Dubravko Lovrenović
Sarajevo – Zagreb, 2011.
SADRŽAJ
UVODNA BILJEŠKA ....................................................................................................................................................9 I. O BOSANSKOM AUTOKEFALNOM KRŠĆANSTVU SVETI GRGUR ČUDOTVORAC: ZAŠTITNIK KOTROMANIĆA I SREDNJOVJEKOVNE BOSNE .............................................................15 Sveci zaštitnici i vanjska reprezentacija političkog tijela ..........................................................15
Azj s(ve)ti Grjgurj a zovomj banj Stqpanj .................................................................................21
Sveci zaštitnici i „kraljevska religija“ ............................................................................................... 31
PROFANI TEROR – SVETA RETORIKA (Kako je bosanski vojvoda Radosav Pavlović postao opaki pataren, bič katoličke vjere) . ..........36 Na margini kršćanskoga ratničkoga etosa: politika, moć i propaganda ........................... 36
Pavlovići i Crkva bosanska: vqra ko~ vqruemo .................................................................. 44
Prva i jedina iznimka konfesionalne orijentacije Pavlovića . ................................................. 53
Pavlovići i patronatsko pravo: Patronatsko pravo = pravo na pokop ...................................54
I umrjhj na roštvo [Hris]tovo i g[ospodi]n me voevoda wkrili i ukopa i pobq[lq]ži . ....................................................................... 68
Prezentacija teokratske vlasti Radosava Pavlovića u svjetlu političke teologije .......... 72
Vladar milostj~ božjwmj... dokla stoi svqetj... vieku vqkoma ............................. 74
† Vj ime wtjca i sina i svetago duha aminj ................................................................... 78 Azj gospodinj voi[vo]da Radosavj rotihj se na svetwm evangeli~ hrjstovu i na časnwm krqži gospodni .................................................... 82 Da ”e kletj i prokletj caremj nebesnemj... . ................................................................... 84 I da smo se wdjrekli boga i ângela milostivowga na daanj sugni i vqre, ko~ vqruemo... ...................................................................... 86 Mirj da~ vamj, mirj wostalâmj vamj... vj lqto rožstva hristova ..................... 88 5
Bosanska kvadratura kruga
A pisa se u slavni gradj Boračj ............................................................................................. 90
Sveti govor i politički moral: vladarska kancelarija kao mjesto posredovanja vladarske ideologije ................................................................... 93
Radosav Pavlović i Dubrovčani kao protagonisti patriotizma i nacionalizma, političkoga nacionalizma i vjerskoga nacionalizma ............................101
„SLAVNI DVOR KRALJEVSTVA U TRSTIVNICI“ (Ponovno o proglašenju Bosne kraljevstvom 1377.) .....................................................................109
Crkvenoslavenski jezik, arenga i dinastička svetost ...............................................................109
Blagočjstivno i dostolqpno pohvaliti istinjno~ vqro~ i želano”e slovo prinesti kj svo”emu blagodqtel~ vladicq Hristu . ................. 115 Transfer vlasti: vladika Hrist – rab Tvrjtkw – zemla prqroditelj moihj – wboâ vladičjstviâ: vj bogodarovanjiqi namj zemli Bosnq – prqstolj moihj prqroditelj gospode srjbjske........................................................................... 121 Krist Pastir – Tvrtko pastir-vladar .................................................................................................129
Blagovqrni i bogomj postavl”eni Stefan, kral srjbl”em i Bosnq i pomori~ i zapadnimj stranamj............................................... 130 Blagovqrni, pravoslavjnij, pravovqrjnij........................................................................ 134 Slavni dvorj kralevjstva – slavnow uzjvišenie kralevstva – slava kralevjstva – slavno kralevjstvo – kralevstvo va mirq i slavi............. 137 Crkva bosanska kao posrednik crkvenoslavenskog vokabulara .......................................145 Srednjovjekovna politička slava – politički modernitet i ljudska prava . .......................146
BOSANSKO SREDNJOVJEKOVLJE U SVJETLU POLITIČKE TEOLOGIJE (Kancelarijska „liturgija“ u bosanskim ćirilskim ispravama) .....................................................150
Historiografija i resakralizacija bosanskog srednjovjekovlja .............................................150 Od progonjene do progoniteljske Crkve ......................................................................................152 Što čini kršćanina? . ...............................................................................................................................156 Jezik „političke teologije“ i ćirilo-metodska osnova pismenosti i književnog stvaranja u srednjovjekovnoj Bosni .....................................161
„Što znači da Bog vlada? Što je Bog? Kako Bog izražava svoju vlast?“ ............................167
Suprotivj bogu i pravjdi ..................................................................................................... 169 Tvoriti mi pravde i milosti i dare i zapisaniqa; Stvori milostj kralevjstvo mi . ................................................................................ 174 Mirj da~ vamj, mirj wstalâmj vamj: između države zemaljske i države Božje . ................................................................................178
U ovome vijeku i u budućem................................................................................................... 187 Dwbrwga uspomenutiâ ........................................................................................................... 193 I da se wdreku boga i vire, ku viru~, i anćela pravoga na danj sudni ................... 197 †Izvoleniemj boga wca vsedrjžitela............................................................................... 199 u vrqmÅ rožastva hristova................................................................................................... 201 6
Sadržaj
II. BOSANSKI MITOVI BOSANSKI MITOVI . .............................................................................................................................................215 Bosna i Hercegovina – srpska zemlja . ............................................................................................... 216 Bosna i Hercegovina – historijski dio hrvatskoga etničkog i državnog prostora (Hrvatska do Drine) ............................................................................................................................221
Mit o krunidbi Tvrtka I. Kotromanića u srpsko-pravoslavnom manastiru Mileševi 1377. godine . .......................................................................................................................232
Bogumilski mit ..............................................................................................................................................233
Bosna šaptom pade 1463. .......................................................................................................................237 Mit o kontinuiranoj tisućljetnoj bosanskoj državnosti . ..........................................................238 Mit o idealnom bosanskom suživotu .................................................................................................240
Nastavak historiografskog rata . ..........................................................................................................242
Literatura .........................................................................................................................................................245
AUTOREFLEKSIJA O BH. HRVATSTVU: ODGOVOR NA PROPAGANDISTIČKI STRAH OD DRUGOGA I BAJKE O SEBI (O gnjevu i historiografiji intriga pravednika „političkog hrvatstva“) ...................................248 PERFORMANS PRAZNINE I VRTLOGA ......................................................................................248
Koja su značenja vjerodostojna? ..........................................................................................................248
Tko to i za čim žali? .....................................................................................................................................250
O denunciranju i odgonetanju namjera ............................................................................................258 Tko će skupljati perje „etičke pretpostavke užasa“? ................................................................263 Komunisti i jugoistočna Europa ...........................................................................................................266 Hrvati i socijalistička BiH ........................................................................................................................269
Šta narod misli o „udruženju mimo naroda“? ............................................................................... 274
O „mentalitetu čaršije“ i „turčenju“ ....................................................................................................293
Nadbiskup Stepinac i „teorija šizme“ .................................................................................................301 ČIME REZULTIRA TEHNIKA UČITAVANJA? ...........................................................................304
Ako laže koza, ne laže „enter“ ................................................................................................................304
„Sujetu nacionalnu zovu šovinizmom“ .............................................................................................305 „Pakost je dvostruko zla kad se još i otvoreno istakne“...........................................................309 „Hrvatsko nacionalno biće u maksimalno mogućim granicama“ ...................................... 319
Umjesto zaključka: Demokratski i totalitarni nacionalni autoriteti ................................328
KRALJ TVRTKO I. KOTROMANIĆ (1353-1391): vladar u europskim okvirima – spomenik jednoj mogućnosti
Povijesni modeli političke kulture u BiH .........................................................................................329
Čija je srednjovjekovna Bosna? . ...........................................................................................................334 7
Bosanska kvadratura kruga
Industrijska i feudalna kultura: politika pamćenja ....................................................................337
Historiografski portreti Tvrtka I. Kotromanića ..........................................................................340 Istočno-centralna Europa: historijska pozornica prvog bosanskog kralja .................. 351
Vladar milošću božjom, vladar samodržac ......................................................................................352 III. O PIONIRIMA I NASTAVLJAČIMA
MJESTO SREĆKA M. DŽAJE U BOSANSKOHERCEGOVAČKOJ HISTORIOGRAFIJI ...............387
Izbor iz bibliografije Srećka M. Džaje ................................................................................................395
DEVEDESET GODINA KASNIJE: FRA JULIJAN JELENIĆ ...................................................................401 Različite pozicije: kritičar i kritizirani .............................................................................................401 Jelenić u svome prostoru i vremenu: javni angažman . ............................................................402
Kultura i bosanski franjevci ...................................................................................................................403
Prva konceptualizacija franjevačke kulturne djelatnosti u BiH .........................................404
Prva epoha (do godine 1463) .................................................................................................................406 Druga epoha (1463-1780): Akcija iz vjere .......................................................................................408 Treće doba (1780-1878): U vrtlogu povijesti ................................................................................ 410
UGARSKO-BOSANSKI ODNOSI I KONFESIONALNA POVIJEST SREDNJOVJEKOVNE BOSNE U DJELU LAJOŠA THALLÓCZYJA .................................................... 413 Thallóczyjeva znanstveno-etička platforma i uloga ličnosti u političkoj povijesti srednjega vijeka ................................................................................................................ 413
Thallóczy – jedan od pionira historiografije o ugarsko-bosanskim odnosima u srednjem vijeku .......................................................................................................... 416
Thallóczy i konfesionalna povijest srednjovjekovne Bosne u svjetlu ugarsko-bosanskih odnosa .............................................................................................................421
FRA ANTO KNEŽEVIĆ, BOSANSKI JEREMIJA . ......................................................................................431 DODACI IZVORI I LITERATURA ......................................................................................................................................447 BIBLIOGRAFSKA BILJEŠKA ............................................................................................................................468
KAZALO LIČNIH IMENA ................................................................................................................................... 470 KAZALO ZEMLJOPISNIH POJMOVA ............................................................................................................488 8
UVODNA BILJEŠKA
H
istoriografsko je usmjerenje i uvjerenje ove tekstove postavilo jedne pored drugih, iako je njihova prvotna namjena bila drugačija. Ono što je najbitnije, tematski su srodni i razvrstani u tri cjeline. Sukcesivno su objavljivani u znanstvenoj periodici i zbornicima radova tokom posljednje decenije (2002-2011), osim rada Bosanski mitovi, publiciranog 1996. godine. Dva teksta još nisu objavljena. Podrazumijeva se da su prilikom njihova uvrštavanja u knjigu izvršene određene intervencije na tekstovima poput ujednačavanja citiranja izvora i literature. Na samome kraju knjige nalazi se i bibliografska bilješka o prezentiranim tekstovima. Prvu tematsku cjelinu čine tekstovi objedinjeni pod naslovom: O bosanskom autokefalnom kršćanstvu. Vječnu „kontraverzu“ bosanskog srednjovjekovlja – Crkvu bosansku – ovaj tematski blok akcentira na izvornoj građi bosanske provenijencije, preciznije: putem ćirilskih povelja datiranih u XIV. i XV. stoljeću. Crkva bosanska nije tematizirana izravno nego posredno; u istraživački su fokus stavljeni njezini pripadnici – članovi feudalnih porodica Kotromanića, Pavlovića, Sankovića i Hranića-Kosača – koji su svoja vjerska shvaćanja izražavali putem isprava nastalih u njihovim kancelarijama. Metodološki pristup opravdanje nalazi u srednjovjekovnom shvaćanju svijeta i odnosa u njemu obilježenim tijesnim preplitanjem svjetovnih i vjerskih motiva. Drugoj tematskoj cjelini naslov je dao tekst Bosanski mitovi. Iako objavljen prije 15 godina, jednako je aktualan. Odraz je to stanja historijske svijesti kontaminirane mitskim i ideološkim naplavinama koje pogubno djeluju na političku kulturu sa etno-aparthejdom kao 9
Bosanska kvadratura kruga
idejom vodiljom. Tako je uloga historiografa neprestano u fokusu, jer biva primoran da polje svoje vlastite aktivnosti iz kabineta prenese na šire društveno polje. Međutim, to da se, u Bosni i Hercegovini, na ovom prostoru svojstven način, pitanja historije ispostavljaju kao pitanja sadašnjosti i budućnosti dobro je znano, pa je upravo ta okolnost odredila i naslov same knjige. Najprikladnijom se u tom smislu pokazala sintagma što ju je upotrijebio Stanko Lasić u pismu upućenu Branku Matanu, glavnom uredniku zagrebačkoga kulturnog časopisa Gordogan, komentirajući priloge temata Budućnost Bosne, budućnost Balkana: „Nisam baš naročiti optimist u rješavanju bosanske kvadrature kruga (koja je sasvim drugačija i od nizozemske i od švicarske, posebno u odnosu na njihovu povijest), ona će se dugo vući; valja se nadati da neće prouzročiti nove eksplozije (što gledajući na sadašnje stanje Evropske unije nije isključeno), ali da se dugoročno rješenje i tu nalazi u nekakvom što skladnijem spajanju zajedništva s centrifugalnim tendencijama (famozno jedinstvo u razlikama), i o tome nema sumnje. Nesretna zemlja. Osjećam da su mržnje tu duboke a borbe za samoodržanje grube i trajno neizvjesne“ (ulomak iz Lasićeva „Pisma glavnom uredniku“, Gordogan, god. 3, br. 7-9, proljeće-jesen 2005, str. 6-9; navod sa str. 6). Tekstovi treće tematske cjeline bave se historijom historiografije, a nastoje da s jedne strane ukažu na zasluge nekih autora u razvoju historijske znanosti u BiH, i s druge strane, žele napokon potaknuti istraživanja čiji bi se konačni smisao ogledao u jednoj sveobuhvatnoj studiji, koja evidentno nedostaje našoj historiografiji. Četiri primjera historičara – generacijski različita jer ih razdvaja više od jednoga sto ljeća ali znanstveno i više nego bliska – suprotstavljeni su djelovanju mitologizatora i „proroka“ historije zorno pokazujući da bavljenje historijskom znanošću, čak i u slučaju njihova aktivnog političkog angažmana, nužno ne mora (i ne bi smjelo) biti ideološki obojeno. Sarajevo, novembra 2011.
10
Autor
SV. GRGUR ČUDOTVORAC: ZAŠTITNIK KOTROMANIĆA I SREDNJOVJEKOVNE BOSNE Sveci zaštitnici i vanjska reprezentacija političkog tijela
T
eško je, gotovo nemoguće, zamisliti jedan srednjovjekovni poli tički subjekt, korporaciju ili bratovštinu bez sveca-zaštitnika. U toj se činjenici, osim religijske, ogleda politička dimenzija kršćanstva. Ni srednjovjekovna Bosna u tom pogledu nije predstavljala iznimku s tim što je svecima oba varijeteta kršćanstva, s konkurentskim crkvenim organizacijama – Crkvom bosanskom i Franjevačkom vikarijom – koje su nastojale ostvariti prevagu na vladarskom dvoru Kotromnićima pripala i uloga „političara“. S crkvenim raskolom 1054, iako su mnogi od njih podjednako i dalje štovani i na Istoku i na Zapadu, „podijelili“ su se i sveci na Nebu tako da su neki od njih ostali ekskluzivno vezani za Istok ili za Zapad. Ove njihove zajedničke crte ali i „podjelu“ zrcale suvremeni historijski izvori, „podjelu“ koja, s druge strane, govori o konfesionalnom imageu bosanske vlastele. Ćirilska izvorna građa bosanske provenijencije – radna je hipoteza – nudi primarno vrelo za buduća istraživanja Crkve bosanske i njezina mjesta u konfesionalnom mozaiku bosanskog srednjovjekovlja. Krenemo li u bosansko susjedstvo, duž rimskih putnih pravaca i karavanskih transverzala – na istočnojadransku obalu s kojom je srednjovjekovna Bosna njegovala stoljetne političke, crkvene i gospodarske veze – od grada do grada, pratit će nas poput sjenke nebeska „družina“ glasovitih svetaca-zaštitnika: sv. Krševana (zaštitnika Zadra), sv. Dujma (zaštitnika Splita), sv. Vlaha (zaštitnika Dubrovnika), sv. Tripuna (zaštitnika Kotora). Na istu ćemo pojavu naići diljem srednjovjekovne Evrope, u njezinom katoličkom i pravoslavnom dijelu, 15
Bosanska kvadratura kruga
od Venecije koja je za svoga zaštitnika odabrala sv. Marka evanđelista do Barcelone, Genove, Senja, Lovrana, Armenije, Ligurije, Katalonije, Engleske i Portugala čijim zaštitnikom je proglašen sv. Juraj.1 Sv. Stjepan Prvomučenik štovan je u Bizantu kao patron carske obitelji, također u Rimu i u Franačkoj državi.2 Osim čvrstih zidina i jakih vojski, svaku srednjovjekovnu državu „čuvao“ je njezin patron. Odražavajući „procese društvenog stvaranja i sazrijevanja“, „zasebnost i strukturalnu složenost društvenih zajednica“, snažno simbolizirajući „mentalnu okupljenost zajednice i njezinih ljudi oko svojeg zaštitnika“, ovaj spoj emanirao je „apsolutno vizualno i misaono jedinstvo znaka i društvene zajednice.“3 Tu funkciju, u njezinoj ranoj historiji, izvršio je prijenos relikvija sv. Marka iz Aleksandrije u Veneciju kao „oslonac nacionalne crkve i države“ na putu političke emancipacije od Bizanta.4 Ta misao grijala je promrzle nade u trenucima vanjske opasnosti, u krizama koje su prijetile raspadom društvenog poretka, kada se ugrožena zajednica utjecala svome nebeskom zaštitniku. O svecu-zaštitniku srednjovjekovnoga bosanskog kraljevstva prvi i jedini put izravno saznajemo tek u danima svečanosti okrunjenja papinskom krunom posljednjeg bosanskog kralja, Stjepana Tomaševića u Jajcu. Tada je papa Pio II. 7. XI. 1461. upravo na njegovu molbu – jer „u njegovu kraljevstvu bosanskome zaštitnikom i braniteljem rečenoga kraljevstva javno od sviju biva držan i smatran“ – patronom Bosne proglasio, odnosno potvrdio, sv. Grgura Čudotvorca (oko 213-270) biskupa Neocezareje u Pontu u Maloj Aziji, učenika Origenova u Cezareji Palestinskoj.5 To je svetac čije su ime 1 Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva (ur. Anđelko Badurina) Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1990, 308, 396.
2 ŽIVKOVIĆ, Tibor, Forging unity. The South Slavs Between East and West: 550-1150, Čigoja, The Institute of History Belgrade, Belgrade, 2008, 148-149.
3 RAUKAR, Tomislav, Hrvatsko srednjovjekovlje (prostor, ljudi, ideje), Školska knjiga – Zavod za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1997, 226-227. Usp. GOLDSTEIN, Ivo, Bizant na Jadranu od Justinijana I. do Bazilija I, Zavod za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta, Biblioteka Latina et Graeca, knj. XIII, Zagreb, 1992, 154. 4 GOLDSTEIN, nav.dj., 154.
5 THEINER, Augustino, Vetera monumenta historica Hungariam sacram illustrantia, II (1352-1526), Romae, 1860, 371. O sv. Grguru Čudotvorcu: SOLOVJEV, Aleksandar, Saint 16
I. O Bosanskom autokefalnom kršćanstvu
prema poznatoj izvornoj građi tri Kotromanića – ban Stjepan II, knez Vladislav i Tvrtko I. – zazivali u svojim intitulacijama.6 Štovanje istočnjačkog sveca Grgura Čudotvorca i njegova državotvorna promocija tijesno su povezani sa Crkvom bosanskom.7 To govori da pojava svetačkoga kulta ili izgradnja crkve posvećene nekom svecu može osigurati specifično uporište za rekonstrukciju političkog razvitka u određenom području.8 Ne nalazimo, inače, među europskim zemljama neku koja je ovome svecu dodijelila tako počasno mjesto kao što je to bio slučaj s Bosnom – okolnost koja sama po sebi otvara pitanja i upućuje barem na neke odgovore. Ni u jednome periodu kršćanske epohe nije svecima posvećivana tolika pažnja kao u srednjem vijeku. Crkvena kontrola štovanja svetaca razvila se postupno da bi u XII. stoljeću to postao isključivi privilegij pape. Papinstvo je kasnije u znatnoj mjeri izgubilo tu povlasticu i to mnogo manje zahvaljujući porastu religijskog izraza izvan crkve, nego pogrešnoj uporabi prava na kontrolu. Za vrijeme reformacije, statue svetaca bile su razorene, njihova su imena eliminirana iz kalendara, a ovaj je „idolatrijski kult“ bio opozvan.9 Za nas je ovdje važno to što afirmacija sv. Grgura Čudotvorca kao patrona Kotromanića početkom XIV. stoljeća, barem prema dostup nim historijskim izvorima, nije bila povezana s odobrenjem papinstva, što znači da se radilo o autonomnom činu bosanskih političkih i crkvenih struktura lišenih svoje katoličke biskupije. U prilog tome išla je i okolnost da se, osim Četvrtog lateranskog koncila iz 1215, ni jedan drugi crkveni koncil na Zapadu nije bavio pitanjem štovanja svetaca. Naprotiv, tokom srednjeg vijeka postojala je primjetna razlika u Gregoire, patron de Bosnie, Byzantion, Revue Internationale Des Etudes Byzantines, Actes Du VII. Congres Des Etudes Byzantines Bruxelles, 1948-1, Tome XIX, Bruxelles, 1949; Leksikon ikonografije, 246-247; Bibliotheca Sanctorum, VII, Ed. Citta nuova, 1966, 214-216. 6 O tome dalje u tekstu.
7 O tome na više mjesta: SOLOVJEV, nav.dj. 8 ŽIVKOVIĆ, nav.dj., 147.
9 BREDERO H. Adriaan, Saints and Sainthood (VI), in: Christendom and Christianity in the Middle Ages. The Relations between Religion, Curch, and Society, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, 1994, 151, 154-155. 17
Bosanska kvadratura kruga
stupnjevima vlasti od koje su potjecali proglasi o njihovu štovanju.10 U tom se prostoru, izvan kontrole Rima, odigrala promocija sv. Grgura Čudotvorca kao patrona Kotromanića. Nakon neuspjelih pokušaja na uspostavi Bosanske biskupije, rukovođenih iz Rima, u jesen 1461, papa Pio II. zaštitnikom Bosanskog kraljevstva proglašava, odnosno potvrdi sv. Grgura Čudotvorca, a u pitanju su bile potpuno drukčije crkveno-političke okolnosti, obilježene slanjem papinske krune kralju Stjepanu Tomaševiću. Budući da je Crkva bosanska po svom duhovnom ustrojstvu pripadala ogranku istočnoga reda bazilijanaca,11 a jurisdikcijski bila neovisna od Rima i Carigrada, zaključak što ga je izveo Solovjev samo je dodatno osnažio zapažanja Orbinija i Farlatija o bazilijanskom karakteru Crkve bosanske. Kako i kada je Crkva bosanska, nakon institucionalnog raskida s Rimom, sredinom XIII. stoljeća, usvojila bazilijansku regulu nije moguće precizirati, ali to se svakako dogodilo prije prvog spomena sv. Grgura (Čudotvorca) u intitulaciji bana Stjepana II. Kotromanića 1326/29. godine. Ako za to i nemamo izravne potvrde u izvorima, logika zbivanja navodi na pretpostavku da je sv. Grgur Čudotvorac zaštitnikom bosanske vladarske dinastije postao nakon premještanja sjedišta Bosanske biskupije u Đakovo, sredinom XIII. stoljeća, što znači nakon službenoga crkvenog raskida s Rimom, i da je to ostao sve do samoga kraja srednjovjekovne bosanske državnosti. To znači da je bosansko katoličko plemstvo s dislokacijom sjedišta biskupije gurnuto u šizmu i u opoziciju Rimu, ali ne i kršćanstvu, odnosno da je svoj konfesionalni (pa time i politički) image od tada gradilo uz oslonac na Crkvu bosansku, što je vidljivo iz povijesnih izvora XIV. i osobito XV. stoljeća.12 Kada je riječ o promjeni 10 BREDERO, nav. d., 159-160.
11 MILETIĆ, Maja, I „krstjani“ di Bosnia alla luce dei loro monumenti di pietra, Orientalia Christiana Analecta, 149, Pont. Institutum Orientalium Studiorum, Roma, 1957, 55-66, 119-121, 131-132, tablica VII, 179-185.
12 Možda u odgonetanju ove enigme od pomoći može biti okolnost da su utjecaji benediktinskog i bazilijanskog reda bili prisutni još od vremena kristijanizacije obalnoga područja Jadranskog mora i njegove unutrašnjosti, što znači i srednjovjekovne Bosne. MILETIĆ, Nada, Rani srednji vijek, u: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od nastarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast. Drugo prerađeno i dopunjeno izdanje, Biblioteka Kulturno nasljeđe, Veselin Masleša, Sarajevo, 1984, 396-397, 405. 18