WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 14. HERFST 2012
Bezoek aan een koninklijk warmtenet Aanleg van warmteleidingen in bestaande bouw
Henk en Wanda maken warmtenet TU-wijk Delft 'smart'
Inhoud 3
Moeten warmtenetten ook smart worden?
4 Introductie nieuwe leden 6
Bezoek aan een koninklijk warmtenet, studiereis Dresden
11
Aanleg van leidingen in bestaande bouw vergt innovatie
12
Warmte per vrachtauto, kan dat?
13
Workshop ‘transport en opslag van warmte en biogas’
14
Grote belangstelling voor innovatiemiddag WKO
16
Groene warmte centraal op Europees congres in Kopenhagen
17
Verbod op hr-ketel vanaf 2013 in Denemarken
18
Henk en Wanda maken warmtenet TU-wijk Delft ‘smart’
19
Prijsuitreiking op jaarbijeenkomst Warmtenetwerk
20 Beeldbank voor pers, onderwijs en presentaties Stad Antwerpen kiest voor aanleg warmtenet op Nieuw Zuid 21 Agenda 22 Deelnemersoverzicht 23 Green Deal warmtenet Nijmegen en voor Deventer 23 Colofon
Omslagfoto: De Nieuwe Warmteweg VS Hanab verzorgt de aanleg van ‘de Nieuwe Warmteweg’ in opdracht van Warmtebedrijf Rotterdam. Meerdere deelnemers van Warmtenetwerk zijn betrokken bij dit project met een contractwaarde van 100 miljoen euro. De foto is gemaakt door Gert Jan ter Haar van ingenieursbureau Lievense.
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenet-
WARMTENETWERK
werk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 170 organisaties nemen deel aan
meer comfort met minder fossiele energie
het Warmtenetwerk.
Moeten warmtenetten ook ‘smart’ worden? Met de magische woorden ‘smart grid’ bezweren ener-
de Duitse organisatie voor warmtenetten AGFW, presen-
giefuturologen alle angsten van ingenieurs die gevaren
teerde tijdens de studiereis van Warmtenetwerk in Dres-
zien voor de stabiliteit van het elektriciteitsnet door de
den het nieuwe beleid aan de deelnemers. In Duitsland
toename van de grillige productie uit wind en zon. Neder-
wil men het wegvallen van kernenergie opvangen door
land loopt volop mee in deze ontwikkeling. Het smart grid
uitbreiding van windenergie en zonnestroom. Maar dat
van het Groningse Hoogkerk kreeg zelfs een plaats in de
zijn sterk weersafhankelijke bronnen. De overheid wil de
Sustainia100 die op het wereldklimaatcongres in Rio de
groei van zon en wind laten samengaan met de uitbouw
Janeiro werd gepresenteerd.
van warmtekrachtkoppeling. De warmtekrachtinstallaties
De vraag is of de bezweringsformule ons voor problemen
moeten daarbij wel heel flexibel zijn. Ze moeten snel
kan behoeden. De grillige productie van windturbines
kunnen starten als er een tekort aan stroom is en even
en zonnepanelen leidt bij onze buren nu al tot dermate
snel stoppen als er een groot aanbod van groene stroom
grote problemen dat de Duitse netbeheerders al vaak tot
is. Dat betekent minder bedrijfsuren voor de WKK. Door
afschakeling van producenten moeten overgaan. België
de subsidiering van grote warmtebuffers blijft het hoge
had recent de primeur van een netstoring door overda-
energetische rendement toch in stand. Bij grote over-
dige productie van zonnepanelen.
schotten aan zon of wind kan ook nog een elektrisch ver-
Elektriciteit is moeilijk op te slaan en de aanleg van ka-
warmingselement in de buffer voorkomen dat windturbi-
bels is duur. In Duitsland maar ook in Groningen wordt
nes of zonnepanelen moeten worden afgeschakeld. Dat is
nu gewerkt aan technieken om het gasnet in te zetten
een veel goedkopere oplossing dan ‘Power to Gas’ en ook
voor opslag. Ook hier is weer gekozen voor een magisch
nog een oplossing die nauwelijks energieverlies oplevert.
formule, namelijk ‘Power to Gas’.
In Denemarken wordt deze oplossing dan ook al gebruikt
De formule staat voor het bereiden van methaangas uit
om overschotten aan windenergie op te vangen.
water en CO2 met behulp van elektriciteit. Het gas kan worden toegevoegd aan het aardgasnet.
In Delft werkt men nu al aan de ontwikkeling van een
Dat is een oplossing die sympathiek overkomt. Maar he-
‘smart thermal grid’ met steun van het innovatieprogram-
laas is het bereiden van brandstofgas met elektriciteit
ma voor intelligente netten van Agentschap NL. De intel-
niet alleen duur maar levert het ook nogal wat energie-
ligentie van het warmtenet in de TU-wijk zal vooral zitten
verlies op. Alleen al bij de bereiding van waterstofgas uit
in afstemming van de verschillende warmteproducenten
water door elektrolyse gaat dertig procent van de energie
op de warmte- en koudevraag van de aangesloten gebou-
verloren.
wen om het gebruik van energie te minimaliseren. Maar
Kunnen warmtenetten een bijdrage leveren aan de oplos-
een verdere ontwikkeling naar een intelligentie waarin
sing van de problemen op het elektriciteitsnet? Dat kun-
het warmtenet meehelpt om het elektriciteitsnet stabiel
nen ze zeker. Sterker nog, in Denemarken is dit al praktijk
te houden, zal naar mijn mening niet lang op zich laten
en in Duitsland wordt dat door de overheid straks met
wachten.
subsidie aangemoedigd. Werner Lutsch, directeur van
Er is dus werk aan de winkel: maak uw warmtenet ‘smart’! Klaas de Jong
NR 14. HERFST 2012
3
Introductie nieuwe leden 2e kwartaal 2012 Sterke groei in Vlaanderen
GETEC Benelux
Maar liefst zestien nieuwe deelnemers melden zich
Winnaar Contracting Award 2012
aan in het tweede kwartaal van dit jaar. Tweederde
Het Duitse energiedienstenbedrijf Getec heeft in
van de aanmeldingen is afkomstig vanuit Vlaanderen.
Hoofddorp een vestiging voor de Benelux opgericht.
We stellen de nieuwe deelnemers kort aan u voor:
Getec exploiteert installaties voor decentrale energie
Antea
in de woningsector, zorg en industrie en levert het product Groene Warmte.
Wereldwijd actieve adviesgroep
Op 18 april werd de Contracting Award 2012 uitgereikt
De Antea Group is een wereldwijd actief adviesbureau
aan GETEC voor de ombouw van de energievoorziening
met meer dan 3.000 medewerkers. In België zijn er
bij zuivelfabriek Mittelelbe in Stendal.
kantoren in zes steden en in Nederland onder de naam Oranjewoud in tien plaatsen.
Haagse Hogeschool
Antea werkt in verschillende sectoren waaronder ener-
Opleidingen energietechniek
gie, water, milieu, infrastructuur en stedenbouw.
De Haagse Hogeschool telt ruim 21.000 studenten ver-
Bionerga
deeld over vestigingen in Den Haag, Delft en Zoetermeer. De hogeschool geeft 46 voltijd bachelor oplei-
Warmtenet op afvalenergiecentrale
dingen waaronder eentje voor energietechnicus, 21
Bionerga is de afvalverwerker voor de Vlaamse provin-
deeltijd opleidingen, 11 masteropleidingen en 49 post-
cie Limburg. Bionerga exploiteert een afvalverbran-
hbo-opleidingen. De hogeschool heeft onder meer een
dingsinstallatie in Houthalen en composteerinstallaties
lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving.
in Bilzen en in Maasmechelen. Voor de bouw van een nieuwe afvalenergiecentrale onderzoekt het bedrijf
IMOG
samen met de chemiebedrijven Borealis en Dow Che-
Energie en brandstof uit afval
mical de aanleg van een warmtenet in Beringen. Het
IMOG is een geïntegreerde afvalinzamelaar voor elf ge-
Vlaamse technologisch onderzoeksinstituut VITO heeft
meentes in Zuidwest-Vlaanderen. In Harelbeke heeft
onderzoek gedaan naar de optimale verbrandingstech-
IMOG een afvalenergiecentrale die elektriciteit levert
niek voor deze nieuwe centrale.
en warmte voor de gebouwen. In Moen beheert IMOG
Canalco
een afvalstort, met zonnecentrale een groencompostering en een biomassacentrum dat per jaar 30.000 tot
Aanleg van leidingen voor water en gas
50.000 ton biobrandstoffen levert aan centrales en pa-
NV Canalco is een aannemer die ondergrondse leidin-
pierfabrieken.
gen en kabels aanlegt. Het bedrijf uit het Vlaamse Grobbendonk telt ongeveer 120 medewerkers. Hydro-
Indaver
gaz in Grace-Hollogne is een zusterbedrijf van Canalco
Energie uit afval en MediPower
en is vooral actief in Wallonië.
Indaver is een internationale speler op het gebied van
Clean Energy Innovative Projects
afvalverwerking met een Vlaams hart en een Nederlandse grootaandeelhouder: het Zeeuwse energiebe-
Investeren in duurzame energieprojecten
drijf Delta. Indaver verwerkt per jaar 4 miljoen ton
Clean Energy Invest is een coöperatieve vennootschap
afvalstoffen in België, Nederland, Duitsland, Ierland,
(cvba) die wil investeren in nieuwe productiecapaciteit
het Verenigd Koninkrijk, Portugal en Italië. De bedrijfs-
van duurzame energie in België en daarbuiten. Initi-
activiteit waste-to-energy sluit goed aan bij het Warm-
atiefnemer Peter de Smet was eerder directeur van
tenetwerk.
Greenpeace België. Medebestuurders zijn Mark Cerste-
In het voorjaar van 2012 startte Indaver in Antwerpen
lotte en Kris Baert en Marian Colruyt van supermarkt-
de nieuwe oven Medipower voor de verwerking van me-
concern Colruyt.
disch afval met opwekking van elektriciteit en warm-
De onderneming is gevestigd in Rebecq.
televering.
4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Infrax
Rehau
Netbeheerder met ESCO
Voorgeïsoleerde leidingen, vloerverwarming, aardwarm-
Infrax is een samenwerkingsverband van vijf netbe-
tesondes
heerders die netten voor aardgas, elektriciteit, ka-
Meer dan 15.000 medewerkers telt de onderneming
beltelevisie en riolering beheren in 126 gemeenten in
Rehau, die oplossingen op basis van polymeren levert
België. Infrax heeft ook een Energie Service Company
voor de bouw en de industrie. Voor de verwarmings-
(ESCO) voor studies, financiering, uitvoering en moni-
techniek fabriceert Rehau voorgeïsoleerde flexibele
toring van energiebesparingsprojeten. Voor de 126 ge-
leidingen, verdelers, betonkernactivering, vloerver-
meenten die eigenaar zijn van Infrax treedt het bedrijf
warming, aardwarmtesondes en meer.
op als adviseur op het gebied van energie.
In de Benelux heeft Rehau vestigingen in Heverlee en
Infrax heeft klantenkantoren voor Limburg, West-
Nijkerk.
Vlaanderen, Antwerpen, Oost-Vlaanderen en VlaamsBrabant. Het hoofdkantoor is gevestigd in Brussel.
IVBO
Roos + Bijl Ontwerpers van leidingnetten
Ingenieursbureau Roos + Bijl is gespecialiseerd in het
Warmtenet in Brugge
ontwerpen van distributie- en transportnetten voor
De intergemeentelijke afvalverwerking voor Brugge
energie, water en openbaar vervoer. Recente projec-
en ommelanden (IVBO) levert met haar afvalenergie-
ten op het gebied van warmte zijn de warmteleiding
centrale warmte aan een aantal grotere afnemers. Zo
van Twence in Hengelo naar het net van Essent in En-
voorziet IVBO de warmtevoorziening van onder meer
schede, warmteleidingen voor het Warmtebedrijf Hen-
het academisch ziekenhuis St. Jan en van pralinepro-
gelo en de leiding van AVR Rozenburg naar de warm-
ducent Kathy Chocolaterie.
tenetten in Rotterdam van Eneco en NUON.
Lowara
SWEP
Pompen voor warmtenetten en bronpompen
Specialist in platenwarmtewisselaars
Lowara is een van de grote Europese fabrikanten van
Het Zweedse bedrijf SWEP is producent van gesol-
waterpompen en is onderdeel van de groep ITT. Lowara
deerde platenwisselaars voor gasketels, koelmachines,
levert circulatiepompen voor verwarmings- en koelin-
warmtepompen en warmte- en koudenetten. Het be-
stallaties, drinkwaterpompen, bronpompen en pompen
drijf is wereldwijd vertegenwoordigd en heeft fabrie-
voor riolering, drainage en irrigatie. De pompen wor-
ken in Zweden, Zwitserland, VS, Maleisië en China.
den grotendeels in roestvast staal uitgevoerd.
Het kantoor voor de Benelux is gevestigd in Warnsveld.
POM West-Vlaanderen
VITO
Stimuleren van duurzame infrastructuren
Onderzoekinstituut voor transitie naar duurzaamheid
De Provinciale Ontwikkelingsmaatschappij West-Vlaan-
Het Vlaamse onderzoekinstituut VITO in Mol telt ruim
deren versterkt ondernemerschap door samenwerking
600 medewerkers. VITO voert onderzoek uit voor be-
te stimuleren tussen de ondernemingen en hun organi-
drijven en voor lokale, Vlaamse, federale en Europese
saties, de kennisinstellingen, de regionale beleidsor-
overheden. Op het gebied van warmte en koude is VITO
ganen en de sociale partners. Het doel is om samen
actief in meerdere projecten zoals onderzoeken naar
te komen tot een duurzaam, innovatief en internatio-
geothermie in Vlaanderen, energie uit kolenmijnen,
naal gericht economisch weefsel. Haalbaarheidstudies
restwarmtebenutting in Antwerpen en benutting van
naar een warmtenet in Oostende en uitbreiding van het
warmte uit afval. In het kader van het Europese Resili-
warmtenet in Brugge zijn voorbeelden van de activi-
entproject heeft VITO in Hasselt een smart grid met-
teiten op het gebied van infrastructuur voor energie.
warmtenet ontworpen voor huurwoningen.
NR 14. HERFST 2012
5
Bezoek aan een koninklijk warmtenet
Energiebedrijf Dresden kiest voor warmte
en dat werd dan ook de brandstof voor de warmtekracht-
Eerlijk is eerlijk; ik zat voor het bezoek aan DREWAG wat
deze warmtekrachtcentrale omgebouwd tot een moderne
met vooroordelen. Zouden we een saaie presentatie krij-
aardgascentrale met gas- en stoomturbine.
gen van een ingenieur die stamde uit de tijd van het ijze-
centrale Nossener Brücke. Na de val van de muur werd
op aanwijzing van het reisbureau formeel gekleed. Maar
Daling van warmteverkoop leidde tot nieuwe strategie
toen Sven-Sören Börner, hoofd van de afdeling energie-
Börner laat twee grafieken zijn die wonderlijk in tegen-
diensten, vol enthousiasme ging vertellen over het warm-
stelling lijken. De lengte van het warmtenet vertoont
tenet van Dresden, besefte ik dat ik er helemaal naast
vanaf 1990 een mooie stijgende lijn. Maar de afzet van
zat. Het warmtenet van Dresden stamt weliswaar al van
warmte daalt na 1990 in rap tempo. De verklaring is sim-
1900 maar de grote ontwikkeling is gestart in 1990 na de
pel. De afzet van een groot aantal bedrijven valt weg,
val van de muur. DREWAG, het gemeentelijk energiebe-
omdat ze op de kapitalistische markt niet kunnen over-
drijf van Dresden, bouwde in de negentiger jaren niet al-
leven. Bovendien worden er veel gebouwen voorzien van
leen het warmtenet uit maar ook het aardgasnet om snel
isolatie en betere regelapparatuur. In 2005 besluit men
een einde te maken aan het stoken van bruinkool. Recent
tot een heroverweging van de strategie. Het energiecon-
kwam DREWAG voor de strategische keus tussen gas en
cept voor 2020 dat hieruit voortkomt, wordt de ‘KWK-
warmte. ‘We hebben gekozen voor warmte want dat is
Doppelstrategie genoemd. De hoofdpunten van de strate-
voor het milieu goed maar voor ons bedrijf is het ook de
gie voor 2020 zijn:
ren gordijn? We waren goed voorbereid; onze groep was
beste oplossing voor de lange termijn’, aldus Börner. In de straten waar zowel een gasnet als een warmtenet ligt, worden de gasklanten gestimuleerd om over te stappen op warmte. Als de laatste gasklant in een straat om
• uitbouw en inbreiding van het bestaande warmtenet • bouw van kleine centrales met WKK op plaatsen waar geen warmtenet mogelijk is
is, dan wordt de gasleiding afgesloten.
• afbouw van het aardgasnet in de wijken die
De koning van Saksen had het koud
• verplichting tot aansluiting op warmtenet
Koning Albert van Saksen vond het maar een koude be-
• uitbreiding van de productie van duurzame
doening in zijn paleizen in de binnenstad van Dresden.
geschikt zijn voor warmtelevering
energie.
In 1898 besloot hij om een warmtenet aan te laten leg-
De neerwaartse trend is in 2008 omgebogen. In 2011 be-
gen. In 1900 kwam dit warmtenet in bedrijf. Daarmee
reikte men zelfs een groei van de afzet van ongeveer
had Dresden een Europese primeur. Dat feit wordt be-
twintig procent ten opzichte van het voorgaande jaar.
vestigd door het Fernwärme Forschungs Institut te Han-
De nieuwe klanten komen voor 60 procent uit nieuwbouw,
nover. Mooi is dat er filmbeelden beschikbaar zijn uit de
terwijl 25 procent uit bestaande bouw met aardgas komt
begintijd.
en de overige 15 procent gaat om omschakeling van
Uiteraard ging men al snel van alleen warmteproductie
stookolie naar warmtenet,
over op gecombineerde opwekking van warmte en elek-
Dresden investeert fors in warmte maar het heeft ten op-
triciteit. De omgeving van Dresden is rijk aan bruinkool
zichte van veel andere Duitse steden ook een aantrekke-
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
Studiereis Warmtenetwerk 4 - 6 juni 2012
lijk perspectief. De bevolking groeit volgens de prognoses
De ontwikkeling van dit koudenet vereiste nogal wat durf
van 517.000 inwoners nu naar 554.000 in 2020, terwijl
en creativiteit. “Toen we de opdracht kregen om een
veel Duitse steden in die periode te maken krijgen met
koudenet aan te leggen, was de Neumarkt nog een grote
krimp. Dat betekent nog niet automatisch groei, stelt
ruïne en niemand wist wat er precies gebouwd zou wor-
Börner vast. Het product warmte moet ook door de klant
den”, aldus Niespor. “Maar we moesten wel leidingen leg-
worden gewaardeerd. Kernachtig vat hij het belang van
gen, niet te klein want dan had je naderhand een groot
aandacht voor de klant samen met: “Der Wurm muss dem
probleem. Maar ook niet te groot, want de boekhouders
Fisch schmecken, nicht dem Angler”.
hielden de investeringen nauwlettend in de gaten”.
Milieuvoordeel zichtbaar gemaakt
In totaal heeft men op de Neumarkt 9 MW aan koelvermogen beschikbaar dat is verdeeld over vier centrales
In tegenstelling tot windturbines en zonnepanelen is een
waaronder eentje in het Hiltonhotel. De belangrijkste
warmtenet niet zichtbaar. Bij DREWAG heeft men beslo-
reden van het gemeentebestuur om te kiezen voor een
ten om het milieuvoordeel van het warmtenet zichtbaar
koudenet op de Neumarkt is het vermijden van de plaat-
te maken op internet en op borden in drukke straten di-
sing van ontsierende en lawaaiige airco’s, koelmachines
rect onder de dienstregeling van het openbaar vervoer in
en koeltorens in het schitterend herbouwde centrum.
de stad. Op een monitor wordt de actuele reductie van
Het koudenet levert ook energievoordelen op. Een deel
CO2 sinds 1 januari 2000 en van het actuele jaar weerge-
van de koude wordt geproduceerd met een absorptiekoel-
geven.
machine van Carrier die in plaats van elektriciteit warmte
De milieuresultaten van het warmtenet in Dresden zijn
uit het warmtenet als aandrijvende kracht gebruikt. De
erg gunstig. De warmtenetten in Duitsland worden geclas-
overige koelmachines hebben een relatief laag elektrici-
sificeerd op basis van het gebruik van primaire energie.
teitsverbruik dankzij koeling met bronwater terwijl som-
Bij de certificering speelt de Technische Universiteit Dres-
mige machines ook beschikken over uiterst moderne toe-
den een belangrijke rol. Voor het net in Dresden bere-
rengeregelde turbocompressoren met magneetlagering.
kende die een PER van 0,19 tegenover een PER van ruim
Ook bij een aantal individuele klanten gebruikt DREWAG
1,1 voor een hr-ketel op gas, wat betekent dat warmte
warmte uit het net om koude te produceren. Zo heeft
uit het net ruim 80 procent minder kost dan een indivi-
men bij het ziekenhuis twee Carrier absorptiekoelmachi-
duele ketel.
nes van elk 700 kW en eentje van 1.000 kW bij een kan-
Koude is voor DREWAG belangrijk product
torencomplex. De absorptiekoeltechniek is aantrekkelijk voor DREWAG
Reinhard Niespor is de expert op het gebied van koude
omdat je hiermee overschotten aan warmte in de zo-
bij DREWAG. Voor het bedrijf is het product koude geen
mer kunt benutten. Ze vragen weinig onderhoud en ze
niche; DREWAG heeft veertien verschillende koudepro-
zijn stil. Maar Niespor geeft aan dat ze ook een prak-
jecten met een totaal koelvermogen van ongeveer 17
tisch nadeel hebben. Bij de watertemperatuur van het
MW. Het meest indrukwekkende is het koudenet rondom
warmtenet in de zomer geven de absorptiekoelmachines
de Neumarkt in het oude centrum. Op dit net zijn een
het water relatief warm terug aan het net. Dat is minder
aantal monumentale panden aangesloten waaronder ons
gunstig voor het rendement van de centrale.
hotel.
NR 14. HERFST 2012
7
Groene warmte voor vliegveld van Dresden
televering binnen de faculteit werktuigbouwkunde. Met gepaste trots meldt ze ons dat Dresden met maar liefst
Voor het bedrijventerrein Klotzsche en de gebouwen van
39.000 studenten de grootste technische universiteit van
het vliegveld van Dresden heeft DREWAG een apart warm-
Duitsland heeft.
tenet aangelegd dat niet is gekoppeld aan het grote net in
Minstens zo trots is Rühling als ze vertelt over het Cen-
de stad zelf. Klotzsche heeft een eigen warmtekrachtcen-
trum voor Energietechniek dat in 2010 is opgericht. Dit
trale op aardgas. Maar enkele jaren geleden heeft men
centrum is tegelijk energiecentrale en laboratorium. Het
een mestcovergister naast deze centrale gebouwd. Boe-
centrum is mogelijk gemaakt met subsidies van de EU en
ren uit de omgeving brengen mest en bijproducten en in
de Duitse overheid en met steun van een aantal spon-
de vergistingtanks ontstaat biogas.
soren waaronder Danfoss, WILO, Samson Regeltechniek,
Het biogas wordt door een warmtekrachtinstallatie omge-
SWEP en uiteraard DREWAG.
zet in groene stroom en groene warmte. De warmte kan
Voor de Leerstoel voor energietechniek in gebouwen en
het hele jaar door worden benut in het net van Klotzsche.
warmtelevering zijn allerlei installaties beschikbaar voor
Dresden is cultuurstad maar ook stad van wetenschap
onderwijs en onderzoek. Zoals een afleverset voor woningen en eentje voor grotere gebouwen, waterbehandelingsapparatuur, opslagvaten voor warmte en koude, een
De barokstad Dresden met zijn paleizen, kerken, musea
micro-wkk en zonnecollectoren.
en operagebouw is cultuurstad. bij uitstek Maar Dres-
Gecombineerde opwekking van warmte, elektriciteit en
den herbergt ook de grootste technische universiteit van
koude is een van de belangrijke thema’s van het ener-
Duitsland en meerdere gerenommeerde onderzoekinsti-
giecentrum dat beschikt over een nieuwe warmtekracht-
tuten. De regio Dresden wordt Silicon Saxony genoemd
centrale met een gasturbine van Kawasaki. De nieuwe
vanwege de ontwikkelingen op het gebied van computer-
energiecentrale is gekoppeld aan het warmtenet van
techniek en elektronica. Het grote softwarebedrijf SAP
DREWAG. De universiteit kan via deze aansluiting warmte
heeft hier zijn researchcentrum en het Leibnitz Institute
inkopen van én verkopen aan DREWAG. Daarvoor is een
for Solid State and Materials Research is hier gevestigd.
bi-directioneel afleverstation ontwikkeld.
Warmtedistributie is binnen wetenschappelijk Dresden bepaald geen onbelangrijk item. In september zal hier
Certificering van warmtenetten
voor de 17e keer het Dresdner Fernwärme Kolloquium
Hoeveel energie bespaar je met een warmtenet? Dat is
worden georganiseerd door de Duitse brancheorganisatie
sterk afhankelijk van de warmtebronnen en van de kwa-
AGFW met het instituut voor warmtenetten IFWT in Dres-
liteit van de leidingen, het afnameprofiel en de bestu-
den en de TU Dresden.
ring. Om te weten te komen hoeveel een specifiek net
Op de studiereis van Warmtenetwerk bezochten we de
bespaart, heeft men in Duitsland een systeem voor cer-
TU Dresden en het onafhankelijke instituut voor lucht- en
tificering opgezet. Per warmtenet wordt door een certi-
koudetechniek ILK. Helaas ontbrak de tijd om ook het in-
ficerende instantie zoals de TU Dresden de PER-waarde
stituut IMA te bezoeken dat onder andere actief is op het
bepaald. Dat is de coëfficiënt van primaire energie en
gebied van warmteleidingen.
eindverbruik.
Warmtenetwerk in de collegebanken
Voor nieuwe netten wordt een voorlopige PER-waarde afgegeven maar voor bestaande warmtenetten wordt ge-
Op de derde dag van onze studiereis kwamen we terecht
rekend met het daadwerkelijke energieverbruik van de
in een collegezaal van de Technische Universiteit. We
warmtecentrale en de som van de individuele verbruiken
werden verwelkomd door professor Karin Rühling van de
van de klanten. Dat is een mooi systeem want hiermee
Leerstoel voor energietechniek in gebouwen en warm-
wordt gekeken naar de rendementen en netverliezen die
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
in de harde praktijk zijn gemeten.
Bos, een van de deelnemers aan de studiereis, spitste zijn
‘Een certificaat wordt afgegeven voor een periode van
oren bij deze presentatie. Hij is met zijn bedrijf Ecoon
vijf jaar’, vertelt Steffen Robbi van de TU Dresden. Na die
Exergy Solutions bezig aan de marktintroductie van een
periode wordt opnieuw de PER-waarde berekend met de
dergelijke warmtepomp. Na afloop gaat hij in gesprek
laatste meetgegevens.
met Steffen Robbi die veel belangstelling heeft voor de
Het certificaat van een warmtenet is een onderdeel van
warmtepomp van Ecoon.
de berekeningen die wettelijk moeten worden toegepast De normen zijn vastgelegd in Duitsland in de ENEV.
