WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 15. WINTER 2013
Winnaars van de Warmtenetwerk Awards 2012 Groen warmtenet in Marum
Europa zorgt voor actief warmtebeleid foto: Visser & Smit Hanab – Leen van Blois
Inhoud 3
Column
4
Introductie nieuwe deelnemers Warmtenetwerk
5
Nieuw lid Nathan introduceert concept voor lt-‐warmtenetten
6
Spannende jaarbijeenkomst Warmtenetwerk
8
Best Practice Award 2012
10
Innovation Award 2012
13
Primeur op congres ‘Slimmer met de rest’
14
Groen warmtenet Marum
15
Europa zorgt met EED voor actief warmtebeleid
16
Financiële steun van EU voor warmtenetten
18
Volle zaal bij congres Vlaanderen
19
Warmtenetten in Bosatlas van de energie
20
Warmtenetwerk actief in EU-‐project BiogasHeat Biogaswarmte voor Amernet in Breda
21
Warmtenet met dubbele cascade
22
Overzicht deelnemers
23
Energiefonds Overijssel Studiereis naar Parijs Colofon
Omslagfoto: De werkzaamheden voor De Nieuwe Warmteweg van AVR Rozenburg naar het centrum van Rotterdam zijn in volle gang. Op de foto de werkzaam-‐ heden voor een kruising met de Oude Maas bij Hoogvliet. De kruising is gemaakt met leidingen van meer dan een kilometer aan één stuk. Net als bij een thermoskan is de isolatie een vacuüm tussen de dubbelwandige leiding. Het contract van Warmtebedrijf Rotterdam met hoofdaannemer Visser & Smit Hanab heeft een waarde van 100 miljoen Euro.
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warm-�
WARMTENETWERK
tenetwerk is een duurzame warmte-� en koudevoorzie-� ning in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte-� en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 180 organisaties ne-� men deel aan het Warmtenetwerk.
meer comfort met minder fossiele energie
Minister Kamp steunt groene warmte in komende jaren Het doel voor het aandeel duurzaam in 2020 is in
Dat klinkt goed en wat het nog beter maakt is dat
het regeerakkoord Rutte-�Samson verhoogd van 14
de minister het budget van de SDE+ in 2013 bijna
naar 16 procent van het eindverbruik. Gedurfd,
verdubbelt ten opzichte van 2012. In 2012 was er
want ECN, de adviseur van het ministerie, heeft al
1,7 miljard Euro beschikbaar voor nieuwe projecten
meerdere malen aangegeven dat we de afspraak met
en in 2013 wordt dat maar liefst 3 miljard. Daarmee
de EU voor 14 procent in 2020 niet halen. Ook andere
wordt de kans op succes bij een aanvraag sterk
partijen als Energie Nederland en AER twijfelen aan de
verhoogd. Het miljardenbedrag wordt als vergoeding
haalbaarheid van die 14 procent. Maar in die discussies
voor daadwerkelijke productie van duurzame energie
wordt eigenlijk alleen gepraat over groene stroom en
over een periode van vijftien jaren uitgekeerd aan de
vergeet men dat er ook groene warmte bestaat.
producenten.
Gelukkig geldt dat niet voor de nieuwe minister van
Gunstig is verder ook dat de minister gekozen heeft
EZ Henk Kamp. In zijn brief van 10 december aan de
voor stabiliteit. In grote lijnen is de regeling identiek
Tweede Kamer stelt minister Kamp:
aan die van 2012. In het kader van kosteneffectiviteit is wel het basistarief in de eerste fase verlaagd en
'De SDE+ heeft laten zien dat het potentieel voor
is er een tussenfase bij gekomen om aanvragers te
duurzame energie breder is dan alleen elektriciteit.
bedienen, die deze verlaging niet kunnen halen.
Waar voorheen de nadruk lag op stimulering van
De eerste fase van de SDE+ 2013 wordt op 4 april
elektriciteit kreeg in 2011 groen gas een grotere rol.
door Agentschap NL open gesteld. Hopelijk worden de
In 2012 is hernieuwbare warmte opgenomen in de SDE+
beleidsmakers net als in 2012 weer blij verrast met een
en ook hiervoor bleek veel animo te zijn. De komende
vloed van groene warmteprojecten!
jaren wil ik dan ook al deze energie vormen blijven benutten en laten concurreren binnen de SDE+.'
Klaas de Jong
Hogere belastingen in 2013 gunstig voor warmtenetten In 2013 gaan de energiebelastingen omhoog en komt er
warmtepompen.
een opslag duurzame energie op stroom en aardgas ter
De energiebelasting op aardgas stijgt in 2013 met 1,55
Ă€QDQFLHULQJ YDQ GH 6'( 'H NROHQWD[ HQ GH LQYRHULQJ YDQ
ct per m3 voor kleinverbruikers en maar liefst 3 ct per
CO2 KHIĂ€QJHQ YRRU FHQWUDOHV ]XOOHQ GH VWURRPSULMV QRJ
m3 in de zone 5.000-�170.000 m3; boven 170.000 m3 is de
YHUGHU YHUKRJHQ 'DW JHHIW ZDW OXFKW YRRU GH H[SORLWDQWHQ
stijging 0,3 ct per m3. Die stijging is niet leuk maar biedt
van warmtekrachtinstallaties(WKK) maar is minder goed
wel meer kansen voor WKK en voor warmtenetten mits die
QLHXZV YRRU H[SORLWDQWHQ YDQ HOHNWULVFK DDQJHGUHYHQ
voldoende duurzame warmte distribueren.
NR 15. WINTER 2013
3
Introductie nieuwe leden 4e kwartaal 2012
Agro Adviesburo: innovatief met warmte
Momenteel is het bedrijf bezig met de uitbreiding van KHW VWRRPQHW YDQ *URQLQJHQ 6HDSRUWV LQ 'HOĂ€MO ZDDU
Met haar inzending van het project 'warmtelevering
zich een nieuwe afnemer van stoom heeft gevestigd.
uit stortgas in Assendelft' was Agro AdviesBuro ĂŠĂŠn van
HDM Pipelines is gevestigd in het Friese Wommels.
de genomineerden voor de Wamtenetwerk Innovation Award 2012. Maar het bureau had ook nog samen met
ISVAG: afvalenergiecentrale in Wilrijk
VB Projects het project Green Well Westland ingezon-�
ISVAG is de intergemeentelijke samenwerking voor af-�
den en was betrokken bij het project geothermie in
valverwerking van Antwerpen, Mortsel, Boom, Puurs,
de Koekoekspolder waarmee Greenhouse GeoPower de
1LHO HQ +HPLNVHP ,69$* H[SORLWHHUW LQ :LOULMN HHQ DI-�
SXEOLHNVSULMV ZRQ 'DDUPHH SURĂ€OHHUW $JUR $GYLHVEXUR
valverbrandingsoven die stoom levert aan een stoom-�
zich als een innovatieve adviseur voor de warmtesector.
turbine van Electrabel met elektrisch vermogen van
Agro Adviesburo heeft een breed pakket aan adviesdien-�
10,7 MW. De elektriciteitsproductie uit afval is vol-�
sten zoals: makelaardij, business valuation, bedrijfs-�
doende om te voorzien in het verbruik van bijna 27.000
kunde, subsidies, energiemanagement, vergunningen
huishoudens.
en ruimtelijke ontwikkeling, projectmanagement en
ISVAG is lid van de Belgische vereniging voor Waste-�to-�
-�begeleiding, technisch ontwerp en uitvoering. Klanten
Energy BW2E.
zijn ondernemingen in de glastuinbouw, tuinbouwtoele-� vering, overheden en utiliteit.
Dalkia: wereldwijd 837 warmte-Â en koudenetten
3E: duurzame energie 3E is een onafhankelijk adviesbureau dat zich heeft toegelegd op duurzame energie, energiebesparing en optimalisatie van het energieverbruik van installaties.
Dalkia, een onderneming met 53.000 medewerkers,
Het bedrijf is actief in een groot aantal landen; het
beheert warmte-� en koudenetten in Parijs, Lille, Lodz,
hoofdkantoor is gevestigd in Brussel en er zijn vestigin-�
Vilnius, Tallin, Singapore enzovoorts. In Nederland en
gen in Gent, Toulouse, Beijing, Istanboel en Kaapstad.
BelgiÍ is Dalkia met 1.800 medewerkers actief op ener-�
Windenergie, zonnestroom, smart grids, offshore elek-�
JLHJHELHG YDQ VWXGLHV WRW H[SORLWDWLH YDQ JHERXZLQVWDO-�
triciteitstransport en energie in de gebouwde omgeving
laties.
zijn de kernactiviteiten van 3E. Voor het havengebied
De Nederlandse vestiging is medeoprichter van het
van Antwerpen heeft men een onderzoek uitgevoerd
nieuwe platform voor energiediensten Esconetwerk.nl.
naar de benutting van restwarmte.
In de nieuwe richtlijn EED heeft de Europese Unie een &RPSDQLHV +HW KRRIGNDQWRRU YRRU GH %HQHOX[ LV JH-�
VK Engineering: intelligente duurzaamheid
vestigd in Brussel.
Het advies-� en ingenieursbureau VK is actief in de zorg-�
belangrijke rol toebedeeld aan Esco’s (Energy Service
HDM Pipelines: dienstverlening voor leidingnetten
sector, gebouwen, industrie en infrastructuur met dien-� sten variÍrend van architectuur en landschapinrichting WRW HQHUJLHFRQFHSWHQ DXGLWV HQ FHUWLÀFHULQJ YDQ JH-�
HDM Pipelines adviseert op het gebied van pijpleidingen
bouwen voor BREEAM. VK streeft naar intelligente duur-�
en kabels en verzorgt het ontwerp van netten, project-�
]DDPKHLG HQ GDW JDDW LQ GH ÀORVRÀH YDQ 9. YHUGHU GDQ
management bij aanleg en onderhoud, en beheer en
techniek en materiaalkeuze.
asset management van leiding-� en kabelnetten. Het bu-�
Het bedrijf heeft vier vestigingen in BelgiĂŤ waaronder
reau werkt aan warmte-�, koude-� en stoomnetten, maar
HHQ YHVWLJLQJ VSHFLÀHN YRRU ZDVWH WR HQHUJ\ HQ GDDU-�
ook aan leidingen voor drinkwater, afvalwater, olie,
naast vestigingen in Rusland, Kazachstan en Vietnam.
aardgas en biogas.
4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Nathan introduceert concept voor warmtenet met lage temperatuur Primeur voor Sophiastaete van Rhiant
De Nathan Group telt ongeveer honderd medewer-� kers verdeeld over zes business units. De Nathan Group levert onder andere de stadsverwarmingsunits YDQ 'HOWD 6\VWHPWHFKQLN GH (FRà H[ GLVWULEXWLHOHLGLQ-� gen voor warmte en koude van Uponor, de verdelers van Komfort SBK, de appendages van Oventrop en de warmtepompen van Alpha-�InnoTec; stuk voor stuk in-� teressante producten voor warmtenetten. Voor Peter Centen, directeur van Nathan, is het lidmaatschap van Warmtenetwerk dan ook een logische stap. De jongste noviteit van de Nathan Group is direct een bijzonder interessante innovatie voor warm tapwater in lt-�warmtenetten: de Alpha-�InnoTec Boosterwarmte-� pomp. Met dit nieuwe concept kunnen warmtenetten op een lage watertemperatuur werken zonder proble-� men met de tapwatervoorziening. De primeur van het Alpha-�InnoTec Boosterprincipe is voor woningbouwvereniging Rhiant. De warmtelevering aan het 74 woningen tellende project Sophiastate te Hendrik Ido Ambacht wordt verzorgd door een net met een collectieve warmtepomp van Nathan en gekoppeld aan dit net heeft elke woning een eigen Boosterwarm-� tepomp. De temperatuur van het warmtenet varieert hier tussen 20 graden in de zomer en 42 in de winter. Dat is goed voor het rendement van de collectieve warmtepomp, maar een te lage temperatuur voor douchewater. De Alpha-�InnoTec individuele Boosterwarmtepomp voor-� ziet iedere woning van warm tapwater met een veilige boilertemperatuur. Nathan ziet grote kansen voor dit innovatieve concept binnen warmtenetten met relatief lage aanvoertempe-� raturen, zoals restwarmte uit industrie. De Alpha-�Inno-� Tec Boosterwarmtepomp heeft een thermisch vermo-� gen van 2 kW en wordt geleverd met een bijpassende 180 liter boiler. Een 120 liter boiler is vanaf het tweede kwartaal van 2013 leverbaar.
NR 15. WINTER 2013
5
Spannende jaarbijeenkomst
WARMTENETWERK De vierde jaarbijeenkomst van de stichting Warm-‐ tenetwerk op 10 oktober 2012 in Den Bosch was heel druk bezocht. De uitreiking van de Warmtenetwerk Awards op deze bijeenkomst zorgde voor de nodi-‐ ge spanning. Achttien deelnemers konden met een SLWFK YDQ H[DFW WZHH PLQXWHQ KXQ LQ]HQGLQJ WRHOLFK-‐ ten. Daarna maakte de vakjury de winnaars bekend. Tot slot kon men stemmen voor de publieksprijzen. Op bladzij 8-‐11 leest u hier meer over.
2013 wordt lustrumjaar
Veel activiteiten in 2012
Op 1 juli 2008 werd in Den Haag de oprichtingsbijeen-‐
Voorzitter Gijs de Man gaf een overzicht van de ac-‐
komst van de stichting Warmtenetwerk gehouden. In
tiviteiten die Warmtenetwerk in 2012 heeft georgani-‐
2013 kunnen we ons vijfjarig bestaan vieren, aldus Gijs
seerd. Er was een fors aantal congressen en seminars
de Man. ‘Er wordt nog hard gewerkt aan de plannen
te melden. Opvallend daarbij is dat er nogal wat bij-‐
maar het wordt een feestjaar’, zei hij.
eenkomsten zij georganiseerd met kennisinstituten en
Penningmeester Hendrik Jan Kors liet bij zijn presen-‐
andere stichtingen of verenigingen zoals Bodemenergie
tatie van de jaarcijfers zien dat de stichting zich een
NL, Platform Geothermie, SKB en KWR Water Cycle Re-‐
feestje kan permitteren. Dankzij de groei van het aan-‐
search.
tal deelnemers en veel vrijwilligerswerk is de stichting
In januari organiseerde Warmtenetwerk een congres
ÀQDQFLHHO JH]RQG
over energielabels in Nieuwspoort. Verschillende spre-‐
Primeur ISSO-publicatie
kers zoals de Bredase wethouder Willemse, energie-‐ deskundige Zeno Winkels van Woonbron en Kamerlid
Enkele jaren geleden stelde André Derksen aan het
Paulus Jansen gaven daar hun visie op dit onderwerp.
bestuur van Warmtenetwerk voor om de oude publi-‐
Die bijeenkomst eindigde met een oproep aan de over-‐
catie over aanleg van ondergrondse warmteleidingen
heid om het gebruik van duurzame warmte in de ener-‐
te vervangen door een nieuwe. Warmtenetwerk stelde
gielabels te verwerken.
GDDUYRRU ÀQDQFLsOH VWHXQ EHVFKLNEDDU HYHQDOV 8QHWR
De werkgroep Beleid & Regelgeving van Warmtenet-‐
VNI, OTIB en de stichting Promotie Installatietechniek.
werk heeft in 2012 ook een actieve rol gespeld bij het
Daarnaast zorgde Warmtenetwerk voor een bijdrage in
Bouwbesluit, de Warmtewet, EMG en de steunregeling
GH YRUP YDQ LQEUHQJ GRRU KDDU H[SHUWV ELM KHW VFKULMYHQ
voor duurzame energie SDE+. De toevoeging van de ca-‐
YDQ GH QLHXZH SXEOLFDWLH 'LH H[SHUWV VWHOGHQ KRJH HL-‐
tegorie duurzame warmte aan de SDE+ in 2012 was een
sen aan kwaliteit en actualiteit van de nieuwe publica-‐
groot succes voor de warmtesector.
tie. Het werd dan ook een hele klus maar uiteindelijk OXNWH KHW GH GUXNNHU RP GH HHUVWH H[HPSODUHQ YRRU GH bijeenkomst af te leveren. Rob van Bergen, directeur van ISSO, overhandigde in 'HQ %RVFK KHW HHUVWH H[HPSODDU DDQ *LMV GH 0DQ 'LH zegde toe dat elke contribuant van Warmtenetwerk HHQ H[HPSODDU NULMJW WRHJHVWXXUG De publicatie is verder te bestellen bij ISSO en kost 95 Euro.
