3,6 miljoen zoekopdrachten uit, YouTube serveert in die tijd 4,1 miljoen video’s, Uber maakt bijna 46.000 ritjes en webwinkel Amazon zet ruim een kwart miljoen dollar om. Alleen de Amerikanen zijn al goed voor 2,6 miljoen gigabyte aan data. Per minuut. Elke klik, swipe of view genereert gegevens. En dan tellen we nog niet eens de koelkasten, cv-ketels, hartslagmeters en andere apparaten mee die continu data verzamelen, al dan niet verbonden via het Internet of Things. Of al die miljarden sensoren die nu en in de toekomst worden aangebracht op bruggen, treinen, lantaarnpalen en snelwegen, om permanent data door te sturen. Als de wereld ergens geen gebrek aan heeft, dan is het aan data. De bakken met data zijn vele zettabytes groot – 1 zettabyte is een miljoen petabytes, een petabyte is een miljoen gigabytes – en groeien snel. Negentig procent van álle data in de wereld is in de afgelopen twee jaar gegenereerd. Data zijn overal en gaan in toenemende mate ons leven bepalen, daar twijfelt niemand aan. En dat de informatiestromen businesskansen bieden, spreekt bijna vanzelf. Maar waar de grote corporates data lakes aanleggen, meren vol data, en hun teams laten onderzoeken op wat voor manier ze die gegevens voor hun business kunnen laten werken, is het voor veel ondernemers zoeken. De Kamer van Koophandel publiceerde begin 2017 een onderzoek naar mkb’ers en big data, samen met de Jheronimus Academy of Data Science (JADS) in Den Bosch, een samenwerkingsverband van bedrijven en de universiteiten van Eindhoven en Tilburg. Bottom line: veel ondernemers zien in dat die stortvloed aan data kansen biedt, ook (of juist!) voor bedrijven die in de kern niet digitaal zijn, maar het ontbreekt ze aan tijd, geld, kennis en kunde om ermee aan de slag te gaan. Zo’n 71 procent zegt bijvoorbeeld nauwelijks software te gebruiken om interne of externe databronnen te koppelen en zo tot inzichten te komen. Terwijl daar veel kansen liggen.
SPR_2017_04_p030.indd 37
DRIE OPTIES Beginnend bij het begin: hoe kom je aan kwalitatief goede data? Grofweg hebben ondernemers drie opties: je verzamelt zelf relevante gegevens, je koopt ze in of grijpt je kans om bij gratis aanbieders van data te shoppen. Om met die eerste te beginnen: via de eigen systemen die elke ondernemer gebruikt, kómt al veel data binnen. Een belangrijke bron is vanzelfsprekend het verkeer op online kanalen, die via Google Analytics en socialmediatools als Hootsuite, Keyhole en Agorapulse zijn te analyseren. Wanneer ontstaat er engagement? Welke posts op Twitter of mijn blog doen het goed en waarom? Wat is het sentiment van de reviews? Wanneer zijn mijn klanten online? Hoeveel klanten laten op het laatste moment een vol webwinkelmandje achter en om wat voor producten gaat het dan? Die laatste informatie zal vaak via een CRM-systeem voor het beheer van klantrelaties binnenstromen. De transactiegeschiedenis biedt een schat aan inzichten in de gewoonten, voorkeuren en het betaalgedrag van bestaande klanten, en biedt mogelijkheden om aan segmentatie te doen en je klantinformatie te verfi nen van otte N data tot uitge reidere lant profielen.
‘Je ziet die bedrijven worstelen’
29-11-17 21:03
DATA DELVEN
o ondernemers die een deel van hun usiness o ine a handelen, unnen hun eigen data ase vullen met rui are lantin ormatie. at data ver amelen an eginnen met een wee lang i houden hoeveel mensen op wel ti dstip de win el innenlopen en die gegevens in el etten. e digitale assagegevens o an a s hri ten in aart rengen via een serie grafie en gee t oo al veel in i ht. den aan de apper die geen idee hee t waar i n lan ten eigenli wonen en alti d maar lind olders verspreidt in de wi de omgeving met een orte, geri h te, en u te weet hi pre ies wie i n lanten i n, hoe vaa e doorgaans omen en waar e wonen daarmee an hi veel geri hter promotie a ties uitvoeren. ata hoeven niet alti d big te i n. Nog een stap verder, maar vooralsnog te ost aar voor retailers met een eper t innovatie udget, is te hno logie als amera s die in aart ren gen hoe lanten i h door de win el egeven, in lusie de mogeli heid e in te delen in lee ti ds ategorie n en met e e all tra ing na te gaan hoe de re lame op de win elvloer over omt. ata in open an oo . r i n legio leveran iers die el slim data del ven, in open, aan el aar oppelen en optimaliseren en doorleveren. et Nederlandse eo h hee t een enor me data ase opge ouwd met ruim mil oen ge ouwen in meer dan landen en an o de mar twaarde van die panden ins hatten rui are in ormatie voor ma elaars, in vesteerders en overheden. eoph oppelt lo atiedata aan i voor eeld
energiever rui sgegevens en geografis he data hoeveel risi o loopt dit ge ouw om overstroomd te ra en i een natuurramp et edri ver oopt redits euro per stu die el toegang geven tot een ge ouwprofiel. Nog o n ommer i le aan ieder van data eodan, dat niet alleen sets vol geo in ormatie hee t waar liggen ele tri iteits a els, waterleidingen, glas ve el e els en waar staan trans ormatorhuis es van de nuts edri ven waarmee het steden helpt i hun ruimteli e plannen, maar oo vana . euro sets met onsumentengegevens over ge ins samenstelling, in omen, huur en oopwoningen en auto e it er i an leveren. ls ouw usinessmodel geen grote investeringen in data toelaat, ieden open data mogeli heden om in ormatie van uiten te etre en, de almaar uitdi ende ver amelingen van gratis ver ri g are gegevens over van alles van snelwegen tot ge nealogis he gegevens, van opleidingsniveaus tot aanvragen voor su sidieregelingen. n Nederland et oo de overheid dageli s nieuwe, gratis e s hi are datasets online, van geluidsgegevens van snelwegen tot de hoogte van di en. e teller op data.overheid.nl staat op dit moment op ruim . datasets. p pendatanederland.org staan inmiddels meer dan gratis te downloaden datasets over van alles van geo in ormatie tot wa htli sten i eugd org. emeentes, provin ies en de entrale overheid i n oo al aren e ig om oveel mogeli data open aar te ma en op het plat orm. aar is te veel te vinden om op te noemen, al dan niet down load aar als el o sv estand, dan wel via een we servi e van de ruto ar eidsparti ipatie in de gemeente tre ht in tot alle edri ven die een er enning he en van het aantal inges hre ven h o studenten naar opleidingsvorm tot de arnavalsnamen van ra antse dorpen en steden, geplot op een aart. n niet te missen in een li st e van open data leveran iers het entraal ureau voor de tatistie , dat dageli s nieuwe gegevens online et van a tuele randsto pri en tot ster gevallen per wee .
038–039
SPR_2017_04_p030.indd 38
29-11-17 21:03
DATA DELVEN
‘Ik ben mezelf gaan bijscholen via open online cursussen’
SPR_2017_04_p030.indd 39
MAAR HOE DAN? Met excuses voor de uitgebreide inventarisatie: de beschikbaarheid van data is voor ondernemers dus het probleem niet. Zegt ook Arjan van den Born, hoogleraar creatief ondernemerschap aan de universiteit van Tilburg en als directeur van JADS betrokken bij het onderzoek van de KvK. “Je ziet die bedrijven worstelen. Ze hebben data, of kunnen er makkelijk aankomen, maar vragen zich af of het waardevol is, wat ze ermee kunnen en hoe dat dan moet.” De vraag voor de meeste ondernemers is dus vooral met welke data – en vooral met welke inzichten die je uit de koppeling van verschillende datasets zou kunnen halen – je écht waarde kunt genereren. Van den Born: “Dat betekent niet dat je in het wilde weg data moet gaan verzamelen, maar dat je de juiste vraag moet stellen. Wat is mijn probleem? Wat kan ik optimaliseren? Waar vind ik nieuwe klanten? Hoe meet ik of promotie-acties zin hebben?” Als je dat weet, kun je gericht naar gegevens zoeken die je verder helpen. En dat hoeven volgens Hans van Bragt, manager van Big Data Value Center (BDVC), een toepassingscentrum voor big data in Almere, echt geen enorme datasets te zijn waar je complexe algoritmes op moet loslaten. “Stel je bent importeur en installateur van zonnepanelen op de zakelijke markt. Waar vind je dan leads? Idealiter schotel je potentiële klanten een mooie case voor. Gegevens over het stroomverbruik van bedrijfspanden door de jaren heen vind je niet zo makkelijk, maar wel datasets met daarin de maximumcapaciteit van hun meterkasten, die zijn op te vragen bij nutsbedrijven. Via Google Earth meet je vervolgens de beschikbare dakoppervlakte van een pand op, misschien ook nog de ideale oriëntatie ten opzichte van de zon, en je rekent zo voor wat de investering is en hoeveel een bedrijf kan besparen met jouw zonnepanelen.” Wil je weten hoe geschikt een bepaalde wijk is voor senioren om in te wonen? Data met omgevingsvariabelen – hoe ver is de bushalte, is er een gezondheidscentrum in de buurt, hoe groen is de wijk, zijn het oude huizen zonder lift – is vrijelijk beschikbaar en makkelijk te koppelen en te visualiseren. Business halen uit data klinkt makkelijker dan het is. Daarom is de Universiteit van Amsterdam samen met software- en analysebedrijf Ortec de Analytics Academy begonnen. Doel: in korte leertrajecten professionals opleiden en bijscholen in kansen en mogelijkheden van big data. De cursussen variëren van hands-on implementatie en strategie tot het schrijven van diepgravende machinelearningalgoritmes. En daar vervolgens wél de juiste analyses mee doen. “In vier, vijf regels code kun je met een beetje creativiteit al een lerend algoritme maken dat bepaalde voorspellingen doet. Maar daarmee zijn je analyses nog niet per se valide”, zegt opleidingsmanager Robert
29-11-17 21:03
SPR_2017_04_p030.indd 40
29-11-17 21:03
DATA DELVEN
Monné. Waar de Analytics Academy zich tot nu toe vooral richtte op bijscholing voor organisaties, gaat het instituut binnenkort ook individuele leertrajecten aanbieden. Monné heeft zelf ook nog wel een tip. “Ik werkte als consultant en zag die big data-beweging groeien. Er waren destijds nog geen echte opleidingen in data science. Toen ben ik mezelf gaan bijscholen via open online cursussen op Corsera en EdX. Heel leerzaam.” JE HÉBT AL DATA Voor analyses die je bedrijfsvoering verbeteren heb je lang niet altijd megagrote – al dan niet externe – datasets nodig. Het Amsterdamse bedrijf GoData Driven gebruikte bijvoorbeeld de verkoopgegevens van supermarkten om voor Bakkersland een predictive salesplanningmodel te maken. Bakkersland levert elke dag twee miljoen broden aan zo’n 1.200 supermarkten. Die bestellen vaak pas op het laatste moment, en om verspilling te voorkomen vaak minder dan ze verwachten te verkopen. Het gevolg: lege schappen en gefrustreerde klanten. GoDataDriven ontwikkelde op basis van de kassadata een datamodel dat per supermarkt nauwkeurig kan voorspellen hoeveel brood en van welk soort er verkocht gaat worden. Het gevolg: minder lege schappen én minder overschot. Bakkersland kan daarnaast i n a eri en optimaal in etten en o e fi i nter produceren. Het model blijft bovendien automatisch bijleren op basis van de verkoopdata van de supermarkten. Het mooie: die data wás al aanwezig. Elders delven of inkopen hoefde niet. Let wel: bij GoDataDriven werken computerwetenschappers en econometristen. Als ondernemer zelf wat datasets aan elkaar plakken en dan met een paar regels code proberen inzichten te krijgen – dat werkt niet, zegt Van den Born van JADS. “We weten dat drie factoren meespelen als je als kleine organisatie met data aan de slag wilt. Je moet verstand hebben van ict, verstand van statistiek en verstand van je eigen branche. Dat laatste is vaak het punt niet, maar aan die eerste twee schort het nog weleens.” En zelfs als je die drempels hebt genomen, kan het nog ingewikkeld worden. Want hoe zet je de via data gegenereerde inzichten om in een businessmodel? Een bedrijf dat dat slim doet, is Dedact uit Leiden. Dedacts belangrijkste product is Learnbeat, een digitale leeromgeving die inmiddels door ruim 150 scholen in het voortgezet onderwijs wordt gebruikt. Leerlingen krijgen de lesstof via Learnbeat aangeboden, maken het huiswerk en uiteindelijk ook de toetsen via het systeem.
SPR_2017_04_p030.indd 41
Na een paar jaar beseften de oprichters dat ze een enorme voorraad data tot hun beschikking hadden – een die groeide met zo’n half miljoen antwoorden per dag, soms wel 500 antwoorden per seconde. Die gegevens zijn en blijven eigendom van de scholen, maar geanonimiseerd zijn ze goed te gebruiken voor data-analyses. Een goudmijn. Mede-eigenaar van Dedact Frank van Rest: “We kunnen per deelonderwerp zien hoe leerlingen presteren. Als je dan ziet dat veel leerlingen de opgaven over de persoonsvorm vaak fout doen, kun je hun individuele leertraject erop aanpassen.” De volgende barrière die Dedact probeert te slechten is die van de open vragen. Dankzij text mining en machine learning un e oo daar een el erend algo ritme op loslaten. De voorbeelden laten wel zien: ondernemers beschikken over meer data dan ze vaak zelf beseffen, en anders zijn er volop mogelijkheden om aan externe data te komen. De grootste uitdaging is en blijft: met welke data kan ik mijn business versnellen? Dat vergt – zoals alles – creativiteit van de ondernemer zelf.
‘Ga niet in het wilde weg data verzamelen’
29-11-17 21:03
BEELD FAIG A HMED
Handgestoord De Azerbeidzjaan Faig Ahmed zorgt voor chaos in de duizenden jaren oude traditionele structuur van Perzische tapijten. In zijn handgeknoopte werken, zoals hier Liquid, kunnen de vertrouwde labyrinten zomaar een storing tegenkomen die zorgt voor een vloeibare kleurenbrij of een woestijn van geel.
Liquid (2014), handmade woolen carpet, 466 x 266 cm © Faig Ahmed Studio
Beeld FA IG A H M E D
042–043
SPR_2017_04_p030.indd 42
29-11-17 21:04
SPR_2017_04_p030.indd 43
29-11-17 21:04
HOOFDSTUK 3 Data driven
044–045
SPR_2017_04_p030.indd 44
29-11-17 21:04
DATA DRIVEN
egistreer alles in en rond e edri wat lanten doen, wat het edri maa t en hoe het un tio neert en e ult in staat i n alle pro essen te versoepelen en ver eteren. ul e proces mining kan al heel lang rederi inslow a lor hield al in i n stopwat h naast edri spro essen om te i en hoe i n staal a rie e fi i nter on draaien. Nieuw is dat we es hi en over tallo e nieuwe manieren om te weten en meten. an i steeds goed opere ele troni a unnen we ma eli oppelingen ma en tussen s stemen en overal sensoren ophangen om nog meer data te ver amelen. ervolgens unnen we op alle ver amelde data mahine learning loslaten om patronen te her ennen die mensen niet ouden opvallen. ndi atoren van een epaald pro es unnen we ovendien visualiseren en ge rui svriendeli presenteren, odat er snel op an worden gereageerd. at levert data o allemaal op voor e edri svoering EEN BETER KANTOOR et nieuwe antoor van i roso t Nederland op hiphol is serieus highte h. i roso t wil het gerui en om in te wer en, maar oo als show ase van i n eigen te hnologie. en van der lugt van i roso t is etro en i de digitale trans ormatie van het pand. e ver amelen gegevens over de e ettingsgraad van ons pand, dus hoeveel medewer ers er lopen en o er events i n. aarmee unnen we i voor eeld ons voedsel a val redu eren. at oppelen we aan het weer eri ht, en o unnen we de ateraar laten weten hoeveel hi uit de oel ast an halen s o htends. et in ormatie over de e etting van het pand is nog veel meer leuks te doen. “Je kunt medewerkers helpen el aar te vinden, en oo laten ien wie uiten het pand aan het wer is. e unt ovendien oo het s hoonma en optimaliseren een ruimte hoe t niet s hoongemaa t te worden als hi alleen maar leegstond, en i intensie ge rui an er miss hien een eer e tra een s hoonma er naartoe. i roso t ou i n ge ouw helemaal unnen automatiseren, met een virtuele re eptioniste die e oe ers ontvangt en wer nemers i innen-
SPR_2017_04_p030.indd 45
ata vertellen e alles over e lant, maar weet je wel genoeg over je eigen bedrijf? oe data unnen helpen e edri svoering te optimaliseren. e st JA A P M EI J E R S
eeld G E T T Y
omst vertelt wat voor hen de fi nste ple is om te wer en. an der lugt at he i i ons hoo dantoor in de wel eens ge ien. aar on e aan een hologram vragen hoe e het este i ge ouw on omen. at is niet iets dat we hier gaan doen, maar het an e er. i roso t gaat in meri a oo een proe doen waar i i roso ts stemgestuurde assistent ortana e oe ers gaat ontvangen. aar daar i moeten we oo gaan meten hoe mensen dat vinden. en edri dat oveel mogeli in o over een pand op een slimme manier ver amelt, is de msterdamse startup one oo top. et propte h edri hee t te hnologie ontwi eld die ontinu in de gaten houdt waar in het ge ouw mensen i n, op asis van de wifi signalen die hun smartphones, laptops en ta lets ontinu uit enden. o un e i voor eeld voor omen waar het mini sterie van uitenlandse a en nu mee ampt in haar hagelnieuwe pand, waar een derde van de am tenaren s o htends geen wer ple an vinden. ndersom un e met e ettingsdata ien o vergaderruimtes waar twintig mensen in passen vaak worden geboekt door maar twee mensen. e onderneming an dan esluiten o n aalt e op te delen in twee leinere ruimtes. at s heelt vier ante meters, dus geld. emiddeld staat een antoorge ouw pro ent van de ti d leeg, en dat
29-11-17 21:04
DATA DRIVEN
is tijdens piekuren. Door meer data te verzamelen kan die leegstand worden teruggedrongen tot 20 of 15 procent, zegt Lone Rooftop. Toen Lone Rooftop drie jaar geleden begon, moest iedereen nog een beetje wennen aan het idee van een smart building, vertelt ceo en mede-oprichter Marcel Lamers. Bezettingsdata meten was al langer bekend, maar nu is de technologie beter en breed voorhanden, en reserveren meer en meer bedrijven budget voor allerlei smartbuildingoplossingen. Met de techniek van Lone Rooftop kun je gemakkelijk besparen. “Overal staan nu de lichten en het klimaatsysteem aan terwijl er misschien wel helemaal geen mensen aanwezig zijn. In onze huidige wereld slaat dat nergens op. Je kunt op ruimteniveau zien of dat wel nodig is. De data over het energieverbruik zit al in het gebouwbeheersysteem, en door dat te combineren met data uit ons systeem kom je tot nieuwe inzichten.” Klanten van Lone Rooftop zijn bedrijven met veel panden. In Nederland gebruiken zes universiteiten de technologie al om data te verzamelen en ook in Engeland is het bedrijf actief. Meer landen moeten volgen. Inmiddels hebben corporates als Aegon en Deloitte hun kantoren vol hangen met sensoren. Dat van Deloitte zou zelfs zijn uitgerust met liefst 28.000 sensoren. Dat klinkt een beetje als overkill. Lamers: “Een pand zo vol mogelijk hangen met tech en je pas daarna afvragen wat ermee te doen, dat is niet de juiste manier. Je moet je als organisatie eerst afvragen hoe je je mensen wil faciliteren, welke problemen je wil oplossen en welke tech je daarbij nodig hebt.” Het Amerikaanse VergeSense heeft een systeem dat licht, geluid én beeld registreert. De gebouwbeheerder kan dan niet alleen hoe váák een ruimte wordt gebruikt, maar kan ook tellen hoeveel mensen ergens zijn. VergeSense claimt zelfs te kunnen zien welke bureaus in gebruik zijn en of mensen vooral zitten of staan. Lamers vindt zijn oplossing beter. “Mensen moeten gewoon een vrije plek kunnen vinden. Wij kunnen dat heel goed met wifi. Niet op stoelniveau, maar
‘Een pand zo vol mogelijk hangen met tech is niet de manier’ we kunnen wel berekenen hoeveel plekken er nog vrij zijn in een ruimte. Als werknemers daar aankomen, zien ze zelf wel met hun ogen welke stoel er dan nog vrij is. Als er vanuit technologie wordt gedacht, willen organisaties vaak ‘overengineeren’, maar dat lijkt me zonde. Begin met wat er al is, en ga dan kijken wat er nog extra nodig is. Er zit nog heel veel waarde verborgen in data die al beschikbaar is.” BLIJE WERKNEMERS Bij Aegon houden 500 sensoren behalve de bezetting ook ‘comfortwaardes’ in de gaten zoals temperatuur, geluidsniveau en de luchtkwaliteit. Goed idee, vindt Van der Vlugt van Microsoft: “We zien dat mensen onder druk staan, dat ze sneller worden afgeleid door apps en de hoeveelheid beslissingen die ze moeten nemen. We willen de aandacht terugbrengen in het werken. Daarvoor kijken we ook naar het comfort van de werkplek. Licht bijvoorbeeld, het aantal lux, is bepalend voor activiteit. Daarom onderzoeken we nu samen met Philips hoe we daarin kunnen differentiëren. Als je in je eentje zit na te denken, wil je een ander lichtniveau dan wanneer je een meeting hebt met twintig mensen.” Nog een manier waarop data werknemers blijer en gezonder maken, is via hun veiligheid. Safeguard laat met een app zien welke bedrijfshulpverleners
046–047
SPR_2017_04_p030.indd 46
29-11-17 21:04