DINO ABAZOVIĆ
BOSANSKOHERCEGOVAČKI MUSLIMANI IZMEĐU SEKULARIZACIJE I DESEKULARIZACIJE
Synopsis Zagreb - Sarajevo 2012.
3
4
Zato je sociolog izložen unutrašnjem osobnom procjepu: mora u isti mah biti nepristran i dobrohotno suživljen s religioznošću vjernika. Ako religiju mrzi ili prezire neće od nje ništa shvatiti, ako je odveć uvažava neće od istraživanja imati nikakve koristi. (Jakov Jukić, 1991) Diskontinuitet u društvenoj ulozi vjere već se u bitnome smislu dogodio. Kontinuitet nam na polju intimnog iskustva, naprotiv, ne prestaje priređivati iznenađenja. (Marcel Gauchet, 2007) 5
UVOD Na kraju drugog i početkom trećeg milenija jedna od paradigmi koja zauzima centralno mjesto intelektualnog izazova za društvene i humanističke nauke jeste promišljanje »ponovnog ustajanja« religija, »oživljenja« religija (resurgence of religion), a naročito religijskih uticaja u polju političkog. Iako se uloga religija u suvremenim društvenim procesima kako-tako i uzimala u razmatranje, bar fragmentarno, u slučajevima npr. Bliskog Istoka, dijela Afrike, jugoistočne Azije ili Indijskog potkontinenta, tek će politička revitalizacija religija na Zapadu pokrenuti čitavu plejadu mislilaca i istraživača na »urgentno« otvaranje novih pitanja i rekonceptualizaciju postojećih teorijskih okvira. U uvodu u zbornik radova The Desecularization of the World, u izdanju washingtonskog Centra za etiku i javne politike, urednik 6
publikacije Peter L. Berger (1999) dešavanja na globalnom planu opisuje na krajnje efektan način. Po njemu, svijet je danas u istoj mjeri religijski kao što je uvijek i bio, a ponegdje i više religijski nego ikada prije. Govoreći o pitanju religijskih osjećanja, Berger smatra da nas više ne treba iznenađivati njihovo prisustvo već, upravo suprotno, iznenađenje može predstavljati tek, ako je to igdje slučaj, njihovo odsustvo. U naučnim i stručnim raspravama, fenomen »oživljenja« religija uglavnom se određuje sljedećim ključnim riječima: povratak religija, desekularizacija javnog života, povratak ka religijama, deprivatiziranje religije, religijska obnova i revitalizacija religije, resakralizacija javnog prostora, izlazak religija iz »nevidljive« sfere u javni život i tome slično. Naročito je interesantno da se upravo u pokušajima razumijevanja novonastale situacije očituje, više nego što je to slučaj sa ostalim recentnim predmetima istraživanja, potreba za interdisciplinarnošću u operacionalizaciji novih termina. Bilo kako bilo, pred društvenim naukama nalazi se, a naročito pred sociologijom religije, novi izazov: politička revitalizacija religija, općenito oživljenje religija, postalo je totalna društvena činjenica u durkheimovskom smislu (naročito po tome što je društ venim činjenicama svojstveno da vrše prinudu nad pojedincima) i doista je prisutna, kako na globalnom tako i na lokalnom nivou. Bosanskohercegovačko društvo pri tome je tipičan primjer refleksije globalnih dešavanja na mikronivou i malo čime se razlikuje od velikog broja drugih sličnih konteksta. Ali to ni po čemu ne umanjuje njenu relevantnost i potrebu za razumijevanjem procesa na lokalnom nivou, jer »sve dok sistemski orijentirani makrosocio lozi budu zanemarivali aktere, pružat će isto tako lažnu reificiranu sliku društvenog svijeta, jer ono objašnjenje koje sustavno ne povezuje makrostrukture i makroaktere samo hipostazira prividni poredak institucionaliziranja pravila« (Mouzelis, 2000: 52). 7
A i dalje je najznačajnija tema suvremene sociologije religije sekularizacijska teza ili status religija u modernom društvu. Zasnovana na empirijskoj orijentaciji, nasuprot metafizičkoj spekulativnosti, sociologija religije pokušava svojim znanstvenim metodama iznalaziti odgovore na nove izazove koji su postavljeni pred disciplinu. »Nesumnjivo je da su realnu podlogu i poticaj za takve i slične izazove suvremenoj sociologiji religije tvorila četiri spleta značajnih društvenih promjena. Prvo, to je bila islamska revolucija, koja je dovela do neočekivanog nastupa i pravog bujanja novih islamističkih pokreta diljem zemalja islamskog svijeta; drugo, to je bila uloga religije u urušavanju komunističkog društvenog sustava u zemljama srednje i istočne Evrope; treće, to su bile stanovite promjene u religijskoj situaciji i u nizu razvijenih zapadnih modernih društava koje se mogu opisati kao obrat od strategije aggiorna menta katoličanstva svijetu modernih složenih društava i dijaloga s kulturom moderniteta k strategiji nove evangelizacije tog istog svijeta; četvrto, to je pojava novih religijskih pokreta i struja ponajviše u prostorima suvremenih razvijenih društava koja su najdalje otišla u znaku modernizacije.« (Vrcan, 2001: 232-233) U počecima razvijanja teorije o sekularizaciji, u drugoj polovini prošlog stoljeća, u osnovi se pod sekularizacijom podrazumijevalo smanjenje društvenog značaja religija, naročito u politici, obrazovanju, javnosti; dakle, to su oni procesi u modernom društ vu uslijed kojih vjerske institucije, djela i svijest gube svoj društ veni značaj (B. Wilson). Smatralo se da se sekularizacijom oblasti društva i kulture oslobađaju dominacije vjerskih institucija i simbola (P. Berger). Moglo bi se reći da su pristalice teorije sekularizacije fenomenu uglavnom pristupali po osnovu funkcionalizma, odnosno na osnovi funkcionalne uloge koju religije imaju u društvu (odnosno, koju religije gube u društvu). Naredni razvoj teorije išao je u pravcu određivanja multidimenzionalnosti fenomena sekulariza8
cije, tj. nepristajanja da se fenomen svodi na mikroperspektive, odnosno na individualni/personalni odnos spram religije, a što je samo jedna od dimenzija sekularizacije. Veoma značajne radove o multidimenzionalnosti fenomena sekularizacije objavili su Karel Dobbelaere, Jose Casanova, David Martin, Mark Chaves, Peter Beyer. Ovdje ističemo naročito bitnim polazne postavke Dobbelaerea (1981). Dimenzije sekularizacije koje on analizira su na nivou društva, nivou religijskih organizacija i institucija i nivou pojedinaca. Casanova (1994) je razvio tri podteze u okviru sekularizacijske teze: institucionalna diferencijacija religije unutar društvenog poretka, opadanje religijskih vjerovanja i prakse i privatizacija religije i umanjenje njenog društvenog značaja. Međutim, oponenti sekularizacijske teze određuju se u okvirima teorije religije i racionalnog izbora, koja u fokus stavlja revitalizaciju religijskih grupa, tj. religijsku pluralizaciju. U ovakvom pristupu akcenat je na međusobnoj kompetitivnosti tradicionalnih i novih oblika religioznosti u modernom društvu, odnosno radi se, po predstavnicima ove teorije, o porastu i približavanju, a ne umanjenju i udaljavanju spram religijskog u suvremenom društvu. Ipak, ono što je većina postsekularista previdjela jeste to da sekularizacija u biti nije promišljana kao prediktivna/predviđajuća hipoteza (mada je u početku bilo takvih mišljenja) već kao deskriptivna, tj. opisna hipoteza. Stoga, neosekularisti ukazuju, ustajući u odbranu sekularizacijske teze, da je većina dosadašnjih kritika sekularizacije zapravo redukcionističko čitanje same teorije, odnosno njena pogrešna interpretacija: u osnovi, kada su (neo)sekularisti u pitanju ne radi se o tome da će religije nestati – radi se o njenoj transformaciji. Nova teorija sekularizacije iznova ukazuje na umanjenje društvenog značaja religijskih autoriteta i elita, ukazuje na umanjenje njihovog značaja u kontroli drugih društvenih institucionalnih sfera, a kada je u pitanju individualni plan, nivo konkretnih 9
pojedinaca, on je umnogome raznolik i može imati potpuno drugačije trendove. Ono što je važno naglasiti jeste da se »središnja hipoteza sekularizacije [više] ne odnosi direktno na individualnu predanost religiji, nego na uticaj religije kao javnog interesa [...] Religija postaje stvar privatnog izbora, a ne društvena obaveza [...] Privatizacija implicira da religija postaje prebačena u privatnu sferu. Ona postaje izvor interpretacije i usmjeravanja individualne egzistencije, a ne legitimiranja društvene strukture i potvrđivanja moralnog poretka« (Riis, 1993: 375-376). Tako je i britanska sociologinja religije Grace Davie (2002; 2005), razmatrajući da li je i kako Evropa drugačija u odnosu na ostali svijet kada je u pitanju religija u njenim društvima, izašla sa osnovnom polaznom sintagmom – »vjerovanje bez pripadanja«. U svojim istraživanjima ova autorka pokazuje da to upravo i jeste slučaj, te da su Evropljani danas zapravo »drugačije« religiozni od ostatka svijeta. Naime, u većini evropskih zemalja prisutan je trend opadanja broja vjernika u obavljanju vjerskih obreda, naročito molitve u vjerskim objektima, kao i nekim drugim specifičnostima vezanim naročito za sakramente u kršćanstvu. Nadalje, Daniele Hervieu-Leger (2000) oživljenje religije vidi u u tome da, na prvom mjestu, modernost ispoljava kontinui tet, ali isto tako i transformacije i to u formama vjerovanja (funkcionalni proces), čak i kad su tradicionalna vjerovanja (njihovi suštinski sadržaji) umnogome odbačena; po njoj, pamćenje i tradicija su osnova legitimnosti i sredstvo artikulacije naročito religijskih uvjerenja i vjerovanja. To je, čini se, naročito uočljivo danas kada smo sudionici procesa u kojima je sekularna država – nacija sve manje uspješna u odupiranju naletima globalizacije, odnosno prisutna je sve veća nesigurnost u određenju onoga što čini validnu osnovu za nacionalni identitet. 10
Naročito su konfliktna i postkonfliktna društva, napose ukoliko su karakterizirana multikonfesionalnošću, umnogome pogodnija za procese povećanja religioznosti. Doista, Bosna i Hercegovina, u tom smislu, više je od tipskog primjera za provjeru tak vih tvrdnji. U posljednja dva desetljeća u Bosni i Hercegovini evidentan je proces povratka religijama, odnosno povratka religije u javni život, njenog prelaska iz »nevidiljive« (privatne) u (po)javnu sferu, dakle deprivatiziranja religije par exellance. Religijska obnova i revitalizacija religije ovdje su prisutne kao desekularizacija javnog života i svi relevantni indikatori ukazuju na značajnu revitalizaciju religije u bosanskohercegovačkom društvu (povećana participacija u religijskim aktivnostima, naglašavanje religijske pripadnosti, prisutnost religijskih zajednica u političkom i javnom životu, kao i u medijima, uloga religijskih zajednica u legitimizacijskom sistemu, u obrazovnom sistemu itd.). Poseban aspekt u BiH, što je manje-više slučaj i sa regionom, predstavlja odnos religijskih zajednica i politike. Neki autori iz regije, poput Srđana Vrcana, naročito naglašavaju upravo ovaj nexus i to kao ključni društveni proces tranzicije. Po Vrcanu (2001), ovdje su, za razliku od drugih zemalja istočne i srednje Evrope, religija i religijsko daleko izrazitije dobili obilježja izrazito političke činjenice, dok se istovremeno politika oblikovala i kao svojevrsna religijska činjenica. Ali kao što uzmak institucionalne religije na Zapadu nije istoznačan sa uzmakom religije, tako ni revitalizacija religije u javnoj sferi ne mora nužno da podrazumijeva porast osobne religioznosti i spiritualizacije osobnog života. Poznato je da je u bivšoj SFRJ, za razliku od Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca i Makedonaca, Bošnjacima nacionalni status priznat dosta kasnije, 1968. godine, a kategorija Muslimana kao jugoslovenskog naroda prvi put se pojavljuje na popisu stanov11
ništva 1971. godine. Do tada, na popisima stanovništva figurirale su različite varijante i modeli izjašnjavanja tog značajnog dijela bosanskohercegovačkog stanovništva. Tako su na popisima stanovništva iz 1948. ponuđene opcije bile »musliman – nacionalno neopredijeljen«, ali i »Srbin« i »Hrvat«. Oni koji se na popisu 1953. godine nisu htjeli izjasniti kao Srbi ili Hrvati imali su mogućnost izjašnjavanja kao »Jugosloven – nacionalno neopredijeljen«. Na popisu iz 1961. godine Bošnjaci su se mogli izjasniti kao narodnost (Muslimani u smislu narodnosti), da bi im konačno, na popisu stanovništva održanom 1971. godine, bilo omogućeno da se, u rubrici narod, izjasne kao »Muslimani«. Može se reći da su Bošnjaci (naročito pripadnici Islamske zajednice, tj. vjernici) u tom vremenskom periodu bili u situaciji koja bi se mogla pojednostavljeno označiti kao »nešto između« nacionalne (ne)opredijeljenosti i taktičko-prag matičnog jugoslovenstva. Bitno je napomenuti da je po završetku Drugog svjetskog rata, u novoformiranoj državi, Islamska vjerska zajednica – IVZ1 (osnovana 1947. godine po osnovu Ustava Islamske vjerske zajednice koji je donio Vrhovni vakufski sabor u Sarajevu) imala veoma značajnu ulogu u vjerskom i kulturnom životu Bošnjaka. Islamska zajednica je u određenom smislu bila surogat nacionalne zajednice u kontekstu nedostatka nacionalnih institucija, pa je samim tim bila u funkciji i institucionaliziranja određenih segmenata javnog života. Tek će na kraju osamdesetih godina prošlog stoljeća, u vrhuncu krize jugoslovenske federacije, i u bošnjačkom, kao i u drugim jugoslovenskim nacionalnim korpusima, doći do »pregrupisavanja« političkih snaga. Bošnjački intelektualci, uz pomoć
1
U tom periodu zvanični naziv Islamska vjerska zajednica bio je svojevrsna tautologija. Doista, ukoliko je neka organizacija islamska onda ne može ne biti istovremeno i vjerska.
12
dijela uleme, u ozračju višestranačja u Socijalističkoj federativnoj republici Jugoslaviji (SFRJ), rade na formiranju političkih stranaka koje će odražavati i zastupati političke interese tog naroda. Najznačajnija i najmasovnija među tim političkim partijama bila je Stranka demokratske akcije (SDA), koju su njeni osnivači odredili kao stranku »muslimanskog kulturno-povijesnog kruga«. U početku je vođstvo stranke imalo u planu da stranka predstavlja »muslimane iz cijele SFRJ« (kao što je Islamska zajednica od svog osnivanja podvlačila jedinstvo njenih pripadnika na čitavom državnom teritoriju), ali će disolucijom te države fokus u potpunosti biti pomjeren na Bosnu i Hercegovinu. Rat protiv Bosne i Hercegovine (1992–1995) značajno je uticao na dešavanja i procese unutar same zajednice i doveo do niza promjena u relativno kratkom vremenskom periodu. Znatan dio bos.herc. stanovništva suočen je sa brutalnom agresijom i ratom, masovnim zločinima i genocidom počinjenim nad muslimanskim stanovništvom, kao i pokušajima sistematskog uništavanja ukupnosti islamskog kulturnog naslijeđa u Bosni i Hercegovini, pa se njegovo sve jače »uranjanje« u okrilje religijskog doima kao gotovo neizbježan društveni proces. Naročito u muslimansko-bošnjačkom nacionalnom kolektivitetu, u toku rata, ali i neposredno nakon njega, dešava se snažna reislamizacija nacionalnog, političkog i kulturnog identiteta – što je u konačnici bila i konstrukcija novog političkog identiteta (dakako, reislamizacija nacionalnog identiteta bila je mnogo snažnija od eventualnih pokušaja »nacionaliziranja« islama). Godine 1993. u Sarajevu se održava Svebošnjački sabor, na kojem se donosi odluka o prihvatanju (vraćanju) imena Bošnjaci kao nacionalnog imena, odnosno prestaje se sa upotrebom termina Muslimani u smislu nacionalnosti i nacionalnog identiteta, što je bio sekularizirani etnonim za muslimanske stanovnike u BiH. Od tada termin muslimani ostaje isključivo u domeni konfesionalne oznake. 13
Sve u svemu, osnovna tema u ovoj knjizi su bosanskohercegovački muslimani između sekularizacije i desekularizacije. Pod bos.herc. muslimanima smatram sljedbenike islama koji su porijeklom - porodičnim, kulturnim, tradicijskim, jezičkim i etničkim – vezani za Bosnu i Hecegovinu. Dakako, uz ovu grupu imamo i, sociološki i statistički znatno manju i gotovo pa zanemarljivu, populaciju ostalih muslimana u Bosni i Hercegovini (npr. migranti unutar bivše Jugoslavije poput Albanaca sa Kosova, ili imigranti, najčešće arapskog porijekla), ali oni nisu predmet zanimanja i analize. Sljedeći se elementi čine bitnima za ovu temu, a dio su predmeta istraživanja, te ih stoga posebno naglašavam: sam pojam »bosanskohercegovački musliman« u BiH, od Drugog svjetskog rata do danas, nije nužno označavao isključivo pripadnika islama, nego i pripadnika muslimanskog naroda, dakle radi se o populaciji čiji su članovi istodobno članovi uže Islamske zajednice i članovi šire narodne zajednice; bez obzira na to da li se konkretni pripadnik zajednice samoidentificira kao vjernik ili ne, bosanskohercegovački muslimani su se uglavnom borili za identitet koji je bio više etnički nego čisto religijski; značajan broj bosanskohercegovačkih muslimana u periodu Socijalističke federativne republike Jugoslavije bio je sekularno orijentiran, čemu je naročito doprinio karakter tadašnjeg sistema; u tom smislu se pokazalo, kao i drugdje, da religijska/konfesionalna samoidentifikacija nije istoznačna sa religijskom participacijom i osobnom religioznošću –konfesionalnost se djelimično poklapa sa religioznošću; na odnos bosanskohercegovačkih muslimana prema religijskoj praksi i prakticiranju islama uticali su i neki drugi elementi poput historijskog naslijeđa suživota sa nemuslimanima i samog geografskog položaja Bosne i Hercegovine 14
(potpuna teritorijalna odvojenost od muslimanskih zemalja, tj. država sa većinskim muslimanskim stanovništvom); ratna dešavanja i politička situacija neposredno nakon rata dodatno su uticali na procese u okvirima korelacija konfesionalni – nacionalni – državni identitet i ti procesi još nisu završeni i religijska obnova i revitalizacija religije ovdje su prisutni kao desekularizacija javnog života, naročito u pogledu posljedica (su)odnosa politike i religijskih zajednica, odnosno političke instrumentalizacije religije i religijske instrumentalizacije politike, što je također situacija u kojoj se nalaze i bosanskohercegovački muslimani (Bošnjaci). I kod muslimana, kao i pripadnika drugih religijskih zajednica u Bosni i Hercegovini, revitalizacija religije rezultira slobodnijim (i poželjnijim) iskazivanjem religijskih osjećanja, u usponu je trend participacije u religijskim aktivnostima, naglašava se religijska pripadnost, dok je prisutnost religijskih zajednica u političkom i javnom životu, kao i u medijima, gotovo pa opšte mjesto svakodnevnice. Pri tome, poseban aspekt predstavljaju uloga vođstva religijskih zajednica u legitimizacijskom sistemu (što iznova otvara pitanje odnosa države i religijskih zajednica), potom njihovo perzistentno insistiranje za legalizacijom pozicija sa kojih je moguće vršiti jači uticaj na obrazovni sistem, a tu su i zahtjevi za privilegiranim položajem u rješavanju imovinsko-pravnih odnosa (vraćanje imovine) itd. Značajno je napomenuti da su rani postsocijalistički period (do početka rata 1992–1995), na nivou bos.herc. društva, obilježile snažna »etnicizacija svetog« i »sakralizacija etničkog« te su nacionalne ideologije tražile (i našle) potporu u religijskim doktrinama sa ciljem etabliranja novog vladajućeg establishmenta, što je slučaj i sa Bošnjacima. Takva povezanost (»simbioza») novih vladajućih 15
struktura i vođstva religijskih zajednica dovela je do toga da se rješenja za »religijska pitanja« traže isključivo u polju političkog, uporedo sa jačanjem društvene važnosti religijske institucije, u ovom slučaju Islamske zajednice. Dakako, na nivou pojedinca konfesija o(p)staje kao glavni faktor nacionalnog bića. Međutim, u takvoj situaciji desakraliziranja neminovno dolazi i do različitih interpretacija i tumačenja islama, kako u doktrinarnom smislu tako i u samom praktikovanju religijskih običaja i obreda. Vremenski okvir na koji smo ograničili istraživanje odnosi se na period skorije istorije Bošnjaka, iza Drugog svjetskog rata do današnjih dana. Prostorno, rad je fokusiran na Bosnu i Hercegovinu. U istraživanju je korišten relevantan naučni i metodološki instrumentarij, kvalitativna i kvantitativna analiza specifičnih fenomena u ključnim relacijama konfesionalni – nacionalni – državni identitet, religija – politika, sekularizacija – sakralizacija, eks kluzija – suradnja. Princip prikupljanja podataka zasnivao se na upitniku (face to face interviews), istraživanje se odnosilo na ukupnu populaciju, a na osnovi reprezentativnog uzorka od 500 osoba (strukturirani uzorak sa svim relevantnim demografskim karakteristikama – spol, dob, mjesto stanovanja, tip naselja, školska sprema, zanimanje, bračno stanje, materijalno stanje). Također, ukupno istraživanje zasniva se na principima tri angulacije, u metodologiji društvenih znanosti određene kao kombinacija istraživačkih metoda sa ciljem maksimalizacije pouzdanosti i validnosti dobivenih rezultata (Denzin, 1978; Creswell, 1994; Berg, 2001; Robson, 2002), odnosno kombinacija kvantitativnog i kvalitativnog istraživanja. U ovom slučaju triangulacije, upitnik i skala stavova (kvantitativno prikupljanje podataka) su jedna od metoda/tehnika; druge dvije su promatranje i analiza sadržaja. Religijska zajednica sa najvećim brojem pripadnika od četiri dominantne vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini jeste Islam16
ska zajednica. Fenomen bosanskohercegovačkih muslimana kao baštinika specifične vjerske i kulturne tradicije – sve češće karakteriziranih u domaćoj i inozemnoj dnevnopolitičkoj, medijskoj i javnoj sceni i kao »autohtoni evropski muslimani« – nedovoljno je istražen, naročito u domenu konkretnih empirijskih pokazatelja, a u funkciji iznošenja tvrdnji, teorija i/ili ustanovljavanja trendova. U isto vrijeme, različite interpretacije određenih pitanja vezanih za ovu populaciju multipliciraju se na agendama različitih interesnih grupa, od stručne zainteresirane javnosti, preko nevladinog sektora, pripadnika drugih religijskih zajednica, naročito domaćih donosioca odluka, pa sve do političkih centara moći konkretnih evropskih i prekookeanskih država. Ovaj rad je pokušaj doprinosa boljem razumijevanju pitanja o tome ko su danas bosanskohercegovački muslimani.
17
SADRŽAJ
UVOD....................................................................................................................................................................................... 6 I. SEKULARIZACIJSKE TEORIJE I DRUŠTVA U TRANZICIJI.................................................. 19 Sociološko određenje sekularizacije..................................................................................................... 24 Implikacije procesa sekularizacije i desekularizacije u suvremenom svijetu. ....................................................................................... 31 Postsocijalistička društva u tranziciji: procesi (de)sekulariziranja........................................................................................................................... 40 II. BOSNA I HERCEGOVINA: PROMIŠLJANJE RELACIJA KONFESIONALNI – ETNIČKI – NACIONALNI IDENTITETI (s posebnim osvrtom na Bošnjake muslimane)...................................................... 49 Kratak osvrt na historijska dešavanja. ............................................................................................... 51 Islamska zajednica kao vjerska institucija muslimana......................................................................................................... 63 Konfesija i etnicitet: o povijesno-socio-politički determiniranoj neodvojivosti?................................................................................................................. 85 Postdaytonska Bosna i Hercegovina: »problemi« s kolektivitetima . ................................................................................................................... 99 III. KVANTITATIVNA I KVALITATIVNA ANALIZA PRIKUPLJENIH PODATAKA ........................................................................................................................ 111 Osnovne socio-demografske karakteristike uzorka ........................................................... 119 Nacionalna i konfesionalna samoidentifikacija ...................................................................... 122 Osobna religioznost i religijska praksa........................................................................................... 125 Religijska vjerovanja i doživljaj Božije prisutnosti ............................................................... 135 Stavovi prema religijskoj instituciji i vođstvu .......................................................................... 138 Životna važnost religije .............................................................................................................................. 141 Autoritarnost i tradicionalizam............................................................................................................ 148 Etnocentrizam (socijalna distanca i zatvaranje) .................................................................... 153 Nacionalizam i odnos prema Zapadu............................................................................................... 159 IV. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA..................................................................................................................... 167 EKSKURS: ISLAM U EVROPI I BOSANSKOHERCEGOVAČKI MUSLIMANI.......................................................................... 173 LITERATURA. ............................................................................................................................................................. 180
199