ILK: extreme koeltechniek en opslag van energie
De ENEV geeft voor een verwarmingsketel op aardgas of
Op de laatste middag van de studiereis bezochten we het
stookolie een PER van 1,1 ofwel er is 1,1 eenheid brand-
onafhankelijke instituut voor lucht- en koudetechniek
stof nodig voor 1 eenheid warmte. De winst van het
ILK. Directeur Ralf Herzog gaf een overzicht van de acti-
warmtenet komt uit het gebruik van duurzame warmte,
viteiten van zijn researchinstituut. Het ILK gaat heel wat
industriewarmte, warmtepomp of warmtekrachtkoppe-
verder dan koeltechniek voor airconditioning of vrieshui-
ling. Het warmtenet van Dresden haalt een PER van 0,19
zen. De sector cryogene koeltechniek werkt met tempe-
ofwel de levering van 1 eenheid warmte kost maar 0,19
raturen tot slechts enkele tienden van graden boven het
eenheid aan fossiele brandstoffen. Dat is een enorme be-
absolute van 0 Kelvin. ILK ontwikkelt zogenaamde mil-
sparing ten opzichte van een gasketel in een woning met
likelvin-systemen voor biologische onderzoeken en voor
een PER van 1,1.
speciale medische technieken Vanuit de energietechniek
voor de bepaling van de energieprestatie van gebouwen.
Onderzoek naar gebruik van meerdere temperatuurniveaus
is men in geavanceerde ontwikkelingen in materiaalkunde, medische techniek en elektronica terecht gekomen. Gelukkig voor de deelnemers aan de studiereis is men ook
Binnen de leerstoel van professor Rühling loopt een onder-
heel actief in de voor ons gebruikelijke temperatuurge-
zoek naar het gebruik van meerdere temperatuurniveaus
bieden. ILK loopt voorop met ontwikkelingen op het ge-
bij een warmtenet. Het project heeft als naam ‘LowEx
bied van absorptiekoelmachines, opslag van warmte en
Fernwärme’ en in het Engels is de werknaam ‘multile-
koude en is uniek met de ontwikkeling van koelmachines
vel district heating’. Achtergronden van het project zijn
die water als koudemiddel gebruiken.
enerzijds uitbouw van warmtekracht en invoeding van een daling van de warmtebehoefte bij woningen waarbij
Unieke koelmachines in de glazen fabriek van VW
het aandeel warmte voor tapwater steeds groter wordt.
Autofabriek Volkswagen bouwde in Dresden een ultra-
Voor warmtekrachtcentrales en voor de invoeding van
moderne fabriek voor haar duurste modellen. De fabriek
duurzame warmte is een zo laag mogelijke watertempe-
heeft glazen buiten- en binnenwanden. Als we langs de
ratuur in het warmtenet gewenst. Tegelijk moet voor de
fabriek rijden, zien we van buiten de Phaetons en CC’s
bereiding van warm tapwater de temperatuur hoog ge-
over de lopende band rollen. De glazen fabriek is aange-
noeg zijn om het risico op besmetting door legionella te
sloten op het warmtenet van DREWAG. Voor de koeling
vermijden.
heeft VW unieke koelmachines laten ontwikkelen door
Eén van de oplossingen voor deze tegenstrijdige zaken is
ILK.
de inzet van speciale warmtepompen die een warmtenet
Het bijzondere aan de grote compressorkoelmachines bij
op lage temperatuur als bron gebruiken en zorgen voor
VW in Dresden is het koudemiddel. VW wilde een innova-
de naverwarming van het tapwater. Op dat idee heeft
tieve en zo milieuvriendelijk mogelijke oplossing. Won-
men ook in Nederland al een tijdje gestudeerd. Martijn
derlijk genoeg voldeed simpel water het beste aan de
duurzame warmte zoals geothermie en zon en anderzijds
NR 14. HERFST 2012
9
koudemiddel zonder broeikaseffect dat ook nog eens
Opslag van energie is in Duitsland kernpunt
brandvrij is en niet giftig. Nadeel van water is dat voor
Voor warmtenetten is opslag van warmte in voorraadvaten
de verdamping een extreem lage druk nodig is om koud
met warm water de gebruikelijke oplossing. Opslag van
water van zes graden te produceren. De door ILK ont-
energie is in Duitsland met de groei van zon en wind een
wikkelde koelmachine heeft dan ook een uitzonderlijk
hot item. Tijdens de studiereis vertelde Werner Lutsch van
grote centrifugaalcompressor om voldoende waterdamp
de Duitse warmtevereniging AGFW over een nieuwe subsi-
bij vacuüm op te zuigen.
dieregeling voor opslag van warmte met als doel de inzet
ILK is na de levering aan VW doorgegaan met de ontwik-
van warmtekrachtinstallaties zo flexibel te maken dat ze
keling van compressiekoelmachines met water als koel-
de grillige productie van windturbines en pv-panelen goed
middel. Bij ons bezoek was In het laboratorium de derde
kunnen aanvullen. Robert Hühn van de Dresdener vestiging
generatie Aqua Turbo in aanbouw. In de nieuwe machine
van DNV KEMA liet zien dat er rondom Dresden al het nodige
heeft men de onderdelen geoptimaliseerd waardoor
gebeurt zoals de bouw van een opslag met een waterinhoud
deze milieuvriendelijke koelmachine moet kunnen con-
van maar liefst 25.000 m3 bij het warmtenet van Jena. Het
curreren met koelmachines met synthetische koude-
Zweedse Rodoverken heeft een speciale installatie ontwik-
middelen. Met een toekomstig verbod op synthetische
keld om dergelijke enorme tanks snel te bouwen.
koudemiddelen vanwege hun extreem grote broeikas-
Maar bij ILK werkt men met alternatieven voor water. Voor
gaseffect is er toekomst voor de Aqua Turbo van ILK.
de opslag van warmte experimenteert men met zogenaam-
eisen. Dat is een uiterst goedkoop en milieuvriendelijk
Nieuwe ontwikkelingen bij absorptiekoeling
de Phase Change Materials (PCM) die op een constante temperatuur veel warmte opslaan bij de omslag van de vaste fase naar de vloeibare. Een al veel toegepaste stof is paraf-
Koude uit warmte is één van de specialiteiten van ILK.
fine. Bij de gebruikelijke PCM’s is een omhulsel nodig om
De kennis in Dresden wordt commercieel toegepast door
de stof vast te houden als ze vloeibaar wordt. Bij ILK heeft
partners van ILK. Het bedrijf EAW te Westenfeld bouwt
men nu een veelbelovende ontwikkeling waarbij geen om-
door ILK ontwikkelde absorptiekoelmachines en AGO te
hulsel nodig is maar het opslagmateriaal direct contact
Kulmbach absorptievriesmachines die tot min 35 graden
heeft met het water. De door Jörg Waschull en Roland Mül-
gaan.
ler gevonden stof wordt bij vloeibaar bij 125 graden maar
Partner EAW is actief op de Duitse markt met compacte
blijft dan nog zo vast dat een omhulling niet nodig is. Er
koelmachine die warmte uit zonnecollectoren, wkk of
wordt nu een proefinstallatie ontwikkeld om de praktische
warmtenet gebruiken om gekoeld water te produceren.
bruikbaarheid te testen.
Een nieuw marktgebied voor EAW is de scheepvaart.
De presentatie over Phase Change Materials stelde al be-
Daar is voldoende warmte van de scheepsmotoren be-
hoorlijke eisen aan onze concentratie. Maar bij de lezing
schikbaar. In de scheepvaart worden echter hoge eisen
van Julia Arndt werden tempo en complexiteit nog eens
gesteld. ILK heeft een absorptiekoelmachine ontwikkeld
verdrievoudigd. Dr. Arndt werkt aan nieuwe opslagsyste-
die in bedrijf blijft als een schip in een storm heen en
men van elektriciteit waarbij gebruik wordt gemaakt van
weer wordt geslingerd. EAW heeft de eerste machines
restwarmte. ILK heeft patent aangevraagd op een proces
verkocht aan RWE voor een schip dat gebruikt wordt bij
dat een veel hoger rendement heeft dan het LAES-proces
de aanleg van windparken.
(Liquid Air Energy Storage). Evenals bij LAES wordt met
ILK werkt nu voor EAW aan een nieuwe ontwikkeling die
elektriciteit lucht vloeibaar gemaakt als de stroomprijs
de toepassing van kleinere absorptiekoelmachines een
laag is. De vloeibare lucht wordt opgeslagen en als de
stuk makkelijker maakt. Gebruikelijk bij dit type koel-
stroomprijs hoog is, wordt de vloeibare lucht onder hoge
machine is het gebruik van een koeltoren om de warmte
druk weer verdampt. Met een expansieturbine wordt dan
af te voeren maar binnenkort heeft ILK een direct lucht-
elektriciteit opgewekt. In het door ILK bedachte concept
gekoelde koelmachine waarbij een koeltoren niet meer
wordt in tussenstappen extra elektriciteit opgewekt met
nodig is.
een Organische Rankine Cyclus (ORC).
In september 17e Dresdner Fernwärme Kolloquium Dresden heeft inmiddels ook een lange traditie met het Dresdner Fernwärme Kolloquium. Die wordt dit jaar op 18 en 19 september voor de zeventiende keer gehouden in Dresden. AGFW, TU Dresden, IWFT en DREWAG zijn de organisatoren. Het programma is te vinden op www.agfw.de
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
Aanleg van leidingen in bestaande bouw vergt innovatie In Amsterdam-Noord wordt hard gewerkt aan de aan-
voorgeïsoleerde leiding met een uitwendige diameter
leiding van een warmtenet voor Westpoort Warmte.
van 310 mm nodig hebt, dan krijg je wel een enorme
De aanleg van een leiding onder het IJ door vanaf de
haspel. Zes meter hoog en vier meter breed was de
afvalenergiecentrale van AEB naar Noord is een tech-
haspel die op 5 juni vanuit de fabriek van Brügg in Han-
nische uitdaging. Maar het leggen van leidingen in de
nover naar Amsterdam-Noord werd gereden.
bestaande bebouwing stelt ook hoge eisen aan de vin-
Voor het team van de fabrikant Brügg was het een sim-
dingrijkheid van NUON Warmte en aannemer A. Hak.
pele operatie die ze met de nodige routine in een dag
Een van de uitdagingen was een kruising van de
klaarden. Voor Nederland is het nog iets bijzonders
IJdoornlaan. Deze brede en drukke doorgaande weg
en er was dan ook de nodige belangstelling vanuit an-
kon niet worden opgebroken voor het graven van een
dere warmtebedrijven en aannemers op 6 juni aan de
leidingsleuf. Een gestuurde boring is dan de oplossing.
IJdoornlaan.
Normaal gesproken heb je daarvoor veel ruimte nodig.
Maurice Verhulst verwacht dat er meer van deze klus-
De leidingstukken moeten eerst aan elkaar worden ge-
sen komen’. De ontwikkeling van nieuwbouwwijken ligt
last voordat je ze door het geboorde gat kunt trekken.
bijna stil; we moeten het nu hebben van de bestaande
Bij de IJdoornlaan had je dan ruimte nodig voor een
bouw’, aldus Verhulst. Eind mei organiseerde hij een
boormachine en een lengte van zo’n honderd meter
soortgelijke klus voor Essent Local Energy Solutions in
voor het neerleggen van de gelaste leiding.
het centrum van Eindhoven.
Die ruimte was er niet tussen de flatgebouwen op de hoek van de IJdoornlaan met de Wieringerwaardstraat. Maar Maurice Verhulst, directeur van Weijers Waalwijk,
Innovatiemiddag warmteleidingen
had een oplossing. Hij levert een flexibele leiding op
Warmtenetwerk organiseert op 2 november een
haspel die speciaal ontwikkeld is voor gestuurde borin-
middag over de nieuwe ontwikkelingen bij warmte-
gen. De binnenleiding is van gespiraliseerd roestvast
leidingen en de nieuwe technieken voor aanleg van
staal en de buitenmantel is glad.
leidingnetten.
Het lijkt simpel maar als je een paar honderd meter
Voor meer informatie zie www.warmtenetwerk.nl
NR 14. HERFST 2012
11
Warmte per vrachtauto, kan dat?
Stel je voor: er komt een vrachtauto bij het zwembad,
worden bewaard. Voor de opslag van warmte worden
die een grote tankcontainer neerzet. De gasketel kan
namelijk speciale stoffen en niet opgewarmd water
uit, want die tank zit vol warmte.
gebruikt. In Dortmund en Bottrop gebruikt men een
Als je dat vertelt dan denken de meeste mensen: ‘dat
speciaal zout en in Hamm werkt men met zeolieten.
kan niet!’ Maar het is geen fantasie. In Dortmund is het realiteit. Het zwembad is zelfs niet het enige project
Reclame maken met groene warmte
met warmtetransport in Duitsland; in Bottrop wordt zo
Het warmtetransport heeft alleen zin als het gaat
een school verwarmd en in Hamm krijgt een industrieel
om industriewarmte die anders wordt weggekoeld of
bedrijf zo warmte van een collega.
om warmte uit duurzame bronnen. Zo gebruikt het
Brandstofverbruik vrachtauto geen probleem
zwembad in Dortmund de warmte van een WKK op biogas bij een afvalstort nabij de stad. Toch is het een economisch een lastig verhaal, want
De eerste gedachte die je krijgt bij warmtetransport
een vrachtauto met chauffeur kost geld. Het systeem
over de weg is dat het meer energie kost dan het
is dan ook vooral bedoeld voor tijdelijke situaties of
oplevert. Bij een afstand van 10 kilometer tussen bron
als een warmteleiding niet haalbaar is. Het is in elk
en gebruiker is het verbruik van de vrachtauto echter
geval een mooie oplossing voor verspilling van warmte.
minder dan twee procent van de energie die wordt
En een kans voor PR. Zo kun je de warmtecontainer
getransporteerd.
gebruiken als een rijdende reclame voor je bedrijf.
De container zelf verliest nauwelijks warmte. Bovendien kan de warmte kan zelfs maandenlang in de container
Overgenomen van de website EnergieExpert.nl
warmtetransport in Dortmund
warmtetransport in Hamm met zeolieten (ZAE Bayern)
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
Workshop ‘transport en opslag van warmte en biogas’ 26 september in Dortmund Programma
Excursie Na de lunch wordt het project van
10.00-10.05
Begroeting en opening
Peter Goudswaard, Projectgroep Biomassa & WKK
LaTherm bij een overdekt zwembad in Dortmund bezichtigd; de warmte wordt hier per container aangevoerd
10.05-10.35
Storage and transport of heat with zeolites
vanaf een afvalstort waar een WKK
Ontwikkelingen bij gebruik van zeolieten voor opslag
op stortgas draait.
van warmte en praktijkervaringen met warmtetransport in containers met zeolieten voor industriewarmte in Hamm.
Deelname
Fabian Fischer, ZAE Bayern, Garching
Nederlandse deelnemers kunnen om 8 uur per bus gezamenlijk naar Dort-
10.35-11.05
Sorption system for upgrading and storage of heat
mund. Deelname is gratis voor leden
Onderzoekproject voor opslag en temperatuurverho-
van de projectgroep Biomassa &
ging van warmte met behulp van zeolieten
WKK (zie overzicht op de website);
Heike Schreiber, RWTH Universiteit Aken
voor niet-leden geldt een bijdrage van 150 euro. U kunt u inschrijven
11.05-11.30
Pauze
11.30-12.00
Praxisbeispiele Biogasleitungen bis 20 km
op www.biowkk.eu
nomisch aantrekkelijk door de aanleg van een leiding
Opslag van warmte in zeolieten
voor ruw biogas. Die maakt het mogelijk om de WKK
Zeolieten zijn poreuze mineralen.
te verplaatsen naar een locatie met warmtevraag.
Door alle kanaaltjes in het mineraal,
Abwasserverband Braunschweig transporteert 1.000
kan een enkele gram zeoliet een op-
m3/h over 20 km naar de centrale van het warmtenet
pervlak hebben van enkele voetbal-
Ölper.
velden. Daardoor is het materiaal
Adelbert Lühring, Ingenieurgruppe dr. Born–dr. Ermel
extreem adsorberend want overal
GmbH
aan het oppervlak kunnen molecu-
De warmtebenutting van WKK op biogas wordt eco-
len zich binden. Zodoende zijn ze12.00-12.30:
Flexible heat supply with mobile heat containers
olieten erg geschikt voor de opslag
Werking van en praktijkprojecten met warmtetrans-
van (waterstof)gas zonder dat daar
portcontainers waarin latente warmte in een zout is
een extreme druk voor nodig is.
opgeslagen. Michael Schönberg, LaTherm GmbH, Dortmund
Het extreme adsorptievermogen maakt ze ook geschikt voor opslag
12.30-13.00:
Biogas storage for flexible electricity generation
van warmte.
Dirk Sattur, RWE Westfalen-Weser-Ems, te Dortmund 13.00-14.00:
Lunch
14.00-15.30
Excursie (zie kader)
NR 14. HERFST 2012
13
Grote belangstelling voor innovatiem
tenetwerk organiseerden op 10 mei voor het eerst een
Innovatieve combinaties met watersector
gezamenlijke themabijeenkomst. Overigens heette Bo-
Dagvoorzitter Jelte Klokman van het Amsterdamse wa-
demenergie NL tijdens de voorbereidingen van de bij-
terbedrijf Waternet kon tevreden zijn want er werden
eenkomst nog NVOE ofwel Nederlandse Vereniging voor
heel wat combinaties van een WKO met activiteiten van
Ondergrondse Energieopslag. De nieuwe naam werd op
de watersector gepresenteerd. Harry de Brauw van ad-
10 mei bekend gemaakt.
viesbureau Tauw liet een aantal mogelijkheden zien voor
Dat was een slimme keuze want er kwamen bijna 150
het gebruik van rioolwater als warmtebron of als koel-
deelnemers naar de Innovatiemiddag WKO die werd ge-
systeem. Liesbeth Wiersma van DESAH liet zien hoe in
houden in de Passenger Terminal Amsterdam. Die loca-
de woonwijk Noorderhoek in Sneek een decentrale wa-
tie was ook een doordachte keus. De terminal aan het
terzuivering gekoppeld is aan een WKO. Het rioolwater
IJ voor grote cruiseschepen is evenals het naastgelegen
levert warmte aan de WKO en er komt ook nog biogas
hotel, het muziekgebouw en een reeks kantoren aan-
vrij bij het zuiveringsproces. Wiersma kon melden dat de
gesloten op een innovatief warmte- en koudenet met
waterzuivering prima presteert. De warmte uit biogas en
WKO.
rioolwater levert een bescheiden bijdrage in de totale
De vereniging Bodemenergie NL en de stichting Warm-
Praktijkervaringen op de Oostelijke Handelskade
warmtebehoefte. Maar het project draait nog maar kort en van de 220 woningen zijn er nog maar 60 gebouwd. In het onderzoekproject Meer Met Bodemenergie zijn
De aanleg van het warmte- en koudenet voor de Ooste-
ook een aantal kansrijke opties voor innovatie met WKO
lijke Handelskade, een initiatief van gemeente Amster-
gevonden die aansluiten bij de watersector. Het project
dam, startte in het jaar 2000. Raymond van Bulderen
wordt uitgevoerd door IF Technology, Deltares, Wage-
van NUON, de exploitant van het net, lichtte toe dat het
ningen University en Bioclear. Mike Woning van Deltares
project meer dan tien jaar heeft geduurd doordat de re-
somde de meest kansrijke op: gietwaterbereiding voor de
alisatie van verschillende gebouwen veel later was dan
glastuinbouw, drinkwaterwinning, proceswater voor de
oorspronkelijk gehoopt.
industrie en drinkwaterdistributie. Het drinkwater kan
De voortdurende bouwactiviteiten zorgden niet alleen
dienen als warmte- en koudeleverancier. Maar zeker in
voor forse aanloopverliezen maar ook voor schade aan
Amsterdam is ook handhaving van een maximum aanle-
leidingen. Er ging zelfs een van de bronnen verloren bij
vertemperatuur van het drinkwater belangrijk geworden.
het slaan van damwanden voor de reconstructie van een ‘Maar alles werkt nu goed’, aldus Van Bulderen. Het in-
Stadswarmte als energiebron voor warmtepomp
novatieve idee om een koppeling van het opslagsysteem
Een elektrische warmtepomp is voor de ontwikkelaars van
met het IJ te maken, is na vervanging van leidingen door
projecten met een WKO zo vanzelfsprekend dat het alter-
IJwaterbestendige materialen een groot succes gebleken.
natief van aandrijving met stadswarmte dat Klaas de Jong
De onverwacht grote koudevraag kan deels worden inge-
namens Warmtenetwerk presenteerde, nogal een verras-
vuld met vrije koeling. In de winter worden de koude-
sing was. Maar warmtepompen die aangedreven worden
bronnen geladen met koude uit het IJ.
met warm water in plaats van elektriciteit zijn commerci-
kade.
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
middag WKO eel beschikbaar. Die maken het mogelijk om te komen tot
de WKO zijn er zonnecollectoren waarvan de warmte in
een mooie symbiose van WKO en warmtenet.
de bodem wordt opgeslagen. Die warmte wordt op gro-
In het nieuwe stadskantoor in het Deense Viborg wordt
tere diepte dan normaal opgeslagen.
deze combinatie voor het eerst toegepast. Het kantoor
Het innovatieve van het project bij NIOO-KNAW is dat er
heeft een aansluiting op het warmtenet, een WKO en vier
naast een conventionele WKO een opslag van warmte op
adsorptiewarmtepompen van Sortech. Die produceren in
grotere diepte voor hogere temperaturen is gerealiseerd.
de zomer gekoeld water met de warmte uit het warm-
Normaal is de maximaal toelaatbare watertemperatuur
tenet als aandrijfenergie. Het koelwater voor de adsorp-
25 graden maar voor dit proefproject heeft provincie Gel-
tiewarmtepompen wordt opgeslagen in de bodem. In de
derland meer vrijheid gegeven. Ook is voor de diepere
winter wordt deze opgeslagen warmte weer opgepompt
opslag geen energiebalans over het jaar nodig.
en met de adsorptiewarmtepompen op een hogere tem-
Na onderzoek naar de samenstelling van de bodemlagen
peratuur gebracht. Daardoor verbruikt het stadskantoor
door IF Technology is gekozen voor een diepte van onge-
minder warmte uit het warmtenet in de winter.
veer 350 meter. De opslag op hogere temperatuur vereist
De combinatie WKO en adsorptiewarmtepomp levert voor
een zandlaag met weinig waterbeweging om het warm-
het warmtenet een meer constante afname op met klei-
teverlies te beperken. De door DWA gewenste maximum
nere pieken in de winter.
temperatuur is 50 graden; dan kun je de warmte mak-
In Nederland zijn ook al enkele absorptiewarmtepompen
kelijk hergebruiken zonder toepassing van een warmte-
in combinatie met WKO in bedrijf. De Watertoren te Bus-
pomp.
sum, vorig jaar uitgeroepen tot duurzaamste kantoor van
Een hogere watertemperatuur levert meer verlies op in
Nederland, heeft deze combinatie met een warmtepomp
de bodem maar op wat grotere diepte is normaliter de
van Yazaki, terwijl VB Projects bij enkele glastuinbouw-
bodemtemperatuur ook hoger dan bij conventionele diep-
bedrijven grote absorptiewarmtepompen van Carrier
tes van ongeveer 80 meter.
Sanyo heeft geplaatst voor een WKO. In de Nederlandse
‘Helaas viel die bodemtemperatuur in de praktijk wat te-
projecten wordt de aandrijfwarmte geleverd door warm-
gen’, meldt Huisman. ‘We verwachtten 20 graden maar in
tekrachtinstallaties. Maar voor de warmtepomp maakt
de praktijk bleek het op deze locatie ondanks de diepte
het natuurlijk niet uit of de aandrijfwarmte uit een WKK
slechts 15 graden.’ Het was niet de enige tegenvaller bij
of uit een warmtenet komt.
het project. Ook de capaciteit van de bron bleek veel la-
Opslag warmte op hogere temperatuur in Wageningen
ger dan verwacht. Daardoor duurt het laden van de diepe opslag met warmte veel langer dan gepland. Tegenvallers bij een eerste proef leveren de kennis voor
Het Nederlandse Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW)
volgende projecten. Huisman somt op welke punten in
heeft zich in 2011 gevestigd in een nieuw gebouw in Wa-
een volgend project meer aandacht nodig hebben. De op-
geningen. Uiteraard wilde de directie van dit instituut een
slag op hogere temperatuur biedt namelijk grote kansen
gebouw met duurzame materialen en duurzame techniek.
voor benutting van restwarmte en voor de ontwikkeling
Arie Huisman van DWA installatie- en energieadvies gaf
van smart grids. Huisman ziet deze kansen vooral in gro-
op de innovatiemiddag een uitleg van het concept van de
tere projecten in de glastuinbouw met absorptiewarmte-
installaties voor verwarming en koeling en de opwekking
pompen en voor gebruik van industriewarmte. Voor indi-
van energie. Het gebouw produceert groene stroom met
viduele gebouwen zijn de mogelijkheden beperkt.
zonnepanelen maar bijzonder is dat er ook biogas wordt geproduceerd met een eigen waterzuivering van DESAH. Het nieuwe gebouw is veel meer laboratorium dan kan-
Presentaties beschikbaar op internet
toor en heeft bijvoorbeeld geklimatiseerde volières,
Op de website www.bodemenergie.nl zijn alle presenta-
aquaria en kassen. Er is bewust afgezien van een aardgas-
ties en foto’s van de innovatiemiddag beschikbaar onder
ketel voor de verwarming. Naast een warmtepomp voor
de knop ‘Praktische informatie'.
NR 14. HERFST 2012
15
Groene warmte centraal op Europees congres in Kopenhagen De groei van duurzame warmte zet fors door. Dat be-
uiterst innovatieve en volledig duurzame warmtecentrale
richtten verschillende organisaties op het warmte-
met een vermogen van 35 MW. 10 MW komt van een 1.200
congres in Kopenhagen op 26 en 27 april. Het congres
m diepe bron met water van 42 °C dat met drie absorp-
was een samenwerking van het Europees platform Re-
tiewarmtepompen wordt afgekoeld tot 14 °C. Heet water
newable Heating & Cooling (RHC) met de organisatie
van houtketels drijft de warmtepompen aan.
Euroheat & Power. De groei komt deels door vervanging van warmte uit gasgestookte warmtekrachtcentra-
Het duurzame karakter van de nieuwe centrale in Søn-
les door duurzame bronnen en deels door uitbreiding
derborg zorgt ook voor nieuwe warmteklanten zoals het
van warmtenetten. Een van de Europese voorbeelden
hoofdkantoor van Danfoss in Nordborg.
is het Oostenrijkse warmtebedrijf Fernwärme Wien. Aarno Rapottnig meldde grote investeringen in geo-
Proef open warmtenet in Stockholm
thermie met maar liefst 5 km diepe boringen.
Lena Gunnarsson van Fortum presenteerde tijdens het
Vijf nieuwe geothermieprojecten per jaar in Parijs
congres een proefproject (pdf) voor het warmtenet in Stockholm. Wie warmte over heeft, kan die verkopen aan Fortum. De prijs is afhankelijk van het temperatuur-
In het bekken van Parijs worden na een lange periode
niveau van de warmte en van de buitentemperatuur. Er
van stilstand nu jaarlijks vijf nieuwe geothermieprojec-
doen twintig bedrijven mee aan de proef. Deze start in
ten gerealiseerd die zijn gekoppeld aan de aanleg van
september.
nieuwe warmtenetten. Dat was een van de opmerkelijke feiten die Burkhard Sanner, voorzitter van de European congres. Binnen de EU loopt Frankrijk nog vooraan met
Certificering groene warmte in Nederland
winning van diepe aardwarmte maar Frankrijk zal wor-
Voor duurzame elektriciteit en groen gas bestaat
den ingehaald door Duitsland. Het warmtevermogen voor
in Nederland al een systeem van certificering.
diepe geothermie stijgt van bijna 5.000 MW naar bijna
Nu hernieuwbare warmte ook in de energie-
6.000 binnen Europa volgens het marktrapport van EGEC.
subsidieregeling SDE+ is opgenomen, komt er
Overigens hebben Europese landen buiten de EU daarin
tevens een systeem voor warmte. CertiQ werkt
een groter aandeel dan de lidstaten van de EU.
in opdracht van het Ministerie van Economische
Christian Boissavy van AFPG merkte op dat diepe geother-
Zaken, Landbouw en Innovatie (ELI) aan de voor-
mie voor warmtenetten in de meeste Europese landen
bereiding.
Geothermal Energy Council (EGEC) presenteerde op het
waaronder Nederland nog in het beginstadium van ontwikkeling zitten. Alleen in Frankrijk, Duitsland, Italië en
De mogelijkheden om met deze certificaten ex-
Hongarije is sprake van een volwassen markt.
tra waarde te creëren, worden onderzocht door
Uniek geothermieproject in Sønderborg
het bestuur van Warmtenetwerk. Het ministerie bestudeert het gebruik van warmtecertifica-
Voorafgaand aan het congres in Kopenhagen was er een
ten voor een verplicht aandeel hernieuwbare
excursie naar Project Zero in het Deense stadje Sønder-
energie voor leveranciers van aardgas en elek-
borg, nabij Flensburg. Vrijwel heel Sønderborg is aange-
triciteit. Het idee is dat ze certificaten groene
sloten op een warmtenet dat wordt gevoed met warmte
warmte kopen van warmteproducenten om te
uit een afvalenergiecentrale en een warmtekrachtcentra-
voldoen aan hun verplicht aandeel duurzame
le met een gasturbine van 40 MWe. Maar de warmte uit
energie voor gas en stroom.
de gasturbine wordt dit jaar volledig vervangen door een
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
Verbod op hr-ketel vanaf 2013 in Denemarken Denen verhogen doel duurzame energie voor 2020
Windenergie naar 50 procent
Nu al is het aandeel duurzaam in Denemarken groter dan
voor de helft uit windenergie afkomstig zijn. Denemar-
het doel van Nederland voor 2020. En terwijl wij ons ern-
ken is al een topper op het gebied van wind, maar 50
stig afvragen hoe we van 4 procent ooit naar 14 procent in
procent is extreem. Men beseft dat dit ook extreme eisen
2020 komen, hebben de Denen de lat voor 2020 nog eens
stelt aan de regelbaarheid van het elektriciteitsnet. Het
hoger gelegd dan de afspraak met Brussel. De Deense
vermogen van windturbines fluctueert sterk met de wind-
volksvertegenwoordiging heeft een programma goedge-
snelheid. Bij harde wind heeft men nu al overschotten
keurd, waarin een aandeel van 35 procent duurzaam in
aan elektriciteit. Als export niet mogelijk is, dan schakelt
2020 staat terwijl de afspraak met Brussel op 30 procent
men nu al grote verwarmingselementen in bij warmtenet-
ligt.
ten. Dat is beter dan windturbines afschakelen.
Verbod op olie- en gasketels
‘Smart grids’ nodig
Deze ambitie is alleen met forse ingrepen te realise-
De omzetting van overschotten aan windenergie in warm-
ren. Het meest opmerkelijke voor ons is een verbod op
te voor warmtenetten neemt verder toe in Denemarken.
de plaatsing van olie- en gasketels in nieuwe gebouwen
Maar uiteraard probeert men ook de fluctuaties in het
vanaf 2013. In bestaande gebouwen mag een gasketel nog
aanbod aan windenergie zo goed mogelijk op te vangen
wel, maar leveranciers van olieketels moeten hun zaak
door het gebruik van elektriciteit af te stemmen op het
sluiten of overgaan op houtketels en warmtepompen.
aanbod. De ontwikkeling van ‘smart grids’ is een van de
Voor de warmtevoorziening mikt Denemarken vooral op
pijlers van het nieuwe programma naar meer duurzame
uitbreiding van warmtenetten. De productie van warmte
energie in Denemarken. Hoe die ontwikkeling gestalte
voor deze netten verandert ook. Er komt een stimule-
gaat krijgen, is voor mij nog niet duidelijk. In elk geval
ringsprogramma voor de opwekking van biogas. Warmte-
heeft de Deense industrie al eerder bewezen dat afge-
krachtinstallaties (WKK) voor de warmtenetten schakelen
dwongen energiebesparing door de overheid leidt tot suc-
over van aardgas op biogas. De grote centrales moeten
cesvolle nieuwe producten.
De elektriciteitsproductie moet in Denemarken in 2020
overschakelen op biomassa.
Sønderborg opende dit jaar een unieke geothermiecentrale
NR 14. HERFST 2012
17
Henk en Wanda maken warmtenet TU-wijk ‘smart’ De collegegebouwen, kantoren en studentenwoningen
was het het voorkomen van waterslag in leidingen, het
in de wijk van de Technische Universiteit Delft zijn aan-
optimaliseren van het energieverbruik van pompstations
gesloten op een warmtenet. Het net wordt gevoed door
en het ontwerp van robuuste regeltechniek. Dit jaar is
een warmtekrachtcentrale met 4 MW warmtevermogen
de nieuwe module WANDA Heat beschikbaar gekomen na
en gasketels met een totaal vermogen van 80 MW. ER zijn
een jaar proefdraaien met een betaversie. Die module is
ook drie opslagsystemen voor warmte en koude in de bo-
bedoeld voor het doorrekenen van warmte- en koudenet-
dem.
ten en voor berekening van opwarming en afkoeling van
Ivo Pothof van het Delftse onderzoekinstituut Deltares
drinkwaternetten en olieleidingen.
presenteerde op een congres van TU, Deltares, KWR Wa-
Voor het project van de TU komt er nog een toevoeging
ter Cycle Research en Warmtenetwerk hoe het traditio-
aan WANDA Heat om de thermische componenten met
nele net in de TU-wijk zal worden omgetoverd tot een
hun energetisch rendement toe te kunnen voegen. De
intelligent warmtenet ofwel een ‘smart thermal grid’.
tijdreeksen voor de gewenste warmte- en koude vraag
Die intelligentie is nodig omdat er meerdere warmtebron-
worden vanuit HENK aan WANDA doorgegeven. De regelin-
nen aan het net worden toegevoegd in de toekomst. Al
gen in WANDA bepalen vervolgens welke bronnen warmte
vergevorderd zijn de plannen voor geothermie maar men
en koude leveren en hoeveel gas en elektriciteit hiervoor
werkt ook aan plannen voor warmte van de zon en uit
nodig zijn. Hiermee wordt het mogelijk om de effecten
oppervlaktewater.
van aanpassingen aan de gebouwen, het warmtenet of de
Maar de intelligentie in het warmtenet moet ook zorgen
regelingen voor een klimaatjaar door te rekenen
voor energiebesparing in het net en in de aangesloten
Henk en Wanda moeten er samen voor zorgen dat de inzet
gebouwen. Het intelligente net ondersteunt de transitie
van de warmtebronnen optimaal wordt afgestemd op het
van aardgas en elektriciteit naar duurzame warmte. Het
gedrag van de gebruikers.
project moet bovendien leiden tot een uitbreiding van de koelcapaciteit. TU Delft heeft voor het project ‘smart thermal grids’ een consortium opgezet met vier partners: het Delftse water- en bodeminstituut Deltares, adviesbureau Deerns, installatiebedrijf Imtech en het bedrijf Priva dat gespecialiseerd is in klimaatregeling.
Innovatieprogramma voor intelligente netten Het project Smart Thermal Grids krijgt subsidie in het kader van het InnovatieProgramma Intelligente Netten ofwel IPIN dat wordt beheerd door Agentschap NL. Doel van het programma is om de ontwikkeling van intelligente energienetten te versnellen. Het programma is onderdeel
Henk en Wanda
van de Topsector Energie en loopt van 2012 tot 2015; na 2015 verwacht de overheid een snelle groei van intelli-
Na een inventarisatie van de bestaande situatie zal Deerns
gente netten. Binnen IPIN is de aandacht vooral gericht op
de behoefte aan warmte en koude modelleren. Het
elektriciteit maar TU Delft heeft laten zien dat warmte-
bureau gaat daarbij gebruik maken van haar met VABI-
en koudenetten ook een belangrijke rol kunnen spelen.
software ontwikkelde programma H.E.N.K. Die afkorting
Van 9 juli tot 1 oktober loopt een tweede tender voor
staat voor Het EnergieNeutrale Kantoor. Het programma
subsidies in het programma IPIN bij Agentschap NL.
levert per gebouw tijdreeksen en belastingduurkrommes voor warmte- en koudevraag. WANDA is door Deltares ontwikkelde software voor leidinghydraulica en regeltechniek. Het oorspronkelijke doel
18
WARMTENETWERK MAGAZINE
Prijsuitreiking op jaarbijeenkomst Warmtenetwerk 10 oktober 2012 ’s Hertogenbosch Tijdens de vakbeurs Energie 2012 wordt in congrescen-
Deelname is gratis
trum 1931 bij de Brabanthallen de jaarbijeenkomst van het
Verplichte inschrijving op www.warmtenetwerk.nl
Warmtenetwerk gehouden. Het wordt dit jaar extra span-
en www.warmtenetwerk.be
nend want de eerste winnaars van de Warmtenetwerk Innovation Award en de Warmtenetwerk Best Practie Award
Bezoek onze leden op de vakbeurs
worden op de bijeenkomst bekend gemaakt.
Bij uw bezoek aan onze jaarbijeenkomst kunt u ’s
Op de jaarbijeenkomst wordt ook de nieuwe publicatie van
ochtends een rondje door de Brabanthallen maken.
ISSO over de aanleg van warmteleidingen voor het eerst
Daar komt u de stands van verschillende deelnemers
gepresenteerd. Deze publicatie is tot stand gekomen met
aan het Warmtenetwerk tegen: Cogas Duurzaam,
steun van de stichting Warmtenetwerk.
Danfoss Energie Systemen, DWA installatie- en ener-
Voorlopig programma
gieadvies, Ecoon, Ekwadraat Advies, E.ON Benelux, Essent, Feenstra Verwarming, GETEC Benelux, Geveke Technical Solutions, Hermans Techniek, HSF,
12.30-13.00
Ontvangst met broodjes
13.00-13.20
Jaaroverzicht 2012 en plannen 2013
Innoforte, Isoplus Benelux, Kamstrup, KIWA, NIBE, Redenko, Spirotech, Thermaflex, Weijers Waalwijk, WILO en ons secretariaat F&B.
Gijs de Man, voorzitter Warmtenetwerk 13.20-13.30
Financieel overzicht
Hendrik Jan Kors, penningmeester
Congres Warmtenetwerk Vlaanderen Op 23 november organiseert Warmtenetwerk Vlaanderen een congres. Locatie en programma vindt u op
13.30-14.00:
Warmtenetwerk Vlaanderen groeit snel
www.warmtenetwerk.be
14.00-14.20:
Verslag studiereis Dresden
14.20-14.30:
Uitreiking Warmtenetwerk Awards
14.30-15.00:
Pauze
15.00-15.15:
Presentatie ISSO-publicatie voor
Jaarbijeenkomst 2011
warmteleidingen 15.15-16.00:
zie website
16.00-16.30:
Drankje en hapje Jaarbijeenkomst 2011
NR 14. HERFST 2012
19
Beeldbank voor pers, onderwijs en presentaties: http://www.flickr.com/photos/warmtenetwerk Zoeken naar een mooie foto van de aanleg van warmteleidingen of een duidelijk principeschema wordt nu een stuk eenvoudiger. Warmtenetwerk heeft op Flickr een beeldbank opgezet. Die is bedoeld voor journalisten die een foto op drukkwaliteit nodig hebben bij hun artikel. Maar ook voor studenten die een scriptie maken of sprekers die illustraties zoeken voor hun Powerpoint presentatie. De foto’s en tekeningen op deze site zijn gratis te gebruiken met vermelding van de bron. Wel stellen we het op prijs om van publicaties een bewijsexemplaar te ontvangen.
Uw foto’s op de site? De beschikbare foto’s komen van de redactie van het Warmtenetwerk Magazine en van verschillende deelnemers. Aanvullingen zijn welkom mits het gaat om foto's van projecten, werkzaamheden die vrij van rechten zijn en geschikt zijn voor drukwerk (minimale resolutie 300 dpi). Het gaat om foto’s van projecten, werkzaamheden bij aanleg en bouw, principeschema’s, infographics en dergelijke. U kunt uw illustraties sturen naar info@warmtenetwerk.nl
Nieuws: Stad Antwerpen kiest voor aanleg warmtenet op Nieuw Zuid Op basis van de resultaten van een haalbaarheidsstudie heeft het stadsbestuur van Antwerpen gekozen voor de aanleg van een warmtenet in de nieuwe woonwijk op Nieuw Zuid. De aanleg van een aardgasnet zal daarmee vervallen. De warmte zal waarschijnlijk worden opgewekt met een warmtekrachtinstallatie die dankzij de inzet van een warmtebuffer heel flexibel op elektriciteitsvraag kan worden ingezet. De mogelijkheden voor koppeling met de plannen voor een biomassacentrale voor Blue Gate Antwerp worden nog onderzocht in latere fase met industriewarmte van het havengebied van Antwerpen. Het onderzoek naar warmtenetten in Antwerpen is onderdeel van het Vlaamse programma MIP2-HEAT. De stad Antwerpen verzorgt de projectleiding van dit programma.
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda 2012/2013 13-14 september
Internationaal symposium ‘Restwarmtevalorisatie’ te Kortrijk Universiteit Gent en Hogeschool West-Vllaanderen www.wasteheat.eu
14 september
Vergadering Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare met excursie naar aanleg warmtenet wijk Licht & Ruimte www.warmtenetwerk.be
18-19 september
17e Dresdner Fernwärme Kolloquium te Dresden AGFW, IWFT, DREWAG en TU Dresden www.agfw.de
26 september Workshop ‘Opslag en transport van warmte en biogas’ in Dortmund met excursie naar mobiele warmtecontainers bij zwembad projectgroep Biomassa & WKK www.biowkk.eu 27 september
Warmtecongres in Burgers Zoo te Arnhem Euroforum met steun van Warmtenetwerk www.warmtecongres.nl
9 oktober
Workshop ‘De ontwikkeling van Energieconversieparken’ VITO, Avans Hogeschool, wageningen UR, Universiteit Hasselt en Hogeschool Zeeland www.vito.be
9-11 oktober
Vakbeurs Energie 2012 in Brabanthallen Den Bosch www.energievakbeurs.nl
10 oktober
Jaarbijeenkomst Warmtenetwerk in Den Bosch Uitreiking Warmtenetwerk Awards www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
9-10 oktober Conference ‘The Next DHC Generation’ te Brussel DHC+ Technology Platform www.euroheat.org 1 november Seminar reststromen en restwarmte te Bodegraven DWA, Warmtenetwerk en CE Delft www.dwa.nl 2 november
Innovatiemiddag warmteleidingen in Breda in samenwerking met opleiding Master of Pipeline Technology van Avans Plus www.warmtenetwerk.nl
23 november
Congres Warmtenetwerk Vlaanderen www.warmtenetwerk.be
27-28 mei 36th Euroheat & Power Congress te Wenen www.euroheat.org 3-7 juni
European Geothermal Congress in Pisa EGEC www.geothermalcongress2013.eu
NR 14. HERFST 2012
21
Deelnemersoverzicht Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam AVR Van Gansewinkel Attero Bionerga Cofely Energy Solutions Cogas Duurzaam E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude Essent Local Energy Solutions GETEC GMB Beheer HVCenergie IMOG Indaver ING Groen Financieringen IVAGO IVBO Milieuzorg Roeselaere en Menen(MIROM) Mijnwater Heerlen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie WarmCO2 Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys Dura Vermeer Ondergrondse Infra Feenstra Warmte Totaal Zorg GMB Beheer A. Hak West Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Joulz Marconi Oranje Nijkamp Aanneming Siers Leiding- Montageprojecten Strukton Worksphere Van Gelder KLM VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten BTG Bioliquids Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Energie Systemen Dyka Ecompany Ecoon Exergy Solutions GEA Grasso Geveke Technical Solutions Greenchoice Hermans Techniek HR Wooncomfort HSF Isoplus Benelux
1 juli 2012
Kamstrup Kapp Nederland Korex Air-Sep Landis+Gyr LOGSTOR Nederland Lowara NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Redenko Rehau Samson Regeltechniek Spirotech SWEP TCB Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk WILO Pompen WMS Warmtemeterservice Adviseurs en ingenieursbureaus Adviesbureau Wognum Antea ARN Remondis Consulting Banning Advocaten Bird & Bird CarbonMatters CCS Cornelissen Consulting Services Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting De Klik DNV KEMA DOZ energieregie Driven By Values DWA installatie- en energieadvies Ecofys Ekwadraat Advies EnergyMatters E-STER Greenvis Energy Solutions Grontmij Nederland HoSt IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs Liandon Lievense RebelGroup Rotterdam Engineering Roukema Roos + Bijl Royal Haskoning RTB De Beijer Sustas Management T&A Survey Tauw Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie ToMM Advies Twynstra & Gudde
Universiteiten en kennisinstituten Avans Hogescholen Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool Hogeschool Zuyd KWR Water Cycle Research TNO TU Delft Universiteit van Gent Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Leeuwarden Gemeente Nijmegen Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax POM West-Vlaanderen Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stadsgewest Haaglanden Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Cogen Nederland Cogen Vlaanderen Stichting Duurzaam Oosterhout Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
Green deal warmtenet Nijmegen Op 14 juni heeft wethouder Jan van der Meer van gemeente Nijmegen met minister Maxime Verhagen van EL&I een Green Deal gesloten voor de verduurzaming van Nijmegen. De overeenkomst gaat om invoering van windenergie in Nijmegen, verbetering van de kwaliteit van de bestaande woningen en de realisatie van een warmtenet voor de wijken Waalsprong en Waalfront. Partners voor de gemeente bij de realisatie van het warmtenet zijn NUON Warmte, provincie Gelderland, netwerkbedrijf Alliander en de afvalverwerker ARN. De afvalenergiecentrale van ARN wordt warmteproducent voor het warmtenet waarop 14.000 woningen zullen worden aangesloten. Voor de cofinanciering van het warmtenet zorgen gemeente Nijmegen (3,8 miljoen euro), provincie Gelderland (4 miljoen euro) en rijksoverheid met
Colofon Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www. warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl Redactie Klaas de Jong Tjitske Ypma Jet Ceelen Willeke Brandsma e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr
maximaal 2,5 miljoen euro. Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Secretaris: Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam (Waternet) Voorzitter: Gijs de Man, Essent Local Energy Solutions Penningmeester: Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland Jan Rooijakkers: Vereniging Afvalbedrijven Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROM Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833
Green deal warmtenet Deventer De gemeente Deventer, Woonbedrijf ieder1 en energiebedrijf Essent hebben op 16 juli samen een Green Deal gesloten. Ze hebben afgesproken om de wijk Keizerslanden duurzaam te verwarmen. Het gaat om zo’n 1.000 woningen. Met het project Duurzame Warmte Deventer Keizerslanden onderzoeken zij of het stadsverwarmingsnet CO2-neutraler kan. Dit kan bijvoorbeeld door gebruik te maken van biogas, biomassa of andere duurzame energiebronnen.
Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@ warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 14. HERFST 2012
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie