WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 20. HERFST 2014
Warmte uit de supermarkt: open net in Stockholm Teun Bokhoven: de nutsfunctie van warmte EU-project Celsius: Rotterdam als blauwdruk voor Europa
Inhoud 3
Column: is een open net de oplossing voor restwarmte?
4
Introductie nieuwe deelnemers
5
Oproep Global District Energy Awards
6
Georganiseerd voor zakelijk succes
8
Studiereis Zweden: warmtenet als standaard
12
Studiereis Zweden: innoveren van centrale tot in woning
15
Interview: Teun Bokhoven werkt aan overkoepelende warmtevisie
19
Warmtenetwerk lid DE Koepel
20
Het Nationale Warmtecongres
21
Berichten: warmtenet Antwerpen en Leiding over Noord
22
Project Celsius zoekt navolgers
25
Jaarbijeenkomst in Den Bosch
26
Overzicht deelnemers Warmtenetwerk
27
Agenda en colofon
Omslagfoto: De nieuwe warmtekrachtcentrale van Mälarenergi in Västerås gebruikt afval en hout als brandstof; het energetisch rendement is erg hoog dankzij een condensor die de rookgassen afkoelt tot 50 ˚C.
foto: klaas de jong
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en
WARMTENETWERK
Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 180 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
meer comfort met minder fossiele energie
_
Is een open net de oplossing voor restwarmte? Bij meerdere producenten kunnen ook kleine leveranciers als supermarkten hun warmte leveren. “Het afvoeren van warmte kost onze klanten geld,
Het mooie in het concept van Fortum is dat het bedrijf
terwijl warmtelevering aan ons net ze juist geld
voor aantrekkelijke vergoedingen voor de warmte heeft
oplevert”, stelde Per Gullbrand tijdens de studiereis van
gezorgd die afhangen van de leveringstemperatuur én de
Warmtenetwerk in Stockholm. Tot voor kort was Gullbrand
buitentemperatuur.
als marketingmanager actief met nieuwe producten voor
Ook een lopend experiment bij het net in Wilhelmsburg
Ikea. Nu vermarkt hij het open warmtenet voor het
Mitte van Hamburg Energie trekt voldoende belangstelling
Finse energiebedrijf Fortum, dat ook in Zweden actief
van bedrijven om warmte te leveren. Het bijzondere van
is. Zijn boodschap slaat ontegenzeglijk aan bij bedrijven
het project in Hamburg is dat het om een relatief klein
in Stockholm. Maar liefst zestig gegadigden wilden
warmtenet gaat, terwijl het net in Stockholm juist heel
restwarmte aan het net van Fortum leveren. Daaruit
groot is.
selecteerde het bedrijf twintig voor een contract. Het
De grote vraag is of we in Nederland en Vlaanderen
gaat daarbij dit keer niet alleen om industrie, maar ook
met een open net de benutting van restwarmte op gang
om supermarkten, een treinstation en datacenters.
kunnen krijgen. Tegenover de enorme hoeveelheden warmte die worden geloosd in koelwater en buitenlucht,
Alleen de afvalsector lijkt te begrijpen dat warmte lozen niet meer kan
staan slechts enkele projecten met hergebruik van restwarmte. Alleen de afvalsector lijkt te begrijpen dat warmte lozen echt niet meer kan. Industrie, datacenters en supermarkten zijn in ons land nog niet in beweging gekomen. Gaat dat wel lukken met
Datacenters lijken tegenwoordig niet meer zo voor de
een goed concept voor open netten? Tot nu toe heeft
hand liggend waar het restwarmtelevering betreft,
nog geen enkel Nederlands energiebedrijf zich daaraan
want de temperatuur is laag en er zijn koelsystemen
gewaagd. Zeker is wel dat dit concept bedrijven aan het
ontwikkeld om met weinig energieverbruik de servers
denken zet. Want waarom verspillen ze zoveel kosten
koel te houden. Maar die systemen kosten geld en met
aan water, elektriciteit en onderhoud om warmte kwijt
een industriële warmtepomp kun je de laagwaardige
te raken als diezelfde warmte ook geld kan opleveren bij
warmte ook bruikbaar maken voor een warmtenet.
verkoop aan een warmtebedrijf?
_ Klaas de Jong
NR 20. HERFST 2014
3
Nieuwe deelnemers
aangemeld als deelnemer aan Stichting
Alliander: warmtetransport Waalspong
Warmtenetwerk.
Netwerkbedrijf Alliander brengt via haar
Deze zomer hebben vijf organisaties zich
leidingen en kabels elektriciteit en aardgas naar 3,3 miljoen afnemers. Met de partici– patie in Warmtenet Nijmegen is Alliander voor
het
eerst
warmtenetten. het
Fortes Import District Energy Systems
actief Het
warmtetransport
betrokken
bedrijf van
bij
verzorgt
afvalenergie-
bedrijf AVR naar de wijk Waalsprong. Dochterbedrijf Liandon heeft meerjarige
Fortes Import uit Houten vertegenwoordigt meerdere
ervaring met het ontwerp van warmtenetten.
fabrikanten van apparatuur voor warmtenetten:
De afdeling Duurzame Gebiedsontwikkeling
zonnecollectoren met vacuümbuizen van Kingspan,
van Alliander
warmwatersystemen
warmteprojecten.
en
boilers
van
Aquaheat,
warmtemeters van Hydrometer, afsluiters en appen–
werkt
aan
verschillende
www.alliander.com
dages van Cimberio en Sanha en regelapparatuur van Salus en Sarel. www.fortes-import.nl
Gemeente Maastricht: stadskantoor op warmte- en koudenet De hoofdstad van de Nederlandse provincie ZuidLimburg heeft een innovatief warmte- en koudenet. Restwarmte van papierfabriek Sappi verwarmt woningen, winkels en het stadskantoor in Mosae machines. Via een aardgasexpansiemachine wekken
Klinger Sogefiltres: afsluiters en afdichtingen
de Maastrichters elektriciteit met de warmte op.
Het in Brussel gevestigde Klinger Sogefiltres richt zich
Recent is in het Interreg-project Eco2Profit de haal-
met name op de Belgische en Luxemburgse markt
baarheid van een warmtenet op bedrijventerrein
voor afsluiters en appendages voor stoom en water
Beatrixhaven onderzocht.
en afdichtingen voor vloeistoffen. Het bedrijf is
www.maastricht.nl
onderdeel van de internationale industriepijpleiding–
Forum en zorgt ook voor koeling via absorptiekoel-
specialist Klinger-groep die al sinds 1886 als familiebedrijf bestaat en wereldwijd 35 vestigingen heeft. www.klinger-sogefiltres.be
4
WARMTENETWERK MAGAZINE
FW-Fernwärme-Technik: leidingen onder Maas en Waal De
Duitse
Technik
onderneming
maakt
FW-Fernwärme-
Steun duurzame warmte
warmtetransportleidingen
Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten
met binnen- en buitenmantel van staal en
en/of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve
met vacuüm als isolatie tussen de binnen-
infrastructuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan
en buitenleiding. Recent leverde het bedrijf
Warmtenetwerk.
leidingen voor De Nieuwe Warmteweg, de Leiding over Noord en de Waalsprong.
Naast een vermelding op de website en in het magazine, kunnen
_
deelnemers kosteloos naar onze congressen en met korting op
http://www.fw-gmbh.de
studiereis. Ook kunnen ze actief meepraten over warmtebeleid en is er een actief verenigingsnetwerk met innovators, financiers, warmteproducenten, aannemers en beleidsmedewerkers. Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie en overige voordelen een e-mail naar info@warmtenetwerk.nl
Global District Energy Climate Awards Zowel in 2011 als 2013 wonnen Warmtenetwerkers een prijs. Stuur uw project tot 15 januari in om de Nederlandse en Vlaamse eer hoog te houden. Onder supervisie van het Internationaal Energie Agentschap IEA houdt de Europese organisatie voor warmtenetten Euroheat & Power weer een wedstrijd voor steden en regio's met bijzondere prestaties op het gebied van warmte- en koudenetten. Inzenden is mogelijk tot 15 januari. Er zijn vijf verschillende categorieën: nieuwe netten, modernisering, uitbreiding, emerging markets en special awards. De prijsuitreiking is op het jaarcongres 2015 van Euroheat & Power in Tallinn (Estland). Dit congres heeft plaats op 27 en 28 april. Eerder won Nederland al twee Global District Energy Awards: een voor Twence met warmtenet Enschede en stoomlevering in 2013 en een voor Essent met het groene warmtenet Zeewolde in 2011.
_ www.districtenergyaward.org
NR 20. HERFST 2014
5
Georganiseerd voor zakelijk succes Kathelijne Bouw won de tweede prijs bij de DHC+
afstuderen op een onderzoek naar bedrijfsmodellen
Student Awards met haar onderzoek naar een
voor kleine warmtenetten bij Triple E Consulting. Bouw:
bedrijfsmodel om de ontwikkeling van kleine
“Bedrijfsmodellen toepassen is meestal heel recht toe
warmtenetten te stimuleren.
recht aan, maar voor deze typen warmtenetten is het een stuk lastiger omdat daar niet een grote speler als
“Vorig jaar gingen vrijwel alle presentaties op het
Essent of Nuon alle touwtjes in handen heeft, waardoor
DHC+-symposium over techniek. Dat mijn studie naar
er vaak een complexe organisatiestructuur is met een
bedrijfsmodellen voor warmtenetten een tweede prijs
veelheid aan partijen.”
won bij de Student Awards vond ik daarom wel een verrassing”, vertelt Kathelijne Bouw. Op 9 september presenteerde ze haar onderzoek op het 14th International Symposium on District Heating and Cooling in Stockholm en binnenkort publiceert ze erover in Interna-
“Techneuten denken vaak weinig over de organisatorische kant”
tional Euroheat & Power. “Techneuten denken vaak
Kansen en hindernissen
weinig over de organisatorische kant, maar die is wel de
Bouws scriptie bestaat uit vier onderdelen. Allereerst
sleutel om nieuwe projecten tot stand te laten komen.
keek ze naar de hindernissen en kansen bij kleinschalige
Hoe krijg je de partijen bij elkaar en dek je de risico’s zo
warmtenetten, nieuwe netten op lage temperatuur en
goed mogelijk af?”
netten in bestaande bouw. “De techniek is al heel ver.
Dat Bouw gedreven is, blijkt wel uit het feit dat ze twee
Voor lagetemperatuurnetten zitten nog wel wat ontwik-
universitaire studies tegelijk volgde. Aan de Technische
kelingen in de pijplijn, maar de problemen liggen vooral
Universiteit Delft studeerde ze af als architect aan
bij de financiering. Voor grote energiebedrijven zijn de
de faculteit Bouwkunde. Aan de Universiteit Utrecht
kleine netjes niet zo interessant. Die willen echt de
studeerde ze Sustainable Development. Voor haar
grote schaal. Dat maakt het organisatorisch veel moeilij-
afstudeerproject wilde ze bij een bedrijf kijken en
ker, want je moet de juiste partijen bij elkaar brengen.”
zo kwam ze terecht bij woonstichting De Kernen, die
Het tweede deel van de scriptie bestond uit het opzetten
een stagiair zocht voor een project met restwarmte
van een business model framework, waarin de verschil-
uit de tuinbouw. Het was haar eerste kennismaking
lende betrokkenen een centraal element vormen. Vervol-
met warmtenetten. Die beviel zo goed dat ze wilde
gens is dit framework toegepast op een aantal bestaande
Bouw ontvangt haar prijs uit handen van juryvoorzitter Stefan Holler (links) en voorzitter van het DHC+-platform Nicolas Février (rechts).
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
Tijdens een internationaal warmtecongres in Stockholm mocht Bouw haar resultaten presenteren.
ongebruikelijk) en het juridisch kader. Om het model te toetsen, heeft Bouw veel bedrijven gesproken en congressen bezocht. Literatuur over warmtenetten is er nauwelijks in Nederland en er zijn weinig netten die een jaarverslag publiceren. Dat maakte vergelijken moeilijk. “Over casussen die niet goed lopen, hoor je meestal weinig, terwijl je die wel wilt meenemen. Een voorbeeld is Greenportkas Venlo, dat een tijdje overal in het nieuws was en waar je op een gegeven moment ineens niets meer over hoorde. Via via kwam ik erachter dat de betrokken teler failliet was.” Bij de toetsing keek Bouw naar onzekerheden in de warmteproductie, het net en de levering. Zo is voor projecten in nieuwbouwwijken levering riskant, omdat casussen. Uit deze casestudie blijkt dat er drie elemen-
nieuwbouwprojecten de afgelopen tijd vaak zijn stilgelegd.
ten van groot belang zijn: wilskracht, kapitaal en kennis.
Bij bestaande bouw is het risico veel lager, tenminste als er
Kennisgebrek is het makkelijkst op te lossen, bijvoor-
al gegarandeerde afname is; ook woningcorporaties mogen
beeld met een externe adviseur. Kapitaaltekort — het
niet zomaar de energievoorziening van hun bewoners
meest voorkomende probleem — is een stuk lastiger,
veranderen. Voor de levering is het risico lager als netten
daarbij zouden lokale overheden kunnen helpen met
aan elkaar zijn geregen. “Bij probleemprojecten waren
een achtergestelde lening of garantstelling. “Je business
vaak alle drie de risicohokjes aangevinkt.”
case moet echter ook gezond zijn zonder subsidie. Vaak is veel subsidie een slechte voorbode voor het succes van
Helpende hand
het project op langere termijn.”
“Veel warmtenetten komen niet van de grond of zijn geen
Voor de wilskracht hebben succesvolle projecten volgens
succes omdat uiteindelijk geen gezonde business case
Bouw allemaal een goede initiatiefnemer nodig, een
tot stand komt”, concludeert Bouw aan de hand van de
trekkende partij met een lange adem. De realisatie-
gesprekken in het veld. De complexe organisatiestructuur
tijd voor warmtenetten is lang. “Dat kan een gemeente
van warmtenetten is daaraan vaak debet. Als extra
zijn die graag duurzamer wil worden. Of, zoals bij het
onderdeel van haar scriptie ontwikkelde Bouw daarom
project Thermo Bello, een groep wijkbewoners die zich
een rekenmodel om de onervaren partijen te helpen om
inzetten voor duurzame warmte en die actief blijft in
vooraf in te schatten of een project haalbaar is. “Daarmee
het bestuur.”
kun je kijken wat de verwachte opbrengsten zijn bij een bepaald aantal aansluitingen, de gekozen temperatuur
“De problemen liggen vooral bij de financiering”
en warmtevraag. Dat kan partijen stimuleren toch door te zetten.” De opvallendste conclusies die Bouws vergelijkingen opleverde, is dat een warmteproject is te organiseren op
Modelleren
veel manieren en dat het meest wenselijke model sterk
Bestaande bedrijfsmodellen vergeten volgens Bouw nogal
afhangt van de lokale situatie. Zo is een casus vlak over
eens te kijken naar de organisatorische factor. Vanwege
de grens in het Duitse Lathen lastig te vergelijken met een
de vele stakeholders is die bij warmtenetten juist van
in een Nederlandse stad. “Daar speelde bij de totstand-
groot belang. In haar framework kijkt Bouw daarom
koming een coöperatieve bank een grote rol, die een sterk
naar de volgende onderdelen: waardepropositie (het
lokaal belang had. Ook de bewoners betaalden 4.000 euro
behalen van milieudoelstellingen of juist economisch
per aansluiting mee. In een dorp doe je dat makkelijker
voordeel), organisatiestructuur, financiële structuur (een
samen. En omdat de woningmarkt er in Duitsland anders
warmtenet brengt grote kosten en risico’s met zich mee),
uitziet, zijn de inwoners misschien eerder geneigd om die
wettelijke vorm (een Energie BV en coöperatie zijn niet
hoge aansluitkosten te betalen.” _
NR 20. HERFST 2014
7
Warmtenet als standaard
95 procent van de metropool Stockholm is verwarmd
deel gemeentebedrijven, wat het succes voor een deel
met warmtenetten en ook elders zijn de Zweedse
verklaart. Slechts 22 procent is in particuliere handen en
cijfers indrukwekkend. Hoe de Zweedse bedrijven
8 procent is staatseigendom.
en overheid dit voor elkaar kregen, bleek tijdens de
De warmtesector is goed voor 1 procent van het bruto
studiereis in juni.
nationaal product van Zweden en de sector staat niet stil volgens Thornström. Ieder jaar investeert ze 800 miljoen
Dit jaar reisde Stichting Warmtenetwerk met 41 deel-
euro. Haar belang kan dus nog groeien.
nemers naar de Zweedse steden Stockholm, Uppsala en Västerås. In de eerste stad wonen 2 miljoen mensen, ongeveer een vijfde van alle inwoners van het land, de andere twee steden zijn met elk 100.000 inwoners veel kleiner. Maar in alle drie is warmtelevering de standaard.
Zweden kunnen hun warmteaansluiting binnen enkele maanden opzeggen
Ongeveer 95 procent van de gebouwen in deze steden
Marktaandeel warmte
is aangesloten op een warmtenet. Heeft heel Zweden
De aanleg van warmtenetten is in Zweden begonnen in
zo’n sterke voorkeur voor warmte? En hoe kunnen we
de vijftiger jaren. De oliecrisis in de zeventiger jaren
dat succes dan verklaren?
zorgde voor een sterke groei-impuls. Inmiddels zijn
Svensk Fjärrvärme
bijna alle appartementengebouwen aangesloten op een warmtenet. Het marktaandeel is in deze sector gegroeid
“Warmtenetten voorzien in bijna 60 procent van de
van 82 procent in 2002 naar 91 procent in 2012. Bij
warmtebehoefte in Zweden en ze zijn in alle gemeentes
openbare gebouwen is het marktaandeel in die periode
met meer dan 10.000 inwoners aanwezig”, schetst Erik
gegroeid van 63 naar 80 procent.
Thornström van warmtevereniging Svensk Fjärrvärme
Het aandeel bij eensgezinswoningen verdubbelde, maar
de situatie. Ter vergelijking, in Nederland is slechts een
ligt met 18 procent veel lager. De meeste eengezins-
procent of vier van de huishoudens aangesloten.
woningen zijn dan ook te vinden op het platteland. De
Maar liefst 140 Zweedse warmtebedrijven zijn lid van
alternatieven zijn hier houtkachels, elektrische verwar-
Svensk Fjärrvärme. 34 leden exploiteren één of meer-
ming en warmtepompen. Een gasnet zoals Nederland dat
dere koudenetten. De bedrijven zijn voor het meren-
heeft, kennen de Zweden niet.
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
Niet gereguleerd
Deze stelling blijkt daadwerkelijk aan te slaan ook al
Warmtelevering is in feite de standaard geworden in
verkondigden sceptici binnen het bedrijf vooraf dat
Zweden. In de meeste steden is het warmtenet ook
niemand interesse zou hebben. Uit een zestigtal aanbie-
goedkoper dan een individuele warmtevoorziening. De
ders selecteerde Fortum er 20 voor een contract. De
warmteprijzen variëren van stad tot stad en zijn niet
tarieven zijn afhankelijk van de temperatuur waarop
gereguleerd. De warmtebedrijven voelen wel de druk
de klant warmte levert en de seizoenen waarin warmte
om de warmteprijzen laag te houden vanwege de toe–
beschikbaar is. De vergoeding is hoger naarmate de
nemende concurrentie van individuele warmtepompen.
buitentemperatuur
Voor de tarieven bij consumenten is het in Zweden
kunnen gebruikmaken van een spotmarktprijs.
gebruikelijk dat de woningcorporatie een prijs rekent op
Fortum heeft inmiddels ervaren dat de invoeding van
basis van het verbruik voor ruimteverwarming van het
restwarmte technisch best lastig kan zijn en de nodige
hele gebouw. De kosten worden aan de hand van het
kennis vereist. Een eerste project bij een datacenter
woonoppervlak omgeslagen in de huurprijs. In Nederland
werkte aanvankelijk niet omdat de gekozen warmtepomp
zijn vanwege de Warmtewet individuele meters per
de benodigde hoge temperatuur van het net niet haalde.
woning verplicht.
Een industriële warmtepomp moet daarin uitkomst
In het kader van de EU-richtlijnen werkt de overheid
bieden.
lager
is.
Flexibele
leveranciers
verder aan een betere herbenutting van restwarmte. Opmerkelijk is de in 2012 verplicht gestelde voorrang voor warmtelevering door afvalenergiecentrales. De Zweden hebben zeer efficiënte afvalverbranders en verwerken daarmee afval voor diverse landen.
Zestig aanbieders wilden meedoen aan Fortums open warmtenet
Ook overweegt de Zweedse overheid om concurrentie
Trouwe klanten
op het bestaande net toe te staan. Daarvoor lopen al
Lena Gunnarsson is bij Fortum verantwoordelijk voor de
enkele experimenten, waaronder een proef met het
warmteklanten. Die kunnen opmerkelijk genoeg kiezen
Finse Fortum, een beursgenoteerde warmtereus die voor
uit maar liefst vijf verschillende tariefmodellen; zelfs
50,8 procent in handen is van buurstaat Finland. Door
volledig klimaatneutrale warmte is — tegen meerprijs —
de overname van een aantal warmtenetten in hoofdstad
een optie. Gunnarsson licht toe dat het vrijwel alleen
Stockholm, was dit bedrijf in een klap de grootste
om grote afnemers gaat. De woningcorporaties en parti-
warmteleverancier van Zweden.
culiere vastgoedbedrijven kopen warmte in van Fortum
Verdienen
en verrekenen de warmte aan de huurders in de huurprijs. De keus in warmtetarieven heeft te maken met het
“We anticiperen op de plannen van de overheid”, aldus
afnamepatroon. Wie over het jaar een vrij vlak patroon
Per Gullbrand. Hij is bij Fortum de trekker van een van
heeft, kiest een ander model dan wie met een groot
de experimentele open netten: Oppen Fjärrvärme.
verschil tussen zomer en winter te maken heeft.
Dit project moet bedrijven stimuleren om overtollige
Daarnaast besteedt Fortum veel aandacht aan klant-
warmte aan het warmtenet te leveren. Volgens Gullbrand
tevredenheid om zo trouwe klanten te kweken. Dat
is er in Stockholm heel veel restwarmte beschikbaar. De
is belangrijk, want het is in Zweden mogelijk om als
opkomst van datacenters heeft zelfs gezorgd voor een
warmteklant je aansluiting binnen enkele maanden op
sterke toename van overtollige warmte. In Stockholm
te zeggen. Topservice door vriendelijk personeel staat
zelf voeren deze computercentra voldoende warmte af
daarom voorop. Bovendien adviseren goed opgeleide
om 55.000 woningen te verwarmen. “Het afvoeren van
teams de klanten over energiebesparing.
deze warmte is nu een kostenpost voor onze klanten,
Eenzelfde betrokkenheid bij besparing toont Fortum
maar door de warmte aan ons te leveren, kunnen ze er
bij een wedstrijd die het al 7 jaar voor haar klanten in
juist geld mee verdienen.”
Stockholm organiseert. Het bedrijf dat het effectiefst
NR 20. HERFST 2014
9
Lena Gunnarsson van Fortum geeft uitleg over de verschillende warmtetarieven in Stockholm.
Kleinschalig In Nederland zijn door de schaalvergroting in de energiesector geen lokale energiebedrijven meer te vinden, zeker niet met eigen centrale en distributienetten. Dat ook kleine bedrijfjes zichzelf staande kunnen houden op de vrije energiemarkt, bewijst Mälarenergi dat net als Mimer in de 100.000 inwoners tellende stad Västerås is gevestigd. Het gemeentebedrijf Mälarenergi is een volledig geïntewerkt aan energiebesparing en de meest betrokken bewoners heeft, wint. In 2014 deden 55 grootzakelijke klanten mee en won woningcorporatie BRF Resolutien.
Focus op duurzaam Woningcorporatie Mimer, een gemeentebedrijf dat 11.200 woningen verhuurt in Västerås, zet ook stevig op de klant in. Alle woningen zijn op het warmtenet aangesloten. Mimer heeft daarbij de filosofie dat duurzaamheid samen moet gaan met een comfortabele woonomgeving waarin de mensen zich veilig voelen. Dat komt op allerlei manieren tot uiting, van tuinen rondom de woongebouwen tot inzameling van afval. De huurders worden niet alleen door voorlichting betrokken bij duurzaamheid in hun leefomgeving, maar kunnen ook actief participeren. Een mooi voorbeeld is de mogelijkheid om als huurder van een appartementenflat te werken in de gezamenlijke tuinen rondom de flat.
Zelfs de vaatwasser vergeet woningcorporatie Mimer niet
greerd energiebedrijf. Het levert warmte, koude, water en elektriciteit via eigen distributienetten en communicatie via een glaszvezelnet. Met eigen centrales voorziet het in de energiebehoefte van de stad. Het warmtenet van Mälarenergi is zelfs het op drie na grootste van Zweden en de warmteprijs is een van de laagste van het land. De aanleg van een warmtenet in Västerås is begonnen in 1954. Tegenwoordig is 97 procent van alle gebouwen er aangesloten op het warmtenet en daar komen binnenkort nog enkele nabijgelegen dorpen bij. De lage prijs is een gevolg van de technische innovatie die het bedrijfje tentoonspreidt. Zo ontwierp het in-huis een centrale die op hout en afval brandt. De benutting van het afval is zelfs zo volledig, dat de Ieren en Engelsen hun afval voor verwerking naar Mälarenergi verschepen. Bovendien is het bedrijf een pionier op het gebied van lagetemperatuurnetten.
Koudevraag Niet alleen de vraag naar warmtenetten, ook die naar koudenetten groeit. De eerste koudenetten zijn in het begin van de negentiger jaren aangelegd. Koude bleek een succesvol product in de Zweedse steden en heeft
Qua duurzaamheid vergeet de corporatie zelfs de
een grote groei doorgemaakt. In totaal ligt er meer dan
comfortabele vaatwasser niet Naast elektriciteit uit
500 km aan koudenetten.
zonnepanelen, verduurzaamt Mimer ook door elektri-
Ook hier is Mälarenergi al op kleine schaal werkzaam.
citeit door warmte te vervangen waar mogelijk. In de
Tegenover de verkoop van 1.500 GWh warmte is de
160 appartementen van Råseglet heeft de woningcorpo-
omzet aan koude met 25 GWh in Västerås beschei-
ratie zodoende wasmachines en vaatwassers geplaatst
den. Het koudenet levert aan een veertigtal klanten
die geen elektrisch verwarmingselement hebben, maar
waaronder het ziekenhuis en stadhuis. De koude wordt
een aansluiting op het warmtenet. Ook wasdrogers op
geproduceerd
warmte zijn beschikbaar.
7 MW en twee warmtepompen die 17 MW koude aan
door
10
een
absorptiekoelmachine
van
WARMTENETWERK MAGAZINE
het koudenet kunnen leveren en 27 MW warmte aan het warmtenet. In de winter gebruiken deze warmtepompen het effluent van de rioolwaterzuivering als warmtebron.
Grootste koudenet
Ook kleine bedrijfjes kunnen zich staande houden op de vrije energiemarkt
Energiereus Fortum beheert in Stockholm daarentegen het grootste koudenet van Europa, dat met een lengte van 200 km 600 grote gebouwen bedient. De belangrijkste afnemers zijn kantoorgebouwen, winkelcentra en datacenters. De Zweedse koudenetten maken zoveel mogelijk gebruik van vrije koeling uit zeewater en diepe meren. Daarnaast zetten absorptiekoelmachines overschotten aan warmte
Met een compacte absorptiekoelmachine wil Vattenfall lokale koude bij warmteklanten realiseren.
in de zomer om naar koude. Elektrisch
aangedreven
koelmachines
zijn
vooral
voor de zomerpieken. Toch is er ook een trend om gelijktijdig warmte en koude te produceren met elektrisch aangedreven warmtepompen. De Stockholmse centrale Hammarbyverket was een van de eersten met gelijktijdige opwekking van koude en warmte. Zeven enorme warmtepompen leveren een totaal vermogen van 225 MW. In de zomer is het koudenet de warmtebron en in de winter komt de warmte uit het effluent van de rioolwaterzuivering dat via een tunnel wordt aangevoerd. De warmtepompen in Hammarbyverket hebben inmiddels een leeftijd van 25 tot 28 jaar. Op het investeringsprogramma van Fortum staat dan ook een vervanging van deze machines door moderne warmtepompen met natuurlijk koudemiddel.
Niet alleen overheid Het is misschien makkelijk om het grote succes van de Zweedse warmtenetten af te schuiven op de grote overheidsbemoeienis van de bedrijven. Toch lijkt dat niet helemaal eerlijk. Naast dat klanten makkelijk hun contracten kunnen opzeggen, wat in traditionele overheidsmonopolies niet kan, weet zelfs een klein bedrijfje als Mälarenergi zich prima op de internationale markt te redden. Ook lijken de bedrijven goed te beseffen dat restwarmte niet verloren mag gaan, zoals wel blijkt bij Fortums proefproject met een open net.
 NR 20. HERFST 2014
_
11
Innoveren van centrale tot in woning Niet alleen zijn warmtenetten bij hen erg
investering van 410 miljoen euro. Deze centrale draait
populair, de Zweden doen er ook alles aan om
volledig op biomassa en krijgt een vermogen van 130 MW
dat zo te houden en de netten te verduurzamen.
elektriciteit en 200 MW warmte plus een indrukwekend
Van grote afvalcentrales tot kleinschalige
vermogen van 80 MW uit een rookgassencondensor.
warmteterugwinning uit ventilatiesystemen, het kan altijd beter.
Transitie De stap naar een volledig biomassagestookte centrale
De eerste warmteklant in Stockholm werd aangesloten in
past in een patroon. De Zweden zijn sterk gefocust op
1954, een halve eeuw na de bouw van de eerste elektri-
de onderverdeling van de brandstoffen voor warmte-
citeitscentrale en een eeuw na de eerste straatverlich-
productie. In het kader van milieu en duurzaamheid
ting op stadsgas. Sindsdien zijn de netten steeds blijven
hebben de Zweedse warmtebedrijven dan ook een grote
groeien en er lijkt voorlopig nog geen eind aan de expan-
transitie doorgemaakt. In de zeventiger jaren was olie
sie en verduurzaming te komen.
nog de belangrijkste brandstof, maar hoge belastingen
Een goed voorbeeld daarvan is het Finse Fortum, dat in
leidden ertoe dat olie en steenkool nu nauwelijks meer
2001 een samenwerking met Stockholm aanging. Door
worden gebruikt. Biomassa en afval leveren tegenwoordig
een aantal overnames heeft Fortum nu drie warmtenet-
de energie voor 60 procent van de warmteproductie. Tel
ten in de Zweedse hoofdstad, waarvan twee gekop-
je de condensorwarmte uit de schoorstenen van afval-
peld zijn aan netten van derden. De vijf centrales van
energiecentrales mee, dan kom je zelfs op 70 procent.
Fortum hebben een totaal warmtevermogen van 3.000
De terugwinning van warmte uit de rookgassen van afval-
MW. De afvalenergiecentrale Bristaverket in de buurt van
verbranding, meestal met absorptiewarmtepompen, is
vliegveld Arlanda is de nieuwste en is dit jaar in bedrijf
een Zweedse specialiteit.
genomen. Daarnaast staan nog grote investeringen op het programma ter vervanging van oude centrales en voor opvang van de groei. Bij Fortum denken ze voornamelijk groot. Fortum exploiteert niet alleen warmtenetten in Scandinavië, maar ook
Biomassa en afval leveren de energie voor 60 procent van de warmteproductie
in Polen, het Verenigd Koninkrijk, de Baltische staten en Rusland. In Rusland levert het bedrijf met 24 TWh
Het aandeel restwarmte uit de industrie is 7 procent en
zelfs meer warmte dan in de andere landen tezamen.
industriële warmtepompen zijn goed voor 6 procent van
Een van de plannen is een nieuwe warmtekrachtcentrale
de warmteproductie voor warmtenetten. De toekomst-
in Värtan die in 2016 in bedrijf gaat. Het plan vergt een
visie van de Zweden is volledig hergebruik van warmte.
Wereldprimeur Een centrale die wat hergebruik betreft al goed op weg Mikael Söderberg van corporatie Mimer geeft uitleg over het project Råseglet met lt-warmtenet en centrale ventilatie.
is, is Eenheid 6 bij Mälarenergi in Västerås. Tijdens ons bezoek was deze eenheid in proefbedrijf. Dat we desondanks een rondleiding kregen, is te danken aan het feit dat Mälarenergi deze centrale in eigen beheer heeft ontworpen en gebouwd. Dat is best een waagstuk, want de centrale bevat nogal wat innovaties en de bouwtijd was beperkt. De bouw startte in de zomer van 2012 en is onderverdeeld in ruim 70 deelprojecten; de totale investering bedraagt ongeveer 300 miljoen euro. Projectleider Henrik Nasström vertelt dat Eenheid 6 afval, houtresten en biomassa in willekeurige mengverhoudingen kan verstoken. De nieuwe centrale heeft een uiterst moderne installatie voor scheiding van afval en
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
Een van megawarmtepompen in Hammarbyverket.
opwerking tot een homogene brandstof (zie kader). Het afval komt niet alleen uit de omgeving, maar ook uit het Verenigd Koninkrijk en Ierland. Mälarenergi heeft
Tegenwoordig zien de Zweden de lange koolstofcyclus van turf als bezwaar
daarvoor een eigen havenfaciliteit. Dankzij de volledige warmtebenutting kunnen de Zweden Iers en Engels afval
centrale met een elektrisch vermogen van 120 MW en
tegen een gunstiger prijs verwerken dan buitenlandse
een warmtevermogen van 235 MW de belangrijkste
concurrenten.
warmtebron van het warmtenet van Uppsala. Deze
Ook qua energetisch rendement draait Eenheid 6 mee
centrale gebruikt hout en turf als brandstof.
in de wereldtop. Dat is deels te danken aan de lage
Zweden beschikt over grote voorraden turf en zag deze
temperatuur van het warmtenet. In de uiterst effec-
brandstof lange tijd als geschikt alternatief voor kolen
tieve rookgasreiniging zit een condensor ingebouwd
en olie. Tegenwoordig zien de Zweden de vrij lange kool-
waarmee de warmteopbrengst sterk is te verhogen bij
stofcyclus van turf echter toch als een bezwaar en gaat
de gunstige lage temperatuur van het retourwater van het warmtenet. Die temperatuur ligt op 35 tot 40 °C en de rookgassen worden licht naverwarmd tot 50 °C om voldoende trek te krijgen. De condensor levert 25 tot
Refuse Derived Fuel
30 MW warmte bovenop de 100 MW uit de condensor
Ieder uur verbruikt Eenheid 6 van Mälarenergi
van de stoomturbine. De Siemens turbine levert 50 MW
60 ton brandstof, ongeveer drie vrachtwagen-
elektrisch vermogen; het elektrisch rendement van deze
ladingen vol. Speciaal daarom is de centrale ook
unieke warmtekrachtcentrale bedraagt 29 procent.
bij een haven gebouwd die vlakbij de stad ligt.
Unieke warmtepomp
Eenheid 6 kan daarbij draaien op verschillende brandstoffen, waaronder houtsnippers en afval
Vattenfall beschikt in Uppsala eveneens over een afval-
dat een groot deel van de brandstof uitmaakt.
verbrander — Eenheid 5 — op meerdere brandstoffen.
Omdat niet alle afval dezelfde hoeveelheid
Deze moderne afvalcentrale is in 2005 in bedrijf
energie
genomen. Afvalverbranding levert een warmtevermogen
Mälarenergi het afval eerst om in een voor-
van 170 MW, waarvan een deel in de vorm van stoom
bewerkingsfabriek. Die versnippert het afval
voor de industrie. Eenheid 5 heeft een extreem hoog
tot kleine stukjes, zodat glas en metaal is te
energetisch rendement doordat de rookgasreiniging is
verwijderen. Vervolgens mengt ze het restant
gecombineerd met warmteterugwinning. Een absorptie-
en perst dit tot een homogene brandstof, refuse
warmtepomp haalt veel extra warmte uit de rookgassen
derived fuel (RDF), waarop de centrale goed
door de waterdamp te condenseren. In de zomer
kan branden. Dat maakt ook tussenopslag in
produceert deze unieke warmtepomp koude voor het
een bunker gemakkelijker; in totaal is er ruimte
koudenet. Het koelvermogen is maar liefst 11 MW.
voor genoeg RDF om de centrale 6 dagen op
Naast de afvalenergiecentrale is een warmtekracht-
volle kracht te laten draaien.
bevat
NR 20. HERFST 2014
(calorische
waarde)
werkt
13
de voorkeur uit naar houtresten, die vanuit bosbouw en
Desiccant cooling bij Ikea
houtindustrie ruimschoots beschikbaar zijn. Deze hout-
Bij een nieuwe vestiging van Ikea in Västerås heeft
resten zijn ook de brandstof voor de nieuwe warmte-
Mälarenergi
krachtcentrale Carpe Futurum die Vattenfall in Uppsala
ning toegepast. Dit droogmiddelkoelsysteem, desiccant
wil bouwen. Zoals de naam al zegt, moet deze centrale
cooling, is ontwikkeld door het Zweedse bedrijf Munters
wat betreft architectuur opvallend en modern zijn, maar
dat in de buurt van Stockholm is gevestigd. De koel-
daarbij wel passen in het silhouet van Uppsala.
techniek gebruikt geen koelcompressoren, maar werkt
Individuele regeling
een bijzonder systeem voor airconditio-
met een combinatie van ontvochtiging en adiabatische koeling, waarbij omgevingswarmte water verdampt. Bij
Wie nu denkt dat de Zweden alleen inzetten op grote
deze koelmethode is geen elektriciteit nodig, maar wel
projecten, moet eens een kijkje nemen bij kleinschali-
warmte.
ger innovaties in de woningbouw. Vorig jaar realiseerde woningcorporatie Mimer aan het Öster Mälarstrand het project Råseglet. Vier flatgebouwen met in totaal 160 appartementen hebben hier een innovatief systeem voor
Desiccant cooling zorgt voor milieuvriendelijke koude en voor warmteterugwinning in de winter
verwarming en ventilatie. Uiteraard zijn de woningen volgens de nieuwste inzichten en eisen geïsoleerd. Daar-
Het systeem zorgt naast voor milieuvriendelijke koude
door kan ook bij een buitentemperatuur van -20 ˚C de
ook voor een extreem hoge terugwinning van warmte
watertemperatuur in het verwarmingssysteem extreem
in de winter. Het concept is in principe ook toepasbaar
laag blijven.
in de woningbouw. Voor het eerdergenoemde project
Elk flatgebouw heeft een centraal ventilatiesysteem met
Råseglet met centrale ventilatie is de inpassing bijvoor-
warmteterugwinning. Niet alleen is het rendement van
beeld eenvoudig te realiseren.
de terugwinning erg hoog, het systeem levert ook extra comfort voor de bewoners. Zij hoeven zelf geen filters
Duurzaam en divers
te verwisselen en hebben geen ventilator in hun woning.
Uit de presentaties en excursies tijdens de studiereis
Bovendien kunnen zij de temperatuur in elke kamer zelf
blijkt duidelijk dat de Zweden niet op de lauweren van
instellen. Mimer levert de ventilatielucht op een tempe-
hun warmtenetmonopolie rusten, maar hard blijven
ratuur van 18 °C aan en naverwarmers in de woning
innoveren. Voor grote installaties is rookgasreiniging
verwarmen dit tot de gewenste temperatuur.
standaard. Bovendien letten de Zweden op de duurzaam-
Anders dan gebruikelijk in Zweden, zit niet alle warmte
heid door de installaties geschikt te maken voor diverse
hier in de huurprijs verwerkt. De individuele afrege-
brandstoffen, wat ook de toekomstbestendigheid van de
ling zorgt ervoor dat de warmte voor naverwarming en
centrales vergroot. Prijzenswaardig is het dat ze klein-
tapwater in elk appartement meetbaar is en per woning
schalige innovaties, zoals een ventilatiesysteem, niet
wordt afgerekend.
vergeten.
_
Woningcorporatie Mimer werkt aan duurzaamheid en leefbaarheid; in de wijk Råseglet kunnen de huurders zelf tuintjes verzorgen.
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
Overkoepelende Warmtevisie Voorzitter van de Duurzame Energie Koepel Teun Bokhoven heeft een missie: duurzame energie op de politieke agenda zetten en houden. Als vertegenwoordiger van de sector schreef hij mee aan het SER Energieakkoord en werkt hij momenteel mee aan de
foto’s: pdkfoto/peter de koning
Warmtevisie.
NR 20. HERFST 2014
 15
“Had ik nog steeds een eigen bedrijf, dan had ik on –
mogelijkheden nodig hebben en dat we zelfs daarmee
mogelijk kunnen meeschrijven aan het Energieakkoord”,
nog te weinig oplossingen hebben.”
vertelt de immer ondernemende Teun Bokhoven. Op zijn 23ste begon hij zijn eerste bedrijf in de bouw- en
Op je Twitter-account schreef je dat ‘restwarmte
isolatiesector. Ver voordat duurzame energie een
niet duurzaam is’. Welke rol zie jij voor restwarmte?
begrip was, startte dit met de productie van zonne-
“Mooier kan ik het helaas niet maken: restwarmte uit
boilers, later ook met zonnepanelen en warmtepompen.
fossiele energiebronnen is geen vorm van duurzame
In 2011 trad Bokhoven uit zijn bedrijven. “Dat was
energie. Het gaat om het efficiënt gebruiken van veelal
op tijd om in 2012 warm te kunnen draaien voor het
warmte uit fossiele warmte en dat is prima. Maar als
onlangs afgeronde Energieakkoord en om een nieuwe
je iets duurzame energie noemt, moet het echt uit een
rol als voorzitter van het Topconsortium Kennis en
eindeloos hernieuwbare bron komen.
Innovatie Energiebesparing in de Gebouwde Omgeving
Toch ben ik geen fundamentalist. Restwarmte en
[TKI EnerGO] aan te pakken.”
duurzame warmte horen bij elkaar en of het nu
Door de jaren heen leerde Bokhoven naar eigen zeggen
duurzaam is of niet, is eigenlijk een non-discussie. We
‘met de hazen lopen’ als lobbyist. “In 1983 heb ik mede
moeten de warmte die er is maximaal uitnutten. En
branchevereniging Holland Solar opgericht en in 1990
ik vind ook dat we veel meer moeten kijken naar hoe
een Europese vereniging voor zonne-energie. Van daar-
we de restwarmtestromen en de daarbij horende infra-
uit zag ik hoe versnipperd het gelobby in de duurzaam-
structuur kunnen koppelen aan duurzaam opgewekte
heidswereld ging, zowel vanuit Europa als Nederland.
warmte in hybride warmtesystemen. Dan kunnen we
Alle aparte brancheorganisaties waren te klein om een
de terugloop van restwarmtestromen uit bijvoorbeeld
impact te hebben. Ze waren alleen gericht op hun
kolencentrales langzaam opvangen met duurzame
eigen technologie, zon, bio-energie, bodemenergie
warmte en daarmee creëer je het systeem van de
of wind, terwijl beleidsmakers en de politiek gewoon
toekomst.”
duurzame energie willen.” Daarom richtte Bokhoven de Duurzame Energie Koepel op die de belangen van
Jarenlang leek duurzame energie te worden be-
de gehele duurzame-energiewereld vertegenwoordigt.
heerst door elektriciteit uit zon en wind. Nu ver-
Ook Stichting Warmtenetwerk maakt sinds augustus
schuift het — ook bij de Duurzame Energie Koepel —
deel uit van DE Koepel.
meer naar warmte. Vanwaar die langdurige voorkeur voor elektriciteit?
“We praten alleen over wat ons bindt en niet over wat ons verdeelt”
“Het grote voordeel van elektriciteit is dat het elektronen zijn die je produceert en vervolgens via een koperen draad makkelijk kunt verhandelen en distribueren naar de klanten. Bij warmte produceer je on-site en moet je het product in de nabijheid gebruiken. Dat is
Is het niet heel moeilijk om alle duurzame neuzen in
een heel andere dynamiek.
dezelfde richting te krijgen?
Nu zit een groot deel van onze duurzame opgave
“Het lukt al 15 jaar. Op één punt ben ik echter wel
in warmte. Op dit moment zijn bij hernieuwbare
een hardliner: we praten alleen over wat ons bindt en
elektriciteitsproductie de mogelijkheden redelijk in
niet over wat ons verdeelt. Als er een discussie is over
kaart gebracht met vooral wind- en zonne-energie. Op
de SDE-vergoeding en de ene technologie lijkt meer
dat gebied moet bij warmte nog veel gebeuren.”
voordeel te hebben dan een andere, dan moeten we die discussie objectiveren om te voorkomen dat ze zich
Is warmte er misschien bekaaid vanaf gekomen in
tegen elkaar afzetten. Daarvoor verleggen we het ge-
het Energieakkoord? Waarom is bijvoorbeeld wind-
sprek naar de onderbouwing waarop de vergoeding is
op-zee wel helemaal uitgewerkt?
gebaseerd. Alle leden hebben het recht om hun casus
“Warmte is complex; het heeft niet met een enkel ding
bij ECN voor te leggen en te kijken of de aannames die
te maken. Elektriciteit heeft een duidelijke handels-
tot het bedrag leidden wel kloppen. Door zo te reke-
component, waardoor je een heel ander type spelers
nen, kunnen we ook allemaal met de oplossing leven.
hebt die investeringen willen doen. Warmtenetten zijn
En natuurlijk veronderstellen we dat we alle duurzame
veel ingewikkelder en er zijn veel belanghebbenden. In
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
plaats van alleen een technisch probleem, opwekken
bruik zo terugloopt door betere isolatie, warmtepompen
en aansluiten op het bestaande elektriciteitsnet, heb
en warmtenetten, moet je de gasinfrastructuur voor die
je bij warmte altijd een koppeling met de lokale om-
kleine resthoeveelheid nog wel vervangen? Voor 125 m3
geving, moet je continuïteit bieden van aanbod, moet
kookgas per jaar wil je geen vastrecht en netkosten
je de distributie regelen en moet je klanten werven.
betalen. Je moet dan wel kijken naar alternatieven,
Daarnaast zit je met een probleem aan de vraagkant.
bijvoorbeeld warmtenetten met een koppeling van
Voor elektriciteit is geen alternatief en niemand vraagt
warmte- en koudeopslag met restwarmte en duurzame
zich af of het nodig is. De aansluiting is noodzakelijk
warmte. Ook dat maakt het warmtescenario complexer.
omdat je computer niet op gas draait. Maar voor warmte
Maar misschien moeten we wel af van de eeuwige ver-
zijn er meerdere alternatieven: een warmtenet,
gelijking met gas. Bij warmte zitten de meeste kosten
gasnet, houtkachels of zelfs — met een warmtepomp —
in de infrastructuur, die moet je over langere tijd te-
het elektriciteitsnet. Mijn woning is bijvoorbeeld
rugverdienen, terwijl warmte zelf goedkoop is. Bij gas
vrijwel energieneutraal en ik ben niet aangesloten
zitten de kosten minder in het netwerk, maar de prijs
op het gasnet, maar verwarm mijn huis met een 4 kW
van gas is hoog en hangt sterk af van de politieke bewe-
warmtepomp.”
gingen en de beschikbaarheid op langere termijn. Als die prijzen in de toekomst nog meer gaan schommelen,
“Bij warmte heb je altijd een koppeling met de lokale omgeving”
zouden we misschien warmte als benchmark moeten
Maakt dat het niet heel lastig om nieuwe netten van
DE Koepel is bij het Energieakkoord aan de onder-
de grond te krijgen?
handelingstafel aangeschoven en is nu gevraagd mee
“Voor gasnetten is het al de vraag of je bestaande netten
te denken aan de Warmtevisie. Hoe machtig is ze
nog moet vervangen bij een renovatie. Als het gasver-
eigenlijk?
nemen en gas — vergelijkbaar met de Warmtewet nu — niet duurder dan anders maken.”
“Onze invloed is denk ik aan het groeien. We konden in het Energieakkoord in de kleinere cirkel functioneren, samen met de staatssecretaris en minister, VNO-NCW, FNV en de NGO’s. Die cirkel bestaat nog steeds. Dat is uiteraard niet vanzelf gegaan. Met DE Koepel positioneren wij ons als werkgeversorganisatie. De achterban bestaat uit 1.000 bedrijven. VNO-NCW is echter ook een vertegenwoordiger van het bedrijfsleven. Daarom hebben we heel duidelijk moeten maken dat wij een ander deel van de bedrijven vertegenwoordigen, namelijk die in de duurzame energiesector, en die hebben een ander belang dan bedrijven uit de energie-intensieve industrie. Zodoende was onze plaats aan de onderhandelingstafel wel gerechtvaardigd.” Veel mensen kunnen zich weinig voorstellen bij dat lobbyen. Wat houdt het precies in? “Momenteel heb ik bijvoorbeeld regelmatig contact met partijen die betrokken zijn bij de Warmtevisie. En zojuist sprak ik met RVO om overeenstemming te bereiken over de cijfers voor duurzame warmte. Iets soortgelijks deed ik een paar dagen terug bij ECN. Samen met die instanties brengen we de voorwaarden en de uitgangspunten voor de Warmtevisie in kaart, dus daar
NR 20. HERFST 2014
17
stem ik eerst mee af. Vervolgens hebben we gesprek-
met duurzaam opgewekte warmte is veel gemakkelij-
ken met alle stakeholders, zoals met de ministeries
ker. Dat leidt weer tot een andere energieprestatie en
van Economische Zaken en I&M, het Interprovinciaal
waardering in de bouwregelgeving. Ook moet je kijken
Overleg (IPO), en enkele provincies. Je spreekt dan
naar het netbeheer als er meerdere bronnen komen.”
zowel met de ambtenaren als de gedeputeerden; het is echt een heel groot netwerk dat je op alle niveaus
Is gas wel weg te denken uit het Nederlandse energie-
moet benaderen. Ook zitten we in een groene coali-
landschap?
tie met onder meer Greenpeace, Stichting Natuur en
“Ik zie nog wel een rol voor gas als backup in warmte-
Milieu en de Milieufederatie die vaak onze standpunten
krachtkoppelingen, zoals bij de vele kleine warmtenetjes
mee uitdragen. Maar lobbyen doe je bij voorkeur niet
in Oostenrijk. Die rol past prima binnen de transitie-
in het publiek.”
fase van fossiel naar duurzaam. De grootste uitdaging is om bij een drastisch teruglopende aardgasproductie
Waar gaat het voor DE Koepel om bij de Warmtevisie?
in de komende 10-30 jaar tijdig klaar te zijn met een
“We kijken vooral naar de verduurzamingskant en de
nieuw soort warmtevoorziening. Dat zijn langetermijn-
integrale aanpak. Daarbij onderscheiden we de indi-
projecten, maar daarmee moet je nu beginnen om op
viduele en collectieve systemen, die qua regelgeving
tijd zo’n transitie te kunnen doorlopen. Als parallel aan
sterk verschillen.
de gasnetten warmtenetten moeten ontstaan, dringt de
Een probleem bij de individuele systemen als warmte-
vraag zich ook op welke beheersstructuur we daarvoor
pompen was bijvoorbeeld de energiebelasting. Stap je
nodig hebben. Je zou dan misschien weer aan publieks-
van gas over op (duurzame) elektriciteit voor de warm-
functies moeten denken, terug naar de ouderwetse
tepomp, dan betaal je tussen de 200 en 400 euro meer
nutsbedrijven.”
energiebelasting en dat vind ik echt een weeffout. Bij collectieve systemen zijn er heel veel elementen
Publieke bedrijven hebben geen goede naam, zijn ze
waar we naar kijken. De betere isolatie van woningen
nog wel een goede optie?
biedt mogelijkheden voor netten op lagere tempera-
“100 jaar geleden hadden we nooit het rioolstelsel
tuur en daarop moeten we de regelgeving aanpassen.
gehad als gemeentes de riolering niet vanuit hun ‛nuts-
De netten zijn hierdoor goedkoper en de koppeling
functie’ hadden aangebracht, dan zaten we nu nog
“Misschien moeten we terug naar de ouderwetse nutsbedrijven”
18 WARMTENETWERK MAGAZINE
op de beerput. Op een gegeven moment komt er de
Dat lijkt tegenstrijdig, dat een voorstander van duur-
maatschappelijke noodzaak. Kijk je naar de bestaande
zame energie pleit voor het vertragen van de ver-
gebouwde omgeving, dan ligt daar ook de verantwoor-
duurzaming.
delijkheid om voor de komende 20 tot 30 jaar warmte
“Als we daar niet zo sterk op hadden gehamerd, dan
te blijven leveren. En we moeten ons afvragen of pri-
was er waarschijnlijk veel meer ingezet op import
vate bedrijven die heel grote investeringen wel kunnen
van duurzame energie uit het buitenland en op extra
doen. Energiebedrijven verkopen hun warmtenetten
bijstoken van biomassa in kolencentrales. Maar dan
niet voor niets.”
was Nederland zelf niet duurzamer geworden en dat
“Hoe kunnen we de restwarmtestromen koppelen aan duurzaam opgewekte warmte?”
gaat compleet tegen het belang van onze sector in. Overigens is het nog maar de vraag of we de 16 procent daarmee wel zouden kunnen halen, want ik zie in 2020 nog niet veel overschotten van duurzame energie in het buitenland.”
In interviews lijk je altijd vrij pessimistisch over het
Is Nederland wel innovatief genoeg voor de inhaalslag?
aandeel duurzame energie in Nederland.
“Ik denk het wel, zeker wat betreft warmteopslag doen
“Laten we eerlijk zijn, we hebben nu 4,5 procent duur-
we het heel goed. Bij het TKI EnerGO starten we waar-
zame energie en staan op plaats 26 van de 28 landen in
schijnlijk samen met NWO dit jaar nog voor 10 miljoen
Europa. Dat is geen wapenfeit waar we trots op moe-
euro aan onderzoek voor warmteconversie en -opslag.
ten zijn. Door onze aardgasvoorraad was de urgentie
Vooral de compacte thermische opslag, veelal met be-
om te diversificeren of verduurzamen hier minder dan
hulp van zouten, zie ik als veelbelovend. Daarmee kun
bij onze buurlanden.
je straks evenveel energie opslaan in vijf emmers als in
Het Energieakkoord is volgens mij de juiste manier
een duizend-liter-vat water. Je zou er de warmtevraag
om verder te gaan. Maar we moeten een enorme ver-
voor enkele dagen mee kunnen opvangen. Er moet nog
snelling doormaken. Als ik het even platsla: we heb-
heel veel aan ontwikkeld worden, maar de potentie in
ben 30 jaar gedaan over 4 procent duurzaamheid en
de bestaande gebouwde omgeving is heel groot.”
_
nu hebben we 10 jaar om dat te verviervoudigen tot 16 procent. Het groeitempo ligt hoger dan het ooit in Duitsland heeft gelegen, het land waarin het juist zo hard ging. Daarom is het ook relevant dat zich zoveel partijen achter het akkoord hebben gesteld.”
Warmtenetwerk lid DE Koepel Stichting Warmtenetwerk is per 1 augustus lid van
Verwacht je geen problemen door die snelle groei?
de Duurzame Energie Koepel (DE Koepel). Deze
Zoals in Duitsland dat de elektriciteit van zijn wind-
werk geversorganisatie voor de duurzame energie
parken niet op het net kwijt kan?
sector behartigt de belangen van meer dan 1.000
“Er zit ook een voordeel aan onze positie; Duitsland
bedrijven die werkzaam zijn op uiteenlopende
heeft last van de wet van de remmende voorsprong
vlakken van de energieproductie uit wind, zon,
en wij kunnen veel van zijn lessen leren. Het had
bodem, bio-energie en water; onder meer de branche-
vooraf niet voldoende stilgestaan bij de inpassing van
verenigingen BodemenergieNL, de Dutch Heat Pump
duurzame energie in het net. Wij zitten nu nog lang
Association en Platform Bioenergie zijn leden.
voordat dat probleem aan de orde is en kunnen dus al
DE Koepel is actief betrokken bij de totstandkoming
vooruitdenken hoe we die inpassing gaan realiseren. En
van het vorig jaar gesloten SER Energieakkoord en
we kunnen meteen de opslag meenemen. We kunnen
de binnenkort beschikbare Warmtevisie van het
nieuwe routes mogelijk maken zoals power-to-heat.
ministerie van Economische Zaken. “Ik ben heel blij
Ook hebben we iets meer tijd gecreëerd door de doel-
dat Warmtenetwerk ook bij DE Koepel is aangeslo-
stelling van 16 procent duurzaam in 2020 te verschui-
ten”, zegt DE Koepel-voorzitter Teun Bokhoven.
ven naar 2023.”
“De belangen van onze twee verenigingen liggen in elkaars verlengde en op deze manier kunnen we onze gezamenlijke boodschap versterken.” www.dekoepel.org
NR 20. HERFST 2014
19
Het Nationale Warmtecongres Is warmte toekomstbestendig? Experts geven hun visie op de toekomst van warmtenetten. Op 6 november heeft de 7de editie van het
Programma
Nationaal Warmtecongres plaats in Nijmegen. Stichting Warmtenetwerk is mediapartner van het
9.15 uur
Opening door dagvoorzitter
congres en diverse Warmtenetwerkers zijn van
Maarten Bouwhuis
de partij als spreker. Zo gaat Warmtenetwerk-
9.25 uur
De klant aan het woord!
voorzitter Gijs de Man uitgebreid in op de nieuwe
9.35 uur
Ontwikkelingen in de internationale
Warmtevisie en laat bestuurslid overheid Astrid
energiepolitiek
Madsen als onderdeel van de commissie van
9.55 uur
De nieuwe Warmtevisie
repliek gedurende de dag haar licht schijnen over
10.15 uur
Debat: de toekomstbestendigheid
het perspectief van de klant/eindafnemer.
van warmte
Centraal thema voor dit jaar is de toekomst-
11.00 uur
Pauze
bestendigheid van warmte. Daarbij kijken experts
11.30 uur
Succesvolle samenwerking in de
onder meer naar het (inter)nationaal beleid,
warmteketen — de klant centraal
de energie-infrastructuur van de toekomst,
11.50 uur
Debat: hoe kunnen we warmte op korte
verdienmodellen, de duurzaamheid van warmte
termijn een aantrekkelijke keuze maken
en open netten.
voor gemeentes, woningcorporaties en
In drie interactieve sessierondes kunnen de
woningbezitters?
deelnemers vervolgens hun kennis bijspijkeren.
12.20 uur
De duurzaamheids- en warmtevisie van
In sessieronde 1 is er de keuze tussen een
regio Nijmegen en Arnhem
vragenuurtje over de Warmtewet of de casus
12.45 uur
Lunchpauze
rond Warmteweb, een innovatief proefproject
13.50 uur
Stand van zaken invoering Warmtewet
rond Smart Thermal Grids in de glastuinbouw. Bij
14.10 uur
Interactieve sessieronde 1
sessie 2 kun je kiezen voor een presentatie over de
14.50 uur
Interactieve sessieronde 2
toegenomen vraag naar koude en hoe de aanpak
15.30 uur
Pauze
hiervan verschilt met die van warmte, of voor
16.00 uur
Interactieve sessieronde 3
het praktijkvoorbeeld duurzame warmtenetten
16.40 uur
Afsluiting met filosoof Bas Haring:
3.0 in Den Haag. Sessie 3 tot slot, biedt de
“Hoeveel warmte wilt u? Over warmte
optie voor een gesprek met Pallas Agterberg van
als een bulkgoed of als maatwerk.”
netwerkbeheerder Alliander over open netten
17.00 uur
Netwerkborrel
en een rondreis langs Nederlandse en Europese subsidie- en financieringsmogelijkheden.
Inschrijven De inschrijfkosten bedragen 499 euro voor overheidsinstellingen overige
organisaties
en
woningcorporaties,
betalen
799
euro.
Deelnemers aan het Warmtenetwerk krijgen een korting van 50 euro op de toegangsprijs. Zie www.euroforum.nl/warmtecongres voor het inschrijfformulier.
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Antwerpen krijgt warmtenet Met 2.000 aangesloten woningen heeft Nieuw Zuid straks het grootste net van Vlaanderen. In de Antwerpse woonwijk Nieuw Zuid komt een
AWW draagt de investering van 16 miljoen euro.
warmtenet voor 2.000 woningen. De aanleg begint in
Stad Antwerpen en de private projectontwikkelaar
het voorjaar van 2015 en is halverwege 2016 voltooid.
leveren de grond en de vergunningen.
Een consortium van Dalkia, afvalverwerker Indaver,
In eerste instantie verzorgen tijdelijke gasgestookte
de intercommunale netbeheerder Iveg (onderdeel
centrales de warmte. De bedoeling is dat dit later
van Infrax) en intercommunaal drinkwaterbedrijf
wordt overgenomen door restwarmte.
illustratie: studio associato secchi viganò
_
Rappe aanleg in Rotterdam
foto: csbv
Met 16,8 km in minder dan een jaar is Leiding over Noord een logistiek meesterwerk.
Op 31 juli is de ‘gouden las’, het sluitstuk, gelegd voor
aangesloten.
de transportleiding van Rozenburg boven Schiedam en
In het project zijn veel en diverse leidingen gebruikt, wat
Vlaardingen langs naar het Marconiplein in Rotterdam.
een hele logistieke operatie vergde. Vanuit de fabriek
Dat is minder dan een jaar nadat Eneco de gigantische
van Isoplus in Oostenrijk arriveerde het leeuwendeel van
opdracht voor deze Leiding over Noord heeft verstrekt.
de leidingen per trein in Zwijndrecht, waarna ze via een
De lengte van het tracé is 16,8 km. De warmte die
terrein van CSbv in Pijnacker op het werk aankwamen.
deze leiding levert vanuit de afvalenergiecentrale AVR
De leidingen voor de gestuurde boringen kwamen uit de
vervangt de warmte van een elektriciteitscentrale van
fabriek van FW-Fernwärme-Technik in Celle, Duitsland.
E.On die dit jaar sluit en levert een vermindering van
Voor de gestuurde boring onder de Nieuwe Waterweg bij
de uitstoot van broeikasgas CO2 met 95.000 ton per jaar
Rozenburg was bijna 1 km nodig.
op. De leiding is erop berekend dat ook in Schiedam en
Nijkamp, Siers, Dura Vermeer en Visser & Smit Hanab
Vlaardingen grote aantallen woningen kunnen worden
realiseerden de aanleg van de leiding.
NR 20. HERFST 2014
_
21
Project Celsius zoekt navolgers Vijf grote Europese steden gingen gezamenlijk
gebruikers van huishouden tot datacenter of schip.
voor de holistische benadering van warmte- en
Binnen het project is bijvoorbeeld gewerkt aan
koudenetten. In demonstratieprojecten tonen
warmte- en stroomlevering aan schepen in de haven en
zij hoe andere steden hun warmteketen van
aan witgoed als (af)wasmachines die zijn aangesloten
opwekking tot distributie en eindgebruiker
op het warmtenet om het elektriciteitsverbruik te
kunnen optimaliseren.
reduceren. Dat lijkt misschien heel futuristisch, maar de demonstratieprojecten in de vijf steden laten
Volgens het Europese programma Celsius City is er meer
zien dat het nu al mogelijk is. Aangezien het 4-jarig
dan genoeg restwarmte beschikbaar om alle gebouwen
programma in 2015 ten einde loopt, is de tijd rijp
in de EU te verwarmen; het ontbreekt enkel nog aan de
om te zoeken naar steden waar de successen zijn te
methoden om die warmte te verspreiden. Celsius, wat
herhalen, de zogeheten Replicator Cities (zie oproep
staat voor Combined Efficient Large Scale Integrated
in kader). Een kleine selectie uit de projecten.
Urban Systems, zoekt naar mogelijkheden om warmte en koude op een slimme manier te distribueren binnen
Gothenburg
de stedelijke omgeving. Vijf steden zijn daarbij geko-
De Zweedse havenstad Gothenburg, coördinator van het
zen als koplopers: het Zweedse Gothenburg, het Duitse
programma, is de koploper als het gaat om warmte- en
Keulen, Engelse Londen, Italiaanse Genua en ons eigen
koudenetten. 90 procent van de gebouwen in de stad
Rotterdam.
is aangesloten op een warmtenet. Restwarmte van
De Celsius Cities willen als leefbare en competitieve
de raffinaderijen van Shell en Preem, de warmte van
steden intelligent omgaan met de energievoorziening,
afvalverbrander Renova, een warmtepompcentrale bij
waardoor minder fossiele energie nodig is. Warmte- en
de waterzuivering en ketels op biomassa voeden het
koudenetten, betere terugwinmethoden en warmte–
net. De rivier Göta Alv, waaraan de stad is gebouwd,
opslag zorgen ervoor dat de steden restwarmte en
levert koude.
–koude efficiënt kunnen inzetten. Het elektriciteitsnet moet daarnaast geschikt zijn om decentrale opwekking te faciliteren. In het project gaat het echter niet alleen om de grote schaal, de netten, opslag en systeemintegratie. De
De plannen lijken futuristisch, maar zijn nu al mogelijk
hele warmteketen is bekeken, dus ook de energie-
foto: stena line
In Gothenburg zijn de ferries van Stena Line aangesloten op het warmtenet.
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
foto: wikimediacommons.org/chris sampson
De Londense metro levert warmte aan het warmtenet van Bunhill.
Deze tweede stad van Zweden heeft als demonstratie-
Keulen
projecten zonnecollectoren voor het warmtenet,
Keulen voert haar Celsiusproject uit samen met
een warmtenetaansluiting voor de ferryschepen van
Rheinenergie en de Technische Hogeschool Keulen.
Stena Lines, koppelingen met warmtenetten van
Rheinenergie heeft een warmtenet in de regio met
naburige gemeenten, absorptiekoeling en witgoed op
een totaal warmtevermogen van 1.300 MW. Afnemers
warmtenetten.
zijn naast woningen ook enkele grootzakelijke klanten
Genua
zoals een autofabriek van Ford, de Deutz-motorenfabriek, de Westdeutsche Rundfunk en de universiteit.
Iren exploiteert het warmtenet van de havenstad
In het kader van Celsius breidt Keulen het warmtenet
Genua. Het bedrijf is de grootste warmtenetexploitant
verder uit.
van Italië en heeft meer dan 780.000 klanten in vijf steden. Een van de demonstratieprojecten in Genua betreft een expansieturbine in een gasreduceerstation die is gekoppeld aan een warmtekrachtkoppeling en die beschikt over een geavanceerde regeling om het gas- en elektriciteitsverbruik op het aangesloten industrieterrein zo efficiënt mogelijk te benutten.
Het riool zou 20 procent van de Duitse gebouwen kunnen verwarmen Verder lopen enkele demonstratieprojecten in Keulen, waaronder een project met rioolwater. Het riool zou volgens onderzoek in 20 procent van de Duitse warmtebehoefte van gebouwen kunnen voorzien, maar loopt
Partnersteden gezocht
meestal stuk op technische of financiële problemen. Daarom willen de Keulenaren drie verschillende
Inspireert het project Celsius je voor de uit-
systemen vergelijken om de beste warmteterugwin-
rol van eigen warmte- en koudeplannen en
techniek uit te kunnen zoeken. De projecten zijn allen
wil je als partnerstad delen in de binnen het
in de buurt van scholen en fitnesscentra gesitueerd
Celsius-programma opgedane kennis? Of wil
en variëren van 1.000 tot 2.500 kW. Andere Keulse
je meer weten over het programma, heb je
projecten betreffen een wkk op biogas van de riool-
(inhoudelijke) vragen of moeten bepaalde
waterzuivering Stammheim voor een woonwijk en een
lobby-onderwerpen volgens jou op de Brusselse
rondetafel met experts die een budget van 5 miljoen
agenda komen? Neem dan contact op met Cleo
euro mogen besteden aan kleine lokale projecten.
Pouw (cc.pouw@rotterdam.nl) of Astrid Madsen (aj.madsen@rotterdam.nl).
Londen In tegenstelling tot de andere Celsius-steden kent Londen geen omvangrijk warmtenet. Het net in de wijk Bunhill is de basis voor demonstratie van winning
NR 20. HERFST 2014
23
In het door Rem Koolhaas ontworpen gebouw De Rotterdam zijn diverse warmte- en koude-
foto: ossip van duivenbode
technieken gecombineerd.
van warmte uit metrotunnels, opslag van warmte en
Blauwdruk
uitbreiding van warmtenetten. Verder wil Londen de
In april van dit jaar kwamen de Celsius-partners bij-
ontwikkeling van meerdere kleinere warmtenetten de-
een in Rotterdam op de SS Rotterdam. Een passende
monstreren en experimenteren met de koppeling van
locatie, want dit tot hotel en congrescentrum omge-
decentrale opwekking aan het grote energiesysteem
bouwde cruiseschip is aangesloten op het warmtenet.
van Londen.
Aan de conferentie deden niet alleen de vijf voorlopersteden mee, maar ook Nederlandse en Vlaamse steden
Rotterdam
als Antwerpen, Gent, Purmerend, Den Haag, Tilburg,
Rotterdam werkt samen met Nuon, de Technische
Nijmegen en Amsterdam maakten hier kennis met
Universiteit Delft en Warmtebedrijf Rotterdam Infra
Celsius en deelden hun eigen ervaringen op het gebied
aan een fors aantal demonstratieprojecten. De be-
van warmte- en koudenetten.
nutting van warmte uit afvalverbranding en de bouw
Het uiteindelijke doel van Celsius is om zoveel mogelijk
van warmtehubs zijn met de realisatie van De Nieuwe
kennis over koude- en warmtenetten op te doen en de
Warmteweg en de Leiding over Noord binnen Celsius
demonstratieprojecten als blauwdruk in andere steden
toonaangevende
opmerkelijke
uit te rollen met hulp van de experts uit de Celsius Cities
Rotterdamse projecten zijn Vertical City en Industrial
die haalbaarheidsplannen maken voor de lokale situatie.
Ecology.
Ook financiering via de Europese Investeringsbank
Vertical City is gerealiseerd in het 150 meter hoge
behoort daarbij tot de mogelijkheden. Daarvoor
gebouw De Rotterdam van architect Rem Koolhaas.
hebben zich ondertussen al zeven steden aangemeld:
In De Rotterdam zijn verschillende technieken ge-
Athene (Griekenland), Gent, Riga (Letland), Viladecans
combineerd: stadswarmte, koeling met rivierwater,
(Spanje) en de Poolse steden Gdanks, Gdynia en
seizoenopslag van warmte en koude en een warmte-
Warschau.
successen.
Andere
_
krachtkoppeling op biobrandstof.
24
www.celsiuscity.eu
WARMTENETWERK MAGAZINE
Jaarbijeenkomst 2014 in Den Bosch Woensdag 8 oktober
Congrescentrum 1931 (naast de Brabanthallen)
12.30-13.00 uur
Ontvangst met broodjes
13.00-13.15 uur
Jaaroverzicht en plannen Nederland
foto: pdkfoto/peter de koning
programma
en Vlaanderen Gijs de Man, voorzitter Warmtenetwerk 13.15- 13.25 uur Coalitie warmtenet Antwerpen
Jaarbijeenkomst 2013
13.25-13.35 uur
Financieel jaarverslag
Hendrik Jan Kors, penningmeester Warmtenetwerk 13.35-14.00 uur Werkgroep Techniek & Innovatie • Partnermodellen • Monitoring en diagnose • Mofverbindingen • Differentiatie warmtetarieven • warmtenetten op lage temperatuur 14.00-14.30 uur Warmtevisie en SER-energieakkoord Teun van Bokhoven, voorzitter DE-Koepel 14.30-15.00 uur Pauze 15.00-16.00 uur
Stellingen over marktgerichte
ontwikkelingen met zaaldiscussie
16.00-16.30 uur
Netwerken met een drankje en hapje
Bezoek vakbeurs Energie 2014 en Jaarbijeenkomst De vakbeurs Energie 2014 is van 7 t/m 9 oktober in de Brabanthallen naast Congrescentrum 1931.
WARMTENETWERK
Bezoek ’s ochtends de beurs en kom ’s middags naar onze Jaarbijeenkomst. Op de vakbeurs hebben verschillende van onze deelnemers een stand: Dalkia, Fortes Import, Getec, Isoplus, Kamstrup, Nibe, Spirotech, Thermaflex, Watts Industries, Weijers Waalwijk,
meer comfort met minder fossiele energie
Wilo en Xylem. Ook ons secretariaat F&B is aanwezig op de beurs.
NR 20. HERFST 2014
25
Deelnemersoverzicht Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander Attero AVR Afvalverwerking Bio-energie De Vallei Bionerga Cofely Energy Solutions Cogas Duurzaam Dalkia EDF Luminus E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude EnNatuurlijk GETEC Benelux GMB Beheer HVCenergie IMOG Indaver ING Groen Financieringen IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer Milieuzorg Roeselare en Menen (MIROM) Mijnwater Heerlen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys Dura Vermeer Ondergrondse Infra GMB Beheer A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Joulz Marconi Oranje Nijkamp Aanneming Siers Leiding- en Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Dyka Ecompany Ecoon Exergy Solutions Fortes Import FW-Fernwärme-Technik Greenchoice Hermans Techniek HR Wooncomfort HSF
1 september 2014
Isoplus Benelux Kamstrup Kapp Nederland Klinger Sogefiltres Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Redenko Rehau Robot Vloerverwarming Samson Regeltechniek Siemens Spirotech TCB Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk WILO Pompen Xylem (Lowara) Adviseurs en ingenieursbureaus Adviesbureau Wognum Agro Adviesburo Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Banning Advocaten Bee NV Bird & Bird Boydens Carbon Matters Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting De Klik DNV KEMA DOZ energieregie Driven By Values DWA 3E Ecofys EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Grant@vice Greenvis Energy Solutions Grontmij Nederland HDM Pipelines IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon Lievense Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema
Royal Haskoning RTB De Beijer T&A Survey Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra & Gudde VK Engineering Universiteiten en kennisinstituten Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool KWR Water Cycle Research TNO TU Delft Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Leeuwarden Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stadsgewest Haaglanden Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Cogen Nederland Cogen Vlaanderen Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
26
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda 2014/2015 7-9 oktober
Vakbeurs Energie 2014
Den Bosch
www.energievakbeurs.nl
8 oktober Jaarbijeenkomst Warmtenetwerk
Den Bosch
www.warmtenetwerk.nl
5 november Heat 2014
Londen (UK)
www.heatconference.co.uk
6 november
Het Nationale Warmtecongres
Nijmegen
www.euroforum.nl
2-4 december
Geopower Global Congress
Istanboel (TR)
www.greenpowerconferences.com
27-28 april
37th Euroheat & Power Congress
Tallinn (EST)
www.ehpcongress.org
Colofon Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl Redactie Klaas de Jong Jet Ceelen Willeke Brandsma Rutger de Jong e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Hendrik Jan Kors, FW-Fernwärme-Technik Hans Buitenhuis, DWA Leo Wartna, Visser & Smit Hanab Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris Vlaanderen: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 20. HERFST 2014
27
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie