WARMTENETWERK MAGAZINE
• • •
NR 12. WINTER 2012
Studiereis Warmtenetwerk naar Dresden 4-6 juni Aanbesteden van warmte- en koudenetten Subsidie voor productie van groene warmte
Inhoud 3
Water- en warmtesector samen naar meer duurzaamheid
4
Interviews met nieuwe deelnemers
5
Introductie nieuwe deelnemers
6
Kopenhagen is de absolute top in warmte
9
Nieuw boek over warmte in Nederland en Vlaanderen
10
Aanbesteden van warmte- en koudenetten
12
Nieuwe ontwikkelingen op jaarbijeenkomst 2011
15
Grote belangstelling voor Warmtenetwerk Vlaanderen Symposium in Vlaams Parlement over warmtenetten
16
Studiereis naar Dresden 4-6 juni
18
Subsidie voor productie van groene warmte
19
Warmteleiding naar het hart van Milaan
21
Agenda 2012
22
Overzicht van deelnemers
23
Colofon
Omslagfoto: Van 4 t/m 6 juni organiseert Warmtenetwerk een studiereis naar Dresden. We overnachten in hotel de Saxe op de Neumarkt direct tegenover de wereldberoemde Frauenkirche. Het hotel is aangesloten op het grote warmtenetwerk van DREWAG met meer dan 120.000 afnemers en op het koudenet Neumarkt.
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie WARMTENETWERK
Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op
meer comfort met minder fossiele energie
dit gebied. Meer dan 140 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
Water- en warmtesector samen naar meer duurzaamheid Wat hebben we als warmtenetwerkers nou te maken met
besparing en waterbesparing bereikt plus opwekking van
rioolbuizen? Je zou nog kunnen bedenken dat je samenwerkt
biogas en terugwinning van fosfaten.
bij de aanleg, maar gekker moet het niet worden, toch? Als
Een waterzuivering plus warmtecentrale in een gebouw
u dit denkt, dan loopt u toch een beetje achter. Dan hebt u
ter grootte van een eengezinswoning staat in Sneek direct
vast het congres ‘Warmte uit water’ gemist dat we in 2010
tegenover het bejaardenhuis Noorderhoek, waarvan riolering
op initiatief van ingenieursburau Tauw organiseerden. Heel
en verwarming gekoppeld zijn aan het techniekgebouw.
toepasselijk hielden we deze bijeenkomst bij waterschap
In dat gebouwtje wordt ook het keukenafval van de wijk
Veluwe in Apeldoorn. De verbinding tussen water en
verwerkt en de installatie haalt medicijnresten uit het
warmte is op de rioolwaterzuivering van Apeldoorn al
rioolwater.
gelegd. Maar er zijn meer initiatieven zoals de bouw
Deze door het Friese bedrijf Desah ontwikkelde installatie
van een warmtecentrale voor winning van warmte op de
was voor professor Braungart, de man van ‘cradle to
rioolwaterzuivering Harnaschpolder door Warmtebedrijf
cradle’, voldoende reden om naar Sneek te komen. “Tot
Eneco Delft.
nu toe namen steden alleen maar, maar voor het eerst is
Nadat eerder Brabant Water en Deltares al lid werden
er nu een stad die iets teruggeeft aan de natuur”, stelde
van Warmtenetwerk zijn in het afgelopen najaar ook
Braungart in Sneek.
Waterbedrijf Groningen en KWR Water Cycle Research
Het voorbeeld van Sneek mag een inspiratiebron voor ons
lid geworden. De samenwerking tussen watersector en
zijn. Het wordt allemaal wel complexer. In Sneek hebben
warmtesector lijkt goed op gang te komen. Is het niet
ze nu vacuümtoiletten en een dubbel rioolsysteem plus een
opmerkelijk dat de in 2009 opgerichte vereniging voor
warmte- en koudenet, maar geen aardgasnet. Zonder steun
drinkwaterbedrijven en afvalwaterzuiveraars Waternetwerk
van het waterschap was het niet gelukt, maar het is wel een
heet. Dat sluit qua naam toch ook perfect aan bij onze in
kleine woningcorporatie die dit innovatieve project heeft
2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk!
aangedurfd.
De mogelijkheden voor winning van warmte en koude uit
We zien nu al dat drinkwaterbedrijven, waterschappen
drinkwater en rioolwater zijn legio.
en afvalverwerkers actief zijn geworden met duurzame
Helaas hebben we nog maar een handjevol praktijkvoorbeel-
energie. Kunnen de energiebedrijven de sprong ook maken
den. In Zwitserland en Scandinavië heeft men meer ervaring
naar integrale oplossingen met energie, water en afval?
op dit gebied. Maar laten we ons zelf niet onderschatten.
Vast wel, want water, afval en energie kun je eigenlijk
Op 18 november stelden de Nederlandse kroonprins Willem-
niet meer los van elkaar zien. Dan krijg je het aan de stok
Alexander en burgemeester Apotheker in Sneek een pro-
met Braungart! En terecht, want we hebben niet alleen
ject feestelijk in bedrijf dat gerust een wereldprimeur mag
een energieprobleem maar ook een waterprobleem en een
worden genoemd. In een relatief kleine woonwijk met 230
grondstoffenprobleem.
woningen is hier een opmerkelijke integratie van energie-
NR 12. WINTER 2012
Klaas de Jong
3
Interviews met nieuwe leden KWR Watercycle Research Institute
Waterbedrijf Groningen actief in warmtesector
KWR richt zich op toegepast onderzoek op het gebied van
“De missie van het Waterbedrijf Groningen is het op een
watersystemen en drink-, industrie- en afvalwater. Het is bij
duurzame manier veiligstellen van de waterbelangen in de
KWR niet onopgemerkt gebleven dat water en energie meer
regio.” zegt Theo Venema, projectmanager Water en Ener-
en meer aan elkaar geknoopt worden. Steeds vaker vragen
gie. “Het gebruiken van water in energievoorziening past
opdrachtgevers naar energiebesparing of energieterugwin-
daarin.”
ning. Het bedrijf verwacht vanuit de traditionele taak als drinkKWR slaat met haar onderzoeken een brug tussen weten-
waterleverancier een toegevoegde waarde te kunnen zijn
schap en praktijk. De focus van het bedrijf ligt altijd op het
in de ontwikkeling van duurzame warmtevoorziening. Het
doen van onderzoek. Dit jaar is KWR Water in samenwerking
bedrijf is betrokken bij verschillende projecten, zoals de
met Waternet (Amsterdam) begonnen met onderzoek naar
ontwikkeling van warmtenetten in de stad Groningen en bij
riothermie: het terugwinnen van warmte uit rioolwater. Het
WKO-projecten. “Onze inbreng varieert van meedenken tot
rioolsysteem wordt onderzocht op bijvoorbeeld tijdspatro-
netbeheerder tot complete DBFMO (design-build-finance-
nen en temperatuurprofielen in het afvalwater. Een project
maintain-operate). We verwachten nog dit jaar de eerste
waaraan KWR samen met Waterbedrijf Groningen aan werkt
overeenkomsten te sluiten en zo ook echt te beginnen een
is meer praktisch op het gebied van het terugwinnen van
portfolio op te bouwen.”
warmte uit het riool, met behulp van warmtewisselaars. Het Waterbedrijf onderzoekt samen met de gemeente GroJos Boere, manager Watertechnologie bij KWR, ziet het
ningen de haalbaarheid van een collectief bronwaternet
Warmtenetwerk als een belangrijk platform met veel kennis
in het hart van de stad. Het nieuw te bouwen Forum zal
die uitgewisseld kan en moet worden. “KWR is lid geworden,
worden voorzien van een systeem voor seizoenopslag van
omdat we geloven in de kracht van samenwerking. Veel le-
warmte en koude in de bodem (WKO). Andere gebouwen
den van het Warmtenetwerk komen uit de energiesector. De
rondom de Grote Markt worden gerenoveerd of vervangen
waterwereld is zeer gemotiveerd als het gaat om duurzame
en worden daarmee ook geschikt voor verwarming met een
energie en wil graag haar groene profiel uitdragen. Het lijkt
warmtepomp. “Door nu de bronnen voor het Forum te ver-
ons een mooie stap de werelden van water en energie bij
groten en een collectief bronwaternet aan te leggen wordt
elkaar te brengen.”
de schaarse ruimte in de ondergrond optimaal benut en ontstaat een laagdrempelige toegang tot aansluiting op de WKO. Dit project zien we als een mooi voorbeeld van onze rol als Nieuwe Nutspartner.” Nu het bedrijf in technisch opzicht zo dicht bij uitbreiding van haar activiteiten is, wil het zich graag aansluiten bij het Warmtenetwerk. Venema: “De beste energieoplossingen zien we vanuit samenwerkingsverbanden ontstaan. Binnen het Warmtenetwerk zoeken we aansluiting bij bedrijven, overheden en instellingen om kennis, innovatie en ambitie te bundelen.”
Watercyclus (bron: Tauw)
4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Nog meer nieuwe deelnemers Attero
GMB Beheer
Maar liefst 40 procent van het huishoudelijk afval in Neder-
GMB is een veelzijdig bedrijf dat actief is in civiele tech-
land wordt verwerkt door Attero. Het bedrijf heeft afval-
niek, infrastructuur, installatietechniek, milieuwerken,
energiecentrales in Moerdijk, Groningen en Wijster, zeven
slibverwerking, rioleringstechnieken en watertechnologie.
compostfabrieken verspreid over het land en een aantal
Onder GMB Beheer vallen de divisies Civiel, Services en
stortplaatsen. Attero heeft een langjarige ervaring in op-
Slibverwerking. Op haar slibverwerking in Zutphen gaat GMB
wekking van duurzame elektriciteit uit afval, stortgas en
biogas produceren en biobrandstoffen en werkt men met
biogas, maar is ook al twee decennia lang de grootste pro-
Essent aan plannen voor warmtenetten. Voor De Meerlan-
ducent van groen gas in Nederland.
den heeft GMB een composteertunnel gebouwd die warmte
Attero investeert sterk in warmtelevering. Op Moerdijk le-
levert aan kassen.
vert men al stoom aan Essent en in Wijster is men gestart met stoomlevering voor het Energietransitiepark MiddenDrenthe met als eerste klant Noblesse Proteïns.
De Klik De Klik heeft als kerncompetentie het bij elkaar brengen
Gemeente Haarlem
van partijen en het verzorgen van heldere afspraken. De Klik werkt als inspirator, bemiddelaar en regisseur en verzorgt
De hoofdstad van Noord-Holland wil in 2030 klimaatneu-
projectmanagement bij publiek-private samenwerking. Het
traal zijn. Gemeente Haarlem heeft daarvoor een conve-
bij elkaar brengen van vraag en aanbod van restwarmte en
nant gesloten met de woningcorporaties, Eneco, NUON, Li-
van biomassa zijn diensten die helemaal passen binnen het
ander, Milieudefensie, provincie, industriekring en banken.
Warmtenetwerk.
Het logo van het Haarlems klimaatconvenant is de ‘groene mug’. Verbetering van de energielabels van oudere woningen en ontwikkeling van warmtenetten zijn onderdelen van
E-STER
het klimaatprogramma van Haarlem.
E-STER is een onafhankelijk adviesbureau voor duurzaam energiegebruik. Het bedrijf biedt diensten aan als energie-
Provincie Overijssel In 2020 wil provincie Overijssel naar een aandeel van 20
audits, het ontwerpen van nul-energie-gebouwen, energiemonitoring en strategisch advies. E-STER is gevestigd te Gent.
procent nieuwe energie. De belangrijkste bronnen voor deze nieuwe energie zijn biomassa, bodem, wind en zon. Maar in haar energiepact ondersteunt Overijssel ook energiebesparing en gebruik van restwarmte. Overijssel telt al meerdere warmtenetten zoals in Almelo, Deventer, Hengelo, Zwolle en Denekamp en als grootste het net van Essent in Enschede dat wordt gevoed door de afvalenergiecentrale van Twence. Een heel nieuw net is ontstaan dankzij steun van de provincie in glastuinbouwgebied Koekoekspolder bij IJsselmuiden waar men op 2 kilometer diepte aardwarmte wint. In 2012 opent de provincie het Energiefonds Overijssel, dat bedrijven en woningcorporaties zal ondersteunen bij de re-
De Grote Kerk van Deventer is aangesloten
alisatie van grotere projecten.
op warmtenet 'Achter de Muren'
NR 12. WINTER 2012
5
Kopenhagen is de absolute top in warmte Maar liefst 45 deelnemers telde de studiereis van Warmtenetwerk naar Kopenhagen, Helsingør en Malmö. Zelfs voor de meest ervaren warmtenetwerkers was het een
Warmtetransportnet voor de regio Kopenhagen
overweldigende ervaring. Niet alleen is warmtedistribu-
Evenals dat je bij elektriciteit een transportnet op hoogspan-
tie hier de natuurlijke keus maar de Denen en Zweden
ning hebt en distributie op laagspanning, zo heeft Kopenhagen
zijn ook innovatief en voortvarend. Ze denken zo groot
een echt transportnet voor warmte dat 25 distributienetten in
dat het voor ons lastig is om de ideeën voor ons land over
18 verschillende gemeentes voedt. Die distributienetten le-
te nemen. Toch zijn er ook heel wat zaken waar we ons
veren in totaal aan een half miljoen huishoudens, vertelt be-
voordeel mee kunnen doen. Zo zijn de Deense energie-
drijfsleider Jen Elleriis van CTR. Het bedrijf CTR moet er voor
bedrijven bij wet verplicht om voor hun afnemers ener-
zorgen dat het transport goed gaat maar ook dat de balans
giebesparing te verzorgen. Dat geldt voor elektriciteit en
tussen productie en afname klopt. Dat is niet zo eenvoudig
aardgas maar ook voor warmte. Helemaal liefdadigheid is
omdat er in Kopenhagen meerdere producenten van warmte
het niet want de staat zorgt er ook voor dat de energie-
zijn. De kunst voor CTR is om steeds die producenten in te
leveranciers hier financiële middelen voor krijgen. Ook
zetten die op dat moment de warmte het goedkoopst kunnen
andere afspraken met de afnemers zijn voor ons nieuw.
leveren. De basis wordt gevormd door een viertal afvalener-
Zo is er een bonus/malus voor de temperatuur waarmee
giecentrales (400 MW), restwarmte van de industrie en een
het water van de klant terug komt in het net. Wie niet
geothermiecentrale van 14 MW. Dat kan met maximaal 1.800
voldoende uitkoelt krijgt een boete, maar wie het heel
MW worden aangevuld door enkele grote warmtekrachtcen-
goed doet juist korting op de rekening. De Deense warm-
trales zoals Avedøre, die hout, aardgas, kolen en stro stookt.
tenetten hebben gemiddeld dan ook een veel lagere re-
En verder zijn er grote warmtepompen, die worden ingezet
tourtemperatuur dan de Nederlandse. Een lage retour-
om overschotten op de elektriciteitsmarkt te verwerken. Ver-
temperatuur vermindert warmteverliezen en verbetert
der beschikt CTR over piekketels die met stookolie werken
het rendement van de warmteproductie.
vanwege het geringe aantal bedrijfsuren. De piekketels leveren dan ook slechts 1 procent van de totale warmteproductie. Het transport van de warmte is ook geen eenvoudige klus met producenten op meerdere locaties en afnemers die meer dan 30 kilometer van Kopenhagen liggen zoals de stad Roskilde. De grote uitdaging voor CTR is om in 2025 volledig CO2-vrije warmte te leveren. Daarvoor gaat men nog 100 MW extra uit geothermie halen en de resterende fossiele brandstoffen vervangen door biomassa. Een aandachtspunt daarbij is het plastic in afval dat dan niet meer zal worden verbrand in de afvalenergiecentrales omdat het niet organisch materiaal is.
Groepsfoto bij Kronborg
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
Leiding tussen Denemarken en Zweden
Zweden overweegt Third Party Access
Het indrukwekkende kasteel Kronborg bij Helsingør werd stra-
Meer dan 50% van de warmte in Zweden wordt geleverd dor
tegisch gebouwd op de plek waar de Sont op zijn smalst is.
warmtenetten, vertelt Ronny Nilsson van Grontmij Zweden.
Het oude kasteel is sinds kort aangesloten op het warmtenet
De drie grootste warmteleveranciers zijn Fortum, E.ON en
van de stad Helsingør, vertelt Thomas Østergaard van ingeni-
Vattenfall. “Het is een succesverhaal”, stel Nilsson,”maar dat
eursbureau COWI. Als we bij de kanonnen van Kronborg uitkij-
levert ook problemen op”. De Zweedse politici vragen zich af
ken naar het Zweedse Helsingborg heeft Østergaard nog een
hoe het monopolistische karakter van de warmtenetten kan
verrassing. “Hier komt een leiding over de zeebodem die de
worden veranderd. Warmteproductie en warmtedistributie
warmtenetten van Helsingør met Helsingborg gaat koppelen”,
zijn nu voor de klant één geheel. Als je klanten de vrijheid
meldt Østergaard laconiek. Naderhand merken we dat dit voor
geeft om zelf een warmteproducent te kiezen, dan wordt het
de Denen en Zweden niet al te indrukwekkend is. De centrale
competitiever. Bij het zogenaamde ‘Third Party Access’ ofwel
van Helsingør levert al warmte 30 kilometer naar het noorden
TPA kunnen producenten via het warmtenet zelf warmte aan
en naar het zuiden. Op de laatste dag van de studiereis vertelt
klanten verkopen en rekent het warmtenetbedrijf transport-
Ulf Josefson van Grontmij Zweden, dat het warmtenet van
kosten af. Uiteraard moeten er dan wel meerdere producen-
Helsingborg gekoppeld zal worden aan dat van Malmö. Dat
ten zijn.
de afstand tussen deze steden 60 kilometer is, vindt Josefson
Er is inmiddels een lijvig rapport gepubliceerd over TPA in de
geen probleem. Er loopt vanaf Helsingborg al een leiding naar
Zweedse warmtesector. Maar Nilsson verwacht dat de invoe-
Landskrona.
ring nog lang kan duren. De keuze tussen warmteproducenten
Helsingborg is ook wat betreft warmteproducenten voor ons
is wel mooi voor de afnemers en zal koppeling van netten en
Nederlanders curieus. Verrast zijn we als we horen dat een
toetreding van nieuwe spelers bevorderen. Maar zo’n systeem
crematorium warmte levert, maar ons idee dat we in Neder-
brengt ook veel kosten met zich mee. Er is een beheerder no-
land voorop lopen met bijstook van biomassa in kolencentra-
dig om levering en afzet in balans te houden en om de kosten
les, krijgt ook een deukje. In Helsingborg hebben ze de kolen-
van transport eerlijk te verdelen.
centrale maar naar 100 procent biomassa overgezet. Toch is
Ondanks deze bezwaren lijkt TPA in sommige regio’s toch de
dat ook niet ideaal en daarom werkt Grontmij Zweden aan het
toekomst want het koppelen van warmtenetten houdt de Zwe-
project Filborna, een nieuwe afvalenergiecentrale. Die krijgt
den erg bezig. Tijdens ons bezoek aan Malmö krijgen we een
een heel geavanceerd rookgasreiniging met absorptiewarmte-
mooi plaatje te zien met leidingen vanuit deze stad naar de
pompen, die het energetisch rendement van de centrale op
universiteitstad Lund, Landskrona, Trelleborg en verschillen-
100 procent brengen.
de kleinere plaatsen. In de havenstad Malmö is al 90 procent van de gebouwen aangesloten op het warmtenet van E.ON. Er zijn nu al negen warmteproducenten voor dit net in de stad zelf waaronder de moderne afvalenergiecentrale Sysav, koudecentrales met warmtepompen, de industrie Norcarb en de Øresundsverket, een supermoderne warmtekrachtcentrale in een monumentaal gebouw. Als er TPA komt, dan hebben de klanten in elk geval keus uit meerdere warmteproducenten.
Malmö Øresundsverket
NR 12. WINTER 2012
Geothermiecentrale Kopenhagen
7
Geavanceerde warmtenetten voor nieuwe woonwijken
Geothermie absorptiewarmtepomp
De Deense overheid heeft wettelijk vastgelegd dat het ener-
tel levert gunstige resultaten op. Hendrik Jan Kors van Logstor
gieverbruik van nieuwe gebouwen sterk wordt gereduceerd.
meldt, dat Twin Pipe op de Deense markt al een aandeel van
Voor nieuwe woonwijken betekent dat een forse vermindering
50 procent heeft, maar in Nederland nog nauwelijks wordt
van de afzet van warmte. Voor de Deense warmtesector was
toegepast.
het duidelijk dat traditionele warmtenetten dan in verhou-
Een kleinere leiding is mogelijk doordat de nieuwe woningen
ding tot het verbruik teveel netverlies hebben. Een aantal
nog maar 2 tot 3 kW piekvermogen vragen voor verwarming.
partijen bestaand uit onderzoekinstituten, warmtebedrijven
Het vermogen voor warm tapwater daalt uiteraard niet. Er
en fabrikanten zoals Logstor, Danfoss en Kamstrup hebben
is dan ook onderzoek gedaan naar afleversets met een mini
daarom een project opgezet voor de ontwikkeling van geavan-
warmtebuffer om pieken op te vangen, maar ook naar geavan-
ceerde warmtenetten.
ceerdere regeling.
Peter Kaarup Olsen van ingenieursbureau COWI legt uit hoe de
Uiteraard is er ook veel aandacht voor verlaging van de tem-
combinatie van een aantal ontwikkelingen tot opzienbarende
peratuur van het water in aanvoer en retour. Bij de verlaging
resultaten leidt: “met het geavanceerde warmtenet beperk
van de aanvoertemperatuur gaat men in Denemarken verder
je de netverliezen in een nieuwe wijk met extreem goed ge-
dan momenteel in Nederland is toegestaan in het kader van
ïsoleerde woningen tot een percentage dat zelfs lager is dan
voorkoming van legionella. Wellicht is dit aanleiding om te
dat van een traditioneel net in een oude wijk met slecht ge-
onderzoeken of het in Nederland ook wat anders kan, want
ïsoleerde huizen”.
warmte voor tapwater is in de modernste woningen al gauw
Maar ook de aanlegkosten gaan omlaag, want een van de ont-
een derde van het totale warmteverbruik.
wikkelingen is het gebruik van dunnere leidingen. Een kleinere diameter geeft minder warmteverlies en is goedkoper. De ‘twin pipe’ met aanvoer- en retourleiding in één isolatieman-
Warmtebuffer geothermiecentrale Kopenhagen
Presentaties op website www.warmtenetwerk.nl
Twin Pipe (bron: Logstor)
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
Nieuw boek over warmte in Nederland en Vlaanderen Klaas de Jong, m.m.v. Stichting Warmtenetwerk € 9,95 | 96 pag | paperback | 2011| isbn 978-90-78171-00-3 Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming dan voor opwekking van elektriciteit en voor transport. Nederland is aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook heel veel innovatieve projecten met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken ons niet alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht en minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slecht enkele gebieden met afstandsverwarming, maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te voldoen aan de Europese doelstelling voor duurzame energie. Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelen in 2011 regelingen voor steun aan producenten van groene warmte. Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak associaties op met het communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het nieuwste model van Volvo tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden en Denemarken zijn we het op dit gebied nogal klein, maar toch hebben hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij het Internationale District Energy Awards 2011 in Parijs toont aan dat we internationaal mee kunnen komen. In dit boek maakt u kennis met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd. Naast de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid achtergrondinformatie over energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020. Via www.mgmc.shopfactory.com kunt u ‘Warmte in de Nederlanden' online bestellen. Bij vragen en voor korting bij grotere aantallen kunt u mailen naar info@mgmc.nl
anden
e warmte. op met het nog vaak associaties roept in Nederland ming erne stadsverwar mod de r Maa . Oost-Europa als het er die van Moskou nov tege zich t verhoud Zweden ant. Vergeleken met tegenover een Trab hebben we klein, maar toch al nog ied geb op dit prijs voor het etten. Een eerste armte- en kouden rgy Awards rnational District Ene Inte de bij olde eew en. al mee kunnen kom at we internationa lnemers aan rbeelden, waar dee s met een aantal voo geleverd. bijdrage aan hebben hoeveelheid boek een grote eelden geeft dit ren, warmte in erland en Vlaande ver energie in Ned ikkelingen en , toekomstige ontw rwarming en koeling 0. 202 Warmtenetwerk op
te in de nederl Kl aas de Jong Warm
verwarming brandstoffen voor ruiken veel meer Nederland is voor transport. elektriciteit en projecten l wat innovatieve toch zijn er ook hee ons niet e projecten maken van warmte. Dez nere lucht levert ons ook scho n aardgas, maar het gebieden t nu slechts enkele p. Vlaanderen ken ikkeld om te ontw iten vite acti ar ook hier worden rzame energie. elstelling voor duu voor steun in 2011 regelingen eren ontwikkelden
n e d n a l r e d e n e d n Wa r m t e i d e p r a K t iJ K
Klaas de Jong
W a r m t e- en Ko u d en
et t en in
‘De m o o is te p roje ct en ! In n o vatie ‘De v mo oisoteppro e jec ten ! lo s s Ve e l a c hte Innovatieve oplossingen! in g e n ! rlgach Vee roterngrodndi nfo in rm ati f e ove o r e n e rg ie! ene rgie! Wa rmte in Eurm atrie o v opa ! er WVis aieropmdetetoein kom u r o p V is ie op Endnog veel meer!Est! a! ’ e to e k o m s t ! E n n o g ve e l m e e r !’
it die inspireren www.mgmc.nl
NR 12. WINTER 2012
9
Aanbesteden van warmte- en koudenetten Ing. L.F.J.M. Kleinegris en Mr. J.M. van den Berg, in opdracht van AgentschapNL
Introductie
is bijvoorbeeld een beloning (aanneemsom) voor het werk
Gemeenten die aan de slag willen met een collectieve
of het recht het werk te exploiteren. Als vuistregel kan er
energievoorziening voor warmte of koude vragen zich vaak
van worden uit gegaan dat als het financiële risico voor (de
af door welke partij deze netten aangelegd en geëxploiteerd
aanleg van) het werk meer bij de aanbestedende dienst ligt
mogen worden. Huiverig voor lange procedures als gevolg van
dan bij de opdrachtnemer, er sprake is van een opdracht
het Europees aanbestedingsplichtige karakter neigen zij er
en Europese aanbestedingsplicht dus voor de hand ligt. Bij
naar te kiezen voor de gemakkelijke weg om ‘gewoon’ over
warmtelevering echter is vaker sprake van een concessie:
te gaan tot een conventioneel gasnet. Jammer; een gemiste
het financiële risico ligt dan bij de warmteleverancier. Het
kans voor verduurzaming van de energievoorziening. De
verschil tussen concessie en opdracht is van belang omdat
regels rond aanbesteding van warmtenetten zijn allerminst
het BAO niet van toepassing is op concessies voor diensten;
duidelijk, daarom hier een visie voor ieder die met de
het BASS is niet van toepassing op concessies voor werken
aanbesteding van warmtenetten van doen heeft.
en diensten.
Aanbestedingsregels
De praktijk over
Om te bepalen hoe er met de aanbestedingssituatie moet
elektriciteits- en gasnetten, maar niet over warmtenetten,
worden omgegaan dienen partijen zich een aantal vragen
zal voor de aanbestedingsregels expliciet naar de Europese
te stellen:
wetgeving gekeken moeten worden. De EU formuleerde in het
1.
Is de opdrachtgever een aanbestedende dienst?
kader van de interne markt enkele relevante richtlijnen die
2.
Wat is de aard van de opdracht?
door de Nederlandse wetgever zijn omgezet in Nederlandse
3.
Wat is de waarde van de opdracht?
Omdat
de
Elektriciteits-
en
Gaswet
handelen
wetgeving: het BAO, het BASS en de Dienstenrichtlijn. Het BAO geldt voor ‘aanbestedende diensten’, denk aan
Private marktpartijen hebben geen aanbestedingsplicht. Dus
gemeentes, provincies, publiekrechtelijke instellingen ed.
als er geen aanbestedende dienst, denk aan een gemeente,
Bij het BASS vallen, naast de opdrachtgevers die volgens het
provincie of publiek-private constructies (PPS), betrokken
BAO een aanbestedende dienst zijn, ook opdrachtgevers die
is, dan zijn de BAO en BASS niet van toepassing. Zijn deze
bijzondere of uitsluitende marktrechten hebben of die in een
er wel bij betrokken, dan wordt gekeken naar de aard van
bepaald geografisch gebied de enige (uitsluitende) of een
de opdracht.
van de weinig toegestane (bijzondere) aanbieders zijn. Denk
Gaat het alleen om de aanleg van het warmtenet tegen een
aan energiebedrijven die een taak als netwerkbeheerder is
afgesproken vergoeding, dan is de waarde van de opdracht
toegewezen in het kader van de elektriciteit- of gaslevering.
van belang. Is deze groter dan de Europese drempel dan is
Aanbestedingsplichtige opdracht
het BAO geldig, en moet er dus Europees worden aanbesteed. Vaak gaat het echter (ook) om de instandhouding en beheer
Er is sprake van een Europees aanbestedingsplichtige
van dat warmtenet en de warmtelevering via dat net. Als
opdracht als er een ‘schriftelijke overeenkomst is, onder
voor dit beheer een vast vergoeding wordt gegeven is het
bezwarende titel, voor ontwerp en uitvoering van werken,
een opdracht voor diensten, maar als onder opgedragen
levering van producten of verlening van diensten, dan wel
beheer van het net ook uitbreiding valt, lijkt dat weer
het laten uitvoeren, met welke middelen dan ook, van
meer op het aanleggen en dus op een opgedragen werk. De
een werk dat voldoet aan de eisen van de aanbestedende
levering van de warmte an sich kan beschouwd worden als
dienst’. Bij de bezwarende titel gaat het erom dat er sprake
de levering van diensten.
is van tegenprestaties over en weer: Bijvoorbeeld: de
In de praktijk van warmte- (en koude)levering gaat het
opdrachtnemer voert werken uit waarover de aanbestedende
nagenoeg altijd om een opdracht tot aanleg en beheer
dienst gaat beschikken, de tegenprestatie van de gemeente
van een warmtenet en levering van warmte via dat net
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
gedurende een bepaalde periode voor eigen rekening en risico. Het betreft dan dus een door de opdrachtgever
Richtlijn 2004/18/EG gaat over procedures voor het
verleende concessie. De opdrachtnemer wordt niet beloond
plaatsen
met een vaste afgesproken vergoeding maar moet zijn
leveringen en diensten. Deze richtlijn is in Nederland
beloning zelf zien te halen uit de verkoop en levering
omgezet in het Besluit Aanbestedingsregels voor
van warmte (via het door hem aangelegde netwerk) aan
Overheidsopdrachten (BAO: Staatsblad 2005) en vormt
afnemers. Het financiële risico ligt bij de marktpartij. Maar
het ‘algemene’ wettelijk aanbestedingskader.
van
overheidsopdrachten
voor
werken,
is het nu een concessie voor werken, of voor diensten? Bij deze praktijk achten wij het verdedigbaar te stellen dat de aanleg en instandhouding van het warmtenet gezien kan worden als activiteiten die ondergeschikt zijn aan het hoofddoel: nl de levering van warmte. Die warmtelevering is de centrale prestatie. Dat is ook financieel duidelijk te maken omdat de waarde van de totale warmtelevering in de concessieperiode naar verwachting ook veel hoger is dan de waarde van de aanleg en het beheer van het warmtenet. Daarom zijn wij van mening dat in dit voorbeeld gesproken kan worden van een concessie voor het verlenen van een dienst. En die is als zodanig niet Europees aanbestedingsplichtig, zoals het BAO aangeeft.
Richtlijn 2004/17/EG gaat over procedures voor het plaatsen van opdrachten in de ‘speciale’ sectoren water en energievoorziening, vervoer en postdiensten. Deze richtlijn is in Nederland omgezet in het Besluit Aanbestedingen Speciale Sectoren (BASS: Staatsblad 2005). Het BASS is van toepassing als volgens het BAO sprake is van een aanbestedingsplichtige opdracht en het onderwerp van de opdracht binnen het speciale toepassingsgebied van het BASS valt. Het BASS kent een ‘lichter’ aanbestedingsregime dan het BAO.
Omstreden Omdat er nog geen rechtspraak is geweest over een dergelijke situatie, is het nog onduidelijk hoe de rechter zal oordelen als het tot een zaak komt. De hier weergegeven opinie wil
Richtlijn 2006/123/EG (‘Dienstenrichtlijn 2006’) heeft
echter een richtsnoer zijn voor de praktijk en daarmee met
betrekking op het afsluiten van een overeenkomst
argumenten onderbouwd aangeven hoe een gemeente met
voor het verstrekken van subsidie, het verlenen van
dit type aanbesteding om zou kunnen gaan zolang er nog
een vergunning en het verstrekken van een Dienst van
geen nadere duidelijkheid is. NB Vanzelfsprekend moet een
Economisch Belang. Deze Richtlijn is omgezet in de
aanbestedende dienst zich in alle gevallen wel houden aan
Dienstenwet.
de algemene aanbestedingsbeginselen van transparantie, openbaarheid en non-discriminatie. Voor meer informatie: Deskstudie en Handreiking ‘Aanbesteden collectieve
Het BAO en het BASS verhouden zich tot elkaar zoals
warmte- en koudenetten’, AgentschapNL
de algemene regel zich verhoudt tot de bijzondere regel. In beginsel geldt het BAO, tenzij het gaat om een specifiek soort opdracht van het type dat geregeld
www.agentschapnl.nl/programmas http://www.agentschapnl.nl/content/aanbesteding-
wordt in het BASS, de zogeheten speciale sectoren (kortweg; nutssectoren); dan geldt het BASS. Het BASS geldt dus maar voor een beperkt soort opdrachten.
collectieve-energievoorziening-handreiking-en-deskstudie
NR 12. WINTER 2012
11
Kl a as de J
Nieuwe ontwikkelingen op jaarbijeenkomst 2011
2000 abonnee nieuwsbrief
mte in o n g Wa r
ing r verwarm offen voo st d n is ra b d r ederlan eel mee sport. N bruiken v n e a g tr n r re o e nd rojecten it en vo d en Vlaa vatieve p o n lektricite e in Nederlan t n a a w v niet king k heel aken ons r opwek zijn er oo dan voo jecten m aar toch ro m p , k ht e e z e st te. D onere luc nd bij uit van warm s ook sch n e o aardgasla ti rt u e ib v tr dis het le bieden sport en gas, maar enkele ge rd a ts a h c n e a met tran v sl te kelijk nt nu ikkeld om der afhan deren ke eiten ontw op. Vlaan alleen min it n v e ti c ss a a n sg orde r broeika . ok hier ew en minde e energie g, maar o invan rm a r steun rw r duurzam Met 120 deelnemers haalde de jaarbijeenkomst 2011 e o o sv v d n g ta in ngen voo ll li e te g ls re e met afs o 1 d 1 pese in 20 Warmtenetwerk op 7 oktober in ’soeHertogenbosch an de Euro een ren ontwikkelden e vold n a d n a la V ls et het Hogeschool d adanken op m Samantha student Haagse nieuw record. Wellicht was de groteelopkomst derlante ties de ociaaan armte. van der Tas, ss w a e k Zow Ne n a e a v ro g g n van and nogdagen voor de teeen erwarmin derlenkele melddeNezich jaarbijeenkomst aan als aan een lokkertje. Voor elke deelnemer was gratis dsv ucener aan prod derne sta g roept in o in m t rm e e a d h r rw ls a digitale nieuwsbrief e a a sv M u d o . a a sk st p abonnee op de van Warmtenetwerk. o exemplaar van het nieuwe boek e‘Warmte in de Nederan M Oost-Euro H t woord ver die v n jdperk in Met haar wedeabonnees t Z2.000 h ti h tegeno bleken we kexact ic sc z ti inschrijving te t is landen’. Dit cadeautje was mogelijk doordat de stichting d n en meop u u o le rh e e rg v comm e V lm n we Stockho Trabant. behaar b n ld e e e h e e r h rb e c zijn gekomen. Reden voor Gijs de Man om op de jaaro v Warmtenetwerk financieel gezondinisbzoals penningmeesijvo o tegeno , maar to r het gal klein l van Volv bijeenkomst nohuldigen odede d te m ie prijs vooen een cadeaub e e met een bloemetje g st ter Hendrik Jan Kors toelichtte, maar ook door grote w it erste u d e p n nie o e E e . w n nette y Awards en zijn Energbijeenkomst mark en koude voor Samantha ictonze bon. om te be-Aanleiding oplage van 7.500 exemplaren, waardoor drukkosten tr te is D rm en Denede l a a w n rnatio vatieve te o In n e . in d n t e ij rs b m zoeken, datnzekodoet naar verduurzaming per boek laag zijn. olde was een onderzoek hier uite n ee kunne k in Zeew emers aa Polderwij ationaalinmde regio Delft. t e rn eeln n te te in aar dDe van warmtenetten jaarbijeenkomst van e rm w w , wa t n a e d ld n e toont aa l voorbe ta js n ri a a a P n in e Warmtenetwerk was voorveSamantha een mooie gelegenheid 2011 met e rd. eid u kennis bben gele hoeveelh k maakt nophete e a te o a b e ro g g it d ra om kennis doen voor haar onderzoek. d n In e ij e b n k e e e o armte in dit b tenetwerk nderen, w n geeft a e la ld het Warm V e e n e rb oo and n en re praktijkv in Nederl ikkelinge e se l a e zowel in Nederland als Vlaanderen Naast de een aantal stige ontw ohebben er energie ‘We m v R o o k e e n ti to i a , form eling o ok t! ’ tergrondinGijs de verwarming en ko achvoorzitter b e n i k n gnieuwe ewe e s deelnemers gekregen’, meldde ij b s e ti op 2020. a e v r e a, inno netwerk te rm EuropDie a W H e l c ht g Man in zijn presentatie over het jaar 2011. groei issthet n de ichti v isie van In 2011 destichting. direct gevolg van de activiteiten van de
de nederl
anden
Veel actie in 2011
Eerste exemplaar warmteboek voor Jean-Luc Bonte
werden er verschillende congressen georganiseerd en daar-
Het boek ‘Warmte in de Nederlanden’ is meer dan een her-
bij is gekozen voor samenwerking met andere partijen zoals
druk van het in 2010 verschenen boek ‘Warmte in Neder-
SKB, KIVI NIRIA, projectgroep biomassa & wkk en TVVL.
land’. Naast actualisatie van de regelgeving in Nederland is
Warmtenetwerk organiseerde excursies naar de Duitse ge-
informatie over warmte in Vlaanderen toegevoegd. Vandaar inspireren ie
ures uit d
roch c.nl is aangepast. In het nieuwe boek zijn twee dat w ook degm titel meente Lathen en naar de aanleg van de warmteleiding van ken en b ww.m geeft boe gen.
Diemen naar Almere.
ssin
ame oplo
tot duurz
praktijkvoorbeelden uit Vlaanderen opgenomen: vakantie-
De verschillende werkgroepen hebben in 2011 heel wat ac-
park Molenbeek in Helchteren en het warmtenet van MIROM
tiviteiten ontwikkeld. De werkgroep Beleid & Regelgeving
in Roeselare. Jean-Luc Bonte, directeur van MIROM, heeft
had als belangrijke thema’s de warmtewet, de energiepres-
de hele geschiedenis van het warmtenet in Roeselare mee-
tatienorm en energielabels, de nieuwe emissieregeling ETS3
gemaakt vanaf de start in de tachtiger jaren tot en met
en het Bouwbesluit. De stichting werkte ook met een ad hoc
de bouw van een ORC voor gebruik van zomerwarmte en
team aan de marktconsultatie voor de SDE+ 2012. In 2012
de aansluiting van een nieuw wooncomplex vorig jaar. Ge-
zal in deze steunregeling ook de productie van duurzame
noeg reden voor het bestuur van Warmtenetwerk om hem
warmte worden opgenomen.
het eerste exemplaar van het nieuwe boek te overhandigen.
Warmtenetwerk is voor ISSO als partner actief bij het opstellen van nieuwe normen voor de aanleg van warmtenetten. De werkgroep Techniek & Innovatie heeft zich vooral gericht op kansen en knelpunten voor warmtenetten in de bestaande bouw en de werkgroep Opleidingen heeft een nieuwe inventarisatie gemaakt van cursussen en opleidingen op het gebied van warmte.
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
ong
Klaas de J
n e d n a l r e d e n e JK
d i t n K i a r e p t e d n i n e t Wa r m t dene u o K n e e t Warm
Slimme labelsprong met geothermie
Warmte en emissierechten in ETS3
Peter Heijboer, expert bij adviesbureau DWA, en Maurice
In 2013 voert de Europese Unie onder de naam ETS3 een
Verhulst, directeur van Weijers Waalwijk, presenteerden
nieuw systeem voor de handel in emissierechten in. Het
de uitkomsten van onderzoek van de werkgroep Techniek
nu geldende ETS2 is nog gebaseerd op historische rechten
& Innovatie naar warmtenetten in de bestaande bouw. De
maar bij de opvolger zal het gaan om rechten op basis van
sterke daling van de bouw van nieuwe huizen is een van de
benchmarking. Een andere grote wijziging is dat er voor op-
belangrijkste redenen om te kijken naar de mogelijkheden
wekking van elektriciteit geen gratis rechten meer worden
staande flatgebouwen met een centraal ketelhuis”, stelt
‘De mooiste projecten! Innovatieve oplossingen! toegekend. Veel achtergrondinformatie ov Een van de partijen die meegewerkt heeft aan de voorbeenergie! Warmte in Europa! reiding van het nieuwe emissiehandelssysteem is onze deelVisie op de toekomst! nemer Ecofys. Michiel Stork van dit bedrijf probeerde ons En nog veel meer!’ tijdens de jaarbijeenkomst in te wijden in de geheimen van
Peter Heijboer. Veel woningcorporaties hebben zich gecom-
ETS3. Dat begint al met de eigen vaktaal van de emissiehan-
mitteerd aan een grote labelsprong voor hun huurwoningen.
del. Zo is ‘carbon leakage’ een belangrijke kreet bij ETS3,
Voor bestaande flatgebouwen is het veel slimmer om een
die voor buitenstaanders onbegrijpelijk is. Emissierechten
deel van die labelsprong te behalen met levering van duur-
worden straks toegekend op basis van hoeveel CO2 die je per
zame warmte dan alleen met gebouwgebonden maatrege-
eenheid product nodig hebt in een moderne fabriek, maar
len. Om een oude flat naar label A te krijgen met alleen ge-
dat is een probleem voor bedrijven die op de wereldmarkt
bouwgebonden maatregelen is een erg kostbare verbouwing
concurreren. Die zouden hun productie kunnen verplaatsen
nodig, waarbij de bewoners tijdelijk ook nog elders moeten
naar een land buiten de EU en dan verplaatst de emissie
worden ondergebracht. “Door alleen de kosteneffectieve
zich alleen maar. De emissie lekt weg naar buiten de EU
woningmaatregelen te nemen, zoals isolatieglas, spouw-
ofwel carbon leakage. Voor dergelijke bedrijven gelden an-
isolatie en vervolgens de warmteopwekking te vergroenen
dere regels voor toekenning van rechten.
(met restwarmte, geothermie, etc.) kan je ook een label
Een ander mooi vakwoord is ‘domestic offsets’. Het ETS
A bereiken”, licht Heijboer toe. “Naast veel lagere inves-
geldt alleen voor grotere installaties met een brandstof-
teringen per woning heb je dan ook het voordeel dat de
capaciteit van meer dan 20 MW en niet voor woonwijken
bewoners gewoon kunnen blijven zitten.”
en kleinere bedrijven. Maar om iets te kunnen doen met
voor aansluiten van bestaande woningen. Uiteraard is het potentieel met 7 miljoen bestaande woningen ook veel groter dan dat van de nieuwbouw. “De grote kansen liggen vooral bij blokverwarming, be-
bijvoorbeeld het leveren van warmte door een fabriek aan een woonwijk is het concept van domestic offsets bedacht. Helemaal duidelijk zijn de regels hiervoor nog niet en bovendien kan elke lidstaat hiervoor regels stellen. Bij de Nederlandse politici is gelukkig aandacht voor dit onderwerp. De stichting Warmtenetwerk wil in 2012 samen met Agentschap NL werken aan kennisoverdracht over warmtelevering en ETS3.
NR 12. WINTER 2012
13
Warmte, biogas, CO2 en water uit GFT Van GFT maak je compost, een mooie bodemverbeteraar die ook nog eens helpt tegen het broeikaseffect door opslag van koolstof. Maar de afvalverwerkers in Nederland investeren de laatste jaren fors in vergisters om ook nog eens biogas uit het GFT te bereiden. Willem Elsinga van bureau Beleidsplanning & Innovatie presenteerde op de jaarbijeenkomst dat er nog veel meer mogelijk is. Hij adviseerde De Meerlanden in Rijsenhout bij de ombouw van een simpele composteerinstallatie tot een unieke installatie. Die levert niet alleen compost en biogas maar ook warmte, CO2 en bruikbaar water. Warmte en water worden teruggewonnen uit de nacompostering. De warmte wordt geleverd aan kassen in de omgeving. Dat geldt ook voor de CO2 die vrijkomt bij de opwerking van het biogas tot autobrandstof voor de trucks van De Meerlanden.
Stand van zaken en plannen vergisten gft
Voor de winning van warmte uit de composteertunnel wordt de lucht uit de tunnel over een kunststof warmtewisselaar geleid. Door het broeien van de compost is die lucht niet alleen erg warm maar ook verzadigd met waterdamp. Bij de warmtewinning komt niet alleen warmte maar ook veel water vrij. Daar is ook weer een bestemming voor. Het water dat condenseert op de warmtewisselaar gebruikt De Meerlanden in haar sproeiwagens. Elsinga vertelde, dat de warmtebenutting vrij lastig is omdat er in de zomer de grootste aanvoer van GFT is terwijl de kassen juist in de winter de meeste warmte vragen. Dat probleem wordt nu aangepakt in een volgende investering. Er wordt een opslag voor warmte in een waterhoudende zand-
Door de bouw van vergisters zal er in 2015 bij de
laag in de bodem gerealiseerd. Voor het eerst zal water met
meeste Nederlandse GFT-verwerkers al biogas worden
een temperatuur van 55 tot 60 graden op 80 meter diepte in
gewonnen, maar het potentieel voor CO2-reductieis
de bodem worden opgeslagen. De Meerlanden moest hier-
veel groter, aldus Willem Elsinga. De meervoudige be-
voor een speciale vergunning krijgen, want normaal is de
nutting van stromen op De Meerlanden is daarvan een
opslag in de bodem beperkt tot een maximum van 25 °C.
mooi voorbeeld.
“Maar dan heb je een warmtepomp nodig en die verbruiken veel energie”, aldus Elsinga. Opslag op hogere temperatuur is dan ook een uiterst inte-
De presentaties van de jaarbijeenkomst zijn beschikbaar
ressante ontwikkeling voor de warmtesector, die we in 2012
op onze website www.warmtenetwerk.nl of
verder zullen volgen.
www.warmtenetwerk.be
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
Grote belangstelling voor Warmtenetwerk Vlaanderen Er zijn nogal wat verschillen tussen de regelgeving op het gebied
selare is, zorgde ervoor dat de wettelijke verplichting om een
van energie in Nederland en Vlaanderen. Een sterk groeiende
aardgasnet aan te leggen in een nieuwbouwwijk voortaan niet
belangstelling voor warmtenetten in België maakte de oprich-
geldt als er een warmtenet komt.
ting van een Vlaamse groep binnen de stichting Warmtenetwerk
Waarschijnlijk zal MIROM als eerste van deze aanpassing in de
noodzakelijk. Op 8 november was de startbijeenkomst bij onze
wet profiteren, want dit bedrijf wil een geplande wijk met 120
deelnemer MIROM in Roeselare. De zestien deelnemers aan deze
woningen aansluiten op haar warmtenet.
bijeenkomst kwamen uit heel verschillende sectoren. Alle spe-
Er zijn naast het net in Roeselare bestaande warmtenetten in
lers op het gebied van warmte waren vertegenwoordigd vanaf
Gent en Brugge en hier en daar kleine netten. Er lopen meerdere
gemeentes tot aannemers en exploitanten van warmtenetten.
plannen waaronder in Antwerpen en Leuven. Paul de Rache van
Er was grote overeenstemming over de noodzaak om actief te
Havenbedrijf Antwerpen stelde dat hergebruik van restwarmte
worden voor het gebruik van restwarmte en duurzame warm-
met de invoering van de nieuwe Efficient Energy Directive een
te. Net als tot voor kort in Nederland stimuleert de Belgische
harde noodzaak wordt voor de verdere ontwikkeling van indu-
overheid eigenlijk alleen de opwekking van groene stroom en
striegebieden.
is warmte nog onbekend terrein. De stimulering van duurzame
Een tweede bijeenkomst met 25 deelnemers is onder voorzit-
elektriciteit met certificaten lijkt echter te kostbaar te worden.
terschap van Koen van Overberghe op 21 december gehouden
Om de afspraak binnen de EU van 13 % duurzaam op eindver-
in de Big Blue in Zaventem. De onjuiste verwerking van warm-
bruik in 2020 te kunnen halen is inzet op warmte nodig.
televering in de EPB, de Vlaamse energieprestatienorm voor
De werkgroep wil met het Vlaams Energie Agentschap kijken
gebouwen, is als belangrijkste knelpunt aangemerkt. Hier zal
naar knelpunten in de huidige regelgeving. Vanuit Roeselare is
in komende tijd aan worden gewerkt. Verder is het de bedoe-
al één knelpunt opgelost. Het Vlaamse parlementslid Michèle
ling is om in het voorjaar in Vlaanderen een warmtecongres te
Hostekint, die ook voorzitter van de gemeenteraad van Roe-
organiseren.
Symposium in Vlaams Parlement op 27 januari: Warmtenetten in Vlaanderen - Back to the future De Vlaamse volksvertegenwoordigers Michèle Hostekint en Bart Martens hebben het initiatief genomen voor een bijeenkomst over de kansen voor warmtenetten in Vlaanderen. De organisatie wordt verzorgd door het discussieplatform voor duurzame ontwikkeling MIKADO. Programma 12.30-13.00: 13.00-13.10:
Ontvangst met broodjes Inleiding door dagvoorzitter
Michèle Hostekint 13.10-13.40:
Technische evoluties in warmtenetten
Stijn De Roo, 3E 13.40-14.00
Het warmtebeleid in Nederland
15.00-15.15:
Aanbevelingen vanuit het parlement voor
een doorbraak rond warmtenetten
Bart Martens, Vlaams volksvertegenwoordiger 15.15-16.00: Paneldiscussie, moderator Bart Martens 16.00-16.15: Slotwoord door minister Freya van den Bossche
Klaas de Jong, stichting Warmtenetwerk Lokale cases in Vlaanderen 14.00-14.20:
Restwarmtevalorisatie Haven van
Antwerpen 14.20-14.40:
Warmtenet in de praktijk – case MIROM
14.40-15.00: HEAT – Energieclusters Antwerpen
16.15-17.00: Receptie De toegang is gratis, maar inschrijving vooraf op www.mikadoweb.be is noodzakelijk. De bijeenkomst wordt gehouden in zaal de Schelp in het Vlaams Parlement te Brussel.
NR 12. WINTER 2012
15
Studiereis naar Dresden 4-6 juni Unieke stad met warm hart
Dresden vanaf oever Elbe
De eretitel ‘Florence aan de Elbe’ kan de hoofdstad van de deelstad Saksen weer met recht dragen na de voltooide herbouw van de binnenstad met als hoogtepunt de Frauenkirche. Maar Dresden heeft ook een warm hart als het gaat om energie. Met 120.000 woningen en 5.700 zakelijke panden aangesloten op het warmtenet van DREWAG is warmtelevering dominant in deze stad met ruim een half miljoen inwoners. De Technische Universiteit Dresden en het researchinstituut ILK zijn actief met onderzoek en ontwikkeling op het gebied van warmte- en koudetechniek.
Hotel de Saxe op koudenet Neumarkt
Bezoek aan technische universiteit
Op een schitterende locatie direct tegenover de beroemde
Warmtenetten in Duitsland hebben een certificaat waarop
Frauenkirche staat Steigenberger hotel de Saxe. Evenals
staat vermeld hoe de verhouding is tussen het gebruik van
de kerk en de andere gebouwen rond de Neumarkt is het
primaire energie voor warmte uit een cv-ketel en uit het
hotel een herbouwd monumentaal pand. Voor ons is het
betreffende warmtenet. Elk warmtenet heeft een certificaat
ook om een andere reden een goede keus. Het hotel is
met primaire energie ratio (PER).De systematiek voor
niet alleen aangesloten op het warmtenet van Dresden
berekening van de PER-waarde van een net is ontwikkeld
maar ook op het koudenet Neumarkt dat in 2005 werd
door
aangelegd door DREWAG. De aansluiting van het hotel heeft
universiteit van Dresden. Certificering van warmtenetten
een koelvermogen van 550 kW. De koude wordt opgewekt
is een van de activiteiten van TU Dresden waar men ook
door absorptiekoelmachines die worden aangedreven door
werkt aan onderzoeken op het gebied van warmte zoals het
warmte uit het warmtenet.
project LowEx over warmtenetten op lage temperatuur.
Bezoek aan energiebedrijf DREWAG Het energiebedrijf voor de stad Dresden heeft 300.000
de
afdeling
werktuigbouw
van
de
technische
Bezoek aan researchinstituut ILK
klanten en levert elektriciteit, aardgas, warmte, koude
ILK Dresden is een onafhankelijk onderzoekinstituut
en drinkwater. Het bedrijf verzorgt ook diensten zoals
op het gebied van lucht- en koudetechniek met 120
thermografie, renovatie en beheer van verwarmingsinstallatie
medewerkers. Absorptiekoeling is een belangrijk thema bij
en is actief met elektrische auto’s. DREWAG heeft een omzet
ILK en in het project COACh ontwikkelt men momenteel
van een half miljard euro en is voor 90 % eigendom van de
absorptiekoelmachines met luchtgekoelde condensor.
stad Dresden en voor 10% van Thüga.
Voor opslag van warmte en koude lopen meerdere projecten
Bij ons bezoek aan DREWAG krijgen we presentaties over
zoals bereiding en opslag van vacuümijs en opslag van
het warmtenet van Dresden en over de ontwikkeling van
warmte met PCM’s (phase change materials) voor hoge
koudenetten, waaronder dat op de Neumarkt. Vervolgens
temperaturen.
bezoeken we de warmtekrachtcentrale op biogas in de wijk Klotzsche.
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
Programma
Dresden Courtyard
Maandag
16.50 vertrek vanaf vliegveld Düsseldorf • Diner in Sophienkeller
Dinsdag
• Bedrijfsbezoek DREWAG
• Excursie warmtenet Klotzsche met
groene warmte uit biogas
• Stadswandeling en diner
• Concert Sachsische Staatskapelle in de Semperoper
Woensdag
• Bezoek TU Dresden
• Bezoek researchinstituut ILK
19.50 aankomst op vliegveld Düsseldorf
Deelnamekosten
DREWAG
Voor deelname aan de studiereis betalen medewerkers van deelnemende organisatie 875 euro per persoon en niet-leden 975 euro per persoon. De prijs is inclusief vliegreis, hotel, ontbijt, lunch en diner, excursies en een kaartje voor het concert in de Semperoper.
NR 12. WINTER 2012
17
Steun voor productie van groene warmte Subsidie voor productie van warmte in de SDE Lang was het Nederlandse overheidsbeleid bij duurzame energie uitsluitend gericht op opwekking van elektriciteit. Na de invoering van een warmtebonus bij elektriciteit uit biomassa en subsidie voor groengas is in 2012 warmte als nieuwe categorie ingevoerd in de SDE (Steunregeling Duurzame Energie). De stichting Warmtenetwerk was in 2011 actief betrokken bij de marktconsultatie voor de SDE 2012. Onze inbreng richtte zich op de berekening van
Biocentrale Meerhoven (foto Peter de Koning)
de correctiebedragen, de toevoeging van grootschalige Het ministerie van Economie, Landbouw & Innovatie heeft
Vlaams Actieplan Groene Warmte
voor 2012 tarieven vastgesteld voor warmte uit geothermie,
Evenals in Nederland was ook in Vlaanderen het beleid bij
het stoken van vaste en vloeibare biomassa en biogas en
duurzame energie volledig gericht op elektriciteit. Maar met
voor zonnewarmte. Daarnaast zijn ook tarieven vastgesteld
het Actieplan Groene Warmte wordt in 2012 in Vlaanderen
voor warmtekrachtkoppeling met geothermie, biomassa en
een begin gemaakt met steun voor de productie van groene
biogas. Opmerkelijk bij warmtekracht is dat elektriciteit en
warmte. Door de Vlaamse Regulator voor de Elektriciteits-
warmte gesommeerd worden voor het basistarief. Daardoor
en Gasmarkt (VREG) zullen jaarlijks twee calls worden
zijn elektriciteit uit biomassa en geothermie zonder
georganiseerd voor het indienen van projecten met een
warmtebenutting niet meer haalbaar.
warmtevermogen groter dan 1 MW. De maximale steun is 6
Omdat in 2012 er bij overtekening van het budget op
euro per MWh warmte.
volgorde van laagste kosten per eenheid energie zal worden
Het Vlaamse actieplan ondersteunt niet alleen de productie
afgehandeld, maken warmteprojecten goede kansen in
van duurzame warmte, maar ook de benutting van
de SDE 2012. Productie van duurzame warmte is over het
restwarmte uit de industrie.
algemeen goedkoper dan van elektriciteit en groen gas.
VITO heeft berekend dat groene warmte tweederde van de
zonnewarmte en pyrolyse-olie en het gebruik van biogas.
doelstelling van Vlaanderen op het gebied van duurzame Aanvraagformulieren, regels en tarieven zijn te vinden op
energie zal verzorgen in 2020. BelgiĂŤ heeft binnen de EU
www.agentschapnl.nl
zich vastgelegd op een aandeel van 13 procent duurzaam op
Aanvragen in de eerste fase van de SDE kunnen vanaf 13
het eindverbruik van energie.
maart worden ingediend.
Eindhoven levert al groene warmte aan Essent De gemeente Eindhoven heeft in 2011 in de wijk Meerhoven een warmtekrachtcentrale gerealiseerd die snoeihout als brandstof gebruikt. Op het congres van Warmtenetwerk met de projectgroep Biomassa & WKK op 3 november was de centrale al in proefbedrijf. Inmiddels levert de gemeente Eindhoven groene warmte aan bestaande warmtenetten van Essent Local Energy Solutions in Meerhoven en zal men ook nieuwbouw in deze wijk aansluiten op de centrale. Excursie naar snoeihoutcentrale Meerhoven.
Eindhoven maakt gebruik van de SDE-regeling van 2009, waarin voor elektriciteit uit biomassa al een warmtebonus was ingevoerd.
18
WARMTENETWERK MAGAZINE
Warmteleiding naar het hart van Milaan Terwijl wij ons afvragen hoe je in een historische binnenstad een warmtenet aanlegt, rolt het Italiaanse energiebedrijf A2A in een razend tempo een warmtenet uit in het oude Milaan. Met de aansluiting van het paleis van justitie is men in 2012 de beroemde dom van Milaan tot op 500 meter genaderd. Een forse leiding met een diameter van 500 mm is aangelegd om de warmte van het net van de wijk Canavese naar de binnenstad te brengen. Die leiding heeft een behoorlijke lengte want de afstand tussen warmtecentrale Canavese en de Dom is hemelsbreed bijna vijf kilometer.
In 5 jaar van 265.000 naar 630.000 inwoners op warmte
Canavese: warmte uit water De stad Milaan heeft een grondwaterprobleem. Dat is het gevolg van een ongebreidelde onttrekking van grondwater in de zeventiger jaren door bedrijven. De onttrekking is door de overheid sterk ingeperkt, maar de waterhuishouding is verstoord geraakt. Nu moet de gemeente een teveel aan water wegwerken. In de warmtecentrale van Canavese gebruikt men dit grondwater nu als warmtebron. De temperatuur van het water is 15 ยบC. Een speciale warmtepomp met een warmtevermogen van maar liefst 15.000 kW onttrekt warmte uit het grondwater en brengt de warmte op een bruikbare temperatuur van 85 ยบC. Deze bijzondere warmtepomp is het gebouwd door het Zwitserse bedrijf Friotherm en is voorzien van een centrifugaalcompressor met compressie in twee trappen.
De prestaties van A2A, dat ook warmtenetten bezit in
Voor elke kilowattuur elektriciteit, die de compressormotor
Brescia, Bergamo en Varese, zijn ronduit verbazingwekkend.
verbruikt, levert de warmtepomp 3 kilowatturen warmte
Aan het begin van de negentiger jaren startte men met
op 85 ยบC. Een indrukwekkende prestatie gezien de lage
warmtelevering in Milaan en eind 2010 bediende men al
temperatuur van de warmtebron.
265.000 inwoners. In 2015 moeten dat er meer dan 600.000
Toch is de warmtecentrale van Canavese geen grote
zijn op een totale bevolking van 1,3 miljoen!
stroomverbruiker, maar levert men juist elektriciteit
A2A is zowel in energie als afvalverwerking actief. Warmte
aan het net. Naast de enorme warmtepomp staan drie
uit afvalenergiecentrales zorgt dan ook voor een groot deel
warmtekrachtunits die gezamenlijk 15.000 kW elektrisch
van de warmte in de warmtenetten van A2A. In Milaan
vermogen kunnen leveren. De Rolls Royce gasmotoren
heeft men twee afvalenergiecentrales in bedrijf en er
zijn evenals de warmtepomp in 2009 gebouwd en hebben
is een nieuwe centrale in aanbouw. Maar op dit moment
een bijzonder hoog elektrisch rendement van 47 % en
zijn er verschillende warmtenetten die nog niet onderling
een moderne rookgasreiniging om de uitstoot van NOx te
gekoppeld zijn. Dat gaat wel gebeuren maar nu heeft elk net
minimaliseren. Het totaal energetisch rendement van
een eigen warmtecentrales en er worden nog wijkcentrales
de warmtekrachtunits benadert 90 %. Dankzij het hoge
bijgebouwd. Twee van deze wijkcentrales halen sinds enkele
rendement van de gasmotoren heeft de elektriciteit voor de
jaren warmte uit water.
warmtepomp een heel lage emissie van CO2.
Canavese geraamte oude gasopslag.
Dom van Milaan
NR 12. WINTER 2012
19
Naast de warmtecentrale staan twee grote warmtebuffers, die tijdelijke overschotten aan warmte kunnen opslaan.
Warmtebuffers
De modern vormgegeven centrale en de warmtebuffers vormen een fel contrast met het geraamte van een enorme gashouder, waarin vroeger stadsgas werd opgeslagen. Het geheel symboliseert het einde van het gastijdperk en de toekomst van warmte.
Stad Milaan wil betere luchtkwaliteit De groei van het warmtenet is vastgelegd in een convenant tussen A2A en de gemeente Milaan. Uiteraard spelen energiebesparing en reductie van CO2 een belangrijke rol voor de gemeente, maar verbetering van de luchtkwaliteit is voor Milaan misschien wel de hoofdreden om over te gaan op warmte. De stad ligt in de Povlakte waar alle kwalijke stoffen uit schoorstenen blijven hangen bij mooi weer. Het is wel aan A2A om de eigenaren van woningen, kantoren en dergelijke te overtuigen van het nut van warmte. Maar als je zoals het paleis van Justitie nog op olie stookt, is het wel zo makkelijk en voordelig om op warmte over te gaan. De groei van het warmtenet brengt ook een enorme behoefte aan meer productievermogen voor warmte met zich mee. A2A is nu van plan om een warmtetransportleiding te leggen tussen de stad en haar grote elektriciteitscentrale bij Milaan. Dat is een tracĂŠ van maar liefst 35 kilometer. De centrale met twee gasturbines en een stoomturbine haalt nu een elektrisch rendement van 55 %. Voor de aftap van stoom voor het warmtenet wil men een extra stoomturbine plaatsen om het verlies aan elektriciteitsproductie te minimaliseren. Centrale
Warmtepomp
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda 2012 26 januari
Fernwärme-Forum Energiestragie Schweiz in Biel(CH)
27 januari
Symposium ‘Warmtenetten in Vlaanderen’ te Brussel
31 januari
Workshop ‘Kan groen gas nog concurreren met moderne WKK op biogas?’
2 februari
Masterclass ‘collectieve warmte & koude’ te Rotterdam
6-10 februari
Vakbeurs VSK 2012 in Jaarbeurs Utrecht
www.fernwaerme-schweiz.ch www.mikadoweb.be www.biowkk.eu
www.masterclass.eneco-events.nl www.vsk.nl 14 februari
Praktijkdag Bioenergie te Lelystad met excursies naar warmtenetten in Lelystad en Zeewolde www.praktijkdagbioenergie.nl
17 februari
1e Geothermie Manifestatie in Delft Congres over diepe aardwarmte in bestaande bouw SKB, Platform Geothermie, Warmtenetwerk, TNO en TU Delft http://skbodem.nl/project/42
1-2 maart
GeoTherm expo & congres in Offenburg
21-22 maart
Conferentie ‘Lokaal Duurzaam Energiebedrijf’ in Bunnik
www.geotherm-offenburg.de www.iir.nl/energy/event 17-19 april
Vakbeurs Energieeffizienz en AGFW-dagen in Erfurt(D) Beurs over wkk, warmtenetten en decentrale opwekking en congres van Duitse warmtenetvereniging AGFW www.eneff-messe.de
26-27 april
Congres ‘Renewable District Heating & Cooling’ in Kopenhagen Euroheat & Power en Europees RHC Platform www.conference2012.eu
3-4 mei
Cogen Europe Annual Conference in Brussel
4-6 juni
Studiereis Warmtenetwerk naar Dresden
25-27 juni
AEBIOM European Bioenergy Conference in Brussel
www.cogeneurope.eu
www.warmtenetwerk.nl
www.aebiom.org/conference2012
NR 12. WINTER 2012
21
Deelnemersoverzicht A Exploitanten van netten, warmteproducenten en financiers Afval Energie Bedrijf Amsterdam Attero AVR Van Gansewinkel Cofely Energy Solutions Cogas Duurzaam Duurzame Energievoorziening Veenendaal-Oost E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude Essent Local Energy Solutions GMB Beheer (cluster slibverwerking) HVCenergie ING Groen Financieringen Milieuzorg Roeselaere en Menen (MIROM) Mijnwater Heerlen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie WarmCO2 Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo
D Adviseurs en ingenieursbureaus ARN Remondis Consulting Banning Advocaten RTB De Beijer Bird & Bird CarbonMatters CCS Cornelissen Consulting Services Deerns DOZ energieregie Driven By Values DWA installatie- en energieadvies Ecofys EDO Advies Ekwadraat Advies E-STER Greenvis Energy Solutions Grontmij Nederland HoSt IF Technology Ingenia Ingenieursbureau XYZ Innoforte KEMA KIWA De Kleijn Energy Consulting De Klik KWA Bedrijfsadviseurs Liandon Lievense RebelGroup Rotterdam Engineering Roukema Royal Haskoning Sustas Management T&A Survey Tauw Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie ToMM Advies
1 januari 2012
B Aannemers en installateurs Baas BAM Infratechniek Denys Dura Vermeer Ondergrondse Infra Feenstra Warmte Totaal Zorg Van Gelder KLM GMB Beheer (cluster civiel) A. Hak West Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Joulz Marconi Oranje Nijkamp Aanneming Siers Leiding- Montageprojecten Strukton Worksphere VB Projects Visser & Smit Hanab
C Fabrikanten en leveranciers van componenten BTG Bioliquids Carrier Airconditioning Danfoss Energie Systemen Dyka GEA Grasso Geveke Technical Solutions Greenchoice Hermans Techniek HR Wooncomfort HSF Isoplus Benelux Kamstrup Kapp Nederland Korex Air-Sep Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Redenko Samson Regeltechniek TCB Thermaflex Watts Microflex Weijers Waalwijk WILO Pompen WMS Warmtemeterservice
E Universiteiten en kennisinstituten
F Woningcorporaties
Avans Hogescholen Deltares Energieprojecten.com Hogeschool Zuyd KWR Water Cycle Research TU Delft Universiteit van Gent Universiteit Twente
Wonenbreburg Ymere
G (semi-) Overheden
H Brancheorganisaties
Brabant Water Gemeente Alkmaar Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Leeuwarden Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stadsgewest Haaglanden Waterbedrijf Groningen
Cogen Nederland Cogen Vlaanderen Stichting Duurzaam Oosterhout Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven
22
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
WARMTENETWERK MAGAZINE
Colofon Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl Redactie
Kroonprins opent project Waterschoon in Sneek
Klaas de Jong Tjitske Ypma Jet Ceelen Willeke Brandsma blz 10-11: Nationaal Expertisecentrum Warmte van Agentschap NL
Op 18 november stelden prins Willem-Alexander en
e-mail: info@warmtenetwerk.nl
burgemeester Apotheker formeel het project Waterschoon
Tel +31 65515 6484
in Sneek in bedrijf. Dit project voor 230 woningen in
Postadres:
de wijk Noorderhoek is een combinatie van decentrale waterzuivering met opwekking van biogas en een warmteen koudenet met opslag in de bodem. Partners in het project zijn woningstichting De Wieren. Het Sneker bedrijf DeSah, gemeente Súdwest-Fryslân,
Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk
Wetterskip Fryslân en de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA).
Bestuur Warmtenetwerk
Ter gelegenheid van de inbedrijfname werd een symposium
Hans Buitenhuis, DWA installatie- en energieadvies
georganiseerd waar professor Braungart, de bedenker van
Secretaris Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam
cradle to cradle, één van de sprekers was.
Voorzitter Gijs de Man, Essent Warmte Penningmeester Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland Jan Rooijakkers, Vereniging Afvalbedrijven Leo Wartna, Visser & Smit Hanab Secretariaat st. Warmtenetwerk Postbus 77 NL 1200 AB Hilversum Tel +31 35 6838833 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding.
www.warmtenetwerk.nl www.warmtenetwerk.be NR 12. WINTER 2012
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie