Dubravko Lovrenović | Bosanska kvadratura kruga

Dubravko Lovrenović

Sarajevo – Zagreb, 2011.

SADRŽAJ

UVODNA BILJEŠKA ....................................................................................................................................................9 I. O BOSANSKOM AUTOKEFALNOM KRŠĆANSTVU SVETI GRGUR ČUDOTVORAC: ZAŠTITNIK KOTROMANIĆA I SREDNJOVJEKOVNE BOSNE .............................................................15 Sveci zaštitnici i vanjska reprezentacija političkog tijela ..........................................................15

Azj s(ve)ti Grjgurj a zovomj banj Stqpanj .................................................................................21

Sveci zaštitnici i „kraljevska religija“ ............................................................................................... 31

PROFANI TEROR – SVETA RETORIKA (Kako je bosanski vojvoda Radosav Pavlović postao opaki pataren, bič katoličke vjere) . ..........36 Na margini kršćanskoga ratničkoga etosa: politika, moć i propaganda ........................... 36

Pavlovići i Crkva bosanska: vqra ko~ vqruemo .................................................................. 44

Prva i jedina iznimka konfesionalne orijentacije Pavlovića . ................................................. 53

Pavlovići i patronatsko pravo: Patronatsko pravo = pravo na pokop ...................................54

I umrjhj na roštvo [Hris]tovo i g[ospodi]n me voevoda wkrili i ukopa i pobq[lq]ži . ....................................................................... 68

Prezentacija teokratske vlasti Radosava Pavlovića u svjetlu političke teologije .......... 72

Vladar milostj~ božjwmj... dokla stoi svqetj... vieku vqkoma ............................. 74

† Vj ime wtjca i sina i svetago duha aminj ................................................................... 78 Azj gospodinj voi[vo]da Radosavj rotihj se na svetwm evangeli~ hrjstovu i na časnwm krqži gospodni .................................................... 82 Da ”e kletj i prokletj caremj nebesnemj... . ................................................................... 84 I da smo se wdjrekli boga i ângela milostivowga na daanj sugni i vqre, ko~ vqruemo... ...................................................................... 86 Mirj da~ vamj, mirj wostalâmj vamj... vj lqto rožstva hristova ..................... 88 5

Bosanska kvadratura kruga

A pisa se u slavni gradj Boračj ............................................................................................. 90

Sveti govor i politički moral: vladarska kancelarija kao mjesto posredovanja vladarske ideologije ................................................................... 93

Radosav Pavlović i Dubrovčani kao protagonisti patriotizma i nacionalizma, političkoga nacionalizma i vjerskoga nacionalizma ............................101

„SLAVNI DVOR KRALJEVSTVA U TRSTIVNICI“ (Ponovno o proglašenju Bosne kraljevstvom 1377.) .....................................................................109

Crkvenoslavenski jezik, arenga i dinastička svetost ...............................................................109

Blagočjstivno i dostolqpno pohvaliti istinjno~ vqro~ i želano”e slovo prinesti kj svo”emu blagodqtel~ vladicq Hristu . ................. 115 Transfer vlasti: vladika Hrist – rab Tvrjtkw – zemla prqroditelj moihj – wboâ vladičjstviâ: vj bogodarovanjiqi namj zemli Bosnq – prqstolj moihj prqroditelj gospode srjbjske........................................................................... 121 Krist Pastir – Tvrtko pastir-vladar .................................................................................................129

Blagovqrni i bogomj postavl”eni Stefan, kral srjbl”em i Bosnq i pomori~ i zapadnimj stranamj............................................... 130 Blagovqrni, pravoslavjnij, pravovqrjnij........................................................................ 134 Slavni dvorj kralevjstva – slavnow uzjvišenie kralevstva – slava kralevjstva – slavno kralevjstvo – kralevstvo va mirq i slavi............. 137 Crkva bosanska kao posrednik crkvenoslavenskog vokabulara .......................................145 Srednjovjekovna politička slava – politički modernitet i ljudska prava . .......................146

BOSANSKO SREDNJOVJEKOVLJE U SVJETLU POLITIČKE TEOLOGIJE (Kancelarijska „liturgija“ u bosanskim ćirilskim ispravama) .....................................................150

Historiografija i resakralizacija bosanskog srednjovjekovlja .............................................150 Od progonjene do progoniteljske Crkve ......................................................................................152 Što čini kršćanina? . ...............................................................................................................................156 Jezik „političke teologije“ i ćirilo-metodska osnova pismenosti i književnog stvaranja u srednjovjekovnoj Bosni .....................................161

„Što znači da Bog vlada? Što je Bog? Kako Bog izražava svoju vlast?“ ............................167

Suprotivj bogu i pravjdi ..................................................................................................... 169 Tvoriti mi pravde i milosti i dare i zapisaniqa; Stvori milostj kralevjstvo mi . ................................................................................ 174 Mirj da~ vamj, mirj wstalâmj vamj: između države zemaljske i države Božje . ................................................................................178

U ovome vijeku i u budućem................................................................................................... 187 Dwbrwga uspomenutiâ ........................................................................................................... 193 I da se wdreku boga i vire, ku viru~, i anćela pravoga na danj sudni ................... 197 †Izvoleniemj boga wca vsedrjžitela............................................................................... 199 u vrqmÅ rožastva hristova................................................................................................... 201 6

Sadržaj

II. BOSANSKI MITOVI BOSANSKI MITOVI . .............................................................................................................................................215 Bosna i Hercegovina – srpska zemlja . ............................................................................................... 216 Bosna i Hercegovina – historijski dio hrvatskoga etničkog i državnog prostora (Hrvatska do Drine) ............................................................................................................................221

Mit o krunidbi Tvrtka I. Kotromanića u srpsko-pravoslavnom manastiru Mileševi 1377. godine . .......................................................................................................................232

Bogumilski mit ..............................................................................................................................................233

Bosna šaptom pade 1463. .......................................................................................................................237 Mit o kontinuiranoj tisućljetnoj bosanskoj državnosti . ..........................................................238 Mit o idealnom bosanskom suživotu .................................................................................................240

Nastavak historiografskog rata . ..........................................................................................................242

Literatura .........................................................................................................................................................245

AUTOREFLEKSIJA O BH. HRVATSTVU: ODGOVOR NA PROPAGANDISTIČKI STRAH OD DRUGOGA I BAJKE O SEBI (O gnjevu i historiografiji intriga pravednika „političkog hrvatstva“) ...................................248 PERFORMANS PRAZNINE I VRTLOGA ......................................................................................248

Koja su značenja vjerodostojna? ..........................................................................................................248

Tko to i za čim žali? .....................................................................................................................................250

O denunciranju i odgonetanju namjera ............................................................................................258 Tko će skupljati perje „etičke pretpostavke užasa“? ................................................................263 Komunisti i jugoistočna Europa ...........................................................................................................266 Hrvati i socijalistička BiH ........................................................................................................................269

Šta narod misli o „udruženju mimo naroda“? ............................................................................... 274

O „mentalitetu čaršije“ i „turčenju“ ....................................................................................................293

Nadbiskup Stepinac i „teorija šizme“ .................................................................................................301 ČIME REZULTIRA TEHNIKA UČITAVANJA? ...........................................................................304

Ako laže koza, ne laže „enter“ ................................................................................................................304

„Sujetu nacionalnu zovu šovinizmom“ .............................................................................................305 „Pakost je dvostruko zla kad se još i otvoreno istakne“...........................................................309 „Hrvatsko nacionalno biće u maksimalno mogućim granicama“ ...................................... 319

Umjesto zaključka: Demokratski i totalitarni nacionalni autoriteti ................................328

KRALJ TVRTKO I. KOTROMANIĆ (1353-1391): vladar u europskim okvirima – spomenik jednoj mogućnosti

Povijesni modeli političke kulture u BiH .........................................................................................329

Čija je srednjovjekovna Bosna? . ...........................................................................................................334 7

Bosanska kvadratura kruga

Industrijska i feudalna kultura: politika pamćenja ....................................................................337

Historiografski portreti Tvrtka I. Kotromanića ..........................................................................340 Istočno-centralna Europa: historijska pozornica prvog bosanskog kralja .................. 351

Vladar milošću božjom, vladar samodržac ......................................................................................352 III. O PIONIRIMA I NASTAVLJAČIMA

MJESTO SREĆKA M. DŽAJE U BOSANSKOHERCEGOVAČKOJ HISTORIOGRAFIJI ...............387

Izbor iz bibliografije Srećka M. Džaje ................................................................................................395

DEVEDESET GODINA KASNIJE: FRA JULIJAN JELENIĆ ...................................................................401 Različite pozicije: kritičar i kritizirani .............................................................................................401 Jelenić u svome prostoru i vremenu: javni angažman . ............................................................402

Kultura i bosanski franjevci ...................................................................................................................403

Prva konceptualizacija franjevačke kulturne djelatnosti u BiH .........................................404

Prva epoha (do godine 1463) .................................................................................................................406 Druga epoha (1463-1780): Akcija iz vjere .......................................................................................408 Treće doba (1780-1878): U vrtlogu povijesti ................................................................................ 410

UGARSKO-BOSANSKI ODNOSI I KONFESIONALNA POVIJEST SREDNJOVJEKOVNE BOSNE U DJELU LAJOŠA THALLÓCZYJA .................................................... 413 Thallóczyjeva znanstveno-etička platforma i uloga ličnosti u političkoj povijesti srednjega vijeka ................................................................................................................ 413

Thallóczy – jedan od pionira historiografije o ugarsko-bosanskim odnosima u srednjem vijeku .......................................................................................................... 416

Thallóczy i konfesionalna povijest srednjovjekovne Bosne u svjetlu ugarsko-bosanskih odnosa .............................................................................................................421

FRA ANTO KNEŽEVIĆ, BOSANSKI JEREMIJA . ......................................................................................431 DODACI IZVORI I LITERATURA ......................................................................................................................................447 BIBLIOGRAFSKA BILJEŠKA ............................................................................................................................468

KAZALO LIČNIH IMENA ................................................................................................................................... 470 KAZALO ZEMLJOPISNIH POJMOVA ............................................................................................................488 8

UVODNA BILJEŠKA

H

istoriografsko je usmjerenje i uvjerenje ove tekstove postavilo jedne pored drugih, iako je njihova prvotna namjena bila drugačija. Ono što je najbitnije, tematski su srodni i razvrstani u tri cjeline. Sukcesivno su objavljivani u znanstvenoj periodici i zbornicima radova tokom posljednje decenije (2002-2011), osim rada Bosanski mitovi, publiciranog 1996. godine. Dva teksta još nisu objavljena. Podrazumijeva se da su prilikom njihova uvrštavanja u knjigu izvršene određene intervencije na tekstovima poput ujednačavanja citiranja izvora i literature. Na samome kraju knjige nalazi se i bibliografska bilješka o prezentiranim tekstovima.

Prvu tematsku cjelinu čine tekstovi objedinjeni pod naslovom: O bosanskom autokefalnom kršćanstvu. Vječnu „kontraverzu“ bosanskog srednjovjekovlja – Crkvu bosansku – ovaj tematski blok akcentira na izvornoj građi bosanske provenijencije, preciznije: putem ćirilskih povelja datiranih u XIV. i XV. stoljeću. Crkva bosanska nije tematizirana izravno nego posredno; u istraživački su fokus stavljeni njezini pripadnici – članovi feudalnih porodica Kotromanića, Pavlovića, Sankovića i Hranića-Kosača – koji su svoja vjerska shvaćanja izražavali putem isprava nastalih u njihovim kancelarijama. Metodološki pristup opravdanje nalazi u srednjovjekovnom shvaćanju svijeta i odnosa u njemu obilježenim tijesnim preplitanjem svjetovnih i vjerskih motiva.

Drugoj tematskoj cjelini naslov je dao tekst Bosanski mitovi. Iako objavljen prije 15 godina, jednako je aktualan. Odraz je to stanja historijske svijesti kontaminirane mitskim i ideološkim naplavinama koje pogubno djeluju na političku kulturu sa etno-aparthejdom kao 9

Bosanska kvadratura kruga

idejom vodiljom. Tako je uloga historiografa neprestano u fokusu, jer biva primoran da polje svoje vlastite aktivnosti iz kabineta prenese na šire društveno polje. Međutim, to da se, u Bosni i Hercegovini, na ovom prostoru svojstven način, pitanja historije ispostavljaju kao pitanja sadašnjosti i budućnosti dobro je znano, pa je upravo ta okolnost odredila i naslov same knjige. Najprikladnijom se u tom smislu pokazala sintagma što ju je upotrijebio Stanko Lasić u pismu upućenu Branku Matanu, glavnom uredniku zagrebačkoga kulturnog časopisa Gordogan, komentirajući priloge temata Budućnost Bosne, budućnost Balkana: „Nisam baš naročiti optimist u rješavanju bosanske kvadrature kruga (koja je sasvim drugačija i od nizozemske i od švicarske, posebno u odnosu na njihovu povijest), ona će se dugo vući; valja se nadati da neće prouzročiti nove eksplozije (što gledajući na sadašnje stanje Evropske unije nije isključeno), ali da se dugoročno rješenje i tu nalazi u nekakvom što skladnijem spajanju zajedništva s centrifugalnim tendencijama (famozno jedinstvo u razlikama), i o tome nema sumnje. Nesretna zemlja. Osjećam da su mržnje tu duboke a borbe za samoodržanje grube i trajno neizvjesne“ (ulomak iz Lasićeva „Pisma glavnom uredniku“, Gordogan, god.

3, br. 7-9, proljeće-jesen 2005, str. 6-9; navod sa str. 6).

Tekstovi treće tematske cjeline bave se historijom historiografije, a nastoje da s jedne strane ukažu na zasluge nekih autora u razvoju historijske znanosti u BiH, i s druge strane, žele napokon potaknuti istraživanja čiji bi se konačni smisao ogledao u jednoj sveobuhvatnoj studiji, koja evidentno nedostaje našoj historiografiji. Četiri primjera historičara – generacijski različita jer ih razdvaja više od jednoga sto­ ljeća ali znanstveno i više nego bliska – suprotstavljeni su djelovanju mitologizatora i „proroka“ historije zorno pokazujući da bavljenje historijskom znanošću, čak i u slučaju njihova aktivnog političkog angažmana, nužno ne mora (i ne bi smjelo) biti ideološki obojeno.

Sarajevo, novembra 2011.

10

Autor

SV. GRGUR ČUDOTVORAC: ZAŠTITNIK KOTROMANIĆA I SREDNJOVJEKOVNE BOSNE Sveci zaštitnici i vanjska reprezentacija političkog tijela

T

eško je, gotovo nemoguće, zamisliti jedan srednjovjekovni poli­ tički subjekt, korporaciju ili bratovštinu bez sveca-zašti­tnika.

U toj se činjenici, osim religijske, ogleda politička dimenzija kršćanstva. Ni srednjovjekovna Bosna u tom pogledu nije predstavljala iznimku s tim što je svecima oba varijeteta kršćanstva, s konkurentskim crkvenim organizacijama – Crkvom bosanskom i Franjevačkom vikarijom – koje su nastojale ostvariti prevagu na vladarskom dvoru Kotromnićima pripala i uloga „političara“. S crkvenim raskolom 1054, iako su mnogi od njih podjednako i dalje štovani i na Istoku i na Zapadu, „podijelili“ su se i sveci na Nebu tako da su neki od njih ostali ekskluzivno vezani za Istok ili za Zapad. Ove njihove zajedničke crte ali i „podjelu“ zrcale suvremeni historijski izvori, „podjelu“ koja, s druge strane, govori o konfesionalnom imageu bosanske vlastele. Ćirilska izvorna građa bosanske provenijencije – radna je hipoteza – nudi primarno vrelo za buduća istraživanja Crkve bosanske i njezina mjesta u konfesionalnom mozaiku bosanskog srednjo­vjekovlja.

Krenemo li u bosansko susjedstvo, duž rimskih putnih pravaca i karavanskih transverzala – na istočnojadransku obalu s kojom je srednjovjekovna Bosna njegovala stoljetne političke, crkvene i gospodarske veze – od grada do grada, pratit će nas poput sjenke nebeska „družina“ glasovitih svetaca-zaštitnika: sv. Krševana (zaštitnika Zadra), sv. Dujma (zaštitnika Splita), sv. Vlaha (zaštitnika Dubrovnika), sv. Tripuna (zaštitnika Kotora). Na istu ćemo pojavu naići diljem srednjovjekovne Evrope, u njezinom katoličkom i pravoslavnom dijelu, 15

Bosanska kvadratura kruga

od Venecije koja je za svoga zaštitnika odabrala sv. Marka evanđelista do Barcelone, Genove, Senja, Lovrana, Armenije, Ligurije, Katalonije, Engleske i Portugala čijim zaštitnikom je proglašen sv. Juraj.1 Sv. Stjepan Prvomučenik štovan je u Bizantu kao patron carske obitelji, također u Rimu i u Franačkoj državi.2 Osim čvrstih zidina i jakih vojski, svaku srednjovjekovnu državu „čuvao“ je njezin patron. Odražavajući „procese društvenog stvaranja i sazrijevanja“, „zasebnost i strukturalnu složenost društvenih zajednica“, snažno simbolizirajući „mentalnu okupljenost zajednice i njezinih ljudi oko svojeg zaštitnika“, ovaj spoj emanirao je „apsolutno vizualno i misaono jedinstvo znaka i društvene zajednice.“3 Tu funkciju, u njezinoj ranoj historiji, izvršio je prijenos relikvija sv. Marka iz Aleksandrije u Veneciju kao „oslonac nacionalne crkve i države“ na putu političke emancipacije od Bizanta.4 Ta misao grijala je promrzle nade u trenucima vanjske opasnosti, u krizama koje su prijetile raspadom društvenog poretka, kada se ugrožena zajednica utjecala svome nebeskom zaštitniku.

O svecu-zaštitniku srednjovjekovnoga bosanskog kraljevstva prvi i jedini put izravno saznajemo tek u danima svečanosti okrunjenja papinskom krunom posljednjeg bosanskog kralja, Stjepana Tomaševića u Jajcu. Tada je papa Pio II. 7. XI. 1461. upravo na njegovu molbu – jer „u njegovu kraljevstvu bosanskome zaštitnikom i braniteljem rečenoga kraljevstva javno od sviju biva držan i smatran“ – patronom Bosne proglasio, odnosno potvrdio, sv. Grgura Čudotvorca (oko 213-270) biskupa Neocezareje u Pontu u Maloj Aziji, učenika Origenova u Cezareji Palestinskoj.5 To je svetac čije su ime 1 Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva (ur. Anđelko Badurina) Kršćanska sadašnjost, Zagreb, 1990, 308, 396.

2 ŽIVKOVIĆ, Tibor, Forging unity. The South Slavs Between East and West: 550-1150, Čigoja, The Institute of History Belgrade, Belgrade, 2008, 148-149.

3 RAUKAR, Tomislav, Hrvatsko srednjovjekovlje (prostor, ljudi, ideje), Školska knjiga – Zavod za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta u Zagrebu, Zagreb, 1997, 226-227. Usp. GOLDSTEIN, Ivo, Bizant na Jadranu od Justinijana I. do Bazilija I, Zavod za hrvatsku povijest Filozofskog fakulteta, Biblioteka Latina et Graeca, knj. XIII, Zagreb, 1992, 154.

4 GOLDSTEIN, nav.dj., 154.

5 THEINER, Augustino, Vetera monumenta historica Hungariam sacram illustrantia, II (1352-1526), Romae, 1860, 371. O sv. Grguru Čudotvorcu: SOLOVJEV, Aleksandar, Saint 16

I. O Bosanskom autokefalnom kršćanstvu

prema poznatoj izvornoj građi tri Kotromanića – ban Stjepan II, knez Vladislav i Tvrtko I. – zazivali u svojim intitulacijama.6 Štovanje istočnjačkog sveca Grgura Čudotvorca i njegova državotvorna promocija tijesno su povezani sa Crkvom bosanskom.7 To govori da pojava svetačkoga kulta ili izgradnja crkve posvećene nekom svecu može osigurati specifično uporište za rekonstrukciju političkog razvitka u određenom području.8 Ne nalazimo, inače, među europskim zemljama neku koja je ovome svecu dodijelila tako počasno mjesto kao što je to bio slučaj s Bosnom – okolnost koja sama po sebi otvara pitanja i upućuje barem na neke odgovore. Ni u jednome periodu kršćanske epohe nije svecima posvećivana tolika pažnja kao u srednjem vijeku. Crkvena kontrola štovanja svetaca razvila se postupno da bi u XII. stoljeću to postao isključivi privilegij pape. Papinstvo je kasnije u znatnoj mjeri izgubilo tu povlasticu i to mnogo manje zahvaljujući porastu religijskog izraza izvan crkve, nego pogrešnoj uporabi prava na kontrolu. Za vrijeme reformacije, statue svetaca bile su razorene, njihova su imena eliminirana iz kalendara, a ovaj je „idolatrijski kult“ bio opozvan.9 Za nas je ovdje važno to što afirmacija sv. Grgura Čudotvorca kao patrona Kotromanića početkom XIV. stoljeća, barem prema dostup­ nim historijskim izvorima, nije bila povezana s odobrenjem papinstva, što znači da se radilo o autonomnom činu bosanskih političkih i crkvenih struktura lišenih svoje katoličke biskupije. U prilog tome išla je i okolnost da se, osim Četvrtog lateranskog koncila iz 1215, ni jedan drugi crkveni koncil na Zapadu nije bavio pitanjem štovanja svetaca. Naprotiv, tokom srednjeg vijeka postojala je primjetna razlika u Gregoire, patron de Bosnie, Byzantion, Revue Internationale Des Etudes Byzantines, Actes Du VII. Congres Des Etudes Byzantines Bruxelles, 1948-1, Tome XIX, Bruxelles, 1949; Leksikon ikonografije, 246-247; Bibliotheca Sanctorum, VII, Ed. Citta nuova, 1966, 214-216.

6 O tome dalje u tekstu.

7 O tome na više mjesta: SOLOVJEV, nav.dj.

8 ŽIVKOVIĆ, nav.dj., 147.

9 BREDERO H. Adriaan, Saints and Sainthood (VI), in: Christendom and Christianity in the Middle Ages. The Relations between Religion, Curch, and Society, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, 1994, 151, 154-155.

17

Bosanska kvadratura kruga

stupnjevima vlasti od koje su potjecali proglasi o njihovu štovanju.10 U tom se prostoru, izvan kontrole Rima, odigrala promocija sv. Grgura Čudotvorca kao patrona Kotromanića. Nakon neuspjelih pokušaja na uspostavi Bosanske biskupije, rukovođenih iz Rima, u jesen 1461, papa Pio II. zaštitnikom Bosanskog kraljevstva proglašava, odnosno potvrdi sv. Grgura Čudotvorca, a u pitanju su bile potpuno drukčije crkveno-političke okolnosti, obilježene slanjem papinske krune kralju Stjepanu Tomaševiću.

Budući da je Crkva bosanska po svom duhovnom ustrojstvu pripadala ogranku istočnoga reda bazilijanaca,11 a jurisdikcijski bila neovisna od Rima i Carigrada, zaključak što ga je izveo Solovjev samo je dodatno osnažio zapažanja Orbinija i Farlatija o bazilijanskom karakteru Crkve bosanske. Kako i kada je Crkva bosanska, nakon institucionalnog raskida s Rimom, sredinom XIII. stoljeća, usvojila bazilijansku regulu nije moguće precizirati, ali to se svakako dogodilo prije prvog spomena sv. Grgura (Čudotvorca) u intitulaciji bana Stjepana II. Kotromanića 1326/29. godine. Ako za to i nemamo izravne potvrde u izvorima, logika zbivanja navodi na pretpostavku da je sv. Grgur Čudotvorac zaštitnikom bosanske vladarske dinastije postao nakon premještanja sjedišta Bosanske biskupije u Đakovo, sredinom XIII. stoljeća, što znači nakon službenoga crkvenog raskida s Rimom, i da je to ostao sve do samoga kraja srednjovjekovne bosanske državnosti. To znači da je bosansko katoličko plemstvo s dislokacijom sjedišta biskupije gurnuto u šizmu i u opoziciju Rimu, ali ne i kršćanstvu, odnosno da je svoj konfesionalni (pa time i politički) image od tada gradilo uz oslonac na Crkvu bosansku, što je vidljivo iz povijesnih izvora XIV. i osobito XV. stoljeća.12 Kada je riječ o promjeni 10 BREDERO, nav. d., 159-160.

11 MILETIĆ, Maja, I „krstjani“ di Bosnia alla luce dei loro monumenti di pietra, Orientalia Christiana Analecta, 149, Pont. Institutum Orientalium Studiorum, Roma, 1957, 55-66, 119-121, 131-132, tablica VII, 179-185.

12 Možda u odgonetanju ove enigme od pomoći može biti okolnost da su utjecaji benediktinskog i bazilijanskog reda bili prisutni još od vremena kristijanizacije obalnoga područja Jadranskog mora i njegove unutrašnjosti, što znači i srednjovjekovne Bosne. MILETIĆ, Nada, Rani srednji vijek, u: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od nastarijih vremena do pada ovih zemalja pod osmansku vlast. Drugo prerađeno i dopunjeno izdanje, Biblioteka Kulturno nasljeđe, Veselin Masleša, Sarajevo, 1984, 396-397, 405.

18