Izdavači: Art Rabic, Sarajevo Synopsis, Zagreb Synopsis, Sarajevo Za izdavače: Goran Mikulić Ivan Pandžić Fadila Halvadžija Urednik: Goran Mikulić Korektura: Borjana Stajić Štampa: Rabic, Sarajevo CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 327(497.1:569.4-076) SOMUN, Hajrudin Jesmo li antisemiti? : veze naroda bivše Jugoslavije sa Jevrejima i Palestincima / Hajrudin Somun. - Sarajevo : Art Rabic, 2017. - 206 str. : ilustr. ; 21 cm Bilješka o autoru: str. 204. - Bibliografija i bilješke uz tekst. ISBN 978-9926-428-23-5 COBISS.BH-ID 24093190 ------------------------------------------------ISBN 978-953-7968-60-1 (Synopsis,Zagreb)
Hajrudin Somun
JESMO LI ANTISEMITI ? Veze naroda bivĹĄe Jugoslavije sa Jevrejima i Palestincima
Saraje vo, 2017.
Od Jehude Alkalaja do jerusalimskog muftije Al-Husejnija
Historijske veze balkanskih naroda i zemalja nastalih na prostorima bivše Jugoslavije s Jevrejima i Arapima su stare i mnogostruke, ali ću iz njih pokušati izvući ono što ima posredan ili neposredan značaj za njihove savremene odnose s Izraelom i Palestinom i palestinsko-izraelskim političkim kompleksom. Kao i u mnogočemu drugom, što se danas dešava na Balkanu, korijeni sežu do turskog doba. Balkanski Jevreji živjeli su u većoj ili manjoj slozi s ostalim podanicima Osmanske imperije i tako nastavili do pojave nacizma. Pored Soluna, Sarajevo se među sefardskim Jevrejima posebno isticalo kao grad u kojem se, za razliku od evropskih centara, nikad nisu izolirali od ostalih žitelja u geto. Iz tog vremena, Sarajevo se u istorijama cionizma spominje po Jehudi Alkalaju, sefardskom rabinu i jednom od protivnika asimilacije Jevreja. On se takođe smatra pretečom pokreta za povratak Jevreja u „obećanu zemlju“ prije pojave Mesije. Rođen u Sarajevu 1798, Jehuda ben Šlomo Haj Alkalaj, školovao se u Jerusalimu, pa je pred kraj života tamo i odselio s porodicom. U kratkim opisima njegovog života se navodi da se 1825. godine preselio u Zemun. Tamo je sagradio sefardsku sinagogu i začeo ideju o povratku Jevreja u Izrael. Društvo za povratak u Izrael, prvo te vrste na našim prostorima, Alkalaj je osnovao 1840. godine, a njegovi članovi okupljali su se u Beogradu i Šapcu. Alkalajeve spise je kasnije nastavio i razradio Theodor Herzl, Jevrejin čija se porodica iz Zemuna preselila u Budimpeštu, a koji se smatra zvaničnim osnivačem cionizma. Alkalaj je pred kraj života odselio s porodicom u Jerusalim.“1 1
Deset činjenica o jevrejsko-srpskom prijateljstvu, I. H. / M. P. / V. F. /
7
Jehuda Alkalaj je umro 1878, u godini Berlinskog kongresa, na osnovu čije je jedne, rijetko spominjane odluke popravljen položaj Jevreja u balkanskim narodima koji su sticali nezavisnost. Antisemitizam se sa zapada Evrope prenio i na njen jugoistok, pa se znalo reći da iza neke političke zavjere stoji „kakav turski ili čivutski agenat“. U Bugarskoj su, na primjer, zlostavljali Jevreje i pljačkali im imovinu zbog povlaštenog odnosa koji su imali kod turskih vlasti. U Srbiji su uveli zakon o zabrani naseljavanja Jevreja u okolini Beograda, pa su poslije Berlina morali ukinuti taj zakon. I čuveni orijentalista Bernard Lewis, naglašavajući kako je jevrejska manjina u Bosni bila „najmanje nezadovoljna“, spominje sarajevskog Sefarda Alkalaja riječima: „Jedan rabin po imenu Yehuda Alkalay, koji je 1843. napisao malu knjigu s novom idejom da Jevreji treba da se vrate u Svetu zemlju i ponovo je podignu vlastitim naporima, bez očekivanja nebeskog spasenja, rođen je i živio u osmanskom gradu Sarajevu.“2 Osvrćući se na dugu istoriju jevrejsko-srpskih veza koja traje „hiljade godina“, izraelski premijer Benyamin Netanyahu je srbijanskom predsjedniku vlade Aleksandru Vučiću 2014. godine, u Tel Avivu, spomenuo cioniste iz Srbije i Jehudu Alkalaja. Vjerovatno nije znao da je Alkalaj Sarajlija, ali i ako jeste, ne bi baš išlo da to kaže u prigodi pohvale odnosa Izraela i Srbije. Tako je jedan rođeni Sarajlija preduhitrio Theodora Herzla s idejom povratka Jevreja u Eretz Israel. Iako o tome nisam našao da je zapisano, vjerovatno je mladom Herzlu tu ideju prenio otac Jakob od Jehude, s kojim je drugovao u Zemenu, pa bi se moglo reći da i korijeni cionizma sežu do ruba Balkana. U vrijeme Jehude Alkalaja, međutim, još se nisu bili stekli uslovi za njeno ovaploćenje u pokret Blic Online, 3. 12. 2014. 2 Bernard Lewis, Middle East: A Brief History of the Last 2,000 Years (Srednji istok: Kratka istorija posljednjih 2.000 godina), Scribner, 1995, st. 323.
8
za povratak u biblijsku obećanu Svetu zermlju. Oni će se steći tek poslije pola vijeka, kada se po Evropi formiraju nacionalne države koje svoje teritorije čiste od manjina. A među manjinama su se prvi našli Jevreji, kao žrtve probuđenog antisemitizma, koji se naglo razbuktao po evropskom zapadu i carskoj Rusiji. Smatrajući da se „rasplamsali antisemitizam“ oslanjao na vijekove krstaških predrasuda, koliko i na naučno opravdanje njihovog „neuklapanja u biološki i genetski profil folka“, Karen Armstrong kaže: „Križari su antisemitsko nasilje učinili kroničnom bolešću u Evropi: svaki put kada je križarski pohod sazvan, kršćani bi prvo napali Židove kod kuće.“3 U dugogodišnjoj liniji srpsko-jevrejskog prijateljstva nije izostavljen ni knez Miloš Obrenović (1780-1860), koji je bio poznat i kao zaštitnik Jevreja, čijim je trgovcima davao posebne povlastice i prava, uprkos negodovanju domaćih trgovaca. Prema istim izvorima, „izvesni Jevrejin po imenu David bio je miljenik Miloša Obrenovića“, pa kad je turski paša pozvao kneza da ga posjeti u Kalemegdanskoj tvrđavi, David ga je upozorio „da je bolje da ne ide“. Miloš ga je poslušao, što se kasnije ispostavilo kao dobra odluka, jer su mu, navodno, Turci spremali atentat. Od tada je knez Davida „od milošte zvao Davičo“, pa se smatra da su njegovi potomci kasnije usvojili prezime Davičo.4 Potkraj 19. vijeka Balkan doživljava teritorijalne i društvene promjene, kao i masovna nasilna i nenasilna etnička pomjeranja, kakva nije doživio od osmanskih osvajanja. Jevreji nisu imali povoda da napuštaju balkanske zemlje poslije Berlinskog 3 Karen Armstrong, Polja krvi – Religija i historija nasilja, Buybook, Sarajevo, 2016. (Fields of Blood: Religion and the History of Violence, 2014 by Karen Armstrong), st.205. 4 Podatak je za Blic Online ispričao dr. Milan Koljanin, naučni saradnik u Institutu za savremenu istoriju u Beogradu, 3.12.2014. Jedan od potomaka tog Davida mogao bi biti i Oskar Davičo, jedan od najvećih jugoslovenskih pisaca.
9
kongresa 1878. Njihov se broj čak povećava dolaskom Aškenaza iz austrougarskih i njemačkih provincija. I dok Sefardi, čiji se život zasnivao na vjerskim i kulturnim tekovinama koje su donijeli iz Španije, dobijaju aškenaske pridošlice, mnogi od njihovih muslimanskih susjeda iz Bosne i Hercegovine, s kojima su živjeli u slozi, odlaze iz svojih stoljetnih domova, bojeći se promjena koje stižu s novim gospodarima. Među desetinama, stotinama hiljada onih koji su se povlačili s Balkana, na kojem su Osmanlije gubile jednu po jednu pokrajinu, bilo je i pedesatak porodica koje su stigle čak do Cezareje, pustog mjesta na mediteranskoj obali, koje je tada pripadalo historijskoj Palestini. Veličina Cezareje, kao i broj bosanskih muslimana koji su se tamo naselili, ali im se poslije šest i po decenija zatro svaki trag, osim nekoliko ruševina i jedne munare, u nesrazmjeri je s pažnjom koju joj danas daju historičari, antropolozi, manipulatori poviješću i putnici u savremeni Izrael. Prirodno je što su od tog pitomog mjesta, na pola puta između Tel Aviva i Haife, Izraelci načinili turističku atrakciju, pošto je prije nekoliko decenija ispod njegovih ruševina nađen mozaik na kojem je jasno ispisano ime rimskog namjesnika Pontija Pilata, koji je odatle vladao Judejom. Rijetko se spominje da je Cezareja od doba Rimljana bila dio Palestine i glavni grad bizantske provincije Prima Palestina. To, međutim, već spada u kulturu brisanja sjećanja na prošlost nekog mjesta koje nije po volji njegovih novih gospodara, koju su i Jevreji, iako im to nije bilo u tradiciji, donijeli iz Evrope kad su došli na tle historijske Palestine da tu osnuju svoj nacionalni dom. Za novu sliku Cezareje, koja postaje sve atraktivnija za izraelske i svjetske turiste, važnije je što je u martu 2016. u moru blizu obale nađeno čak dvije hiljade zlatnika starih dva milenija. Dukati su u tako dobrom stanju da se na nekim od njih vide tragovi ljudskih zuba, što znači da je i prije dvije hiljade godina bio običaj da se zagrizom provjeri da li se radi o čistom zlatu.
10
Za ovu priču o Cezareji sudbina pedesetak porodica bosanskohercegovačkih muslimana ipak je važnija od tih dukata, iako bi im dobro došli da su ih mogli naći kad su 1880-ih na tom mjestu podizali naseobinu. Tih godina, pred i poslije austrougarske okupacije, stotinjak familija krenulo je iz Hercegovine po preostalom Osmanskom carstvu. Ne mogavši da izdrže vrućine i otpor lokalnog stanovništva jednog sela kod Damaska, gdje su bili smješteni, tražili su od valije da im da zemljište gdje mogu živjeti u miru i držati se svojih običaja. Na osnovu zakona koji je Porta donijela poslije Berlinskog kongresa 1878. o dodjeli zemljišta muslimanskim izbjeglicama iz Austro-Ugarske i oslobađanju od poreza u narednih osam godina i služenja vojske, udovoljeno je želji tih porodica iz Mostara, Trebinja, Stoca i Čapljine da se nasele u Palestini. Plodnu zemlju uz more i oko doline Šaron, dodijelio im je lično sultan Abdulhamid Drugi. Polovina ih se smjestila u područja oko brda Karmel, u Galileji i Nablusu, a pedesetak familija odabralo je opustjele starine, zidine i ribarsko pristanište na obali, koju su okolni arapski mještani zvali Kajserija, po nekom antičkom caru, kajseru, kako su čuli.5 Tek će im se kasnije kazati da je tu bio veliki rimski imperijalni grad, pristanište i sjedište provincije Judeja. Za manje od godinu dana, podigli su kuće svojim rukama i ostacima zlata koje su ponijeli iz Hercegovine, izgradili džamiju, dućane i upravu nahije, kojom je upravljao mudir iz vlastitog sastava. Posijali su polja, posadili narandže, naučili da ribare i žive u miru, sve do prvog arapsko-izraelskog rata 1948, kada su pobjegli ili bili protjerani pred cionističkim paravojnim grupacijama. Jednom od tih grupacija koje su zauzele 5 To bi mjesto moglo biti dodatni argument onim lingvistima koji smatraju da se Cezar izgovara Kezar, pošto su Arapi termin (kajser) od davnina koristili za imperatore. U stvari, bilo bi ispravnije reći da je to Kisarija, kako kažu Jevreji, ili Kajserija, kako izgovaraju Palestinci, ali sam i ja zadržao u vanjskom svijetu uobičajeno ime Cezareja, koje opet podsjeća na rimskog cezara Augustusa.
11
Bilješka o autoru Hajrudin Somun (rođen 1937. u Čajniču), penzionisani ambasador, pola radnog vijeka proveo je u novinarstvu, pola u diplomatiji. Diplomirao orijentalne jezike na Sarajevskom univerzitetu i specijalizirao arapski jezik i književnost na Bagdadskom univerzitetu. U novinarstvu prisutan oko šest decenija i prošao gotovo sve forme medija, od studentske štampe do TV reportera i dopisnika s ratišta Srednjeg istoka. U Bosni i Hercegovini i na prostoru bivše Jugoslavije poznat kao ekspert za palestinski pokret i kurdski problem. U diplomatiji Jugoslavije i BiH od 1979. do 2004, prošao faze od političkog savjetnika, ministra savjetnika do ambasadora BiH u Turskoj i Maleziji. U međuvremenu, bio je savjetnik za vanjsku politiku u Predsjedništvu BiH, koordinator BiH za EU i savjetnik u delegaciji BiH na Ženevskim mirovnim pregovorima 1992-1993, portparol Ministarstva vanjskih poslova BiH i predavač istorije diplomatije na Međunarodnom univerzitetu Philip-Noel Baker u Sarajevu. Poslije penzionisanja 2004, redovni je kolumnista u sarajevskom Oslobođenju, DANIMA, istanbulskom Today’s Zamanu i saradnik u publikacijama Instituta Ibn Sina u Sarajevu. Objavio nekoliko knjiga i brošura: Jordan (1973), Korijeni iranske revolucije (zajedno s poznatim iranskim piscem R. Barahenijem, 1979), Pjesme Bejruta (palestinska poezija otpora, 1983), Mahathir: Tajna malezijskog čuda (Sarajevo, Dani, 2003), Mahathir: The Secret of the Malaysian Success, Bosnia Today (Kuala Lumpur, 2003), Gasan Kanafani – iz zemlje tužnih narandži (Dobra knjiga, 2013), Lična strana svijeta (RABIC, 2013) i Palestinska Nakba (RABIC, 2015). 204
SADRŽAJ Od Jehude Alkalaja do jerusalimskog muftije Al-Husejnija Cezareja Pontija Pilata Bosanac koji je zaustavio Napoleona Srbija „priznala“ Izrael već 1917. Cionizam kao orijentacija Sarajevo jedini grad bez geta Preko Jadrana do Palestine U službi Trećeg rajha Muftija u Zagrebu i Sarajevu Himmlerov plan s Handžar divizijom
14 19 26 32 37 41 44 51 59
Na tragu svjetskih ratova Jugoslavija uprkos Sovjetskom Savezu Alije jevrejskih iseljenika Bosanci i Hrvati u ratu 1948. Od prijateljstva do prekida odnosa Goldmannova obraćanja Titu Palestinci nisu samo izbjeglice Arafatovo povjerenje u Jugoslaviju
74 78 83 89 95 99 104
205
Priznati ili ne priznati Palestinu Najmanje podrške na Balkanu Hrvatske isprike Izraelu Vruća tema i u Sloveniji Nesložna Bosna i Hercegovina Najbolji izraelski prijatelj u Evropi Prijateljstvo hiljadama godina
118 123 130 136 140 147
Jevreji kao meta militantnih nacionalista U Hrvatskoj samo povijesni revizionizam Reakcija na neoliberalni slom vrijednosti Priča o Hardagama, bosanskim pravednicima Integralni dio evropske kulture Palestina iznad svake vjere Umjesto bibliografije Bilješka o autoru
206
161 165 170 175 180 199 204