Stichting jason rusland magazine kleurenversie by Stichting Jason

RUSSISCHE CIVIL SOCIETY ✱ ✱ BEZOEK RUSLAND KAUKASUS ✱ INTERNATIONAAL RECHT ✱

CONFERENTIE NLRF2013

JASON MAGAZINE Inhoud Dit nummer is een speciale editie van JASON Magazine, het kwartaalblad van stichting JASON Hoofd- en eindredactie Christiaan Duinmaijer Kevin Klerx Natalia Kadenko

Inhoud

Redactie speciale editie Christiaan Duinmaijer Johannes Visser Pieter Rademakers Werner Kiel Vormgeving Lilian Timmers Yoram Otten Dagelijks Bestuur Voorzitter – Paul Derikx Vicevoorzitter – Kevin Klerx Secretaris – Werner Kiel Penningmeester – Lennard Eussen Hoofdredacteur – Christiaan Duinmaijer Activiteitencoördinator – Ralph-Friso Belksma PR & Acquisitie - Michiel Blomaard

Algemeen Bestuur Dr. Bart Beltman Dr. Francoise de Companjen Kolonel b.d. Marco Hekkens Drs. Mr. Simon Minks Drs. Pim van der Putten Mw. Marjolein de Ridder MA Mw. Elsa Schrier MA Dr. Niels van Willigen Kapitein-ter-zee mr. Niels Woudstra Raad van Advies Voorzitter – Dr. W.F. van Eekelen Prof. dr. J.Th.J. van den Berg Prof. dr. H. de Haan Luitenant-kolonel b.d. dr. M. de Haas Prof. drs. V. Halberstadt Generaal-majoor b.d. mr. drs. C. Homan Drs. D. Leurdijk R.W. Meines R.D. Praaning Mw. drs. L.F.M. Sprangers Prof. dr. A. van Staden Drs. L. Wecke

30 34

Adres Studentencentrum Plexus t.n.v. stichting JASON Kaiserstraat 25 2311 GN Leiden Telefoon: 071-527 7972 E-mail: info@stichtingjason.nl Website: www.stichtingjason.nl ISSN 0165-8336 Stichting JASON noch de redactie van JASON Magazine is verantwoordelijk voor de in de bijdragen weergegeven meningen Drukkerij Noordhoek, Aalsmeer

40 Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE

Voorwoord Beste Lezer,

JASON op bezoek bij de Russische beer - Johannes Visser

Russian Politics and Society: The Insiders’ Outsiders’ Review - Elena Terkhova

The Development of Civil Society in the Russian Federation - Honorata Mazepus

De strijd en de ontwikkeling van de civil society in postcommunistisch Rusland - Ceyda Karaca

Het Volkenrecht met Russisch dialect - Pieter Rademakers

Rusland en de Kaukasus - Werner Kiel

Geen einde in zicht - Kevin Klerx

JASON Conference on Dutch and Russian Peace and Security Relations - Christiaan Duinmaijer

Voor u ligt een speciale editie van het JASON Magazine, die volledig gericht is op het Nederland-Rusland jaar 2013. ‘Politiek en maatschappij’ vormde een belangrijke peiler van dit bewogen vriendschapsjaar en JASON droeg hieraan bij middels een aantal grote projecten. Een delegatie van zeven leden reisde in mei 2013 af naar Rusland en sprak er met verschillende vertegenwoordigers van ambassades, universiteiten, mensenrechtenorganisaties en denktanks teneinde een evenwichtiger beeld te vormen van de verhoudingen tussen Nederland en Rusland, met name op het gebied van internationale veiligheid. Tevens organiseerde JASON op 6 en 7 juni 2013 een grote conferentie in het Vredespaleis, waar de bilaterale relaties op het gebied van energie politiek, economie, veiligheidssamenwerking en mensenrechten van verschillende kanten werden belicht door specialisten van onder andere het Instituut Clingendael, NAVO, OPCW, Universiteit Leiden, het Ministerie van Buitenlands Zaken en Gasterra. In het kader van bovenstaande projecten deden JASON redacteuren dieper onderzoek naar Ruslands vaak omstreden beleid op het gebied van internationaal recht, mensenrechten en de internationale betrekkingen met onder andere de Kaukasus en het Midden-Oosten. Een reeks thema’s die niet los van elkaar te denken zijn: Ruslands starre houding in het slepende Syrië-conflict hangt rechtstreeks samen met de onrust op de noordelijke Kaukasus en Ruslands omstreden interpretatie van het internationaal recht met mensenrechten; denk bijvoorbeeld aan de aanklacht tegen de Greenpeace-activisten. Het was een bewogen, maar ook een succesvol jaar. De kennis die JASON opdeed gedurende dit jaar is verwerkt in dit magazine. Verschillende betrokkenen doen uitvoerig verslag van hun bevindingen tijdens de reis, conferentie en naar aanleiding van eigen onderzoek. Ik wens u dan ook veel leesplezier met deze speciale uitgave van JASON Magazine!

Werner Kiel Delegatielid NLRF2013 en secretaris van Stichting JASON

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Reis JASON

JASON op bezoek bij de Russische beer In mei 2012 bezochten zeven enthousiastelingen van JASON de Russische steden St. Petersburg en Moskou. Na een voorspoedige acclimatisering in St. Petersburg volgde snel daarop een druk programma dat in totaal zeven dagen zou duren, waarbij de JASON-delegatie zou spreken met diplomaten, ondernemers, journalisten, academici, medewerkers van mensenrechtenorganisaties, maar ook met de gewone Russische burger. JOHANNES VISSER

e toon werd gezet in de taxi richting het eerste bezoek aan het Nederlandse Instituut in St. Petersburg. De chauffeur stak een lofzang af over de regering Poetin en sprak schande van Amerikaans imperialisme en de 'westerse' militaire interventies in de Derde Wereld. Over Rusland en haar leiders geen kwaad woord, al erkende de beste man wel dat corruptie het grootste probleem is dat de Russische samenleving teistert. Bij het Nederlandse Instituut in St. Petersburg kreeg JASON meer te horen over de handelsbelangen tussen Rusland en Nederland. Wat maar weinige mensen weten, is dat Nederland een grote handelspartner van Rusland is en tot de top vijf van landen behoort waarmee Rusland zaken doet. Nederlandse bedrijven bouwen momenteel een dam in St. Petersburg, die de stad tegen overstromingen moet beschermen. Daarnaast wordt er innig samengewerkt op het gebied van de opslag en doorvoer in Nederland van Russisch aardgas. Ook politiek wordt Nederland door het Kremlin belangrijk geacht: we worden in Moskou gezien als een neutraal Europees land dat het Rusland niet al te moeilijk maakt in de internationale arena. Ondanks alle protesten op vaderlandse bodem tegen het Russische (anti-)homobeleid, speelt de 'koopman' ten koste van de 'domi-

nee’ een grote rol in het Nederlands buitenlands beleid. Ook wat betreft de protesten en demonstraties binnen Rusland deed de JASON-delegatie nieuwe inzichten op. Ondanks dat protesten tegen de regering Poetin met enige regelmaat worden onderdrukt en oppositieleiders worden gearresteerd, zijn er wel degelijk gevallen bekend waarbij demonstraties oogluikend werden toegelaten en daarna ook effectief waren. Als voorbeeld werd een uit de hand gelopen fietsdemonstratie genoemd, waaraan -tegen de verwachting in- duizenden mensen deelnamen; alsook een stevig protest tegen de sloop van een kinderziekenhuis, die uiteindelijk niet doorging. Het lijkt erop dat Russische burgers wel degelijk

In zijn ogen lijkt autoritarisme in de Russische aard te zitten hun onvrede kunnen uiten over lokaal onrecht, zolang de protesten geen bedreiging vormen voor de nationale politiek. Tenslotte werd er gesproken over de Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

bijdrage van de individuele Rus aan een democratische samenleving. Een gebrek aan denken op lange termijn op individueel, maar ook op politiek niveau kenschetst Rusland. Russen willen zoals iedereen een betere toekomst voor hun kinderen, maar men lijkt vaak niet verder te willen kijken dan de eigen (familie-)kring. Ambtenaren die door een nieuw geïnaugureerde politicus worden aangesteld, zijn voor de duur van de ambtsperiode van hun broodheer voornamelijk uit om zichzelf zo goed mogelijk te bedienen in plaats van de burger. Corruptie is daarmee op iedere politieke laag een nauwelijks uit te roeien probleem. Op het Nederlandse consulaat in St. Petersburg hadden de jongelingen van JASON een verassend open gesprek met een professor Lomagin van de Europese Universiteit van St. Petersburg, waarin hij aangaf dat Rusland gevaarlijk afhankelijk is van de olieen gasbaten en dat deze economische monocultuur een instabiele basis vormt voor de toekomst. Hij benoemde ook de corruptie in Rusland als een zeer groot probleem en onderstreepte het levensbelang van democratische hervormingen. Verder stelde hij dat in de handelsbetrekkingen tussen Rusland en China zijn vaderland meer afhankelijk is van China dan andersom. Rusland exporteert dan wel energie naar de gigantische Aziatische markt, alsook geavanceerd wapentuig maar de technologische achterstand wordt door China rap ingehaald. Tenslotte meldde de professor dat de grenzen van het Arctisch gebied een beklonken zaak was en dat hij niet verwachtte dat Rusland buitenom het internationaal zeerecht zou opereren om de geopolitieke belangen te verdedigen.

JASON MAGAZINE

▲ De JASON-delegatie voor standbeeld van Lenin op het Leninplein in St. Petersburg. V.l.n.r.: Pieter Rademakers, Johannes Visser, Ceyda Karaca, Francijna van Alphen, Werner Kiel, Kevin Klerx en Bas van Eybergen. Bron: Stichting JASON

JASON bezocht ook de mensenrechtenorganisatie Citizens' Watch in St. Petersburg. Met donkere wallen onder schichtig om zich heen kijkende ogen vertelde projectcoördinator Maria Razumovskaya over de grote druk waaronder de organisatie haar werk doet. Onder normale omstandigheden functioneren in het Rusland van vandaag is voor een mensenrechtenorganisatie volgens haar niet mogelijk. Het extreemrechts nationalisme is in Rusland in opkomst en wordt stilzwijgend gesteund door het Kremlin. Zoals bekend worden regelmatig homoseksuelen en mensen uit Centraal Azië doodgeslagen door skinheads die relatief vrij hun gang kunnen gaan. Organisaties, die voor de slachtoffers opkomen, zoals Citizens' Watch, worden thans vanuit diezelfde hoek bedreigd. Een ander probleem voor de organisatie is de recent aangenomen wet, waarbij mensenrechtengroepen zich moeten registreren als foreign agent wanneer ze donaties uit het buitenland ontvangen

en 'politieke activiteiten' ontplooien. Eenmaal geregistreerd is de organisatie een makkelijker doelwit voor het Ministerie van Justitie en kunnen haar werkzaamheden relatief arbitrair worden opgeschort of helemaal verboden op straffe van een hoge dwangsom. Citizens' Watch was niet van plan om zich te registreren, maar de mogelijkheid bestaat dat de organisatie op korte

landse consulaat vanwege het jaarlijkse Legal Forum, waar de vertegenwoordigers van het Internationale Strafhof en andere tribunalen aanwezig waren. De Nederlandse minister van Veiligheid en Justitie Ivo Opstelten kreeg de JASONdelegatie niet meer spreken, omdat hij de volgende dag pas in de stad zou arriveren en rond mindernacht de trein naar Moskou vertrok.

De geringe oplage vormt geen reële machtsbedreiging voor het Kremlin

Op de eerste dag in de Russische hoofdstad sprak JASON met Derk Sauer, de Nederlandse mediamagnaat in Moskou. Sauer was pertinent pessimistisch over een mogelijke democratisering van de Russische samenleving. In zijn ogen lijkt autoritarisme in de Russische aard te zitten. Allicht heeft dit te maken met de uitgestrektheid van het land en het onverbiddelijke klimaat. Misschien dat het komt door de gewelddadige historie van Rusland tijdens de tsarentijd en het communisme. In zijn biografie wordt Sauer geciteerd: “Russen en matiging gaan niet samen, dat zie je in alles terug.” Volgens hem is

termijn haar deuren moet sluiten. Op de laatste dag in St. Petersburg werd JASON uitgenodigd voor een receptie op de residentie van het NederStichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Reis JASON

▲ Het huidige Russische regime laat weinig ruimte voor protest. Bron: Rob Lee

het dan ook een grote vergissing om te denken dat Russen zich door Nederlanders de les laten lezen. Blijven hameren op een verbetering van de mensenrechten in Rusland zal volgens hem weinig uithalen. Zijn boodschap was weinig genuanceerd, maar dat is hem vergeven, gepokt en gemazeld als hij is. Hij is een van de weinige succesvolle buitenlandse ondernemers in het postcommunistische Rusland. Kort daarop bracht JASON een bezoek aan Memorial. Ook dit is een NGO onder grote druk van het Kremlin. De organisatie documenteert de gewelddadigheden die zijn begaan door de nazi's in Rusland, maar ook die van de opeenvolgende communistische regimes. De beelden en verhalen waren aangrijpend.

Johannes Visser is voormalig hoofdredacteur van JASON Magazine en studeerde Bestuurskunde aan universiteit Rotterdam. Hij liep stage bij instituut Clingendael en werkte als rijkstrainee bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Momenteel is hij met sabbatical.

Als NGO moet ook Memorial, hoewel volledig Russisch, zich inschrijven als foreign agent, wat zoveel inhoudt als dat het zichzelf het stigma landverrader laat opplakken. Het argument dat de NGO geen politieke activiteiten ontplooit, wordt door de autoriteiten niet gehoord. Bij het Carnegie Endowment, vergelijkbaar met het Nederlandse Clingendael Instituut, kreeg JASON van mevrouw Bubnova te horen dat klassieke paradigma's uit de internationale betrekkingen, zoals het realisme, liberalisme en critical theory, niet-Russisch waren. Volgens haar kan Rusland beter worden gezien als een huisvrouw op middelbare leeftijd met al haar grillen en ongemakken dan een Russische beer. Buitenstaanders zouden een meer serieuze poging moeten doen om Russen en Rusland in de wereld te begrijpen, overigens zonder dat zij verder uitwijdde over hoe dat dan moet. De Moscow Times, het voormalige geesteskind van Derk Sauer, is een van de weinige onafhankelijke media in Rusland. JASON sprak met hoofdredacteur Andrew McChesney die de groep verzekerde dat de krant nog steeds kan blijven bestaan zonder toe te hoeven geven aan druk vanuit het Kremlin. Dit lijkt aannemelijk, maar saillant detail is dat met een oplage van slechts 35.000 de krant vrijwel alleen wordt gelezen door buitenlandse diplomaten, expats en hoogopgeleide Russen die de Engelse taal machtig zijn. De geringe oplage vormt geen reële machtsbedreiging voor het Kremlin, Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

die het voortbestaan van de Moscow Times graag gebruikt om buitenlandse critici te wijzen op de 'persvrijheid' in Rusland. Op de voorlaatste dag bracht JASON een bezoek aan de Nederlandse viceambassadeur in Rusland die recent in het nieuws was geweest vanwege een politiek georiënteerd incident, waarbij onbekenden hem aanvielen in zijn eigen huis. Hij benadrukte dat de banden tussen Nederland en Rusland goed zijn en benoemde de kansen voor het Nederlandse bedrijven aldaar. Wat betreft de NAVO nuanceerde hij de

JASON MAGAZINE ◄ De imposante st. Basilkathedraal en Rode Plein in Moskou zijn symbool voor de supermacht Rusland. Bron: Ed Yourdon

SUMMARY

De author describes the trip that seven members of JASON Institute made to St. Petersburg and Moscow. During their stay, they talked with different members of Russian institutes, think tanks and NGO’s as well as Dutch diplomats, journalists and media moguls. They heard that corruption is a big problem in Russia as well as its dependency on oil and gas. Furthermore, the Putin Government does not allow any challenge to its authority, whether in the form of protests or NGO’s. However, most Russians only protest against problems in their direct environment and Derk Sauer even suggested that authoritarianism is part of the Russian soul. Finally, it became clear that Russia is aware of its stature in international politics, but is often practical in its relations. One of the speakers described Russia as a middle-aged housewife with her own habits and quirks.

negatieve houding van Rusland. Voor de bühne is Rusland fel tegenstander van het NAVO-optreden in de wereld, maar achter de schermen zijn de Russen maar wat al te blij met de NAVO in Afghanistan vanwege onder meer de grote drugsexport vanuit het land. Hij schetste een sober beeld over de staat van de Russische samenleving, maar zei wel optimistisch te zijn. Hij zag vooruitgang, een groeiende en meer zelfbewuste middenklasse die steeds meer van zich laat horen. Als laatste sprak JASON met Olaf Koens, Ruslandcorrespondent voor

RTL Nieuws. Koens benoemde de harde overlevingsmentaliteit van veel Russen, welke door veel buitenstaanders niet wordt begrepen. Na de val van het communisme en het wegvallen van het model van verzorging van wieg tot graf, is het voor de bevolking een kwestie van 'pakken wat je pakken kan', waarbij minder ethische middelen vaak niet worden geschuwd. Als correspondent heeft Koens een unieke inkijk in de Russische wereld. In de internationale arena is volgens hem trots en het voorkomen van gezichtsverlies het grootste Russische belang. Dit Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

is terug te zien in het geval van Syrië, waar geen deal mogelijk is zonder Rusland. Voorafgaand aan het bezoek van JASON aan Rusland waren alle relevante regeringsleiders op 'audiëntie' bij Poetin geweest, vooral om te bewijzen hoe belangrijk de bijdrage van Rusland bij een oplossing van het conflict wordt gevonden. Deze nationale trots en de wens om als sterk in de wereld gezien willen worden, is terug te zien aan de architectuur in het centrum van de hoofdstad, waar JASON op de laatste dag heeft rondgewandeld. Het imposante Rode Plein en Kremlin, de musea en theaters getuigen van een trotse natie en een voormalige supermacht die de wereld toont dat het er nog bij hoort. JASON is zich er van bewust dat Moskou en St. Petersburg geen goede weergave zijn van Rusland. Integendeel, beide steden zijn relatief welvarend en kennen een lage werkeloosheid, en geven daarom een vertekend beeld van het land dat met grote sociaaleconomische problemen kampt. Desalniettemin is het van grote waarde geweest om diverse actoren te spreken die werkzaam zijn in het politieke en diplomatieke speelveld, alsook de journalistiek en de mensenrechten. 7

JASON MAGAZINE Politics & Society

Russian Politics and Society: The Insiders’ Outsiders’ Review

▲ Growing material welfare in Russia let a growing interest in culture and education at the beginning of this century. This led to the foundation of Strelka in 2010. Source: Strelka Institute for Media, Architecture and Design

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Politics & Society

On 6 and 7 June 2013, The Hague hosted one of the events on international security, which are frequently organized by JASON Institute. This time the international City of Peace and Justice recollected its historical connections with Russia, from mission of Peter the Great through the first Peace Conference on the Dutch soil - initiated by the Russian tsar Nicholas II - to the Dutch-Russian bilateral year 2013, to welcome a conference on ‘The Netherlands & Russia in International Peace & Security Relations’. Following the JASON Institute’s visit to Russia, its former editor-in-chief Johannes Visser spoke at the conference to present his observations and findings on Russian politics and society from the Dutch perspective. In order to maintain this chain of Dutch-Russian connections we’ve come up with the idea to give the Russian view on JASON’s observations and findings: you may find one running through this article.1 ELENA TERKHOVA

he Netherlands-Russia bilateral year, planned as early as in 2009 after the official visit of then Russia’s President Dmitry Medvedev, seems to be scheduled for 2013 quite at the right time for the Russian society. The parliamentary and presidential elections of 2011 and 2012 and the subsequent turmoil seemed to be over, if not forgotten. The Sochi 2014 Winter Olympics are yet to come. This leaves the public attention free to turn its attention to culture. Certainly, bilateral years are no news and go on alongside with other flagship events, but the Russian society of 2013 has some more features which can be described as favorable to cultural developments. “Collectivist individualism”, as noted in Russia by JASON, values independence and self-reliance, which in turn demand high level of intellect and resourcefulness. Around the 90’s the population’s will to use social lifts and reach higher levels of material welfare has created immense demand for education, with universities opening in numbers and new technologies providing ways for non-formal learning. The 00’s saw the advancement of Russianbased internet resources devoted to education and culture, stirring up of art centers, exhibitions and museums and a fashion to attend lectures and learn languages. The Russian creative class was establishing itself. The ‘kids of the nineties’, now students, are hardly unaware of institutions as Strelka Institute for Media, Architecture and Design, Theory & Practice of Moscow (nonformal education), Hopes and Fears (entrepreneurship), or The Village (city people, events and places). The 10’s are

experiencing ever new trends in creative class development: the individuals’ sense of connection to the city in which they are, and endless talks about urban communities, urban networks, urban images and urban-anything-else. Especially in big cities, this creative class sees itself as the ‘other elite’, shaping the future of the country and their own. Rightly observed by JASON team, these elite have “no appetite for another revolution”, although working under conditions of “economic freedom and political restrictions”.

The 00’s saw the advancement of Russian-based internet resources devoted to education and culture Nonetheless, we should not forget that the ‘creative class’ constitutes big shares of society in huge economic centers (i.e. Moscow and Saint-Petersburg) that need talent and skills for development and growth. Reputedly, the slogan for Moscow’s hypothetical brand strategy could sound like ‘The City of Chances’, or jestingly the ‘Russian Vatican’ – quasi-state in a state accumulating funds, power and people. Creative class domination is not so overwhelming in non-capital cities and regions, neither Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

typical is the “collectivist individualism”. “Political restrictions” and “no wish for revolution” remain true to the regional realities and the “Russian soul” suggests that ‘hope (for the good) dies last of all’.2 ‘Inter-national’ Politics Although not inclined to revolutionary moods, Russian people now have the voice which may be not listened to, but is yet heard. Interestingly, the role of traditional media involved cannot be underestimated in contrast to social media. The independent TV channel Dozhd, with generally respected journalists and prominent intellectuals flashing by, frequently spurs up poignant political discussions. Dozhd programs covered the 2011 protests against the alleged vote rigging, discussed the 2012 bill against propaganda of homosexuality among minors, and spoke on the 2013 ‘foreign agents’ law applicable to NGOs. The commentaries were different, often with a share of bitter criticism and indignation concerning the parliamentary initiatives. Opinions expressed in social media by the public figures, bloggers, the creative class, or anyone concerned - liberal or traditionalist in thinking - were even more trenchant. Seemingly, the thing which has been constantly overlooked in the public row is the irrational trend in Russian domestic politics, which is at times determined by the country’s international action and reaction and not the other way round. One of the controversial examples is the federal law of Russian Federation ‘On Sanctions for Individuals Violating Fundamental Human

JASON MAGAZINE ► Under Putin Russia’s domestic politics seems to be often guided by its external politics. Source: Lyalka

Rights and Freedoms of the Citizens of the Russian Federation’ (in force since January 1, 2013), banning entry to Russia and prescribing seizure of assets to citizens of other countries having violated the Russian citizens’ rights.3 Nicknamed as the ‘Dima Yakovlev’ law after the Russian orphan who was adopted by US citizens and died of their culpable negligence, the bill got reputed as imposing a ban on the US citizens to adopt Russian children. The law was openly positioned by the Duma deputies, Vladimir Putin and other official representatives of the Kremlin as the Russian response to the US ‘Magnitsky Act’, banning the entry of a number of Russian officials to the United States.4 In mid-2013, this case is not the top of news in Russia. Yet the law is in force and the ‘reaction policy’ is part of another trend which is blamed by the liberal-minded as the search for an external enemy and attempts to gain inner public support and legitimize domestic authoritarianism. East or West - ‘Own Way’ is Best

On the other hand, steps in Russian politics out of the limelight are often strategically wise and concordant to the Russian Foreign Policy Concept 2013, congruous to the previous 2008 Concept.5 These steps include stable cooperation with the West and the use of international platforms on Europe and beyond. The first step highlights positively the existing relations with Germany, France, Italy and the Netherlands, while the second is implemented by obtaining a membership in the World Trade Organization and by joining the Organization of Economic Cooperation and Development. CooStichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Politics & Society

▲ Park in Yaroslavl. This city is part of Moscow’s Golden Circle, a ring of historic and monumental cities. Source: World Wide Gifts

peration with the West is very practical in character, as it involves either interests of security (such as the RussiaNATO cooperation on Afghanistan), or economic, ecological and developmental interests (for instance, the Arctic cooperation, as noted by JASON). What is new about the Foreign Policy Concept 2013, is the acknowledgement of the possible influence of soft power on international relations and – more dramatic - the vision that original inner Russian values should be defended and

projected across borders. The message which the document conveys, is identical to JASON’s observation on Russian policy: “Russia is NOT like the West”. However, the Foreign Policy Concept is marked by the presence of domestic policy goals (such as modernization) to be reached through cooperation with other actors on the international stage, especially with European and Atlantic states. This means Russia may see things

Elena Terekhova is student in European and International Project Management at the University of Nantes, France. Graduate in International Relations from Ulyanovsk State University, Russia and regional representative (2011-2013) and project manager (2013) for the Information Centre for International Security (Volgograd, Russia). She is interested in event management, cross-cultural communication, city diplomacy and city branding.

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

differently, but this neither implies total divergence of interests, nor blocks dialogue and cooperation. The thesis “Russia is not like the West” may be loosely interpreted in relation to different political issues, but the ‘western euphoria’ of the nineties is long ago over and modern Russia is not questioning itself whether it is ‘like’ the West or the East. Rather it is trying to establish itself as an independent power in a multi-polar system. Incidentally, Russia is in 2013 ample and active as ever before in Eastern organizations. Russian-Chinese relations fit well into the concept of multi-polarity and JASON’s thesis of “Frenemy China” appears too sharply defined. Certainly, Russia and China have several competing interests (i.e. political and economic influence in ASEAN countries) and experience security concerns (i.e. about border regions), yet the ‘friendship’ component dominates. The common grounds for cooperation

JASON MAGAZINE ◄ The Russian Orthodox Church forms a symbol of the unified Russian values as well as a factor of dissent. Source: Rob Lee

ENDNOTES

JASON’s ideas will appear throughout the text between double quotation marks 2 Russian proverb 3 Rossiyskaya Gazeta, Federal'nyy zakon ot 28 dekabrya 2012 g. N 272-FZ "O merakh vozdeystviya na lits, prichastnykh k narusheniyam osnovopolagayushchikh prav i svobod cheloveka, prav i svobod grazhdan Rossiyskoy Federatsii" (Federal law of Russian Federation no. 272-FZ of 2012-12-28 ‘On Sanctions for Individuals Violating Fundamental Human Rights and Freedoms of the Citizens of the Russian Federation’), 28 December 2012: www.rg.ru/2012/12/29/zakon-dok.html 4 The Magnisky Act is officially known as Russia and Moldova Jackson-Vanik Repeal and Sergei Magnitsky Rule of Law Accountability Act of 2012 (http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/ z?c112:H.R.6156); Lenta.ru, Kreml' otkazalsya obsuzhdat' s SSHA svoi otnosheniya s oppozitsiyey (Kremlin refuses to discuss with the US its relations with the opposition), 25 January 2013: http://lenta.ru/news/2013/01/25/ peskov/ 5 Russian Ministry of Foreign Affairs, Concept of the Foreign Policy of the Russian Federation, 18 February 2013: www.mid.ru/bdomp/brp_4.nsf/e78a48 070f128a7b43256999005bcbb3/76389f ec168189ed44257b2e0039b16d!Open Document 6 Members of the Shanghai Cooperation Organization are China, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Russia, Tajikistan, and Uzbekistan 7 Dr. Marcel de Haas’ speech at ‘Panel 3: Security Policy and Cooperation’ during the conference ‘The Netherlands & Russia in International Peace & Security Relations’ on June 6, 2013 in The Hague. 1

Whether “Russian global politics is irrational or realist?”, I would conclude that it is both having been cemented by the two states’ membership and leading role in the Shanghai Cooperation Organization (SCO).6 Originally intended to be the mutual security organization, the SCO is not a military alliance. Characterized by Dr. Marcel de Haas, Russia security expert at Clingendael Institute, as the ‘Russian EU’, the SCO deals more with soft security and provides a platform for RussianChinese cooperation and coordination of actors’ activities in the region.7

THe Answer Answering JASON’s question, whether “Russian global politics is irrational or realist?”, I would conclude that it is both. Irrational in attempts to cast resonant responses to the world by claiming ‘own unified ways and values’, while facing disaccord at home. Realist in cooperating with major players, taking a multi-vector approach and, finally, gradually withdrawing from the ‘zerosum’ attitude, which is much blamed on Russian politics and mentality. This attempt to cast more light on Russian politics and society does not answer JASON’s rhetoric question and is certainly not intended to provide you with the ready-made understanding of Russia. It is the viewpoint which was conceived with another aim, the one truly concordant to the aims of any bilateral year: to leave you with more questions, than answers; to get you interested; to make you feel involved. Just like the JASON team and like the author of this piece. Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Civil Society

▲The Russian conscript army is plagued by physical abuse. This problem is addressed by the Soldiers’ Mothers with some success. Source: Tatiana Bulyonkova

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE

The Development of Civil Society in the

Russian Federation Since the collapse of the Soviet Union in 1991, Russian civil society has been considered very weak and un-institutionalised. Scholars and international institutions have identified the legacy of the communist past as one of the main causes for the lack of strong civic involvement. This gloomy picture of Russians as passive citizens who are unwilling to participate in the political life of their country has recently been contrasted by the wave of protests and sudden social mobilization in the aftermath of elections to the State Duma in December 2011. In this article, I will explore the development of civil society in the Russian Federation and the current state-society relations. To understand present tendencies, I will discuss the reaction of the Kremlin to the wave of protests in the post-Soviet region and the means used to control the growth of opposition in Russia. Moreover, I will analyse the reasons and consequences of the 2011-2012 wave of protests in Russia. HONORATA MAZEPUS

ivil society is one of many fuzzy concepts in political science. From Cicero and Aristotle to Hume and other Scottish Enlightenment thinkers, civil society has been a synonym of the (civilized) state.1 In contrast, in 19th century European political thought, civil society began to be understood as a sphere of human activity separate from the state. Currently, in line with the works of Alexis de Toqueville, Samuel Huntington and Robert Putnam, autonomous civil society is closely related with (and seen as contributing to) the development of liberal democracy and modernisation.2 The revival of the concept in political science and its democratic connotation came with the third wave of democratisation in Latin America and Central and Eastern Europe. In this period civil society started to be associated with movements like Solidarity, i.e. movements that ignited the transition away from authoritarian or other form of oppressive state.

In today’s understanding civil society occupies a position between the state and the individual and – in opposition to political society – is not oriented towards seizing state power. So civil society is “the realm of organized social life that is voluntary, self-generating, (largely) self-supporting and autonomous from the state, and bound by a legal order or set of shared rules”.3 This definition implies that civil society either functions within a democratic form of government or strives for the democratisation of a non-democratic government. In practice, the picture of civil society is not so clear-cut. International civil society, including famous human rights organisations - like the Helsinki Committee for Human Rights, Amnesty International, Human Rights Watch, and Reporters Without Borders to name but a few - associate civil society with a set of liberal values, including freedom of information, tolerance for Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

other religions, sexual orientations and races, gender equality, and political freedoms and rights. However, this association does not encompass all types of goals that civil society and citizen mobilization pursue. A wave of protests has been spreading around the world since 2010. The Arab Spring that started in Tunisia in December 2010 spilled over to Egypt, Libya and other Arab countries. In addition, there has been the Occupy Wall Street movement (September 2011), the Chilean student protests (2010-2012), the Russian protests against fraudulent elections and return of Putin to power (20112012), the Taksim Gezi Park protest against president Erdogan in Turkey (May 2013), the demonstrations in Brazil during the Confederation Cup (June 2013), the protest against corrupt government in Bulgaria (June 2013) and the protests that led to the deposal of president Morsi in Egypt (July 2013). These examples show that civic engagement is not constrained to a 15

JASON MAGAZINE Civil Society ◄ Demonstration by Nashi in January 2012. Nashi is the largest Russian youth movement created by the government. Source: Inmediahk

▲ Alexei Navalny was charged by the Russian government with embezzlement, but in the end he was allowed to participate in the 2013 Moscow mayoral elections, winning 27.24% of the votes. Source: Dmitri Brechalov

specific region and occurs under various regime types. They also show that citizens that are involved in uprisings and demonstrations, have diverse goals that often are supported only by a section of society and do not necessarily fit within the set of liberal democratic values. Moreover, despite the theoretical assumption that civil society does not aim to seize power, these examples illustrate that the goal of civic mobilization, including civil society organisations, can

be to take over state power or to change the political system. Older examples of this are Czechoslovakia and Poland, where the leaders of the anti-authoritarian movements, Vaclav Havel and Lech Wałęsa, became the first elected presidents of their countries after the collapse of the communist system in 1989. So the concept of civil society becomes somewhat blurred when moving from theory to practice and from established liberal democracies to other political contexts, be it states in tran-

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE

sition to democracy, hybrid regimes, or authoritarian systems.4 Russian civil society and civic mobilization function within a political regime that combines elements of democracy (e.g., elections, constitutional division of governmental powers, multi-party system) with elements of an authoritarian regime (e.g., centralisation of power in the hands of one leader, limiting development of opposition and preventing their access to power, control over most influential media outlets by incumbents). Therefore the liberal-democratic construct of civil society is not completely suitable to understand current state-society relations in Russia. Civil Society after the USSR Russian civil society after the fall of the Soviet Union did not develop as a force to solve community problems or to balance the state power. Very low organisational membership (i.e. the proportion or number of citizens belonging to civic organisations) in post-communist countries in comparison to old democratic regimes and post-authoritarian regimes in Latin America is to a large extent a legacy of communist state-society relations. Under the communist regime autonomous movements were not allowed. There was no pluralism of associations, ideologies, or political orientations and the regime forced people to participate in state-based communist organisations.5 Any kind of opposition to state policy was persecuted in the Soviet Union. As a consequence, after the Berlin Wall had come down, many new NGOs that started their work in Russia throughout the 1990s, did not have the knowledge of the functioning of the voluntary sector and did not have much support amongst citizens. Russians avoided participating in civil society because they associated it with ‘forced voluntarism’ under communism which made them distrustful of any form of institutionalised activity.6 In addition, the Russian state did not actively promote civil society and did not encourage NGOs though policies or funding. The lack of interest in participation in formalized associations continued through the 2000s. Levada-Center reports showed that organisational membership of Russians does not ex-

ceed 5% of the population, citizens are not interested in joining mass demonstrations and in general do not believe that their actions can have any influence on politics.7 This does not mean that protests did not occur in Russia at all. They did take place, especially in the face of concrete local issues and in the form of workers’ strikes.8 Moreover, the functioning of civil society organisations, although not easy, has been possible. Examples include activities of Memorial, Golos, Baikal Wave, Helsinki Foundation for Human Rights, and Committees of Soldiers’ Mothers.

If the values are recognized by Russian society at large, a civic association has a larger chance of success Furthermore, Western donors provided funding to organisations based in Russia to encourage development of civil society as a necessary condition for successful democratisation. However, the effects of foreign assistance have been ambivalent. On the one hand, foreign civil society organisations provided equipment and know-how, which increased the capacity of grass-roots actors. On the other hand, the relations between Western donors and recipients of aid were frequently unequal. NGOs did not focus enough on expanding their membership and became an elitist group. The activities of Russian organisations in many cases reflected the goals and values of the donors rather than the needs of Russian citizens.9 Regarding the values of donor organisations and the values of Russian citizens, there seems to be a link between the type of values and norms that organisations try to support and popularize and their success. If the values are recognized by Russian society at large, a civic association has a larger chance of success. For example, Soldiers’ Mothers accomplisStichting JASON ✱ Rusland Magazine

hed a lot in their fight against the physical violence in the Russian conscription army, a problem with which many identified. However, NGOs promoting gender equality and feminism—norms detached from the Russian public— didn’t achieve high social response.10 Civil Society under Putin’s Rule Since Vladimir Putin’s first presidential term (2000-2004), civic involvement never escalated to such an extent that it could balance the state or in any way endanger the regime. However, despite the general apathy of society and high support for Putin himself, the state approach towards civil society changed with a wave of ‘colour revolutions’ in the post-communist region that affected Georgia (Rose revolution 2003), Ukraine (Orange revolution 2004) and Kyrgyzstan (Tulip revolution 2005). The success of protests against electoral fraud that led to the change of power in particularly Georgia and Ukraine, triggered a series of actions from the Russian state that aimed at “insulating Russia from the orange virus.”11 In fear of the spreading of protest mood on the Russian territory, Putin undertook a new strategy with regard to civil society and developed a vigilant approach towards NGOs. The main idea behind Putin’s civil society design is that civil society should be strongly coupled to the idea of state sovereignty and unity.12 NGOs should encourage patriotism and not represent the interests of foreign countries. To achieve this shift in the role of civil society, Putin’s team started to build a network of state-founded institutions, mobilised youth NGOs to counter opposition and imposed legal restrictions on oppositional organisations and movements. The Public Chamber of the Russian Federation (PCRF), founded in 2005, is an example of a state-run institution officially aimed at encouraging cooperation between civil society and state institutions. Most of its members are chosen by the president and one of the functions of the PCRF is to allocate state funding to NGOs. Despite PCRF’s achievements in some fields related to social welfare, the effectiveness of this institution in 17

JASON MAGAZINE Civil Society ► Defenders of Khimki Forest campaigned in 2010 and 2011 against the construction of a freeway through the middle of the forest. Their protests were sometimes met with violence by the police and unknown thugs. Source: Daniel Beilinson

encouraging civic activism is small and it is perceived as an institution without influence.13 According to a survey from January 2012, 53% of respondents did not hear anything about this institution and 28% believed it to be an empty institution without any influence.14 Moreover, observers and human rights activists perceive it as a highly political body that permits only activities in line with state-policy and helps to co-opt and neutralise key players within civil society.15 This is in line with the vision of civil society promoted by the Kremlin that defines it not as “a messy arena of competing societal interests, but rather as a coherent, ordered space where individuals assist the state in the interest of the whole.”16 Another element of Putin’s vision of civil society was mobilisation of youth movements. Putin’s staff created proKremlin organisations to promote Russia’s sovereignty and conservative and patriotic values. These youth organisations regularly discredited opposition as agents of the West and blamed NGOs that receive funding from abroad for betraying Russia and Russians. Nashi was the largest and most influential youth movement of this type and had 300 000 members in 2007/2008.17 Nashi was set up in the aftermath of the colour revolutions to stop the ‘orange threat’ and since then its members have been regularly present in the streets to support Putin and counter opposition protests. Moreover, some members of Nashi perceive participation in the movement as a means of career advancement.18 Categorizing Nashi as a civil society organisation in the classical sense is problematic because of its relation to the state, the use of violence and intimidation against unlike-minded activists, and the mission to exclude opposition from participating in political life.19 However, the voluntary participation and presence of Nashi in the space of civil society makes it an element of Russian (non-democratic) civil society. In addition to building civil society institutions and youth movements, the Kremlin introduced stricter registration and funding regulation for NGOs. New legislation made it harder for organisations with foreign funding to register at the Ministry of Justice, espe18

cially if their activities were interpreted as “a threat to the sovereignty, political independence (…), and national interests of the Russian Federation.”20 Foreign NGOs were obliged under the new law to provide extensive reports of their activities and budgets, which increased their administrative costs and prevented many organisations from registering. Establishing a strong presence of the state in civil society through founding organisations, discrediting opposition movements and popularizing a vision of unanimous civic activism led to the appropriation of Russian civil society by the state. While a strong focus on Russian values and national interest might have positive effects on civic engagement and might strengthen civil society, it is not encouraging the main conditions for democratisation: pluralism and consensus building. Protest Wave and New Developments Despite the above mentioned efforts of the authorities to control civil society in Russia, starting on 5 December 2011 tens of thousands of Russians on many occasions took to the streets to protest against electoral fraud, against Putin and the ruling party and disrespect for the role of citizens in the political process. For the first time since 19901991 such a large number of Russians protested against the political situation in their country. The protest mobiliza-

NGOs should encourage patriotism and not represent the interests of foreign countries tion did not call for a revolution or a revision of the political system and it attracted people from the entire political spectrum—from extreme left to extreme right (the majority of protesters, however, were young, educated, financially independent from the state, and held liberal-democratic views).21 Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

Although Putin was one of the main objects of the protesters’ discontent, he won the presidential elections in May 2012 and initiated new actions to control civil society and protest movement. The protests had positive effects on both the political and social spheres. First, the protests lead to changes in electoral and party legislation: the demands for registering a political party were made easier and the threshold for the State Duma was lowered from 7 to 5%. Second, the protesters and their leaders learnt how to organize, how to handle peaceful mass demonstrations, and how to use the Internet and social media to mobilize people. The strongest individual of the protests, Alexei Navalny, rose to the status of a political leader who can attract various oppositional views (from liberals to nationalists). He proved his political skills and potential in the September 2013

JASON MAGAZINE

Moscow mayoral elections. Despite his defeat in the run for the mayor’s office, Navalny managed to conduct the first modern electoral campaign in the history of the Russian Federation and achieved unexpectedly high result. More importantly, he won a ‘moral victory’ and won over and trained many volunteers who aspire to challenge the political status-quo in Russia.22 Also, during the protests citizens showed the authorities that they are not afraid to criticise the state and demonstrate their discontent in the streets. Previous cases of mobilisations were mainly initiatives to solve problems directly affecting the individuals involved (e.g., Defenders of the Khimki Forest, protests against monetization of social benefits),23 whereas the recent protests proved that citizens recognized the need to protect political rights.

Moreover, the authorities introduced several projects in the sphere of statecivil society relations after the protests. These projects are designed to channel

The protests had positive effects on both the political and social spheres views and expertise from (civil) society to state institutions. One of the projects is the ‘Russian civic initiative’—a website on which Russian citizens can post initiatives for consideration by the state institutions.24 If an initiative collects 100,000 votes, it should be considered by the authorities. So far it is difficult to judge the bona fides of this Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

mechanism, because only two initiatives reached that number of votes. New proof might be available soon, as an initiative of one of the main protest leaders, Alexey Navalny, achieved the threshold and therefore has to be put under consideration. This is an initiative limiting the price of cars that state officials can purchase. Another new project, Open Government, encourages civil society to provide expertise and monitor the work of government. 25 Both projects fit with Putin’s vision of civil society. However, the protests had also negative consequences. First of all, the main protest demand—to have new elections for the State Duma—was not met, which gave a discouraging signal to some citizens. Second, the Kremlin and the State Duma introduced laws that restrict public assembly rights through high fines and limit the possibility of 19

JASON MAGAZINE Civil Society ◄ Despite the crackdown of the Russian government on NGOs, it fails to contain public discontent. Source: Evgeniy Isaev

of inspections and punishments for Russian oppositional organisations is “the worst crackdown since the Soviet era.”27

foreign funding for NGOs. Moreover, efforts to discredit liberal and democratic organisations started immediately after the first protest. The new law on civil society forces any NGO conducting political activity and receiving foreign funding to register as a ‘foreign agent’—a name with a strong pejorative association among Russian public, an equivalent of ‘spy’.26 A vague definition of political activity allowed the Ministry of Justice to qualify grass-root organisations like Golos (an organisation monitoring the fairness of electoral process), Memorial (a human rights organisation) and

Levada-Center (a polling and sociological research organisation) as foreign agents and courts fined some of them

However, the protests had also negative consequences for refusing to register as such. Amnesty International and Human Rights watch report that the current wave

Honorata Mazepus is PhD Candidate at Leiden University. She conducts research on political legitimacy of nondemocratic regimes with a focus on the political system of the Russian Federation. She studied International Relations and Russian Studies in Poland (Adam Mickiewicz University in Poznan) and the Netherlands (Groningen University), as well as political science research methodology in the UK (University of Bristol). She was an intern at Irkutsk State University in Russia. Honorata taught BA courses on Russian Politics (Russian Studies) and Configuring the World (International Studies) at Leiden University.

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

Putin initiated a rhetorical attack on oppositional NGOs by insulting the protesters and their leaders. Already from the start of the protest wave, the state-controlled media discredited the opposition and democratic NGOs by presenting them as foreign puppets that have no roots in Russian society, are sponsored by the West and represent Western views and interests.28 The rhetorical offensive was strengthened by members of Nashi taking to the streets to support the regime and appropriating the calls for clean elections. In addition, Putin claimed that the presence of opposition protest is a proof of democracy in Russia.29 A recent survey by the Levada-Center showed that a majority of respondents share the negative vision of NGOs that receive foreign funding and support the law on ‘foreign agents’.30 In this sense, the campaign of Putin against oppositional NGOs can be interpreted as effective. As a result of the new regulations and strong anti-opposition rhetoric, democratic and liberal NGOs have to face not only an unfriendly state, but also an unfriendly society. Conclusion Despite the state’s efforts to control civil society and civic mobilisation, the recent wave of protests in Russia shows that there is a growing middle class that is willing to organize in the name of protecting citizens’ democratic rights. It seems, however, that at the moment there are two forces present in Russian civil society: those who agree with the Kremlin’s agenda of making civil society an instrument to realize state policies and those who long for liberalisation and systemic change. The strong presence of the state within the ‘civil society’ and the rules imposed on oppositional NGOs limit the possibilities to achieve democratisation of the regime. The civil society as designed by the Russian state so far is not meant to voice plurality of ideas and goals, but to unanimously support the authorities and help to implement their policies.

JASON MAGAZINE

ENDNOTES

Keane, J., Despotism and Democracy: The Origins and Development of the Distinction Between Civil Society and the State 1750-1850, p. 35-6, and Pelczynski, Z.A., Solidarity and “The Rebirth of Civil Society” in Poland, 1976-81, in Keane, J., ed., Civil Society and the State: New European Perspectives, 1988, p. 361–380: http://library.wur.nl/WebQuery/clc/506234 2 Mercer, C., NGOs, civil society and democratization: a critical review of the literature, in Progress in development studies 2-1 (2002), p. 7 3 Diamond, L.J., Toward democratic consolidation, in Journal of democracy 5-3 (1994), p.5 4 See also Kopecký, P., and Mudde, C., Rethinking civil society, in Democratization 10-3 (2003), p. 1–14 5 Howard, M.M., The Weakness of Civil Society in Post-communist Europe, 2003 6 Henderson, S.L., Selling Civil Society Western Aid and the Nongovernmental Organization Sector in Russia, in Comparative Political Studies 35-2 (2002), p. 139–167 7 Volkov, D., Perspektivy Grazhdanskovo Obshchestva v Rossii (Perspectives of the Civil Society in Russia), Levada-Center, 2011: http://webfile.ru/5241336; Levada-Center, Public Opinion–2012 (Obshchestvennoye Mneniye – 2012): www.levada.ru/books/obshchestvennoe-mnenie-2012 8 Robertson, G.B., The Politics of Protest in Hybrid Regimes: Managing Dissent in Post-Communist Russia, 2011 9 Henderson, S.L., Selling Civil Society Western Aid and the Nongovernmental Organization Sector in Russia, in Comparative Political Studies 35-2 (2002), p. 139–167; Chebankova, E., The Evolution of Russia’s Civil Society under Vladimir Putin: A Cause for Concern or Grounds for Optimism?, in Perspectives on European Politics & Society 10-3 (2009), p. 394–415 10 Sundstrom, L.M., Foreign Assistance, International Norms, and NGO Development: Lessons from the Russian Campaign, in International Organization 59-2 (2005), p. 419–449 11 Ambrosio, T., Insulating Russia from a Colour Revolution: How the Kremlin Resists Regional Democratic Trends, in Democratization 14-2 (2007), p. 232–252 12 Hemment, J., Nashi, Youth Voluntarism, and Potemkin NGOs, in Slavic Review 71-2 (2012), p. 234–260 13 Fröhlich, C., Civil society and the state intertwined: the case of disability NGOs in Russia, in East European Politics 28-4 (2012), p. 371–389 14 Levada-Center, Russians on the role of the political institutes in the country (Rossiyane o Roli Politicheskikh Institutov v Strane), February 2012: www.levada.ru/14-02-2012/rossiyane-o-roli-politicheskikhinstitutov-v-strane 15 Civicus, Civil Society in Modernising Russia, March 2011: http://civilsocietyindex.wordpress. com/2011/03/30/civil-society-in-modernising-russia/ ; Petrone, L., Institutionalizing pluralism in Russia: A new authoritarianism?, in Journal of Communist Studies and Transition Politics 27-2 (2011), p. 182 16 Richter, J., The Ministry of Civil Society?, in Problems of Post-Communism 56-6 (2009), p.7–20 17 Petrone, L., Institutionalizing pluralism in Russia: A new authoritarianism?, in Journal of Communist Studies and Transition Politics 27-2 (2011), p. 181 18 Chebankova, E., The Evolution of Russia’s Civil Society under Vladimir Putin: A Cause for Concern or Grounds for Optimism?, in Perspectives on European Politics & Society 10-3 (2009), p. 404 19 Atwal, M. and Bacon, E., The youth movement Nashi: contentious politics, civil society, and party politics, in East European Politics 28-3 (2012), p. 256–266 20 Idem note 17, p. 179-180 21 Levada-Center, Poll on Sakharov Avenue on December 24 (Opros Na ProspekteSakharova 24 Dyekabrya), December 2011: www.levada.ru/26-12-2011/opros-na-prospekte-sakharova-24-dekabrya 22 Shevtsova, L., Navalny’s Moral Victory Puts Kremlin In a Bind, website Carnegie Moscow Center, 18 September 2013: http://carnegie.ru/2013/09/18/navalny-s-moral-victory-puts-kremlin-in-bind/gnjq 23 Hemment, J., Soviet-Style Neoliberalism?, in Problems of Post-Communism 56-6 (2009), p. 36–50 24 See: https://www.roi.ru/poll/?s_f_1=user_f_29=DESC 25 Rossiyskaya Obshchestvennaya Initsiativa (Russian Public Initiative): http://xn--80abeamcuufxbhgound0h9cl.xn--p1ai/ 26 Panfilova, E., G8 Summit: A Civil Society-Driven Agenda -- Russia Please Take Note, in Huffington Post, 14 June 2013: www.huffingtonpost.com/elena-panfilova/g8-summit-a-civil-society_b_3441819. html 27 For more information, see www.amnesty.org/en/region/russia?page=1 and www.hrw.org/ news/2013/01/31/russia-worst-crackdown-soviet-era 28 Shevtsova, L., Implosion, Atrophy, or Revolution?, in Journal of Democracy 23-3 (2012), p.25 29 Roth, A., Hell Without Putin, in Russia Profile, 1 March 2012: http://russiaprofile.org/politics/55277.html 30 Levada-Center, Public opinion on foreign-funded NGOs (Obshchestvennoye Mneniye ob NKO s Inostrannym Finansirovaniyem), May 2013: www.levada.ru/17-05-2013/obshchestvennoe-mnenie-obnko-s-inostrannym-finansirovaniem 1

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Burgermaatschappij

Strijd en ontwikkeling in postcommunistisch Het maatschappelijk middenveld zorgt voor open participatie en discussies over onderwerpen die relevant zijn voor het publieke debat. Dit artikel richt zich met name op de periode vanaf het begin van deze eeuw wanneer president Vladimir Poetin aan de macht kwam en beoogt de strijd van de Russische civil society vanuit Russisch perspectief te analyseren, omdat de ontwikkelingen in Rusland zich voordoen vanuit een Russische traditie. Het is van groot belang wanneer men over Rusland schrijft en de situatie daar zo goed mogelijk weer wil geven dat men zich goed verdiept heeft in de geschiedenis en de cultuur van het land zelf. De vraag die in dit stuk centraal staat is of de huidige burgermaatschappij oftewel civil society ervoor zorgt dat er een verandering ontstaat in het beleid van het Russische regime naar een meer liberale democratie. CEYDA KARACA

et is tegenwoordig moeilijk om te spreken van een goed gevormde Russische civil society. Moeilijk omdat het fragmentarisch en verdeeld is over zowel horizontale als verticale lagen van de bevolking.1 De huidige civil society in Rusland is eigenlijk een verzameling van verschillende groepen met verschillende belangen, verschillende motieven voor deelname en wisselende organisatievormen. Het gaat hierbij om netwerken van samenwerking die primair zijn opgericht door burgerinitiatieven, non-commerciële of openbare organisaties. Niet alleen de mensenrechtengroeperingen, maar ook de milieubeweging met zijn actieve netwerken onder jongeren zijn een van de meest actieve sectoren binnen deze burgermaatschappij. Verder valt te denken aan sportorganisaties, de orthodoxe kerk, goede doelenorganisaties, feministische organisaties, vakbonden en andere nonprofit organisaties.2 Maar om hoeveel procent van de bevolking hebben we het nu wanneer we spreken over civil society? Slechts 10% van de Russen tussen 16 en 34 jaar neemt deel aan activiteiten van NGO’s en dat percentage ligt voor alle Russische burgers op 4-5%.3 Dat is niet veel wanneer men kijkt naar de totale

Russische bevolking van ongeveer 142 miljoen mensen.4 Veel burgers kiezen uiteindelijk ervoor om niet deel te nemen aan geïnstitutionaliseerde vormen van activiteiten. Dit kan men zien als een ‘zwakte’ van de civil society. De economische depressie in Rusland tijdens de jaren ‘90 van de vorige eeuw sloeg hard aan en dwong het volk in de eerste instantie alleen om zich bezig te houden met overleven. Dit is een basisreden voor het zwak functioneren van de civil society in Rusland. Veel burgers hadden toen niet de tijd, energie of financiële middelen om zich überhaupt bezig te houden met maatschappelijke organisaties laat staan deze te ondersteunen. Een andere reden - wanneer men spreekt over de zwakte van de civil society is de ontgoocheling in de

Slechts 10% van de Russen tussen 16 en 34 jaar neemt deel aan activiteiten van NGO’s Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

politieke en economische ontwikkelingen in postsovjet Rusland waar apathie heerst en gewoonweg geen interesse is in politiek bij de meerderheid van de bevolking.5 Daarnaast was er ook een soort volharding van private netwerken, want mensen bespraken dit soort zaken slechts in een familiekring en met (vertrouwde) vrienden. Met de overgang van president Jeltsin naar Poetin werd er een nieuwe politiek klimaat gecreëerd waar politieke tegenstanders het leven zuur werd gemaakt.6 Anderen verklaren deze desinteresse voor de civil society uit het feit dat de meeste Russen een diep wantrouwen delen aan de hele publieke sfeer, waaronder niet alleen de instellingen van een politieke autoriteit,

JASON MAGAZINE

van de civil society Rusland ◄ Er deden verschillende oppositiegroepen mee aan de antiPoetin demonstratie in Moskou in juni 2012, van nationalisten (wit-geel-zwarte vlaggen) tot anarchisten (zwart-rode vlaggen). Bron: Evgeniy Isaev

visie en de kranten. Wanneer men kijkt naar de huidige Russische civil society, dan valt te stellen dat er geen consensus is over de rol en functioneren van de burgermaatschappij en nog minder op de toekomstige vooruitzichten.8 Persvrijheid wordt daarnaast steeds meer aan banden gelegd door Poetin. Sommigen zijn wel heel pessimistisch en zien het glas dan ook halfleeg. “We spreken ook wel over de ‘dead man walking’, wanneer we het hebben over de Russische media”, aldus Yevgenia Albats, Russische journaliste en hoofdredacteur van The New Times.9

maar ook maatschappelijke (communistische) organisaties die bedoeld zijn om grote aantallen mensen te bereiken.7 Hernieuwde burgerparticipatie Met president Poetin aan de macht hebben de Russen het economisch gezien steeds beter nu de individuele welvaart er op vooruit gaat. Gevolg daarvan is ook nu mensen het beter hebben, ze vaker op reis kunnen gaan buiten Rusland en zien met hun eigen ogen hoe de rest van wereld leeft en hoe andere landen omgaan met fundamentele rechten. Hierdoor wordt er bij deze middenklasse langzamerhand weerstand geboden ten nadele van Poetin. De Russische middenklasse vormt als

het ware het hart van protesten, waarbij Poetin´s kop stelselmatig wordt ingedrukt. Echter de meerderheid van de Russische bevolking vergaart nog altijd zijn of haar informatie via de staatstele-

We spreken over 'dead man walking' wanneer we het hebben over Russische media Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

Gezien de onevenwichtigheid van de civil society en hevige onvrede bij de intellectuele laag van de bevolking braken er ook protesten los wat natuurlijk niet als een grote verrassing kwam. Als reactie op de Russische parlementsverkiezingen in 2011 begonnen er hevige protesten te waaien door buitenlandse journalisten, politieke activisten en burgers omdat zij meenden dat de verkiezingen op een frauduleuze en corrupte wijze tot stand was gebracht. Daarnaast uitten zij ook hun onvrede over de situatie in het land en het beleid van de overheid.10 Onder de burgers waren het vooral hoogopgeleiden uit veel verschillende groepen van concurrerende politieke opvattingen: van extreemlinks (communisten / socialisten), liberale democraten, tot extreemrechts (nationalisten).11 De Russische autoriteiten bleven uiteraard niet stilzwijgend, maar reageerden met haar preventieve contrarevolutie.12 Er kwamen controles op de NGO-sector, verdere maatregelen tegen demonstraties van de oppositie, uitsluiting van politieke oppositie uit concur23

JASON MAGAZINE Burgermaatschappij

rentie voor openbare kantoren maar ook Nasji, een loyale organisatie van ‘Poetin-jongeren’, speelde een rol. Hun naam laat zich vertalen als ‘De Onzen’. Deze organisatie van het Kremlin is in 2005 opgericht en deze jongeren moeten in staat zijn om in een vloeiende beweging een einde te kunnen maken aan eventuele straatprotesten.13 Een andere vorm van de voortdurend contramaatregelen van het regime is een van de repressieve wetten die in 2012 is aangenomen. Het gaat hier om een wet die vereist dat NGO’s die subsidie krijgen uit het buitenland en deel nemen aan ‘politieke activiteiten’, zich vrijwillig moeten registreren als buitenlandse agenten. Het lijkt er op dat Russen die vragen om eerlijke verkiezingen, worden gezien als spionnen en verraders en volgens sommigen is het uiteindelijke doel van Poetin zelfs om de civil society “compleet te vernietigen.”14 Inmiddels heeft de staat volledige controle over de televisie en datzelfde geldt voor de kranten. Elke uitgave met een oplage boven de half miljoen is in handen van de regering.15 Maar kunnen we ondanks het strike beleid van Poetin vandaag de dag stellen dat er sprake is van een mentaliteitsverandering? Als we weer even terug gaan naar hoe het allemaal 30 jaar geleden er aan toe ging en vergelijken met de SUMMARY

The author describes the current state of Russian civilian society. The participation of Russians in civil society is small (around 4-5% of the population) and can be explained on basis of the harsh economic circumstances during the nineties or their mistrust with regard to public institutes. The Russian civil society has become more assertive under Putin, but it fails to achieve its goals as result of its fractured nature and countermeasures and increased control by the government. The author concludes that a civil society is necessary for democratisation, but she deems it unlikely that the current Russian civil society can achieve this given the Russian mindset and government corruption and repression.

Ceyda Karaca (24) is masterstudente Europees recht en Civiel recht aan de Universiteit Leiden. Zij was een van de delegatieleden van Stichting JASON die meeging naar Rusland. Zij specialiseert zich tot een baan in de commerciële advocatuur of een functie op Europees beleidsniveau met een bijzondere interesse in politiek, Altaïsche talen en culturen en mensenrechten.

huidige situatie: “Vroeger tijdens de Sovjettijd was je een held wanneer je mensen verraadde. Het maakte niet uit of het ging om je eigen vader of moeder, want gevoelens hoorden geen rol te spelen”, zegt Anja Vyborova van het Nederlands Instituut in Sint Petersburg.16 Tegenwoordig lijkt deze mentaliteit grotendeels weg te zijn. De Russen en dan met name de jongere generaties zoeken steeds meer hun eigen informatie op via de sociale media en blogs. Er zijn nog maar drie onafhankelijke kranten in Rusland, waaronder The Moscow Times en Vedomosti. “Door de relatief geringe oplage worden onze kranten niet als een gevaar gezien voor zijn machtspositie. Sterker nog, Poetin maakt er goede sier mee”, zegt Ellen Verbeek, Nederlandse journaliste en vrouw van Derk Sauer. Belang van de Russische civil society Al met al vereisen democratieën een bepaalde set aan autonome instellingen om tegenwicht te kunnen bieden tegenover de staat.17 De burgermaatschappij is daarom een belangrijke voorwaarde in de weg naar democratisering. Er zijn diverse organisaties, democratisch en niet-democratisch, autonoom als gecontroleerde organisaties die allen samenwerken en/of met elkaar concurreren. Deze autonome instellingen zijn een onderdeel van het maatschappelijk middenveld dat wordt versterkt door Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

doelgerichte houding en participatief gedrag van burgers. Deze maatschappelijke organisaties en de politieke samenleving zijn nauw met elkaar verbonden waarin de rol van de burgermaatschappij onvermijdelijk blijft. Om terug te komen bij de vraag of civil society in Rusland voor een verandering kan zorgen in het beleid van het regime naar een meer liberalere democratie kunnen we het volgende concluderen; gezien de grote verscheidenheid aan niet-gouvernementele, overheids- en

JASON MAGAZINE ◄ BOVEN: De Russische oppositie koos voor witte linten als haar symbool. Deze werden door Poetin vergeleken met condooms. Bron: Evgeniy Isaev ▼ ONDER: Liberaal-democratische organisaties genieten weinig steun binnen Rusland, maar dit betekent niet automatisch dat conservatieve of felnationalistische groepen, zoals deze hier, dit wel hebben. Bron: Evgeniy Isaev

EINDNOTEN

Petrov, N. e.a., Problems and Prospects for Civil Society in Russia, website Carnegie Moscow Center, 26 mei 2010: http://carnegie.ru/events/?fa=2995 2 Buxton, C. en Konovalova, Russian civil society: history, today, and future prospects, Intrac Briefing Paper 37, december 2012, blz. 5 3 Volkov, V., Navyazat Gosudarstvu Izmeneniya’, in Vedomosti, 7 oktober 2011 4 CIA, Russia, The World Factbook: www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/rs.html 5 Howard, M. M., Postcommunist Civil Society in Comparative Perspective, in Demokratizatsiya 10-1 (2002), blz. 285-305 6 Michielsen D., Moscow Times – Het Russische avontuur van Derk Sauer en Ellen Verbeek, 2013 7 Nikitin, V., The New Civic Activism in Russia, in The Nation, 8 september 2010 8 Gorenburg, D., Civil Society in Russian Politics: Editor’s Introduction, in Russian Military Reform, 6 mei 2013: http://russiamil.wordpress.com/2013/05/06/civil-societyin-russian-politics-editors-introduction/ 9 De Vrijheidslezing #2 door Yevgenia Albats uitgesproken op 28 mei 2013 in De Balie in Amsterdam. 10 Elder, M., Russian police and troops clash with protesters in Moscow, in The Guardian, 6 december 2011: www.guardian.co.uk/world/2011/dec/06/russianpolice-troops-moscow-protest 11 Gegevens uit de enquête op het plein van Sacharov door Levada-Center op 24 december 2011 12 Horvath, R., Putin's Preventive Counter-Revolution, 2011 13 Koens, O., Pro-Poetinkamp zingt toontje lager, blog Olaf Koens, 17 juli 2012: http://olafkoens.nl/tag/nashi/ 14 Alexeeva, L., Vladimir Putin’s goal is to destroy Russian civil society, in The Guardian, 24 mei 2013: www.guardian.co.uk/commentisfree/2013/may/24/vladimir-putingoal-russian-civil-society 15 Idem noot 6, blz. 45 16 Interview door JASON op maandag 13 mei 2013 17 Putnam, R., Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, 1993 18 Dzhibladze, Y., Trends in Civil Society in Russia, Chatham House, 16 april 2013: www.chathamhouse.org/sites/default/files/public/Research/Russia%20and%20 Eurasia/160413summary.pdf 1

quasi non-gouvernementele organisaties, heeft het maatschappelijk middenveld een zodanig positie dat het niet noodzakelijkerwijs bijdraagt aan democratisering. Maatschappelijke actoren hoeven niet alleen een rol te spelen in de verandering van het regime in de richting van democratie, maar ze kunnen ook gemengde regimes ondersteunen. Het ziet er hedendaags naar uit dat organisaties van het liberaal-democratische type, niet domineren onder het Russische maatschappelijk middenveld en tot nu toe lijken

zij ook niet te worden gesteund door de publieke opinie. Uit onderzoek blijft dat de Russische samenleving in het algemeen noch hardnekkig conservatief noch pro-Kremlin is.18 Naar mijn mening kan de liberale democratie in Rusland alleen groeien, wanneer de belemmeringen voor de liberale democratie zullen passeren. Ik heb het hier dan over het verdwijnen van corruptie bij verkiezingen en bij het ontbreken van persvrijheid. Maatregelen als het veranderen van Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

de grondwet, sterke oppositie creëren en een rechtsstaat waar de individuele rechten worden beschermd, zal het welzijn van de burgers verbeteren en ook de samenleving ontwikkelen om hun belangen en ontwikkelen na te streven. Los van dit alles is de mentaliteitsverandering en actief participatiegedrag aan de burgermaatschappij nog wel het belangrijkste. Maar zolang deze punten niet worden bereikt, is het onwaarschijnlijk dat het postcommunistische Rusland plaats zal maken voor een liberale democratie. 25

JASON MAGAZINE Internationaal recht

Het Volkenrecht met Russisch dialect Hoe Rusland het Internationaal Publiekrecht gebruikt: twee voorbeelden In 1899 werd op voorstel van de Russische Tsaar, Nicolas de Tweede, de eerste Vredesconferentie gehouden. Hij had hiertoe het initiatief genomen om “de meest effectieve middelen te zoeken waarmee de voordelen van duurzame vrede voor alle volkeren konden worden gegarandeerd en met name de gestage ontwikkelingen van bewapeningen kon worden beperkt.”1 Zijn adviseur, professor Feodor Martens, stelde voor om Den Haag te kiezen als gaststad. Zo geschiedde: in de zomer van 1899 vergaderden delegaties uit zesentwintig staten gedurende tien weken in Paleis Huis ten Bosch over het reguleren van oorlogsvoering, ontwapening en vreedzame geschillenbeslechting. Het Haags Oorlogsrecht en de creatie van het Permanente Hof van Arbitrage waren de voornaamste uitkomsten deze conferentie en spelen nog altijd een belangrijke rol in het internationaal recht.2 PIETER RADEMAKERS

uiten het bepalen van de onderwerpen en de locatie van de conferentie leverde Martens ook een zeer belangrijke inhoudelijke bijdrage: de aanwezige staten besloten op zijn voorstel dat wanneer het reeds afgesproken oorlogsrecht een bepaalde situatie niet dekte, men nog steeds zou worden beschermd door de rechtsbeginselen van het volkenrecht. Deze doctrine is wereldberoemd geworden als de Martens Clause en maakt vandaag de dag essentieel onderdeel uit van het huidige oorlogsrecht.3 Sinds de Vredesconferenties van 1899 en 1907 heeft het internationaal recht een enorme vlucht genomen. De codificatie van eeuwenoude normen en waarden in zo’n relatief korte tijd en de enorme invloed die het internationaal recht tegenwoordig op het gedrag van staten en burgers heeft, zijn als een ware revolutie te bestempelen. Nieuwe doctrines, gewoonten en verplichtingen, zoals het internationaal strafrecht, regulering van de zeeën en de waarborging van de mensenrechten, zette deze ontwikkeling voort. Honderd jaar later is de wereld, en Rusland, ingrijpend veranderd. De vraag is: Is Rusland nog steeds zo vooruitstrevend wat het internationaal recht betreft?

Internationale interventie Door de geallieerde overwinning in 1945 verwierf de Sovjet-Unie, net als de andere belangrijke geallieerde landen, een zetel in het hoogste bestuurlijke orgaan van de wereld: de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Deze officiële erkenning als wereldmacht is voor Rusland nog altijd van cruciaal belang. In dit orgaan kan Rusland niet alleen zijn eigen interpretatie van het internationaal recht tentoonspreiden, maar kan het dit ook middels het vetorecht proberen af te dwingen. Zo betracht het Kremlin uiterste terughoudendheid bij de besluitvorming over internationale inmenging in de interne aangelegenheden van een staat. Op basis van de recente doctrine Responsibility to Protect, die ziet op de soevereine verantwoordelijkheid van een staat om zijn onderdanen te beschermen tegen de gruwelijkste misdrijven,4 is het overgrote merendeel van (westerse) staten van mening dat internationale bemoeienis noodzakelijk kan zijn en zelfs militaire interventie kan rechtvaardigen om de bevolking te beschermen.5 De Syrische burgeroorlog wordt genoemd als een geval waarbij ingrijpen onder deze doctrine gerechtvaardigd is, maar Rusland is tegen ingrijpen in Syrië. Dit leidt tot grote ergernis in het Westen, maar de internationale gemeenschap kan vooralsnog geen VN-mandaat voor ingrijpen Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

aangenomen krijgen door het Russische veto in de VN-veiligheidsraad.6 Waarom doet Rusland dit dan? Omdat het zo wapens kan blijven verkopen aan het regime? De verkoop van Russische wapens aan het Syrische regime is marginaal. Dit kan dus niet de hoofdreden zijn. Wordt het principe van niet mengen in interne aangelegenheden dan zo breed uitgelegd door de Russen, omdat zij bang zijn voor een mogelijke rechtvaardige invasie in eigen land?

officiële erkenning als wereldmacht is voor Rusland nog altijd van cruciaal belang Ook dat valt te betwijfelen, alhoewel deze gedachtegang bij de bestuurlijke elites in Moskou wel zou leven en zelfs diep gewoekerd zou zijn.7 Wel speelt het ingrijpen in Libië een rol, wat een voor Rusland ongewenst precedent zou hebben geschapen. Het uithollen van een Veiligheidsraadresolutie, zoals de Russen vinden dat is gebeurd bij het mandaat voor een no-fly zone over Libië, wil het Kremlin niet nogmaals-

JASON MAGAZINE

▲ Volgens Rusland is het internationale recht in Libië misbruikt om een zittend staatshoofd af te zetten. Bron: Nasser Nouri

meemaken. “Moscow does not believe the Security Council should be in the business of either implicitly or explicitly endorsing the removal of a sitting government”, aldus Samuel Charap van het International Institute for Strategic Studies.8 Bovendien zou Moskou het grotere plaatje zien. Niemand stelt de vraag wat er voor het gevallen regime in de plaats komt. Russische wateren Een ander voorbeeld van Russisch optreden in het internationaal recht is het niet onbesproken optreden aangaande de Noordpool. Nu klimaatsverandering en technologische innovatie exploitatie van de Noordpool mogelijk zal maken, voelt de Russische beer zich er steeds meer thuis. Hoewel het Kremlin volgens de officiële lezing gelooft dat “het bestaande recht toereikend is om alle

regionale geschillen met onderhandelingen te kunnen beslechten”,9 lijkt het deze met daden kracht bij te moeten zetten. In 2007 plantte een Russische minionderzeeboot, met nota bene een lid van de Doema aan boord, de Russische vlag op de zeebodem onder de Noordpool. Het is bovendien opmerkelijk dat de Russische geheime dienst, de FSB, belast is met het beveiligen van de Russische componenten in het Arctische gebied.10 Wat zegt het recht? Wel, gezien de Noordpool bestaat uit bevroren ijs, reguleert het VN Zeerecht Verdrag uit 1982 het gebruik, de begrenzing en de exploitatie.11 Zo is bepaald dat een kuststaat recht heeft op territoriale ►Portret Tsaar Nicholas de Tweede . Bron: Earnest Lipgart

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Internationaal recht

wateren én op een exclusieve economische zone (EEZ), zeegebieden respectievelijk 12 en 200 mijl vanaf de kustlijn gemeten.12 Met zijn enorme kustlijn maakt Rusland aldus aanspraak op een enorm gedeelte van het Arctisch gebied. Wie echter bewijst dat het continentale plateau, waar het eigen grondgebied deel van uit maakt, verder door loopt dan de 200 mijlgrens, kan ook die gebieden, tot op zeker hoogte, binnen de EEZ claimen.13 Aldus geschiedde in 2001, toen de Russische Federatie bij de speciale VN-commissie over de grenzen van continentale plateaus (UN CLCS) een verzoek indiende tot het erkennen van de reikwijdte van hun plateau. Stichting JASON sprak met professor Nikita Lomagin van de Europese Universiteit in St. Petersburg en hij stelde dat al reeds 95% van het Arctisch gebied is onderverdeeld. Echter lijkt het dat de Russische Federatie veel meer claimt dan juridisch mogelijk zou zijn.14 Hoewel de Russen zich in de jaren na de implosie van de Sovjet-Unie schaamden voor de alom aanwezige armoede, is dat met de komst van Poetin veranderd.15 Een willekeurige taxichauffeur van middelbare leeftijd vindt dat Poetin het land weer op de kaart heeft gezet. De Russen zien het land weer als een wereldmacht; een staat die meetelt. De verkregen machtspositie in de Veiligheidsraad kan het land gebruiken om dit imago te ondersteunen. Daarmee hebben ze de mogelijkheid verworven om roet in het eten te kunnen gooien. Power play is volgens Pavel Baev van de Carnegie Endowment te Moskou ook een van de beweegredenen voor het beleid in het Arctisch gebied: “control for the sake of control”.16 Hoewel het Arctisch gebied waarschijnlijk 25% van de wereldwijde onontdekte winbare olie en gasvelden huist,17 zou het romantische idee en het patriottische verlangen om over meer territorium te beschikken de hoofdreden zijn voor dit gedrag.18 Volgens Christoph van Agt, senior onderzoeker bij Clingendael, zal echter klimaatsverandering in plaats van 28

power play het debat over de Noordpool domineren.19 Enkele observaties De ontwikkeling van het moderne internationale publiekrecht is mede gestart met het Russisch initiatief in Den Haag. Dit mondde uit in de strafrechtspraak in Neurenberg en Tokio, in de regelgeving van Geneve en de rechtspraak van Straatsburg en Den Haag.20 Het internationaal recht reguleert niet slechts meer de relaties van staten, maar heeft een zeer grote invloed gekregen op het binnenlands beleid van staten. Er valt een verschil in benadering van het horizontale (tussen landen) en het verticale recht (binnen landen) te bespeuren. Rusland haalt met het horizontale recht het onderste uit de kan voor het nationale belang en interpreteert het recht zeer ruim. Het koste wat het kost willen handhaven van het verbod op interveniëren in interne aangelegenheden van een staat en het verkrijgen van zeegebieden in het Arctisch gebied, zijn hier voorbeelden van. Verticaal internationaal recht, wat ook invloed heeft op interne aangelegenheden, i.e. de relatie staat-burger, wordt door het Kremlin op zeer beperkte wijze uitgelegd. Als voorbeeld hiervan is de beperkte navolging geven aan uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de niet-erkenning van het Internationaal Strafhof. Deze ontwikkeling van het recht had de Tsaar destijds natuurlijk niet beoogd, noch kunnen voorzien. Zijn motief voor de conferentie was dat hij de wapenwedloop met de Fransen en de Engelsen niet kon bijhouden. Een conferentie over vreedzame geschillenbeslechting behoedde hem destijds voor een oorlog en gaf hem bovendien internationaal het aanzien als wereldverbeteraar.21 Waar veel westerse staten intern het recht en ook het toepasbare internationale recht strikt naleven en handhaven en wellicht tijdens buitenlandse acties wat water bij de wijn doen, zien we in Rusland een omgekeerde tendens: intern scheelt er van alles, extern zeer strikt op de regels. Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

SUMMARY

The author discusses whether Russia is still as progressive in international law as it was in the time of Nicholas II. The author discusses two situations: international intervention and territorial claims. With regard to the former, Russia opposes generally international intervention in internal situations. The author concludes that Russia opposes an intervention in Syria, because it does not a repetition of the Libyan intervention where the UN mandate was used to topple its dictator. With regard to the latter, Russia claims large parts of the Arctic Sea on basis of the UN Convention on the Law of the Sea. According to the author, the main driver behind these claims is power play and not the potential Arctic oil and gas fields. The author concludes that Russia interprets the international law with regard to interstate relations very strict.

Pieter Rademakers is voormalig voorzitter van Stichting JASON. Hij studeerde internationaal recht aan de Haagse Hogeschool en was juridisch medewerker bij de bibliotheek van het Vredespaleis en TMC Asser Instituut

JASON MAGAZINE

EINDNOTEN

Graaf Mouravieff, Peace Conference at the Hague 1899: Russian Circular January 11, 1899, 11 januari 1899: http://avalon.law.yale.edu/19th_century/ hag99-02.asp; Permanent Hof van Arbitrage, History, www.pca-cpa.org/showpage.asp?pag_id=1044 2 Hoewel het Hof aanvankelijk werd gehuisvest in een Haags herenhuis, werd op aandringen van de Russische diplomaat Martens de rijkste man ter wereld, de gepensioneerde Amerikaanse staalentrepreneur Andrew Carnegie, bereid gevonden om geld te schieten voor de bouw van een waardig onderkomen. Dit gebouw werd in 1913 opgeleverd als het Vredespaleis en huist naast het Permanent Hof van Arbitrage ook het Internationaal Gerechtshof. Eyffinger, A., T.M.C. Asser (1838-1913), Founder of The Hague Tradition: Dreaming the Ideal, Living the Attainable, 2011, blz. 58 en 61-63 3 De Martens’ Clause: “Until a more complete code of the laws of war has been issued, the High Contracting Parties deem it expedient to declare that, in cases not included in the Regulations adopted by them, the inhabitants and the belligerents remain under the protection and the rule of the principles of the law of nations, as they result from the usages established among civilized peoples, from the laws of humanity, and the dictates of the public conscience.” 4 Deze zijn genocide, oorlogsmisdrijven, misdaden tegen de menselijkheid en etnische zuivering. 5 Zie de website van de VN over Responsibility to Protect: www.un.org/en/preventgenocide/adviser/responsibility.shtml 6 Hoewel de toepassing en ontwikkeling van de doctrine Responsibility to Protect (welke ziet op de soevereine verantwoordelijkheid van een staat om zijn onderdanen te beschermen tegen de gruwelijkste (oorlogs)misdrijven) nog in de kinderschoenen staat, heerst toch bij het merendeel van (westerse) staten de overtuiging dat het afslachten van eigen populatie internationale bemoeienis verdient. 7 Charap, S., Russia, Syria and the Doctrine of Intervention, in Survival 55-1 (febmar 2013), blz. 37: www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/00396338.2013.767403 8 Ibid. 9 Russische Ministerie van Buitenlandse Zaken, Concept of the Foreign Policy of the Russian Federation, par. 73, 18 februari 2013: www.mid.ru/bdomp/nsosndoc.nsf/1e5f0de28fe77fdcc32575d900298676/869c9d2b87ad8014c32575d90 02b1c38!OpenDocument 10 Marcel de Haas tijdens de JASON-conferentie op 6 juni 2013. 11 Naast het VN-zeerechtverdrag zijn er ook een aantal bi- en multilaterale verdragen, waarin grenzen zijn vastgelegd. 12 Verenigde Naties, VN-zeerechtverdrag 1982, art. 3 en 57 13 Verenigde Naties, VN-zeerechtverdrag 1982, art. 76, leden 3, 5 en 7, en art. 77 14 International Boundaries Research Unit, Maritime jurisdiction and boundaries in the Arctic region, Durham University, 1 april 2013, noot 1: www.durham.ac.uk/ ibru/resources/arctic 15 Michielsen D., Moscow Times – Het Russische avontuur van Derk Sauer en Ellen Verbeek, 2013 16 Trenin, D., en Baev, P.K., The Arctic; a View from Moscow, Carnegie Endowment for International Peace 2010, blz. 25 17 Olaf Koens, Rusland trekt Noordpool naar zich toe, RTL-Nieuws, 6 september 2012: www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=riYoPO9L5Wc; Pierce, B., U.S. Geological survey, 23 juli 2008 (http://gallery.usgs.gov/audios/55#.UZ4qPpXtFEo): “[T]he Arctic accounts for about 13% of the undiscovered oil and 30% of the undiscovered natural gas, and 20% of the undiscovered natural gas liquids in the world[.]” 18 Idem noot 16 19 Christoph van Agt tijdens de JASON-conferentie op 6 juni 2013 20 Hiermee doel ik uiteraard op, achtereenvolgens, de tribunalen na Tweede Wereldoorlog in Neurenberg en Tokio, de verdragen van Geneve, het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en het Internationaal Strafhof. 21 Idem noot 2, blz. 46: “[I]n an effort to secure Russia a moratorium in the stifling armaments race.” 1

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE Kaukasus

Rusland en de Kaukasus “The lure of something erotic in the borderlands” 1

De reiziger die zich aangetrokken voelt tot de uitgestrektheid van Rusland, zal dit enorme land veelal verkennen door in Moskou op de Transsiberië Express te stappen, een treinreis door het hart van Siberië, waarbij men 9000 kilometer en acht tijdzones aan berkenbossen aan zich voorbij ziet trekken. De diversiteit van Rusland wordt echter pas zichtbaar wanneer men het land van noord naar zuid verkent, beginnend bij de marinebasis van de stad Moermansk (de grootste stad boven de Noordpoolcirkel) via Sint-Petersburg (de Tsarenstad aan de Neva en ‘venster op het Westen’) richting de Gouden Ring van Middeleeuwse Kremlinstadjes rondom Moskou tot in Tatarstan (waar de Russische overheid kampt met een groeiende aanhang van islamitisch fundamentalisme) en het ruige Zuiden. Dit gebied kent provincies als Tsjetsjenië, Dagestan en Kabardino-Balkaria, de soft underbelly van Rusland waar extremistische leiders grote sommen geld van Moskou ontvangen om het onstuimige gebied, waar nog steeds tientallen ontvoeringen per dag plaatsvinden, enigszins stabiel te kunnen regeren binnen de machtsverticaal van Poetin.2 WERNER KIEL

eze reis brengt ons in het uiterste zuiden van het voormalige Russische Rijk, de zuidelijke Kaukasus (ook wel Transkaukasië genoemd): een exotisch gebied van adembenemende bergketens, even krankzinnig als fascinerend, dat zich tussen de Kaspische en de Zwarte Zee uitstrekt. Een lappendeken van volkeren, oude beschavingen en religies met een even complexe en bloedige als rijke historie. De grote klassieke schrijvers, waaronder Lermontov en Tolstoj, voelden zich reeds tot dit exotische gebied aangetrokken en plaatsten hun bloedige, heldhaftige en wrede verhalen in deze setting. Eeuwenlang streden de naburige, op macht beluste mogendheden om invloed in dit gebied dat de grens tussen Europa en Azië belichaamt en een cruciale link voor uitwisseling tussen de twee werelddelen vormt: vroeger in de vorm van de Zijderoute, tegenwoordig voor de export en doorvoer van olie en gas uit de mineraalrijke CentraalAziatische ex-Sovjetrepublieken. Ook vandaag nog vormen de bevroren conflicten na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een bedreiging voor de stabiliteit in de regio.

Vanwege haar strategische geografische positie en rijkdom aan grondstoffen is de Kaukasus al eeuwenlang het strijdtoneel van bloedige oorlogen, waarbij de naburige mogendheden –Byzantium, Perzië en het Russische Rijk – streefden naar invloed in de regio. Ook vandaag de dag is de Kaukasus nog van essentiële waarde voor Rusland. Niet alleen vanwege de internationale (energie)politiek, waarbij Azerbeidzjan een rechtstreekse bedreiging vormt voor Rusland, aangezien beide landen Europa nodig hebben als afzetmarkt en de Europese Unie de belangrijkste economische handelspartner is voor Rusland. Ook strategisch gezien is de Kaukasus een belangrijke regio voor Rusland. Onrust in de noordelijke Kaukasus vormt een rechtstreekse bedreiging voor Ruslands interne politieke stabiliteit. Bovendien is het potentiële NAVO-lidmaatschap voor Georgië een rechtstreekse bedreiging voor Ruslands politieke en militaire invloed in de regio. De vergeten provincies in de noordelijke Kaukasus kregen het afgelopen decennium verschillende malen uitgebreide aandacht van de internationale media: bij de aanslagen op de marathon in Boston, op de metro en luchthaven in Moskou en het gijzeStichting JASON ✱ Rusland Magazine

lingsdrama van het theater Nord-Ost in Moskou. Is dit gebied, met haar woeste geschiedenis van bloedige oorlogen, etnische diversiteit en haar strategische locatie gedoemd een eeuwenlang kruitvat te blijven of zal er ooit rust en vrede over dit gebied neerdalen? Wat is het belang van dit gebied voor Ruslands interne en internationale politiek?

Ook vandaag de dag is de Kaukasus nog van essentiële waarde voor Rusland Opstandige deelrepublieken De opstandige moslimrepublieken Tatarstan, Bashkortostan en die op de noordelijke Kaukasus zijn instabiel en zouden zich het liefst afscheiden van de federale Russische republiek. Rusland wil daarentegen dat deze gebieden binnen de Russische federatie blijven en waakt dan ook voor buitenlandse inmenging in deze interne gelegenheden.

JASON MAGAZINE

▲ De krijgsheer Kadyrov (op vlag) werd in 2007 door Poetin aangesteld als president van Tsjetsjenië. Bron: Giorgio Comai

Dezelfde zienswijze past Rusland toe bij opstanden in andere landen. Om deze reden blijven president Poetin en zijn minister van Buitenlandse Zaken Lavrov herhalen dat de opstand in Syrië een binnenlandse politieke aangelegenheid is en er niet van buitenaf militair mag worden ingegrepen.3 Daarbij speelt overigens ook mee dat de Russen zich door het Westen bedrogen voelden bij Libië, toen het regime van Gaddafi onder het mom van een ‘humanitaire interventie’ omver werd geworpen. Ruslands starre houding inzake het Syrië-conflict dient niet alleen om de soevereiniteit van de federale Russische overheid over de opstandige moslimrepublieken te rechtvaardigen door het uitsluiten van inmenging in binnenlandse politieke aangelegenheden. Moskou is tevens bang dat terugkerende strijders uit Syrië voor extra onrust zullen zorgen in Ruslands soft underbelly, waar islamitisch extremisme een oprukkend probleem is en waarvoor Alexander Bortnikov, hoofd van de Russische inlichtingendienst FSB, reeds meermaals heeft gewaarschuwd.4 Ruslands belang in Transkaukasië De drie ex-Sovjetstaten op de zuidelijke Kaukasus, te weten Georgië, Armenië

en Azerbeidzjan, riepen de onafhankelijkheid uit nog voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Moskou installeerde al snel hierna voormalige partijbonzen uit de Politbureau, zoals Edoeard Sjevardnadze in Georgië en Hejdar Alijev in Azerbeidzjan. Hierdoor bleef Rusland niet alleen politiek en economisch invloed uitoefenen in de regio, maar heeft in de oorlog met Georgië in 2008 ook laten zien dat het bereid is militair in te grijpen teneinde de rechten en veiligheid van Russische burgers buiten de Russische landsgrenzen te beschermen. De relaties tussen Rusland en het oliestaatje Azerbeidzjan aan de Kaspische zee zijn ronduit dubbelzinnig te noemen. Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie wordt het politieke klimaat er gedomineerd door het dictatoriale bewind van de familie Alijev die nagenoeg alle olieen gasrijkdommen in handen heeft door hun aandeel in het staatsbedrijf SOCAR. Hoewel er begin jaren ’90 nog geen duidelijkheid was over de exacte begrenzing tussen Rusland en Azerbeidzjan in de Kaspische Zee, begon Azerbeidzjan reeds met het exploiteren van de onderzeese olieen gasvoorraden in samenwerking met Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

het Britse bedrijf BP. Tussen 1988 en 1994 voerde Azerbeidzjan een bloedige oorlog in de ‘Zwarte Achtertuin’: de enclave Nagorno-Karabach. De soevereiniteit over dit gebied wordt al sinds de verdeel- en heerspolitiek onder Stalin betwist. Het dieptepunt van deze oorlog was het bloedbad in Chodzjali, waarbij honderden etnische Azeri’s in

Relaties tussen Rusland en Azerbeidzjan zijn ronduit dubbelzinnig te noemen het nauw werden gedreven en werden afgeslacht. Een gebeurtenis die vandaag de dag nog wordt herdacht tijdens een nationale dag van rouw en door de Azerbeidjaanse overheid wordt bestempeld als genocide. Voorafgaand aan deze gebeurtenis vonden meerdere pogroms tegen etnische Armeniërs in Azerbei31

JASON MAGAZINE Kaukasus

▲ Het ademnemende landschap van de Kaukasus inspireerde vele Russische schrijvers. Bron: Stefan Krasowski

djaanse steden als Soemgait en Gandzja plaats. In 1994 werd onder leiding van Rusland door de OVSE Minsk Groep een wapenstilstand bereikt. Vandaag de dag zien we regelmatig aanwijzingen dat dit bevroren conflict, een erfenis van de relatief vreedzame implosie van de Sovjet-Unie, weer aan het ontdooien is. Op de contactlijn, een kilometersbrede strook niemandsland tussen Azerbeidzjan en Armenië, staan beide legers lijnrecht tegenover elkaar en sneuvelen met regelmaat nog militairen. Azerbeidzjan durft - met zijn enorme opbrengsten uit olie en gas – een steeds vijandigere toon aan te slaan tegenover het straatarme Armenië. Toen Armenië eind 2012 aankondigde een luchthaven te willen openen in de door beide landen betwiste enclave, stonden de verhoudingen wederom op scherp: Azerbeidzjan zag dit als directe bedreiging voor de fragiele wapenstilstand en dreigde elk Armeens vliegtuig te zullen neerhalen.

ner in de onafhankelijke OVSE Minsk Groep, waarin Rusland samen met Frankrijk en de VS het vredesproces in Nagorno-Karabach ondersteunt. Door Ruslands steun aan de aartsvijand van de Azeri’s staan de verhoudingen tussen beide landen altijd op scherp en wordt elke gebeurtenis omtrent NagornoKarabach sterk gepolitiseerd. Rusland sloot onlangs een militair radar station in de Azerbeidjaanse stad Gabala, wat opnieuw een signaal was aan de Azerbeidjaanse overheid. Daar Azerbeidzjan een belangrijke opponent voor Rusland is in de strijd om afzetmarkten voor olie en gas, is het in Ruslands belang om de instabiliteit in de regio enigszins te voeden.

Het conflict over Nagorno-Karabach is een belangrijke factor in het dubbelzinnige buitenlandse beleid van Rusland in de Kaukasus: enerzijds steunt Rusland Armenië met militaire middelen en anderzijds is Rusland een belangrijke part-

Het straatarme en geïsoleerde Armenië ziet haar eigen bevolking in groten getale wegtrekken. Het land heeft haar inkomsten dan ook voornamelijk te danken aan goede relaties met Rusland en financiële steun van de enorme Armeense diaspora in de VS. De grens met Azerbeidzjan is gesloten en ook met Turkije onderhoudt het land slechte relaties, wat vooral te maken heeft met de Armeense genocide van 1915. De enige manier om goederen in of uit Armenië te krijgen is dus via Georgië.

◄ Circassiërs waren een volk uit de Kaukasus. Bron: Israel Tourism

In Georgië werden presidenten met even veel enthousiasme en masse ontvangen als weer afgezet: na de

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE

ultranationalistische Gamsachoerdia en de Sovjet partijbons Sjevardnadze lijkt nu ook de Rozenrevolutie die Michail Saakasjvali - gesteund door zijn Nederlandse first lady Sandra Roelofsin 2004 aan de macht bracht, te zijn uitgebloeid: bij de parlementaire verkiezingen in oktober 2012 behaalde de kersverse partij Georgische Droom een glansrijke overwinning. Met alweer een volledig nieuw front aan de macht en de eerste ministers van het vorige kabinet zijn al aangeklaagd door de nieuwe machthebbers op grond van allerhande verdenkingen, lijkt de stabiliteit in de Georgische politiek thans nog ver te zoeken. Tijdens de oorlog die Georgië in 2008 met Rusland voerde, kende het land opnieuw enorme groepen vluchtelingen, die voortaan zouden wonen in landen die niet eens bestaan: de provincies Abchazië en Zuid-Ossetië, die slechts door Rusland als onafhankelijk erkend worden. Hoewel Rusland niet de militaire capaciteit bezit om de regio langdurig onder controle te houden, laat het hiermee zien dat niet terug te schrikken voor militaire interventie om de rechten van etnische Russen die woonachtig zijn in desbetreffende gebieden te beschermen. Rusland en het ‘Nabije Buitenland’ Het ontbinden van de Sovjet-Unie bracht de etnische Russen niet alleen in een identiteitscrisis, maar betekende eveneens dat Rusland niet langer als supermacht zou gelden op het politieke wereldtoneel. Gedurende de chaotische Jeltsin-jaren voerde Moskou dan ook een wat gematigder toon in de internationale politiek en was bereid concessies te doen aan het Westen. Toch is het territoriale verlies en het verlies van aanzien en ontzag iets dat de Russen nooit geheel konden verteren. Sinds Poetin aan de macht is voert het Kremlin weer een strenge toon, waarbij het graag uithaalt naar de Verenigde Staten. Poetin verwees enkele jaren terug nog naar het uiteenvallen van de Sovjet-Unie als de “grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw.”5 Poetin’s buitenlandbeleid kent een imperialistisch tendens, welke vooral tot uit drukking komt in het uitoefenen van soft power ten aanzien van de exSovjetrepublieken.

In de zuidelijke Kaukasus, door de Russen ook wel het ‘Nabije Buitenland’ genoemd, voert Moskou een ambigu beleid dat zich het beste laat definiëren als ‘gecontroleerde instabiliteit’.6 Moskou heeft er alleszins belang bij dat de stabiliteit op de zuidelijke Kaukasus gehandhaafd blijft, aangezien een mogelijk spill-over effect van vechters naar de Russische provincies op de noordelijke Kaukasus de soevereiniteit van de Russische staat bedreigt. Anderzijds voelt Moskou zich verplicht op te komen voor de rechten en veiligheid van de vele etnische Russen die zich door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie buiten Ruslands landsgrenzen bevinden. Door militaire steun aan conflicten in Abchazië en Zuid-Ossetië, waar veel Russen wonen, probeert Moskou een machtsbalans te creëren met Georgië. Conclusie De strijd om invloed op de olieen gasvoorraden uit het Kaspische bassin heeft Rusland verloren: Azerbeidzjan exporteert via Georgië en Turkije rechtstreeks naar Europa en kan dus concurreren met Rusland. Toch blijft Rusland zijn ‘Nabije Buitenland’ als belangrijke strategische regio zien, waar het politieke, economische en waar nodig ook militaire invloed zal blijven uitoefenen. Het Russische buitenlandse beleid ten aanzien van de verschillende staten op de zuidelijke Kaukasus is uiterst dubbelzinnig. Hoewel de relaties van Moskou met de nieuwe machthebbers in Georgië verbeterd zijn, wordt de landsgrens tussen beide landen nog steeds betwist. Rusland biedt economische en militaire steun aan de Azerbeidjaanse aartsvijand Armenië en de relaties met steeds rijkere Azerbeidzjan zijn het afgelopen jaar wederom bekoeld. Verder zijn de relaties met de provincies op de noordelijke Kaukasus allesbehalve duurzaam te noemen, daar het de vraag is of de marionettenleiders die hier aan de macht zijn het even goed kunnen zullen vinden met Ruslands toekomstige leiders. De Kaukasus is door haar grote etnische diversiteit en enorme verschillen in welvaart – een middenklasse is nauwelijks aanwezig – een politiek instabiel gebied en zal dat voorlopig ook blijven. Ruslands dubbelzinnige buitenlandbeleid van ‘gecontroleerde stabiliteit’ zal voorlopig geen rust brengen in de Kaukasus. Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

Werner Kiel is secretaris van stichting JASON en was nauw betrokken bij de organisatie van de conferentie ‘Russia and the Netherlands in International Peace and Security Relations’ die op 6 en 7 juni 2013 plaatsvond in het Vredespaleis. Werner studeerde Liberal Arts & Sciences en Ruslandkunde aan de Universiteit Leiden, leerde Russisch in Sint-Petersburg en Moskou en was enige tijd als stagiair verbonden aan de Nederlandse ambassade in Bakoe, Azerbeidzjan.

SUMMARY

The author describes the Caucasus as a beautiful and wild area. Many countries have fought with its diverse population for the suzerainty and resources of the area. Today the area is still important for Russia, because of its energy resources and its Russian population. Russia tries to keep its influence over this former area of the Soviet Union by bribing local warlords, but also by military supporting and invading different countries in the Caucasus. The instability in the region makes it easier for Russia to exercise its influence over the area, but also worries Russia as it supports the rise of Islamic terrorism. The author concludes that the current Russian approach may now benefit Russia, but the instability in the region may harm Russia on the long term. EINDNOTEN

Citaat graaf P.A. Valuev (1815-1890) Interview met Ruslandcorrespondent Olaf Koens op 17 mei 2013 3 Neefs, E., Moskou vreest extremisme van terugkerende Syrië-strijders, in De Standaard, 18 juni 2013 4 Ibid. 5 Vries, C. de, Ontbinden SovjetUnie was ramp, in Volkskrant, 26 april 2005: www.volkskrant.nl/vk/ nl/2844/Archief/archief/article/detail/655458/2005/04/26/OntbindenSovjet-Unie-was-ramp.dhtml 6 Abushov, K., Policing the near abroad: Russian foreign policy in the South Caucasus, in Australian Journal of International Affairs 63-2 (juni 2009), blz. 187-212 1 2

JASON MAGAZINE De positie van Rusland in Syrië

Geen einde in zicht 34

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE

▲ Tijdens de oorlog in Afghanistan gedeserteerde Sovjetsoldaat in zijn werkplaats in Chagcharan, Afghanistan. Rusland laat tegenwoordig zijn invloed in de regio op niet-militaire wijze gelden. Bron: James Gordon

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE De positie van Rusland in Syrië

De burgeroorlog in Syrië gaat inmiddels zijn vierde jaar in en er lijkt geen einde aan te komen. Sterker nog, oorlogsdeskundige Robert Fisk verwacht dat de oorlog nog wel een aantal jaar door kan gaan.1 Rusland speelde tot dusver een gemengde positieve en negatieve rol in het beslechten van de situatie. Wat is deze rol die Rusland gespeeld heeft? En hoe zit het met het beleid van Rusland ten opzichte van de rest van het Midden-Oosten? KEVIN KLERX

n het Westen stuit de positie van Rusland inzake Syrië op veel onbegrip. Rusland steunt het Assad-regime, dat voor ‘ons’ aan de ‘slechte’ kant staat, terwijl de rebellen de ‘goeden’ zijn. Toch is de positie van Rusland relatief eenvoudig te verklaren, want het handelt vanuit pragmatisch oogpunt. Het Kremlin heeft indirect erkend dat het bewind van Assad onhoudbaar is. Maar omdat Rusland min of meer op Assad aangewezen is (en vice versa), is Rusland niet gebaat bij het verdwijnen van het regime. Rusland heeft weinig echte bondgenoten over in de regio van het Midden-Oosten en streeft naar een oplossing die de nationale Russische belangen zo min mogelijk schaadt. De val van kolonel Gaddafi in Libië na westers ingrijpen heeft de Russische invloed in dat land aanzienlijk verzwakt en geldt thans als een negatief precedent voor interventie in de ogen van veel Russen. In het geval van Syrië is het Rusland er veel aan gelegen om ook op een post-Assad Syrië invloed te kunnen blijven uitoefenen in tegenstelling tot wat het geval is met het post-Gaddafi Libië. Het afgelopen jaar heeft Rusland voornamelijk contact gehad met leden van de National Coordination Council en de Syrian National Council. Contact met de oppositie zit er vooralsnog niet in vanwege de dreiging dat de oppositie steeds verder radicaliseert en dat daarmee het regime van Assad zal vallen.2 Toch is er ook positief nieuws te melden. Een Russisch plan dat Syrië zijn chemische wapens opgeeft, is internationaal omarmd. De ontwapening is momenteel in volle gang, maar de vraag is of de Verenigde Naties in staat is om de vermeende duizend ton aan chemisch wapenmateriaal te ontmantelen in een land waar een hevige burgeroorlog woedt.

Rusland's beleid in Midden-Oosten Sinds de Koude Oorlog voorbij is en de Sovjet-Unie uit elkaar is gevallen, heeft Rusland niet meer de status van super power die het voorheen had. Toch kan het beleid van Ruslands premier Vladimir Poetin worden gezien als het streven om weer een grote en invloedrijke macht te zijn in de wereld. Enkele van de speerpunten daarin zijn om de voormalige Sovjetstaten te zien als deel van de Russische invloedssfeer en als buffer tegen een aantal ongewenste zaken: het Westerse systeem, de opmars van NAVO, moslimextremisme, drugssmokkel en de invloed van China. Rusland probeert zich de laatste tien jaar sterker te profileren in het Midden-Oosten door op te treden als mediator en onafhankelijke speler in de regio. Rusland legt hierbij de nadruk op goede diplomatieke en economische relaties, omdat een militaire aanwezigheid niet meer van toepassing is sinds het einde van de

Rusland probeert zich sterker te profileren in het Midden-Oosten als mediator en onafhankelijke speler Koude Oorlog. Een voorbeeld is het hernieuwde vredesoverleg tussen de Palestijnen en Israël. Rusland heeft zeer goede banden met beide kampen. Rusland zet zich hiervoor in mede om haar eigen profiel internationaal te Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

versterken, maar ook om de Verenigde Staten een hak te zetten, omdat deze de afgelopen decennia na de Camp David-akkoorden niet veel meer heeft bereikt.3 De relatie van Rusland met Israel is positief, maar tevens complex. Enerzijds ziet Rusland de Joodse staat als een regionale grootmacht, waarmee het goed zaken kan doen. Anderzijds blijft Israel in het Midden-Oosten thans de grootste bondgenoot van de Verenigde Staten die in de heersende ‘Koude Oorlog-mentaliteit’ van de bestuurlijke elite in Moskou nog steeds als de ‘Grote Vijand’ wordt gezien. Dat de relaties tussen Washington en Tel Aviv in de afgelopen jaren flink bekoeld zijn, komt Moskou daarom niet slecht uit. In het geval van Syrië is de angst voor opkomend moslimextremisme groot bij Rusland. Door de angst voor het radicalisme heeft Rusland de banden aangehaald met Iran, Syrië, Hezbollah en Hamas om zo een blok te vor-

JASON MAGAZINE ◄ Syrische rebellen van de al-Qasas Brigade zoeken dekking tussen de olijfbomen bij Jabal al-Zawiya in noordwest Syrië. Het einde van de Syrische burgeroorlog lijkt nog lang niet in zicht. Bron: Freedom House

men tegen het Westen en tevens het radicalisme in eigen huis buiten de deur te houden. Dit is lastig gezien de voortdurende terroristische dreiging in Rusland, Tsjetsjenië en een aantal ex-Sovjetstaten. Vooral de relatie van Rusland met Iran is belangrijk op het gebied van veiligheid en nucleaire zaken. Ondanks de Russische inmenging in de sancties tegen Iran, ziet Moskou de relatie met Teheran als strategisch pluspunt dat niet snel opgegeven zal worden, zeker kijkende naar rivalen als China, dat graag meer invloed in Iran zou willen hebben.4 Een ander voorbeeld waar Russische en ‘Westerse’ belangen botsen in het Midden-Oosten is het dossier Hezbollah. De Libanese organisatie is een doorn in het oog voor het Westen. Enkele maanden geleden is de militaire steun van duizenden Hezbollahstrijders aan het Assad-regime door de Verenigde Naties veroordeeld. Deze resolutie, die door de Verenigde Staten

werd ingediend, werd door de Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov als ‘hatelijk’ omschreven. De Verenigde Staten riepen Hezbollah op om onmiddellijk hun troepen terug te trekken uit Syrië, maar Rusland ziet Hezbollah, in tegenstelling tot het Westen, niet als een terroristische organisatie.5 Dit kan puur eigenbelang zijn. Rusland levert al jaren wapens aan Hezbollah, mede om de Russische

belangen met betrekking tot Iran en Syrië te bestendigen.6 In maart van 2013 – maar ook hiervoor al – leverde Rusland 20.000 kalashnikovs and twintig miljoen stuks munitie, alsmede grote voorraden machinegeweren, raketwerpers, sluipschuttersgeweren met nachtvisie en geavanceerde S-300 raketten.7 De rebellen worden mondjesmaat gesteund door de olierijke oliestaatjes van het Arabische schier-

Afghanistan Een van de angsten van Rusland met betrekking tot islamitisch extremisme is de terugtrekking van de NAVO uit Afghanistan en het daarmee vrijkomende machtsvacuüm in dat land. De kans dat de rust verstoord wordt en de drugshandel toeneemt in Rusland en haar ‘bufferlanden’ is reëel volgens het Kremlin. Vooral Oezbekistan vreest voor instabiliteit als de NAVO zich terugtrekt.8 Rusland is echter niet van plan om zich met Afghanistan te bemoeien gezien het verleden. Op dit moment hoopt Moskou daarom ook op een stabiele Afghaanse overheid, zonder een al te aanwezige Taliban. Iets wat, ironisch gezien, ook de NAVO hoopt.9

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE De positie van Rusland in Syrië

▲ Russische immigranten worden op het vliegveld verwelkomd in Israel. Sinds de jaren ’90 zijn honderden Russen naar Israel geëmigreerd. Bron: Government Press Office/ Sa'ar Ya'acov

eiland, maar serieuze wapenleveranties vanuit de Europese Unie en de Verenigde Staten worden vooralsnog telkens uitgesteld. Hiermee helt de balans in het voordeel van het Assadregime, gesteund door zijn bondgenoten Rusland en Iran.10 Iran is een belangrijke speler voor Rusland in het Midden-Oosten. De banden tussen Iran en Rusland zijn relatief goed te noemen op het gebied van economie en militaire samenwerking, al bestaat er ook veel wederzijds wantrouwen. Teheran staat erom bekend afspraken niet na te komen en Moskou is wel degelijk bezorgd over de vermeende nucleaire ambities

van de Iraanse mullahs. Juist door de goede onderlinge contacten is er voor Rusland een taak weggelegd om zelf als leidende internationale partner Iran te ontraden om een kernwapenprogramma door te zetten. Voor zover mogelijk verzet Rusland zich tegen sancties tegen Iran of steunt het deze schoorvoetend. Dit is met oog op Syrië problematisch, omdat steun voor sancties de eigen onderhandelingspositie ondermijnt en een politieke oplossing te vinden voor het conflict bemoeilijkt.11 Dat recent bekend is geworden dat Iran op grote schaal militaire steun biedt aan Assad, vergroot de kans op een regionaal conflict nog meer, maar paradoxaal genoeg

Kevin Klerx (1986) heeft een bachelor in Islam en Arabisch van de Radboud Universiteit en heeft daarnaast daar ook succesvol het Honours Programma doorlopen. Momenteel doet hij een researchmaster Middle Eastern Studies aan Universiteit Leiden en een master Arabische letterkunde aan de Radboud Universiteit. Daarnaast is hij hoofdredacteur van JASON magazine en vicevoorzitter van stichting JASON. Hij was penningmeester bij de studievereniging HIKMA in Leiden en lid van de VN-werkgroep bij de Nationale Jeugdraad.

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

versterkt dit ook de positie van Rusland. Relatie met het Westen De positie van Rusland inzake Syrië is dus een bewuste en een standvastige. Zo laat het Kremlin zich niet ompraten door het Westen en weigert het om Assad sancties op te leggen inzake het conflict. Daarbij zegt Rusland onpartijdig te zijn. Het voordeel wat Rusland heeft, is dat het Westen er geen baat heeft om het conflict te laten escaleren. Dat maakt de, wellicht meest realistische, positie van Rusland sterker, zowel aan de onderhandeltafel met de Verenigde Staten als wel in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Daarnaast is er vanuit de Verenigde Staten de angst dat er chemische wapens zijn en dat die in verkeerde handen vallen. Dus zij zijn gebaat bij een snelle oplossing. Daar waar Rusland nog steeds een grote haat jegens het Westen koestert, wordt het in het geval van Syrië haast gedwongen samen te werken met het Westen. Dat is echter niet de eerste keer dat dit gebeurd. Ook in Libië was dit het geval. Waar voornamelijk Frankrijk en Groot-Brittannië machtsvertoon lieten zien tegen het bewind van Gaddafi, was het Rusland die

JASON MAGAZINE

SUMMARY

The author analyses the reason behind the support of Russia for the Syrian President Assad. He concludes that the Assad regime is one of the few remaining Russian allies in the region after the fall of Gaddafi and that it sees the Assad regime, together with Iran and Hezbollah, as a bulwark against Islamic extremism. Russia sees its own role in the Middle-East as mediator and independent player. Although Russia wishes to place itself as a counterforce against the West, some issues, like Syria, forces Russia and the West to work together. The author concludes that, regardless efforts of Russia and the West to end the Syrian conflict, it remains uncertain when this will be.

▲ De Syrische havenstad Tartus herbergt een Russische marinebasis voor de bevoorrading en reparatie van de Russische vloot. Bron: Traveller 9

een hernieuwde positie diende in te nemen, aangezien ze voorheen nog het oude regime steunde. Medvedev heeft deze weg ingeslagen en de vraag is dus of Poetin deze voort zal zetten. Wel is duidelijk dat als Assad valt, de positie van Rusland in het Midden-Oosten zwakker zal zijn. Zal hij zwichten voor de druk vanuit het Westen om zich tegen Assad te keren, of zijn de interne belangen en de grootspraak groots genoeg om het huidige standpunt te verdedigen?

Wel is duidelijk dat als Assad valt, de positie van Rusland in het Midden-Oosten zwakker zal zijn

Er zal eind januari 2014 wederom een poging gedaan worden om met zowel het huidige regime, als met de oppositiepartij een uitkomt te vinden voor de voortslepende burgeroorlog. Rusland en de Verenigde Staten zijn daarin de grote bemiddelaars. Eerdere pogingen om deze partijen om de tafel te krijgen zijn gestrand, de vraag is of het deze keer, op neutraal terrein in Zwitserland, wel gaat lukken. Wel is er in ieder geval de bereidheid om naar een oplossing te zoeken.

EINDNOTEN

Interview met Robert Fisk, Ein Krieg der kein Ende findet, website Qantara.de, 21 mei 2013: http://de.qantara.de/Ein-Krieg-derkein-Ende-findet/21087c523/index.html 2 Kozhanov, N. Russia’s Policy Towards the Middle East, in Russia and Eurasia Programme Meeting Summary, Chatham House, blz. 2-3 3 Trenin, D. e.a., The Mythical Alliance: Russia’s Syria Policy, website Carnegie Endowment, 20 maart 2013: www.carnegie. ru/2013/03/20/mythical-alliance-russia-s-syria-policy/frdg 4 Magen, Z., Russia and the Middle East: Policy Challenges, Memorandum no. 127, The Institute for National Security Studies Tel Aviv, mei 2013, blz. 62: www.inss.org.il/uploadImages/systemFiles/Magen%20-%20memo127d394275455.pdf 5 Spencer, R. US is undermining Syrian peace efforts, claims Russia, in Irish Independent, 30 mei 2013 6 Idem noot 4, blz. 40 7 NOS, Rusland levert Syrië MiG’s, 31 mei 2013: http://nos.nl/artikel/512765-rusland-levert-syrie-migs.html 8 Dempsey, J., Russia’s Concerns About Afghanistan After NATO, website Carnegie Endowment, 5 maart 2013: http://carnegieendowment.org/2013/03/05/russia-s-concerns-about-afghanistan-after-nato/fo2e 9 Idem noot 9 10 Dool, P. van der, Internationale vredesconferentie over Syrië 'niet voor juli', in NRC Handelsblad, 5 juni 2013 11 Trenin, D. en Malashenko, A., Iran: A View from Moscow, website Carnegie Endowment, 25 oktober 2010: www.carnegie. ru/2010/10/25/iran-view-from-moscow/al9g 1

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

& JASON MAGAZINE Conference NLRF2013

JASON Conference on Dutch Russian Peace Security Relations

On 6 and 7 June 2013, JASON held a conference in the Peace Palace in The Hague on the international peace and security relations between the Netherlands and Russia in honour of the NetherlandsRussia bilateral year. The conference was divided into four panels, which each highlighted an aspect of the complex relations between Russia, the Netherlands and the rest of the world. REPORT BY CHRISTIAAN DUINMAIJER

he subjects of the first panel were the energy politics of the Netherlands and Russia and the current developments in this field. Marcel de Haas, senior researcher at Clingendael Institute, pointed to the increased involvement of the military in energy and energy security. Given the importance of the Russian energy industry, its army now guards its gas resources and offshore facilities. In Europe, on the other hand, the NATO showed its concern on Europe’s dependence on Russian energy. De Haas stressed the necessity to diversify energy sources in order to ensure energy security. The new developments around fracking may make this possible. He also underlined that, while trade between countries decreases the chance of conflict, Russia still uses its energy resources as a political tool. Christoph van Agt, the second speaker and also senior researcher at Clingendael Institute, predicted a period of growing energy security and focused on the role of Dutch energy companies in the delivery of Russian gas and thus contributing to Europe’s dependency on it. Unlike De Haas, Van Agt predicted that environmental issues have a larger influence on current developments, like the shale gas revolution and exploitation in the Arctic region, than geopolitical dynamics. The second panel discussed the as-

cension of Russia to the World Trade Organisation (WTO) and its economic situation. The first speaker, Joop de Kort, an expert on Russian economy, dissected the 19 year long accession process of Russia to the WTO. The admission talks for Russia took so long, because Russia had no trade policy or working economy to begin with in 1993. Along the way, Russia built a working trade regime, while it simultaneously reformed its industry. The second speaker, Geert Greving of Gasterra BV, focused more on the business opportunities as result of Russia’s accession to the WTO. He stressed that the European Union and Russia are very important trading partners and evoked the tantalizing prospect of one harmonized European-Russian economic market. However, both speakers emphasized that the current weak rule of law in Russia has a negative impact on the Russia’s business climate. Russia has come a long way, economically speaking, but still has a long way to go. The third panel looked into the complex cooperation (and non-cooperation) between Russia, the Netherlands and the NATO. The first speaker, Grace Asirwatham, Deputy Director-General of the Organisation of Proliferation of Chemical Weapons (OPCW), talked about the necessity to destroy all chemical weapons and stressed her concerns on the possible use of cheStichting JASON ✱ Rusland Magazine

mical weapons in Syria. The following speaker, Marcel de Haas, focused on the cooperation between Russia and the NATO in Afghanistan. He highlighted that Russia and the NATO share certain interests and security concerns (drug trade, terrorism) and cooperate in several fields. There is no military cooperation, however, between the NATO and Russia as there is still distrust between Russia and members of the NATO. Jamie Shea, the final speaker and Deputy Assistant Secretary General of the NATO, stressed that cooperation between Russia and NATO remains very important and he noted that their shared concerns may bring them closer together. For example, the NATO and Russia are currently researching together way to detect of suicide bombers. In his opinion there are many more areas in which both could cooperate. However, this cooperation is outside Europe more successful than inside. On the last day in the fourth panel the Russian civil society was discussed along with its challenges and opportunities in Russia. The three speakers (Honorata Mazepus from Leiden University, Harry Hummel of the Helsinki Comity Netherlands and Henk Hulshof of Amnesty International Netherlands) voiced their concerns for the deteriorating situation in Russia with regard to human rights and NGO’s. They spoke, amongst others, about the recently introduced laws forbidding ‘homosexual propaganda’ and obliging NGO’s to register as foreign agents if they receive funds from outside Russia. Although, their tone was not very positive, the three speakers also saw an upside. Russians are not afraid to voice their opinion and are doing so more frequently. This will to express is, according to Hulshof, the

JASON MAGAZINE

▲ The conference was attended by experts, professionals and students from different fields and countries. Source: JASON Institute

▲ Jamie Shea dessected the Russia-NATO relations during his speech. Source: JASON Institute

▲ Joop de Kort explained in his speech why it took Russia 19 years to join the WTO. Source: JASON Institute

base of all other human rights. The overall conclusion of the conference is that Russia has risen from the ashes of the Soviet Union as an economical, political and military force to be reckoned with, but has, on the

▲ The last day of the conference was dedicated to Russia's civil society. Source: JASON Institute

other hand, still its shortcomings with regard to the rule of law and human rights. While the interests of the West (NATO, European Union and the Netherlands) may in certain areas clash with those of Russia, cooperation with Russia proves mutually beneficial in Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

other areas. The different experts at the conference painted together a subtle and insightful of picture of the Dutch and Russian peace and security relations. This report was published earlier in JASON Magazine nr. 3 (2013). 41

JASON MAGAZINE Mededelingen

Wat is stichting JASON? Stichting JASON is in 1975 opgericht door een aantal jongeren met als doel om te informeren over internationale vredes- en veiligheidsvraagstukken. De afkorting JASON staat voor Jong Atlantisch Samenwerkings Orgaan Nederland. In de beginjaren van JASON lag het accent vooral op vredes- en veiligheidsvraagstukken binnen de transatlantische betrekkingen. Gaandeweg verbreedde JASON haar aandachtsveld, mede in aansluiting op internationale gebeurtenissen, haar aandachtsveld tot het gehele spectrum van internationale betrekkingen en veiligheidskwesties. JASON is daarbij niet gebonden aan enige politieke partij en heeft geen levensbeschouwelijke grondslag. JASON informeert op twee manieren. In de eerste plaats door de uitgifte van dit magazine, dat drie à vier keer per jaar verschijnt. In elk nummer wordt getracht een gevarieerd overzicht te geven van relevante en actuele onderwerpen binnen het brede spectrum van internationale vredes- en veiligheidsvraagstukken. Ten tweede informeert JASON door het organiseren van tal van activiteiten, zoals conferenties, debatten, lezingen en excursies. Stichting JASON heeft geen leden, het magazine is gratis verkrijgbaar voor iedereen en alle geïnteresseerden zijn van harte welkom om aan onze activiteiten deel te nemen.

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine

JASON MAGAZINE

Oproepen Ontvang gratis JASON Magazine! JASON Magazine is gratis verkrijgbaar voor studenten, young professionals en andere geïnteresseerden. Om u kosteloos te abonneren, geef uw naam, (post)adres en e-mailadres door aan redactie@stichtingjason.nl of via het contactformulier op onze website (www.stichtingjason.nl/contact/). Op de hoogte blijven van onze activiteiten? Stichting JASON kondigt zijn activiteiten aan via de activiteitenkalender in JASON Magazine, via zijn Facebook-pagina (JASON Institute), website (www.stichtingjason. nl/activiteiten/) en een tweeweekse nieuwsbrief. U kunt zich voor onze nieuwsbrief aanmelden via het contactformulier op onze website (www.stichtingjason.nl/contact/). Vacatures JASON Magazine is op zoek naar vrijwillige redacteurs (studenten of afgestudeerd) die graag artikelen voor het magazine willen schrijven en geïnteresseerd in internationale betrekkingen zijn. Interesse of meer informatie? Mail naar redactie@stichtingjason.nl. Adverteren? Voor bedrijven, universiteiten, instituten en andere organisaties is het mogelijk om te adverteren in JASON Magazine, op de website of activiteiten van stichting JASON. De doelgroep van stichting JASON en JASON Magazine zijn politicologie-, bestuurskunde- en rechtenstudenten, maar ook studenten die los van hun studie geïnteresseerd zijn in internationale betrekkingen en meer specifiek in internationale defensievraagstukken. Neem voor meer informatie contact met ons op via het contactformulier op onze website (www.stichtingjason.nl/contact/). Doneren JASON wordt mogelijk gemaakt door hardwerkende vrijwilligers die het hun missie zien om de maatschappij te informeren over internationale vredes- en veiligheidsvraagstukken. De activiteiten van JASON kosten geld en daarom willen wij u vragen om bij te dragen aan onze missie. JASON heeft de ANBI-status, waardoor u uw giften aan de stichting mogelijk mag aftrekken van uw belastingen. Het rekeningnummer van de stichting is 667315802. Voor meer informatie kunt u contact met ons opnemen via het contactformulier op onze website (www.stichtingjason.nl/contact/).

▲ Voor Russen staat de liberatie van de jaren '90 gelijk aan armoede. Bron: Gregory Wass

JASON Magazine online Het huidige en voorgaande nummers van JASON Magazine zijn online terug te vinden op www.stichtingjason.nl/magazine. Het huidige nummer is online in kleur verkrijgbaar.

JASON Institute @stichtingjason

www.stichtingjason.nl

Stichting JASON ✱ Rusland Magazine