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
` Jan Rooijakkers pitcht inzending van Twence voor Best Practie Award
b overhandiging ISSO-‐publicatie
stembiljetten voor de publieksprijzen
Internationaal actief
Veel nieuwe leden uit Vlaanderen
Leren van andere landen is bij Warmtenetwerk een
De stichting Warmtenetwerk groeit gestaag door rich-‐
kernactiviteit. De studiereis naar Dresden was wat dat
ting 200 deelnemende organisaties. De groei in 2012
betreft bijzonder succesvol. Maar het is mooi om te
was voor een groot deel te danken aan Vlaanderen.
kunnen constateren dat het niet meer alleen halen
Koen Van Overberghe, voorzitter van Warmtenetwerk
is maar nu ook brengen. De innovatieve ontwikkelin-‐
Vlaanderen, was uiteraard erg blij met de grote be-‐
gen in onze warmtesector en de activiteiten van onze
langstelling. Er is een breed draagvlak met steun van-‐
stichting hebben ook aandacht gekregen in het buiten-‐
uit parlement en regering. De Vlaamse deelnemers
land. De Deense organisatie voor warmtenetten Dansk
komen vanuit verschillende sectoren: afvalverwerking,
Fjernvaermen publiceerde een uitgebreid artikel over
beheerders van gas-‐ en elektriciteitsnetten, aanne-‐
Warmtenetwerk in haar eigen magazine. Het artikel
mers, fabrikanten van leidingen en warmtewisselaars,
werd overgenomen in het internationale blad Hot-‐Cool
ingenieursbureaus, wetenschappelijke organisaties en
van de Danish Board of District Heating (DBDH).
gemeenten.
Warmtenetwerk is in 2012 lid geworden van het Euro-‐
Van Overberghe gaf aan dat er nog heel veel moet ge-‐
pese technologieplatform voor warmte-‐ en koudenet-‐
beuren om de implementatie van warmtenetten suc-‐
ten DHC+.
cesvol te maken maar de eerste nieuwe projecten dienen zich aan. Zo heeft Stad Antwerpen een besluit genomen om een net aan te leggen en is MIROM in Roeselare begonnen met de aanleg van een net in een nieuwe woonwijk.
de stand op de vakbeurs Energie 2012 had als thema restwarmte
NR 15. WINTER 2013
7
WARMTENETWERK
Best Practice Award 2012
Bij de inzendingen voor de Best Practice Award ging het om daadwerkelijk behaalde CO2-‐reductie in 2011, aandeel duurzame warmte, innovatie en groei. $OOHHQ H[SORLWDQWHQ YDQ ZDUPWH HQ NRXGHQHWWHQ HQ warmteproducenten konden deelnemen.
94 procent CO2-reductie in Maastricht
Groei naar 200.000 woningen in 2030
Marjon van Ginneken, Essent Local Energy Solutions
Erik Koldenhof, Westpoort Warmte Amsterdam
Warmtebron: schoorsteen papierfabriek Sappi
Warmtebronnen: afvalenergiecentrale AEB en WKK op
Afnemers:
biogas van Waternet en Orgaworld
stadskantoor, winkelcentrum en woningen
CO2-‐reductie: 80 % -‐ 18.000 ton
Warmteproductie 2011:
Innovatie: koppeling netten Amsterdam West, Zuid-‐
42.000 GJ waarvan 96 % restwarmte
oost en Noord en Almere
Innovatie:
Uitbreiding: net met equivalent van 200.000 woning
koudenet met absorptiekoelmachines
in 2030
HOHNWULFLWHLW XLW UHVWZDUPWH PHW DDUGJDVH[SDQ-‐ siemachine
Stoomleiding in Hengelo bespaart 42 miljoen m3 gas
Het oordeel van de vakjury
Jan Rooijakkers, Twence Afval en Energie
dat alle vier genomineerden in 2011 geweldige pres-‐
Warmtebron: afvalenergiecentrale Boeldershoek
taties hebben geleverd. De keus was niet eenvoudig
Afnemer: zoutfabriek AKZO Nobel Hengelo
maar men kon toch een keus maken. Dat werd West-‐
Resultaat 2011: reductie van 75.000 ton CO2
poort Warmte en voor de jury waren het gebruik van
Uitbreiding: verdubbeling stoomlevering vanaf 2013
meerdere duurzame warmtebronnen, de samenwer-‐
([WUD warmtelevering aan het warmtenet in
king tussen een private onderneming en gemeente plus
Enschede.
jaarlijks een stevige groei genoeg reden om het Am-‐
100 % groene warmte vers van de koe
sterdamse warmtenet tot winnaar uit te roepen.
Warmtebron: WKK op biogas
Publieksprijs voor melkveehouder Van Beek
Warmtelevering 2011: 7,6 miljoen kWh
Maar liefst 47 van de bijna honderd stemmen gingen
Innovatie: biogas wordt via pijpleiding van 5,5 km
naar het project ‘Groene warmte vers van de koe’. Een
naar woonwijk getransporteerd
overtuigende winnaar en dat niet alleen vanwege zijn
Uitbreiding: verdubbeling gasproductie en WKK in
enthousiaste verhaal maar ook vanwege zijn onderne-‐
2012 door aanleg van biogashub.
merschap en perfecte prestaties.
Gerrit Jan van Beek, maatschap Van Beek Zeewolde
8
Teus van Eck, voorzitter van de vakjury, constateerde
WARMTENETWERK MAGAZINE
_ Juryvoorzitter Teus van Eck overhandigt cheque aan Erik Koldenhof van Westpoort Warmte ` Klaas de Jong feliciteert publieksprijswinnaar Gerrit Jan van Beek
INTERNATIONAL DISTRICT ENERGY CLIMATE AWARDS
Award of Excellence Paris, 9 May 2011
In the category New Scheme
P[[mebZ[" J^[ D[j^[hbWdZi
International District Energy Climate Awards 2013 Evenals in 2009 en 2011 wordt er in 2013 weer een we-‐ reldwijde wedstrijd georganiseerd door de International
This is to certify that ESSENT LOCAL ENERGY SOLUTIONS has been officially recognised by a team of international experts chaired by the International Energy Agency (IEA), for its outstanding achievement in demonstrating local District Energy leadership in providing clean, sustainable energy solutions to protect against the risk of climate change.
District Energy Association en Euroheat & Power met
In recognition of outstanding performance/achievement, the review panel recognises ESSENT LOCAL ENERGY SOLUTIONS as an excellent example of District Energy.
als sponsor het Internationale Energie Agentschap (IEA) te Parijs. De International District Energy Award is een best practice award voor warmte-‐ en koudenetten. Je kunt dan ook alleen deelnemen met een net dat tenmin-‐ ste twee jaren in bedrijf is. De praktijkresultaten voor reductie van CO2 tellen zwaar mee in de beoordeling door de jury. De prijzen worden op 23 september 2013 uitgereikt in het Hudson Theater te New York. In 2011 was Essent met het project Polderwijk Zeewolde winnaar in de categorie nieuwe netten en stonden Ger-‐ rit Jan van Beek en Klaas de Jong op het erepodium in Parijs naast Barcelona, Helsinki en Göteborg. www.districtenergyaward.org
NR 15. WINTER 2013
9
WARMTENETWERK
Innovation Award 2012 Inzendingen voor de Innovation Award werden be-� oordeeld op hun bijdrage aan de doelstellingen van Warmtenetwerk: uitbouw van de infrastructuur voor warmte en koude en vermindering van de afhanke-� lijkheid van aardgas en andere fossiele brandstoffen. Verder keek de jury naar praktische uitvoerbaarheid van de innovaties.
Duurzaam aardwarmtenetwerk Koekoekspolder
Seizoen Toppen Energie Reservoir
Radboud Vorage, Greenhouse GeoPower
Innovatie: seizoenopslag van warmte op hoge
Innovaties:
temperatuur
‡ eerste aardwarmtenetwerk in Nederland ‡ integratie bestaande warmtebuffers en WKK in warmtenet
Ruben Rothuizen, Visser & Smit Hanab
Geprefabriceerde warmte-Â en koudenetten
Status: in bedrijf; besparing op aardgas in
&KULVWLDDQ %URNV 7KHUPDĂ H[
beginperiode 70 procent
Innovatie: geĂŻsoleerde leiding met voorgemonteerde
Riothermie Doede Boomsma, Tauw Innovatie: warmte uit rioolwater
aftakkingen geleverd op rol Status: commercieel beschikbaar; eerste project met straat in ĂŠĂŠn dag bij Warmtebedrijf Hengelo
Status: potentieel onderzocht en kansenkaarten voor
Warmte/koude van de buren
steden gemaakt
Martine Groenewegen, De Klik
Stoomnetwerk Botlek West en Zuid Wim Roelofs, Stedin Innovaties:
Innovatie: website met vraag en aanbod van warmte en koude Status: in ontwikkeling
‡ ontwikkelmethodiek en samenwerking
Warmtenet Dordrecht
Havenbedrijf, VS Hanab en Stedin
Robert Crabbendam, HVCenergie
‡ beheer en balanceren: dispatch
Innovaties:
Status: in aanbouw
Smart Climate Grid Roosendaal Wim Uijtdehaag, Roosendaal
‡ ontwikkeling warmtenet volledig in bestaande bouw ‡ combinaties met opslag van warmte en koude in de bodem
Jan van der Meer, SITA Innovaties: ‡ ZDUPWHQHW PHW H[WUHHP ODJH aanvoertemperatuur (minder dan 40 °C) ‡ toepassing microwarmtepomp voor tapwater in woningen ‡ JHPHHQWH DOV H[SORLWDQW Status: in ontwikkeling
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
_ Christian Broks van 7KHUPDĂ H[ HQ 7HXV van Eck
` publieksprijswinnaars Radboud Vorage(l) en Martijn Bos(r)
Warmte en koude uit stortgas
Vakjury kiest voor prefab netten
LĂŠon Lankester, Agro Adviesburo
De keus was niet eenvoudig voor de vakjury. De inzen-�
Innovatie: warmte en koude (absorptiekoelmachine)
dingen waren heel divers. De innovatiekracht van de
uit stortgas voor kassen en kantoor
Nederlandse bedrijven op het gebied van warmte-� en
Status: succesvol in bedrijf
koudenetten is opmerkelijk. De veertien genomineerde
Green Well Westland
inzendingen waren bepaald geen papieren tijgers. De meeste inzenders waren al gestart met de realisatie
Ton Driessen, VB Projects
van hun plannen zoals het Smart Climate Grid Roo-�
Innovatie: geothermiebron met diepte van 2.850 m
sendaal, Warmtenet Dordrecht, Warmtenet Nijmegen,
HQ PD[LPDOH &23 YDQ
Green Well Westland en anderen konden zelfs al hun
Status: in realisatie; investering 11 miljoen Euro
eerste praktijkresultaten presenteren. Zo meldden
Warmtegedreven adsorptiekoeling: Loevenhout Utrecht
Radboud Vorage van Greenhouse Geopower en LĂŠon Lankester van Agro Adviesburo al forse besparingen op aardgas bij de op het nieuwe warmtenet aangesloten
Andrew Glavimans, Eneco Warmte & Koude
tuinders in de Koekoekspolder in IJsselmuiden en in As-�
Innovatie: koudelevering met adsorptiekoelmachine
sendelft.
die werkt op warmte uit net van 70 °C
Uiteindelijk koos de jury voor de inzending van Ther-�
Status: zes adsorptiekoelmachines van 15 kW
PDĂ H[ +HW GRRU GLW EHGULMI RQWZLNNHOGH FRQFHSW YDQ
geplaatst in Loevenhout
geprefabriceerde leidingnetten voldeed naar het oor-�
Warmtenet Nijmegen Kees van Daalen, gemeente Nijmegen Innovatie: warmte-�infrabedrijf van gemeente samen met netbeheerder Alliander Status: realisatie in voorbereiding
Tapwaterwarmtepomp voor warmtenetten op lage temperatuur
deel van de jury het beste aan de eis om een bijdrage te leveren aan de uitbouw van de infrastructuur voor warmte en koude.
Publieksprijzen voor aardwarmtenet en tapwaterwarmtepomp De honderd deelnemers aan de jaarbijeenkomst stem-� den heel verdeeld bij de Innovation Awards. Met elk elf stemmen werden Radboud Vorage van Greenhouse
0DUWLMQ %RV (FRRQ ([HUJ\ 6ROXWLRQV
*HR3RZHU HQ 0DUWLMQ %RV YDQ (FRRQ ([HUJLH 6ROXWLRQV
Innovatie: mini tapwaterwarmtepomp voor bronnen
gedeeld winnaar van de publieksprijs.
van 10 tot 40 graden (lt-�warmtenet, restwarmte) status: demonstratiefase
NR 15. WINTER 2013
11
Congres over restwarmte met primeur van Agentschap Nl
Veel warmte die vrijkomt bij industriële of bedrijfs-‐
businessplannen waardoor projecten kansrijker worden
processen verdwijnt nog altijd via de schoorsteen of
YRRU ]RZHO ÀQDQFLHULQJ DOV GH XLWHLQGHOLMNH UHDOLVDWLH
het koelwater in ons milieu. Deze onbenutte energie
De handreiking is te vinden op de site van Agentschap
kan men elders echter goed gebruiken. Bijvoorbeeld
NL en is een dynamisch document. Nieuwe ervaringen
bij bedrijven of woningen in de omgeving. Daardoor
en kennis zullen het hulpmiddel constant verder opti-‐
kunnen we de CO2-‐uitstoot in belangrijke mate te-‐
maliseren.
rugbrengen en ontstaat er een duurzame, circulaire economie op lokaal niveau. Het seminar ‘Slimmer
Mooie praktijkvoorbeelden
met de rest’, georganiseerd door DWA in samen-‐
Dat er al veel positiefs is bereikt op het gebied van
werking met CE Delft, Stichting Warmtenetwerk en
warmte-‐uitwisseling in Nederland, dat werd wel dui-‐
Agentschap NL, bracht alle partijen bij elkaar die
delijk tijdens het seminar. De bereidheid is er en het
een rol spelen in processen van warmte-‐uitwisseling;
groeiend technisch vernuft verbreedt de mogelijkhe-‐
overheden, de industrie, fabrikanten van technische
den. Er zijn dan ook een aantal fraaie praktijkvoor-‐
oplossingen en adviseurs. Zo’n 120 deelnemers wis-‐
beelden. Op het congres werden een stuk of wat pro-‐
selden van gedachten over de actuele stand van
jecten gepresenteerd:
zaken, voorbeeldprojecten en de knelpunten in de
warmtenet Marum (zie blz 14)
praktijk.
Composteerwarmte en CO2 van De Meerlanden
Handreiking Gebiedsgerichte Warmte-uitwisseling
warmte van AVR Rozenburg voor Rotterdam restwarmte van papierfabriek Sappi voor
Goed businessplan vereist samenwerking. Warmte-‐
Noordwest Entree Maastricht
uitwisseling staat of valt met samenwerking en goede
Green Deal Warmtenetten Zuid-‐Holland
businessplannen. Alleen de aanwezigheid van aanbod
Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland bij
en vraag van warmte is niet genoeg. Partijen moeten
Suikerunie Dinteloord
tot elkaar komen en vervolgens een realistisch plan
12
naar kassen bij Aalsmeer
XLWZHUNHQ /H[ %RVVHODDU HQ -RRS %RUPDQV YDQ $JHQW-‐
Innovatie biedt nieuwe mogelijkheden
schap NL lanceerden op het congres een tool dat de
Bij de praktijkvoorbeelden kwamen al meerdere inno-‐
aanjagers van projecten houvast geeft bij het orga-‐
vaties aan de orde. Marjon van Ginneken van Essent
nisatorische proces. De Handreiking Gebiedsgerichte
Local Energy Solutions liet zien hoe in Maastricht in-‐
Warmte-‐uitwisseling geeft snel inzicht of plannen
dustriewarmte koude levert en zelfs klimaatneutrale
kansrijk zijn en leidt de initiatiefnemers stap voor stap
elektriciteit. Meer dan twee miljoen kWh stroom per
door het proces. De instrumenten in de handreiking
jaar levert de combinatie van restwarmte en aardgas-‐
dragen bij aan weloverwogen beslissingen en gedegen
H[SDQVLH LQ 0DDVWULFKW RS
WARMTENETWERK MAGAZINE
/H[ %RVVHODDU LQWURGXFHHUW +DQGUHLNLQJ
Marjon van Ginneken presenteert
Restwarmte aan dagvoorzitter Marga Hoek
innovatief project in Maastricht
Nieuwe ontwikkelingen in de techniek bieden nieuwe
Brede uitrol forceren
kansen voor restwarmte. Klaas de Jong van Warm-�
Dat de praktijk vaak weerbarstig is, kon Teun Biemond
tenetwerk gaf een aantal voorbeelden uit ScandinaviĂŤ
van Agrimaco toelichten aan de hand van de onderhan-�
en Milaan waar men warmte van lage temperatuur met
delingen over het project T4P (Tinte-�Vierpolders). Bij
speciale warmtepompen opwaardeert tot een bruik-�
dit project liep de discussie tussen winst op korte ter-�
bare temperatuur voor een warmtenet. ‘Laagwaardige
mijn met WKK in de glastuinbouw en winst op lange
warmte is er in overvloed’ aldus De Jong. Sportiom
termijn met industriewarmte. Tijdens de onderhande-�
in den Bosch is een voorbeeld uit Nederland met een
lingen was de verhouding tussen gas-� en stroomprijs
warmtepomp van GEA Grasso voor hoge temperaturen.
nog gunstig voor WKK maar bij de huidige marktsituatie
Restwarmte is ook niet meer beperkt tot korte afstan-�
zou industriewarmte voor de tuinders veel voordeliger
den en pijpleidingen. Mobiele warmte biedt hiervoor
zijn geweest.
de oplossing, zo meldde Egbert Klop van DWA. Door
Jos Benner van adviesbureau CE Delft sloot het seminar
restwarmte op te slaan in speciale containers, kan de
af met een pakkende samenvatting. Daarin kwam naar
energie zelfs worden verplaatst via weg-� of watertrans-�
voren dat het onacceptabel is dat veel warmte verlo-�
port. Veel van deze nieuwe mogelijkheden stonden nog
ren gaat. Er kan veel en er moet veel, er gebeurt ook al
HHQV H[WUD LQ GH VFKLMQZHUSHUV RS GH LQIRUPDWLHPDUNW
veel, maar het gaat nog niet vanzelf. Om een bredere
van het seminar.
uitrol te forceren, moeten we slimmer verder met rest-�
Innovatie hoeft overigens niet alleen techniek te zijn.
warmte. Door te zorgen voor brede maatschappelijke
Marc van der Steen van RebelGroup kwam met innova-�
beleidsvisies – waarin alle doelen en wensen zijn mee-�
WLHYH ÀQDQFLHULQJVFRQVWUXFWLHV HQ 3HWHU +HLMERHU PHW
genomen – en die te hanteren als structurerend kader.
een methode om gebruik te maken van energielabels
Maar ook door het aanbieden van restwarmte aantrek-�
bij groene warmte.
kelijker te maken, bijvoorbeeld door te laten betalen voor lozing of aanbieders van restwarmte te belonen. Het is duidelijk dat de grote stappen komen van en-� WKRXVLDVWH DDQMDJHUV 'LH KHEEHQ H[WUD VWHXQ QRGLJ YDQ RYHUKHGHQ ÀQDQFLHUV PDDU RRN YDQ QHWZHUN HQ energiebedrijven. Daarnaast kunnen overheden hun verantwoordelijkheid nemen door intelligente infra-� structuren en buffers te stimuleren, via garantstellin-� gen en stimuleringsbeleid.
De presentaties zijn beschikbaar op www.dwa.nl
NR 15. WINTER 2013
13
Groen warmtenet in Marum Op 8 november zijn biomassacentrale en warmtenet van het Groningse Marum met een spetterend vuur-� festijn in gebruik genomen. Janny Vlietstra, burge-� meester van Marum en lid van de Eerste Kamer voor de PvdA, gaf aan dat dit project een prachtig voor-� beeld is van duurzame energie op lokaal niveau. Het project in Marum is goed voor meerdere pri-� meurs: ‡ KHW LV KHW HHUVWH RIÀFLHHO LQ EHGULMI JHQRPHQ project met subsidie voor groene warmte vanuit de steunregeling SDE ‡ het is het eerste kleinschalige groene warmtenet in bestaande bouw ‡ het warmtenet en de centrale worden JHs[SORLWHHUG GRRU HHQ SDUWLFXOLHU EHGULMI
Warmtenet in bestaande bouw Het warmtenet in Marum heeft een lengte van 1,5 ki-� lometer en telt negen afnemers waaronder gemeente-� huis, bibliotheek, zwembad, school en wooncentrum De Hoorn. Het net is volledig in kunststof uitgevoerd en geleverd en aangelegd door leden van het Warm-� tenetwerk. De brandstof van de biomassacentrale is snoeihout van de boomwallen in de regio. Het karakteristieke land-� schap van het Westerkwartier telt maart liefst 1.100 NP ERRPZDO %LRIRUWH GH H[SORLWDQW YDQ ZDUPWHQHW en centrale heeft een contract voor 15 jaren met de eigenaren van deze boomwallen.
Groene warmte succes in SDE Dit jaar ondersteunt het ministerie van Economische Zaken voor het eerst de productie van groene warmte. In het verleden was er alleen aandacht voor groene stroom en sinds enkele jaren ook voor groen gas. Maar duurzame warmte is een veel kosteneffectievere ma-� nier om de doelstelling van 16 procent duurzame ener-� gie te bereiken. Bovendien is warmte veruit de groot-� ste post in de Nederlandse energiebalans. Het project in Marum laat zien dat projecten voor groene warmte snel gebouwd kunnen worden.
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
Europa zorgt met EED voor actief warmtebeleid Uiterlijk 31 december 2015 moeten de lidstaten van
Het Binnenhof in Den Haag met het
de EU een uitgebreide beoordeling gereed hebben
torentje van de minister-‐president is
van het potentieel voor warmtekrachtkoppeling en
al aangesloten op een warmtenet
stadsverwarming en -‐koeling. Vervolgens moet elke vijf jaar een actualisatie worden gedaan. Deze eisen VWDDQ LQ KHW KRRIGVWXN RYHU HIÀFLsQWLH YDQ GH HQHU-‐ JLHYRRU]LHQLQJ LQ GH QLHXZH ((' (QHUJ\ (IÀFLHQF\ Directive) die door het Europees Parlement is aan-‐ genomen. Het onderzoek naar potentieel moet een kosten/baten-‐analyse op gebiedsniveau bevatten en de uitkomsten zijn niet vrijblijvend. Als projecten met warmtekrachtkoppeling met een hoog energe-‐ tisch rendement en warmte-‐ en/of koudenetten lo-‐ kaal haalbaar zijn, dan is een lidstaat verplicht om uitvoering te bevorderen.
Verplichtingen bij restwarmte
Voorbeeldfunctie voor rijksgebouwen
De EED kent voor elektriciteitscentrales bepalingen
In de EED is vastgelegd dat de lidstaten met hun ei-‐
voor gebruik van warmte, maar een door de commis-‐
gen gebouwen een voorbeeld geven bij het realiseren
sie voorgestelde verplichting is niet aanvaard door de
van energiebesparende maatregelen. Een inventarisa-‐
lidstaten.
tie van het energieverbruik van de eigen gebouwen is
Op basis van de EED kunnen lidstaten niet alleen aan
verplicht. Ook verplichten de centrale overheden zich
centrales maar ook aan de industrie bij nieuwbouw en
er toe om gebouwen, producten en diensten met hoge
bij renovatie eisen stellen om het lozen van warmte te
HQHUJLH HIÀFLsQWLH WH NRSHQ
beperken.
(QHUJLHGLHQVWHQ HQ ÀQDQFLHULQJ De lidstaten van de EU zijn verplicht om de markt voor energiediensten te bevorderen. Ze zijn ook verplicht
Inspiratiekaart voor uitwisseling van warmte van
om er voor te zorgen dat energieleveranciers en net-‐
industrieterrein Moerdijk (provincie Noord-‐Brabant)
werkbeheerders de activiteiten van energiediensten-‐ bedrijven (ESCO's) niet belemmeren. 'H OLGVWDWHQ PRHWHQ RRN ]RUJHQ YRRU ÀQDQFLHULQJVID-‐ ciliteiten voor investeringen in energiebesparing. Op-‐ richting van een nationaal fonds en ontwikkeling van LQQRYDWLHYH ÀQDQFLHULQJVPHFKDQLVPHV PHW LQNRPVWHQ uit de emissieruimten worden als mogelijke instrumen-‐ ten genoemd in de EED.
NR 15. WINTER 2013
15
Financiële steun van EU voor warmte 'H (8 OHYHUW PHW HHQ DDQWDO SURJUDPPD·V RRN ÀQDQ-‐
Project Development Assistance binnen het Intelligent Energy for Europe Programma
FLsOH RQGHUVWHXQLQJ (QNHOH 1HGHUODQGVH H[SORLWDQ-‐
Project development assistance is een subsidie en
ten van warmtenetten hebben al steun ontvangen
wordt doorgaans verstrekt aan publieke autoriteiten
YDQXLW GH (8 .DWKULQ %UDXQ YDQ KHW ([SHUWLVHFHQ-‐
en instellingen die een duurzaam energieproject in de
trum Internationaal Onderzoek & Innovatie van
pijplijn hebben en technisch personeel nodig hebben
Agentschap NL in Den Haag geeft een overzicht van
om het project tot een investeringsproject om te zet-‐
de mogelijkheden van lopende programma’s.
ten. PDA kent verschillende instrumenten die hieron-‐
De Europese Unie heeft met de nieuwe richtlijn EED druk gezet op het realiseren van energiebesparing.
Demo projecten in Europese Onderzoeksprogramma’s
der worden omschreven.
Onder de noemer ‘Smart Cities’ is de EU bereid om
Mobilising Local Energy Investment - MLEI
GHPRQVWUDWLHSURMHFWHQ YDQ LQQRYDWLHYH EHGULMYHQ À-‐
Het IEE programma van de EU richt zich via het in-‐
nancieel te ondersteunen die in een stad naar keuze
strument MLEI – een vorm van Project Development As-‐
op wijkniveau hun eigen technologie testen. Er moeten
sistance -‐ op lokale (rest)warmteprojecten en andere
voordelen zijn voor burgers en de Europese Unie als
duurzame energieprojecten. Een publieke instelling
geheel. Behalve technologische innovatie is het toege-‐
(provincie, gemeente, gemeentelijk energiebedrijf,
staan dat de innovatie juist zit in nieuwe samenwer-‐
etc.) kan subsidie aanvragen voor technische assisten-‐
kingsvormen van verschillende partijen uit verschil-‐
tie. Dit betekent dat de subsidie wordt besteed aan het
lende sectoren.
LQKXUHQ YDQ H[SHUWV YRRU KHW YHUGHU XLWZHUNHQ YDQ GH
'H (8 ÀQDQFLHULQJ YRRU KHW GHPRQVWUDWLHSURMHFW NRPW
businesscase. Voorwaarde is dat de aanvrager kan aan-‐
pas rond als een complete projectaanvraag op tijd is
tonen dat de investeerders het project zullen realise-‐
ingediend en het contract met de Europese Commis-‐
ren als het haalbaar is (projecten moeten “bankable”
sie is uitonderhandeld. Dit vergt een inspanning van
zijn). De minimale investering moet tussen 5 en 50 mil-‐
het bedrijf en zijn Europese samenwerkingspartners.
joen zijn. Dit maakt het aantrekkelijk voor lokale over-‐
Ze moeten meedoen aan zeer competitieve calls for
heden in Nederland die kleinschalige projecten willen
proposals.
realiseren. De te ontvangen subsidie is een percentage
'DDUWHJHQRYHU VWDDW HHQ FR ÀQDQFLHULQJ WHU KRRJWH YDQ
van de investering. Er geldt een hefboomfactor van 15.
50 procent van de kosten van de demonstratie. Dit kan RSORSHQ WRW ]R·Q PLOMRHQ HXUR (8 FR ÀQDQFLHULQJ SHU project. Omdat het om demonstratieprojecten gaat zal
De gemeente Apeldoorn heeft met waterschap
een groot deel van het budget in één land worden be-‐
Veluwe en Essent Local Energy Solutions een Europese
steed. Als er onderzoek wordt uitgevoerd staat dat in
subsidie gekregen in het programma Sorcer
het teken van de demonstratie. Een van de minimum eisen is dat op lokale schaal reno-‐ vatie van woningen gecombineerd wordt met warmte/ koude netten en smart electricity distribution grids. Meer informatie: http://www.agentschapnl.nl/kp7 http://ec.europa.eu/energy/technology/initiatives/ smart_cities_en.htm
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
enetten ELENA regelingen bij Europese en nationale banken
overheden, provincies, etc. in deze tijd nog wel duur-‐ zame energieprojecten van de grond kunnen krijgen.
Naast de EU zijn een aantal grote en kleine banken
De subsidie wordt doorgaans gebruik voor het inhuren
in Europa geïnteresseerd in duurzame energieprojec-‐
van project assistentie, in de vorm van architecten,
ten. De Europese Investeringsbank (EIB) en de Duitse
technische ingenieursbureaus etc.
KfW Bankengruppe zijn voorbeelden, maar ook banken in Nederland willen het zeker weten als u een mooi
Maar uiteindelijk komt de subsidie terecht bij private
project heeft. Het stapelen/bundelen van projecten
partijen!
maakt dat kleine projecten gezamenlijk makkelijker passen binnen de kaders van een regeling. Bij de EIB
Meer informatie:
geldt een minimale investering van 50 miljoen euro en
http://www.agentschapnl.nl/programmas-‐
een hefboomfactor van 20 voor de subsidie.
regelingen/intelligent-‐energy-‐europe-‐iee http://ec.europa.eu/energy/intelligent/getting-‐
De aanvrager van de subsidie kan zijn eigen bank als
funds/pda/
investeerder gebruiken en is niet gebonden aan bij-‐
KWWS ZZZ HLE RUJ SURGXFWV HOHQD LQGH[
voorbeeld de EIB als investeringsmaatschappij. Het is
http://www.kfw.de/kfw/en/KfW_Group/About_KfW/
wel zo dat velen de kosten van lenen bij de EIB lager
Mission/Special_Tasks/ELENA_-‐_European_Local_
vinden dan elders.
ENergy_Assistance.jsp
Ook bij deze instrumenten via banken is gebleken dat
(XURSHDQ (QHUJ\ (IÀFLHQF\ )XQG
onderhandelingen met banken traag zijn en projecten
Deutsche Bank beheert het EEE-‐F. Er kunnen leningen,
pas een jaar(en) na de eerste aanvraag van start kun-‐
garanties etc. worden verstrekt. Projecten zijn van
nen gaan. Het delen van ervaring met bestaande pro-‐
publieke aard. Ook kan er project development as-‐
jecten (oa Stadsverwarming Purmerend) is daarom een
sistance gegeven worden voor projecten die het EEE-‐F
aanrader vanwegen het leereffect.
ÀQDQFLHUW (U JHOGW HHQ KHIERRPIDFWRU YDQ
Een publieke instelling moet de aanvrager zijn van
Meer informatie:
de subsidie. Dit is omdat men beredeneerd dat lokale
http://www.eeef.eu
+HW HHUVWH GRRU KHW ((( ) JHÀQDQFLHUGH energiebesparingsproject wordt door Johnson Controls gerealiseerd bij het Joods Museum in Berlijn. Het project levert een CO2-‐reductie op van 55 procent en het museum won hiermee de European Energy Services Initiative Award
NR 15. WINTER 2013
17
Volle zaal bij congres Vlaanderen De belangstelling voor warmtenetten in Vlaanderen
Naar een duidelijk beleidskader
was af te lezen aan het grote aantal deelnemers aan
Bart Martens, voorzitter van de commissie Leefmilieu
het congres op 23 november in Antwerpen. De organi-�
van het Vlaams Parlement, gaf vanuit de landelijke po-�
satoren hadden dan ook gekozen voor een heel breed
litiek een tiental aanbevelingen voor het overheidsbe-�
programma met de situatie en kansen in de glastuin-�
leid om warmtenetten te bevorderen:
bouw, de chemische industrie, de afvalverwerking en
1. opmaak van een Vlaamse warmteatlas
de stad Antwerpen.
2. maken van warmteplannen conform EED op basis
Ten aanzien van aanleg en beheer zijn in Vlaanderen alle mogelijkheden nog open. Op het congres dienden zich een paar belangrijke partijen aan. Paul Coomans YDQ ,QIUD[ OLHW ]LHQ GDW ZDUPWHQHWWHQ LQ KHW YHUOHQJGH
van deze atlas 3. EHSDOHQ YDQ QRRG]DNHOLMNH H[SORLWDWLHVWHXQ HQ investeringsbijdragen 4. restwarmtebenutting inbrengen in steunregeling
van elektriciteitsnetten en gasnetten liggen. Netbe-�
voor klimaatneutrale bedrijventerreinen
heerders zijn daarmee een logische partij voor warm-�
5. verplichte haalbaarheidsstudies warmte/
tenetten. Coomans ziet ook kansen voor warmte bij
koudenetten bij stadsontwikkeling en
smart grids. Met warmteneten kun je de stabiliteit van
bedrijventerreinen
het elektriciteitsnet verbeteren. Ben Segers van Dalkia presenteerde de mogelijkheden van het energiedienstenbedrijf (ESCO) bij warmte-� en
6. minimum energetisch rendement verplicht stellen bij (her)vergunning van afvalverbrandingsinstallaties
koudenetten. ESCO’s kunnen het niet alleen maar le-�
7. prijsregulering voor bescherming van consumenten
veren een meerwaarde door kennis en ervaring in een
8. stedenbouwkundige verordeningen met
grote organisatie. Dalkia beheert meer dan 800 warm-�
aansluitplicht voor warmtenetten en voorschriften
tenetten. Segers is er van overtuigd dat daar in de ko-�
voor centrale warmtevoorziening bij
mende jaren Vlaamse netten bij komen.
DSSDUWHPHQWHQĂ DWV ZLQNHOFHQWUD HWF
Heat Roadmap Europe 2050 (XURSD JDDW KHHO LQHIÀFLsQW RP PHW HQHUJLH GDW VWHO-� de Birger Lauersen, vice-�voorzitter van de vereniging Euroheat & Power. Er wordt voor een waarde van bijna
9. systeemgrenzen bij energieprestatieregeling opentrekken zodat ook energiebesparing buiten het gebouw meetelt. 10. voorbeeldfunctie overheid door aansluiten van overheidsgebouwen.
500 miljard euro aan warmte verspild. Met warmte-� en koudenetten kunnen die verliezen worden verminderd,
De voorstellen sluiten aan bij de nieuwe Europese
maar de warmtesector moet vechten tegen een aantal
ULFKWOLMQ YRRU HIĂ€FLsQW HQHUJLHJHEUXLN (('
hardnekkige vooroordelen. Bijvoorbeeld het idee dat emissie handel de problemen oplost of dat gebouwen
Presentaties op internet
in 2050 geen verwarming meer nodig hebben.
De presentaties zijn op de internetsite van ODE, het
De studie Heat Roadmap Europe 2050 is bedoeld om
secretariaat van Warmtenetwerk Vlaanderen:
deze vooroordelen te bestrijden en om te laten zien
http://ode.be/presentaties-�congres-�warmtenetwerk-�
dat distributie van warmte en koude tot wezenlijke be-�
vlaanderen
sparingen leiden en ook tot werkgelegenheid.
18
WARMTENETWERK MAGAZINE
Heat Roadmap 2050 op jaarcongres Euroheat in Wenen Op het 36e jaarcongres van Euroheat & Power wordt een plenaire sessie gewijd aan de Europese energieroute naar 2050: Energy Roadmap 2050, Mechtild WÜrsdÜrfer van de Europese Commissie Heat Roadmap 2050, professor Henrik Lund van universiteit Aalborg Cost-�Optimal Pathways for Future Buildings, Thomas Boermans van Ecofys New CHP & DHC Support in Germany, Frank May van Vattenfall. Het congres is op 27 en 28 mei 2013 met als gastheer Wien Energie. Het programma is te vinden op www.ehpcongress.org
Warmtenetten in Bosatlas van de energie Voor het eerst in haar geschiedenis heeft Bos-â€? atlas een atlas van de energie in Nederland ge-â€? maakt. Eind november verscheen deze nieuwe atlas in de boekhandel. De atlas van de ener-â€? gie is onderverdeeld in tien hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk behandelt de geschiedenis van houtkap, turfwinning en de ontdekking van olie-â€? en aardgasvelden. In het laatste hoofdstuk wordt een toekomstvisie gegeven. De stichting Warmtenetwerk heeft gepartici-â€? peerd in hoofdstuk zes ‘Energieproductie en – distributie. Dat hoofdstuk geeft een beeld van HOHNWULFLWHLWVQHWWHQ JDVQHWWHQ HQ ZDUPWHQHWWHQ HQ YDQ GH ROLHUDIĂ€QDJH HQ distributie van olie en benzine. Op de bladzijden van warmtedistributie staan onder andere een fraai principeschema van het groene warmtenet in de nieuwe dorpen Techum en Jabikswoude in de gemeente Leeu-â€? warden en een kaart met de toekomstvisie voor warmtenet-â€? ten in de provincie Zuid-â€?Holland. De fraai uitgevoerde Bosatlas van de energie is in de boekhandel te krijgen voor â‚Ź24,50
NR 15. WINTER 2013
19
Warmtenetwerk actief in EU-project BiogasHeat Warmtenetwerk is door het Europees technologie plat-‐
Euroheat & Power neemt deel aan het projectconsor-‐
form DHC+ gevraagd om haar kennis in te brengen in
tium met als taak het verspreiden van kennis. Er is al
het project BiogasHeat, dat wordt ondersteund door
een website www.biogasheat.org met daarop een
het programma ‘Intelligent Energy Europe’. BiogasHeat
twintigtal voorbeeldprojecten waaronder de Polder-‐
wil het gebruik van biogas als groene energiebron voor
wijk in Zeewolde.
warmtenetten bevorderen. In Nederland hebben we ervaring met dit onderwerp. In Zeewolde en Leeuwar-‐
20
den wordt al enkele jaren biogas van mestcovergisting
Biogaswarmte voor Amernet in Breda
gebruikt voor een warmtenet en in Apeldoorn biogas
Gemeente Breda, waterschap Brabantse Delta en
van rioolslib en slachtafval. Vorig jaar ging in Hengelo
Essent Local Energy Solutions hebben op 29 no-‐
een WKK op biogas uit GFT in bedrijf die warmte levert
vember een overeenkomst gesloten voor gebruik
aan het warmtenet van Enschede.
van restwarmte voor het warmtenet in de Haagse
Klaas de Jong nam op 16 november namens Warm-‐
Beemden. In de zomer van 2013 wil het waterschap
tenetwerk deel aan de eerste bijeenkomst van de ad-‐
een WKK op biogas verplaatsen naar deze wijk om
viesraad van BiogasHeat bij het Tsjechische centrum
de warmtelevering mogelijk te maken. Dit Groene
voor energiebesparing SEVEn in Praag.
Warmtestation wordt dan met een biogasleiding en
Projectcoördinator van BiogasHeat is Ilze Dzene van de
stroomkabel gekoppeld aan de rioolwaterzuivering
organisatie Ekodoma uit Letland.
Nieuwveer.
WARMTENETWERK MAGAZINE
Warmtenet met dubbele cascade De wijk Reeshof had de primeur voor Nederland met een warmtenet dat is aangesloten op de retour van het Amernet in Tilburg. Het Amernet is een traditi-� oneel net met een hoge watertemperatuur. De tem-� peratuur in de retourleiding naar de Amercentrale in Geertruidenberg is 70 oC. Dat is voldoende als aanvoertemperatuur voor een modern warmtenet in een nieuwbouwwijk zoals de Reeshof. Voor het com-� SOH[ )RUXP 5HHVKRI PHW ZRQLQJHQ ZLOGH PHQ nog een stap verder. Het door Evert Vrins Energie-� advies ontwikkelde concept behelsde een dubbele cascade van het warmtenet. De verwarming van de nieuwe woningen zou met water van 40 oC moeten werken.
Concept met innovatieve tapwatervoorziening
Voordelen van het nieuwe concept
Een zo laag mogelijke temperatuur van het verwar-�
verliezen in het warmtenet, verlaging van de pieklast
mingswater beperkt uiteraard de leidingverliezen en
door locale buffering en gebruik van locale duurzame
maakt het mogelijk om laagwaardige restwarmte te
energie.
gebruiken of het rendement van een warmtekracht-�
Uiteraard zorgt deze innovatieve warmwatervoorzie-�
centrale te verbeteren. Vanuit die gedachte werkt de
QLQJ YRRU HHQ H[WUD LQYHVWHULQJ WHQ RS]LFKWH YDQ GH
78 'UHVGHQ DDQ KHW RQGHU]RHNSURMHFW Âś/RZ([ 'LVWULFW
conventionele oplossing. Voor de meerinvesteringen
Heating’. Dat onderzoek heeft twee doelen, name-�
in het project kreeg WonenBreburg een subsidie van
lijk vermindering van netverliezen en uitbreiding van
Agentschap NL toegekend in het kader van de regeling
warmtenetten die op de normale aansluitmethode
UKP.
geen capaciteit meer beschikbaar hebben.
:RQHQ%UHEXUJ HQ (VVHQW /RFDO (QHUJ\ 6ROXWLRQV H[-�
Een warmtenet met heel lage aanvoertemperatuur
ploitant van het Amernet, besloten uiteindelijk van-�
vereist innovatie voor de tapwatervoorziening. Om
wege bouwplanning toch geen gebruik te maken van
besmetting van douchewater met legionella te vermij-�
het innovatieve concept.
den, is een aanvoertemperatuur van 70 oC in Nederland
Voordelen van dit concept zijn de lagere distributie-�
Evert Vrins ontwikkelde voor Forum Reeshof een con-�
Aantrekkelijk voor restwarmte en uitbreiding van netten
cept waarbij een collectieve tapwatervoorziening zorgt
Het concept met warmtenet op lage temperatuur en
voor de benodigde temperatuur. Zonnecollectoren en
collectieve warmtepompen voor tapwater heeft toe-�
een collectieve warmtepomp zorgen voor duurzame
komst. Het concept is aantrekkelijk wanneer de warm-�
warmte; een circulatienet met een warmtewisselaar
tebron een lage temperatuur heeft. Er is heel veel
per woning distribueert deze warmte.
restwarmte op een temperatuur van 40 oC beschikbaar.
verplicht.
Die temperatuur is voldoende voor verwarming van ge-� bouwen. Een net met direct gebruik van laagwaardige restwarmte of duurzame warmte maakt de gebouw-� verwarming bijna klimaatneutraal. De restwarmte kan dan als warmtebron dienen voor collectieve of indivi-� duele warmtepompen die tapwater van 60 oC maken. Het concept is ook een interessante optie bij warm-� tenetten die geen capaciteit meer beschikbaar hebben op de conventionele manier.
NR 15. WINTER 2013
21
Deelnemersoverzicht ([SORLWDQWHQ HQ ÀQDQFLHUV YDQ warmte/koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam AVR Van Gansewinkel Attero Bionerga Cofely Energy Solutions Cogas Duurzaam Dalkia ( 21 %HQHOX[ Eneco Warmte & Koude Essent Local Energy Solutions GETEC GMB Beheer HVCenergie IMOG Indaver ING Groen Financieringen IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge Milieuzorg Roeselaere en Menen(MIROM) Mijnwater Heerlen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie WarmCO2 Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-‐Suez Denys Dura Vermeer Ondergrondse Infra Feenstra Warmte Totaal Zorg GMB Beheer A. Hak West Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Joulz Marconi Oranje Nijkamp Aanneming Siers Leiding-‐ Montageprojecten Strukton Worksphere Van Gelder KLM VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten BTG Bioliquids Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Energie Systemen Dyka Ecompany (FRRQ ([HUJ\ 6ROXWLRQV GEA Grasso Geveke Technical Solutions Greenchoice Hermans Techniek HR Wooncomfort HSF ,VRSOXV %HQHOX[ Kamstrup
1 januari 2013
Kapp Nederland .RUH[ $LU 6HS Landis+Gyr LOGSTOR Nederland Lowara Nathan Group NIBE Energietechniek 3URÀOSODVW 3LSHV\VWHPV Redenko Rehau Samson Regeltechniek Spirotech SWEP TCB 7KHUPDÁH[ Timmerman EHS Van Marcke Projects :DWWV 0LFURÁH[ Weijers Waalwijk WILO Pompen WMS Warmtemeterservice Adviseurs en ingenieursbureaus Adviesbureau Wognum Agro Adviesburo Antea ARN Remondis Consulting Banning Advocaten Bird & Bird CarbonMatters CCS Cornelissen Consulting Services Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting De Klik DNV KEMA DOZ energieregie Driven By Values DWA installatie-‐ en energieadvies 3E Ecofys Ekwadraat Advies EnergyMatters E-‐STER Greenvis Energy Solutions Grontmij Nederland HDM Pipelines HoSt IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs Liandon Lievense RebelGroup Rotterdam Engineering Roukema Roos + Bijl Royal Haskoning RTB De Beijer T&A Survey Tauw Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra & Gudde VK Engineering
Universiteiten en kennisinstituten Avans Hogescholen Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool Hogeschool Zuyd KWR Water Cycle Research TNO TU Delft Universiteit van Gent Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-‐)Overheden Brabant Water Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Leeuwarden Gemeente Nijmegen Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports ,QIUD[ ISVAG POM West-‐Vlaanderen Provincie Gelderland Provincie Noord-‐Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-‐Holland Stad Antwerpen Stadsgewest Haaglanden Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Cogen Nederland Cogen Vlaanderen Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
250 miljoen Energiefonds Overijssel Het Energiefonds van de provincie Overijssel is of-‐ ÀFLHHO RSJHULFKW LQ QRYHPEHU HQ ]DO YDQDI MDQXDUL 2013 open zijn. Het beheer van het fonds van 250 miljoen Euro is ondergebracht bij ASN Bank die daar-‐ bij gaat samenwerken met Royal Haskoning. Duur-‐ zame warmte en koude en warmtenetten zijn voor Overijssel belangrijk onderdelen van de beoogde WUDQVLWLH QDDU HHQ GXXU]DPH HQ HIÀFLsQWH HQHUJLH-‐ voorziening. Belangstellenden kunnen zich via een contactformulier al aanmelden.
Colofon Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl Redactie Klaas de Jong Tjitske Ypma Jet Ceelen Willeke Brandsma Het artikel op bladzij 16-‐17 is geschreven door Kathrin Braun van Agentschap NL e-‐mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL -‐ 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Secretaris: Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam (Waternet) Voorzitter: Gijs de Man, Essent Local Energy Solutions Penningmeester: Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland Jan Rooijakkers: Vereniging Afvalbedrijven
Studiereis naar Parijs Warmtenetwerk organiseert in 2013 een studiereis naar Parijs. CPCU heeft in de Franse hoofdstad een groot warmtenet dat het equivalent van 460.000 wo-‐ ningen bedient. Het centrum van Parijs heeft ook een van de grootste koudenetten van Europa. In het bekken van Parijs heeft men al tientallen jaren erva-‐
Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris Vlaanderen: Francies van Gijzeghem Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL -‐ 1200 AB Hilversum Tel. 0031-‐35-‐6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-‐2-‐2188747
ring met winning van diepe aardwarmte. Momenteel worden er ongeveer vijf nieuwe geothermieprojec-‐ ten per jaar gerealiseerd. Vanwege ruimtegebrek zijn er bijzondere oplossingen te zien zoals een on-‐ dergrondse afvalverbrander en ondergrondse koude-‐ centrales direct aan de Seine. Genoeg aanleidingen voor een meerdaags bezoek. De inschrijving wordt aangekondigd in onze digitale nieuwsbrief. Als u die nog niet ontvangt, stuur dan een mailtje naar info@warmtenetwerk.nl
Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 15. WINTER 2013
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie