Reinterpretacja poznawcza przy tendencji do pochopnego wyciągania wniosków

REINTERPRETACJA POZNAWCZA PRZY TENDENCJI DO POCHOPNEGO WYCIĄGANIA WNIOSKÓW: EKSPLORACJA ZWIĄZKU Z DOŚWIADCZENIAMI PODOBNYMI DO PSYCHOTYCZNYCH

Aleksandra Tuleja

STRESZCZENIE

Doświadczenia podobne do psychotycznych, takie jak łagodne urojenia i halucynacje, są subklinicznym zjawiskiem powszechnym w zdrowej populacji (Remberk, 2017). Związany z ich powstawaniem jest styl myślenia zwany pochopnym wyciąganiem wniosków, polegający na zbyt szybkim wyciąganiu wniosków z niewielkiej liczby argumentów, które by je potwierdzały. Reinterpretacja poznawcza jest strategią regulacji emocji, powszechnie uważaną za adaptacyjną, niemniej jednak istnieją dowody na to, iż u osób z tendencją do urojeń, reinterpretacja częściej niż u osób zdrowych wzmaga negatywne emocje. Niniejszy artykuł eksploruje związek między wykorzystywaniem reinterpretacji poznawczej, a doświadczeniami podobnymi do psychotycznych u osób z wysoką tendencją do pochopnego wyciągania wniosków. Potwierdzony został dodatni związek między pochopnym wyciąganiem wniosków, a doświadczeniami podobnymi do psychotycznych, nie udało się jednak znaleźć związku między reinterpretacją poznawczą, a doświadczeniami podobnymi do psychotycznych przy wysokiej tendencji do pochopnego wyciągania wniosków.

Wprowadzenie

Doświadczenia podobne do psychotycznych (PLEs) to subtelne, subkliniczne objawy, takie jak urojenia czy halucynacje, które dość powszechnie występują w zdrowej populacji (Remberk, 2017). Ich powszechność jest uzasadniona rozumieniem zaburzeń psychotycznych jako kontinuum; samo występowanie symptomów psychotycznych nie musi być koniecznie związane z obecnością zaburzenia. Van Os, Linscott,

Myin-Germeys, Delespaul i Krabbendam (2009), w swojej metaanalizie obejmującej 47 prac podają, że 8% populacji dorosłych doświadcza PLEs. Niektórzy autorzy wskazują, że mogą istnieć różne typy doświadczeń psychotycznych: mogą one się wiązać z podatnością na zaburzenia typu psychotycznego lub być niespecyficznym czynnikiem ryzyka dla zaburzeń o charakterze innym niż psychotyczne (Remberk, 2017), manifestacją innych problemów psychicznych, czy cechą zdrowych osób, niezwiązaną ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzeń (Yung i in., 2009).

Zgodnie ze współczesnymi teoriami dotyczącymi powstawania zaburzeń myślenia, osoby doświadczające urojeń mają tendencje do korzystania z pewnego charakterystycznego stylu rozumowania, polegającego na szybkim wyciąganiu wniosków ze zbyt niewielkiej liczby argumentów, które by je potwierdzały (Huq, Garety i

Hemsley, 1988). Styl ten nazywany jest „pochopnym wyciąganiem wniosków” (jumping to conclusion bias,

JTC; Różycka i Prochwicz, 2013). Wyniki wielu badań wskazują na to, iż JTC związane jest z podatnością na urojenia (Cafferkey, Murphy i Shevlin, 2014; Dudley,

John, Young i Over, 1997; Dudley i Over, 2003; Huq i in., 1988). Ilustruje to np. zadanie z koralikami Phillipsa i Edwardsa (1966). W zadaniu tym osobie badanej prezentowane są dwa pojemniki z koralikami w różnych kolorach. Informowana jest ona, że koraliki znajdują się w każdym z pojemników w nierównych proporcjach, odwrotnych względem siebie (np. 60% koralików niebieskich i 40% koralików czerwonych w pierwszym pojemniku, 60% koralików czerwonych i 40% koralików niebieskich w drugim pojemniku). Pojemniki są następnie zakrywane, a badany otrzymuje informację, że losowo wybrany zostanie jeden z nich, i właśnie z niego będą pochodziły koraliki pokazywane po kolei w kolejnej części badania. Osoba badana ma za zadanie wywnioskować, z którego pojemnika pochodzi zestaw pokazywanych koralików; po każdym pokazanym koraliku może również podjąć decyzję, czy wywnioskowała, z którego pojemnika pochodzi seria koralików, czy chce oglądać ich więcej. Mimo tego, iż badany informowany jest, że koraliki wybierane są losowo, w istocie dobierane są one według proporcji kolorów w pojemniku. Nie ma ograniczeń dotyczących ilości koralików, które chce zobaczyć osoba badana.

Podczas wykonywania tego zadania, osoby doświadczające JTC, potrzebują zdecydowanie mniej dowodów przemawiających za jakąś decyzją, żeby ją podjąć, w porównaniu z grupą kontrolną. Różycka i Prochwicz (2013) wskazują, iż istnieją przesłanki, by sądzić, że zachowanie to nie jest wynikiem zaburzeń myślenia probabilistycznego, lecz wynika z pewnych błędów, które

pojawiają się podczas procesu zbierania dowodów na rzecz jakiejś decyzji (Dudley i Over, 2003). Zwracają również uwagę na to, iż wśród osób skłonnych do JTC występuje też tendencja do pomijania wcześniej zebranych danych, gdy pojawiają się nowe, przeciwstawne.

Badacze akcentują fakt, że osoby doświadczające urojeń nie mają fundamentalnie problemów z myśleniem logicznym; utrzymywane przez nie, nietypowe poglądy czy przekonania w samej swej budowie są bardzo spójne. Od osób niedoświadczających urojeń różnią się więc skłonnością do JTC. Zdaniem tych autorów, ludzie doświadczający urojeń cechują się sposobem rozumowania, który dąży do potwierdzania postawionych hipotez. Ten sposób rozumowania jest naturalny dla osób bez urojeń zazwyczaj w sytuacjach związanych z zagrożeniem. Jako że osoby z zaburzeniami myślenia dostrzegają zagrożenie częściej niż inni, ten sposób myślenia jest w ich wypadku rozszerzony także na materiał neutralny (Dudley i Over, 2003).

Istnieje wiele dowodów na to, że lęk wpływa na powstawanie urojeń (np. Lincoln, Lange, Burau, Exner i

Moritz, 2010; Thewissen i in., 2011). Można przypuszczać, że tym, co pośredniczy pomiędzy lękiem a tworzeniem urojeń, jest regulacja emocji: skuteczna regulacja może doprowadzić do zmniejszenia się ideacji, podczas gdy regulacja wykorzystana nieadaptacyjnie może ją wywołać lub zwiększyć.

Jako że osoby podatne na doświadczenia podobne do psychotycznych mają do dyspozycji mniej strategii regulujących emocje (Westermann i Lincoln, 2011), dla tendencji do urojeń największe znaczenie mają dwie z nich: tłumienie ekspresji emocjonalnej (expressive suppression) oraz poznawcza reinterpretacja sytuacji emocjorodnej (reappraisal) (Westermann, Rief i

Lincoln, 2014). Wedle tendencji występujących w literaturze przyjęło się, iż tłumienie ekspresji emocjonalnej jest z natury nieadaptacyjne i kontrproduktywne, reinterpretacja zaś należy do strategii adaptacyjnych, będących czynnikiem obronnym wobec zaburzeń (Aldao, Nolen-Hoeksema i Schweizer, 2010;

Bonanno i Burton, 2013). Troy, Shallcross i Mauss (2013) zwracają jednak uwagę na fakt, iż żaden proces regulacji emocji nie jest w całości i zawsze adaptacyjny (Lazarus, 1993) i podkreślają kontekstualne znacznie sytuacji w której aplikowana jest dana strategia regulacji. Bonanno i Burton (2013) wskazują na potrzebę utworzenia konstruktu teoretycznego w postaci elastycznej regulacji emocji (regulatory flexibility), który zawierałby w sobie kontekst sytuacyjny.

Reinterpretacja jest wyprzedzającą powstanie emocji poznawczą strategią regulacji, polegającą na ponownej ocenie sytuacji w celu zmiany emocji, którą dana sytuacja miała wywołać. Nasuwa się więc wniosek, iż ponowna ocena nie musi być koniecznie adaptacyjna. W badaniach Troy i in. (2013) zdolność do reinterpretacji sytuacji emocjorodnej wiązała się z większą depresyjnością u osób, które doświadczały potencjalnie kontrolowalnej sytuacji stresowej. U osób z tendencją do wyciągania pochopnych wniosków i potwierdzania hipotez o zagrożeniu, reinterpretacja sytuacji może utworzyć urojeniowe oceny i zamiast pożądanego efektu

regulacji negatywnych emocji skutek będzie odwrotny. Westermann i in. (2014) wskazują na to, iż osoby mające tendencje do urojeń wykazują trudności w stosowaniu strategii reinterpretacji, gdyż częściej niż u osób zdrowych skutkuje ona wzmożeniem negatywnych emocji.

Hipotezy

Opierając się na przytoczonych przesłankach teoretycznych, postawiono następujące hipotezy: H1. Występuje istotny, dodatni związek między JTC, a doświadczeniamipodobnymi do psychotycznych. H2. U osób z dużym nasileniem JTC wystąpi istotny i dodatni związek pomiędzy reinterpretacją poznawczą, a doświadczeniami podobnymi do psychotycznych.

Osoby badane

W badaniu wzięło udział 176 osób, w tym 105 kobiet i 71 mężczyzn. Po korekcie danych i usunięciu z ich zbioru osób zażywających narkotyki czy ze zdiagnozowaną chorobą psychiczną pozostało 118 osób (57 kobiet; Mwiek = 20,42; SDwiek = 5,20 oraz 61 mężczyzn;

Mwiek = 21,21; SDwiek = 5,58). Badani byli studentami rekrutowanymi z różnych uczelni wyższych: Uniwersytetu Jagiellońskiego (kierunki: psychologia, prawo, stosunki międzynarodowe oraz studenci Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych); Uniwersytetu Śląskiego (kierunek: psychologia); Akademii Górniczo-Hutniczej (Wydział Informatyki,

Elektroniki i Telekomunikacji); Państwowej Wyższej

Szkoły Zawodowej w Nysie (kierunek: filologia angielska). Rekrutowani byli również uczniowie klasy 4 PLP

Zespołu Państwowych Placówek Kształcenia Plastycznego im. Jana Cybisa w Opolu. Ankieta internetowa była rozsyłana do zamkniętych grup na platformie Facebook.

Materiały i procedura

Ankieta internetowa została utworzona na platformie Google Forms. W celu pomiaru JTC użyty został kwestionariusz DACOBS (Davos Assessment of Cognitive Biases Scale), który składa się z 42 pytań, mierzących siedem różnych typów błędów myślenia, między innymi pochopne wyciąganie wniosków. Podczas analizy wykorzystywana była podskala JTC licząca 6 itemów. Badania wykazały, że jej rzetelność wynosi α Cronbacha = 0,60 (Prochwicz i Kłosowska, 2017). Odpowiedzi zaznaczane były na siedmiostopniowej skali Likerta. Polska wersja skali charakteryzuje się akceptowalną rzetelnością α Cronbacha = 0,80 (Gaweda, Prochwicz i Cella, 2015). Doświadczenia podobne do psychotycznych mierzono za pomocą kwestionariusza PDI (Peters et al. Delusion Inventory). Badani mieli za zadanie ustalić, czy pytania ich dotyczą, a w przypadku odpowiedzi pozytywnej określić w pięciostopniowej skali Likerta odczuwany niepokój, częstość rozmyślania oraz poczucie, że dane twierdzenia są prawdziwe. Częstość stosowania reinterpretacji sprawdzał Kwestionariusz Regulacji Emocji. To narzędzie oryginalnie składa się z dziesięciu pytań mierzących dwie strategie regulacji emocji: supresję oraz reinterpretację poznawczą. W badaniu wykorzystano jedynie pytania

Doświadczenia podobne do psychotycznych Średnia

Odchylenie standardowe

Minimum 6,66

3,16

0,00

Maksimum 15,00

Skośność 0,22

Kurtoza -0,28

Reinterpretacja poznawcza

Pochopne wyciąganie wniosków Średnia

Odchylenie standardowe

Minimum 27,03

8,14

6,00

Maksimum 42,00

Skośność

Kurtoza -0,58

-0,06

Średnia

Odchylenie standardowe

Minimum 26,53

5,12

6,00

Maksimum

Skośność

Kurtoza 39,00

-0,42

1,24 Błąd standardowy

0,29

0,22

0,44

0,75

0,22

0,44

0,75

mierzące reinterpretację poznawczą (kolejno 1, 3, 5, 7, 8 i 10). Rzetelność kwestionariusza została potwierdzona na poziomie: α Cronbacha = 0,85 (Prochwicz i Gawęda, 2015). Na końcu ankiety została zamieszczona metryczka mająca na celu ustalić, czy osoba badana ma zdiagnozowaną chorobę psychiczną lub czy jest w grupie ryzyka, również aby oddzielić osoby, które zażywały narkotyki przez ostatnie pół roku.

Wyniki

Analiza kształtu rozkładu zmiennych JTC, doświadczeń podobnych do psychotycznych oraz reinterpretacji (reappraisal) za pomocą testu Shapiro-Wilka wykazała, że w przypadku reinterpretacji, rozkład w stopniu istotnym statystycznie odstaje od normalnego (p < 0,01) i ma on cechy rozkładu o ujemnej skośności. W związku z tym w przypadku tej zmiennej w dalszych analizach wykorzystano testy nieparametryczne. Statystyki opisowe poszczególnych zmiennych zostały przedstawione w Tabeli 1.

W pierwszej kolejności obliczony został związek pomiędzy JTC a doświadczeniami podobnymi do psychotycznych. Analiza wykazała istotny statystycznie związek między zmiennymi: r = 0,25; p < 0,01. Aby ustalić podział grup na niski i wysoki poziom JTC obliczona została mediana (Mdn = 26,5). W ten sposób powstały dwie grupy, obie o liczebności 59 osób. Następnie obliczony został współczynnik korelacji rho-Spearmana pomiędzy wskaźnikiem doświadczeń podobnych do psychotycznych a reinterpretacją poznawczą w grupie z podwyższonym poziomem JTC: rs = 0,136, p = 0,304. Korelacja okazała się być nieistotna statystycznie. Obliczony został również współczynnik korelacji rhoSpearmana pomiędzy wskaźnikiem PLEs a reinterpretacją poznawczą dla grupy ze słabym JTC: rs = 0,073, p = 0,583. Korelacja nie była istotna statystycznie.

Dyskusja

Potwierdzona została hipoteza o istotnym, dodatnim związku między JTC a doświadczeniami podobnymi do psychotycznych, co jest spójne z wynikami dostarczanymi przez literaturę (Cafferkey i in., 2014; Dudley i in., 1997; Dudley i Over, 2003; Fine, Gardner, Craigie i Gold, 2007; Garety i Freeman, 1999; Huq i in., 1988;

Różycka i Prochwicz, 2013).Wbrew temu, czego się spodziewano, u osób z podwyższonym poziomem JTC nie wykryto jednak istotnego i dodatniego związku pomiędzy reinterpretacją poznawczą i doświadczeniami podobnymi do psychotycznych. Przyczyną mógł być stosunkowo niski poziom jak i niewielka wariancja JTC w grupie wyróżnionej ze względu na wysoki poziom tej zmiennej (M = 30,58; SDM = 0,37). Niewykluczone, że badania przeprowadzone na próbie klinicznej o wyższym poziomie JTC dostarczyłyby odmiennych wniosków. Westermann, Kesting i Lincoln (2012) w swoim modelu regulacji emocji w urojeniach argumentują, iż przede wszystkim poziom stresu determinuje wpływ błędów myślenia na nieudaną reinterpretację poznawczą, co zgadza się z wnioskami wysuniętymi przez Troy i in. (2013). Ford i Troy (2019) zwracają również uwagę na to, iż sama reinterpretacja wymaga zmierzenia się z sytuacją rodzącą stres, co może postawić podmiot we wrażliwej sytuacji. Sugeruje to, iż poziom stresu mógłby być kluczowy dla udanej bądź nieudanej reinterpretacji poznawczej. W przyszłych badaniach należałoby uwzględnić dodatkowo miary kontrolujące poziom stresu. Ograniczeniem obecnych badań były przede wszystkim miary samoopisowe podatne na m.in. tendencję do samoprezentacji oraz trudności z wglądem. Badania miały charakter korelacyjny i poprzeczny, co uniemożliwia formułowane wniosków przyczynowo-skutkowych; zostały również przeprowadzone na homogenicznej próbie studentów, co ogranicza możliwość generalizacji wyników na całą populację oraz grupy kliniczne. Poważną przeszkodą było również nieuwzględnienie poziomu stresu jako jednego ze wskaźników i należałoby go uwzględnić w przyszłych badaniach. Pomiar przeskakiwania do konkluzji mógłby zostać przeprowadzony poprzez miary behawioralne, takie jak zadanie z koralikami (Huq, Garety i Hemsley, 1988). Kierunkiem eksploracji w przyszłości byłyby również badania eksperymentalne, podłużne, czy włączenie do badań osób z grupy klinicznej.

Literatura cytowana:

Aldao, A., Nolen-Hoeksema, S. i Schweizer, S. (2010). Emotion-regulation strategies across psychopathology: A meta-analytic review. Clinical Psychology Review, 30(2), 217–237.

Bonanno, G. A. i Burton, C. L. (2013). Regulatory Flexibility: An Individual Differences Perspective on Coping and Emotion Regulation. Perspectives on Psychological Science, 8(6), 591–612.

Cafferkey, K., Murphy, J. i Shevlin, M. (2014). Jumping to conclusions: The association between delusional ideation and reasoning biases in a healthy student population. Psychosis, 6(3), 206–214.

Dudley, R. E. J., John, C. H., Young, A. W. i Over, D. E. (1997). Normal and abnormal reasoning in people with delusions. British Journal of Clinical Psychology, 36(2), 243–258.

Dudley, R. E. J. i Over, D. E. (2003). People with delusions jump to conclusions: A theoretical account of research findings on the reasoning of people with delusions. Clinical Psychology and Psychotherapy, 10(5), 263–274.

Fine, C., Gardner, M., Craigie, J. i Gold, I. (2007). Hopping, skipping or jumping to conclusions? Clarifying the role of the JTC bias in delusions. Cognitive Neuropsychiatry, 12(1), 46–77.

Ford, B. Q. i Troy, A. S. (2019). Reappraisal Reconsidered: A Closer Look at the Costs of an Acclaimed EmotionRegulation Strategy. Current Directions in Psychological Science, 28(2), 195–203.

Garety, P. A. i Freeman, D. (1999). Cognitive approaches to delusions: A critical review of theories and evidence. British Journal of Clinical Psychology, 38(2), 113–154.

Gaweda, Ł., Prochwicz, K. i Cella, M. (2015). Cognitive biases mediate the relationship between temperament and character and psychotic-like experiences in healthy adults. Psychiatry Research, 225(1–2), 50–57.

Huq, S. F., Garety, P. A. i Hemsley, D. R. (1988). Probabilistic Judgements in Deluded and Non-Deluded Subjects. The Quarterly Journal of Experimental Psychology Section A, 40(4), 801–812.

Lazarus, R. S. (1993). Coping theory and research: Past, present, and future. Fifty years of the research and theory of RS Lazarus: An analysis of historical and perennial issues. Psychosomatic Medicine, 55, 366–388.

Lincoln, T. M., Lange, J., Burau, J., Exner, C. i Moritz, S. (2010). The effect of state anxiety on paranoid ideation and jumping to conclusions. An experimental investigation. Schizophrenia Bulletin, 36(6), 1140–1148.

Phillips, L. D. i Edwards, W. (1966). Conservatism in a simple probability inference task. Experimental Psychology. Journal of

Prochwicz, K. i Kłosowska, J. (2017). Attentional focus moderates the relationship between attention to threat bias and delusion-like experiences in healthy adults. European Psychiatry, 39, 27–32.

Prochwicz, Katarzyna i Gawęda, Ł. (2015). Analiza czynnikowa i ocena rzetelnos̈ci polskiej wersji Skali Urojeń Peters i wsp. oraz częstotliwos̈ć występowania dos̈wiadczeń podobnych do urojeń w populacji polskiej. Psychiatria Polska, 49(6), 1203–1222.

Remberk, B. (2017). Znaczenie kliniczne doznań podobnych do psychotycznych u dzieci i młodzieży. Psychiatria Polska, 51(2), 271–282.

Różycka, J. i Prochwicz, K. (2013). Rola zjawiska przedwczesnego wnioskowania w powstawaniu urojeń. = The role of the jumping to conclusion bias in delusions formation. Psychiatria Polska, 47(6), 1041–1050.

Thewissen, V., Bentall, R. P., Oorschot, M., À Campo, J., Van Lierop, T., Van Os, J. i Myin-Germeys, I. (2011). Emotions, self-esteem, and paranoid episodes: An experience sampling study. British Journal of Clinical Psychology, 50(2), 178–195.

Troy, A. S., Shallcross, A. J. i Mauss, I. B. (2013). A Person-by-Situation Approach to Emotion Regulation: Cognitive Reappraisal Can Either Help or Hurt, Depending on the Context. Psychological Science, 24(12), 2505–2514.

Van Os, J., Linscott, R. J., Myin-Germeys, I., Delespaul, P. i Krabbendam, L. (2009). A systematic review and metaanalysis of the psychosis continuum: evidence for a psychosis proneness–persistence–impairment model of psychotic disorder. Psychological Medicine, 39(2), 179–195.