Milorad Popović | Njegoševo nasljeđe

Milorad Popović

Njegoševo nasljeđe

SYNOPSIS, Sarajevo – Zagreb, 2015.

Sadržaj UVOD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 PJESNICI I NACIONALNI IDENTITET. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 KULTURNI I ISTORIJSKI ZASADI CRNOGORSKOG PLEMENA. . . . . . . . 27 NJEGOŠEVA RELIGIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 ČOJSTVO U GORSKOM VIJENCU I OPŠTEM IMOVINSKOM ZAKONIKU.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 NJEGOŠEVO SRPSTVO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 NJEGOŠ I NJEGOŠOLOZI.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 MAUZOLEJ I BORBA ZA NASLJEĐE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 NJEGOŠ I CRNOGORSKA NACIJA U 21. STOLJEĆU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 O autoru. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

5

UVOD Kad govorimo o sadašnjem u prošlosti, prije svega o velikim Homerovim nasljednicima, Vergiliju, Danteu, Šekspiru, Puškinu, ili njihovoj sabraći iz takozvanih manjih književnih jezika, Ševčenku, Petefiju, Mickijeviču, Emineskuu, ne mislimo samo na nasljeđe koje se prenosi i nastavlja iz prijethodnih generacija, već i na nanovo oblikovanu tradiciju koju su ovaplotila njihova djela. U malim narodima se ponekad izvije genijalni duh, naizgled iz ničega, bez pravih predaka i potomaka, pa neukom putniku namjerniku liči na samorast, na veliki hrast među sitnogoricom. Ovo su izuzeci koji potvrđuju u osnovi tačnu tezu Tomasa Strensa Eliota, da nijedan pjesnik nema sâm za sebe cjelovito značenje, to jest da: Njegov značaj, ocjena njegovog djela jeste ocjena njegovog odnosa prema mrtvim pjesnicima…

U cijelom sazvježđu Homerovih nasljednika nema veće i tragičnije usamljenosti od one koju je živio i u kojoj je umro Pustinjak Cetinjski, Petar Drugi Petrović Njegoš, autor genijalnih spjevova, Gorski vijanac i Luča mikrokozma. Njegoševa strašna usamljenost se ne očituje samo u tome što nije mogao imati uzore u svojim prijethodnicima na sopstvenom jeziku kojim govore Crnogorci, Srbi, Hrvati i Bošnjaci, već i u činjenici da i poslije njega, u južnoslovenskom kontekstu, nema drugih značajnih pjesnika sa tako snažnim osjećanjem da čitava evropska literatura počev od Homera… istovremeno egzistira i istovremeno sačinjava jedan poredak.

Jedinstvena sudbina Njegoševa – koji se nije imao s kim porediti – učinila je da sve crnogorske generacije u 20. stoljeću svoju

sliku prošlosti, odnosa između pjesnika i prošlosti, prevashodno formiraju u odnosu prema Gorskom vijencu. Njegoševo djelo nije poremetilo stari niti stvorilo novi poredak u kritičkom vrednovanju naše literature, dijelom i zbog toga što se u međuvremenu u Južnih Slovena, posebno kod Crnogoraca i Srba, nije stvorila uticajna škola mišljenja koja bez natruha legendi i mita objektivizuje veliki istorijski i kulturni diskontinuitet svih Južnih Slovena, poglavito u 19. i 20. stoljeću.

Stoga nije pretjerano kazati da je nedostatak kritičkog smisla, tačnije kritičkih navika umnogome odredila okašnjela modernizacija naših prevashodno seljačkih društava koja su nadahnuta mitskim junacima, najčešće iz samo jedne epohe, sudbonosne za njihoj postanak, stvarala okamenjenu sliku prošlosti. Mitska slika svijeta uzrokuje nesposobnost razlikovanja onoga što je iz prošlosti mrtvo od onoga što živi, i što će živjeti. U tom kontekstu Eliot dalje navodi da tradicija ima puno širi žnačaj nego puko slijeđenje puteva prijethodnih generacija. To jest, da se ona ne može naslijediti nego da je morate steći velikim trudom.Svaka nacija, svaka rasa ima ne samo stvaralačkih, već i kritičkih naklonosti: ali će prije preći preko nedostataka i ograničenja svojih kritičkih navika, nego što će to učiniti kada je u pitanju njen stvaralački genije.

Neko je rekao: Mrtvi pisci su daleko iza nas zato što znamo mnogo više nego što su oni znali. Ali, o mrtvim piscima znamo samo ono što nam je prenešeno preko literature ili usmene predaje. Zato i najkritičkiji duh nije u stanju predočiti potpuno vjerodostojnu sliku tradicije. Jer o prošlosti govorimo obilježeni ne samo sopstvenim interesima i afinitetima nego i iskustvom i navikama savremenosti: svako razglabanje o krupnim ličnostima iz prošlosti jednako govori o samom sebi koliko o pojavi u prošlosti kojom se bavi. Ipak, nesumnjiva prednost u znanjima našeg savremenika u odnosu na nekoga ko je živio prije dva vijeka nije beskorisna, ukoliko postoji stvarna ambicija da se kritički prosuđuje o prošlosti, odnosno da se slika prošlosti ne oblikuje prema interesima

ili predrasudama sadašnjeg vremena. (U još pregrijanim, predpolitičkim društvima, kao što su postkomunistička na Balkanu, da biste saznali nečija politička opredjeljenja dovoljno je da povedete razgovor o nekom sporu iz tradicije, i da ga pritom ništa ne propitujete o različitim savremenim temama).

O Njegošu i njegovom djelu su napisane stotine tomova studija i bezbroj eseja, komentara, prikaza, pjesama, feljtona, anegdota.

(Njegova bibliografija broji preko trideset hiljada jedinica, vjerovatno više od svakog drugog balkanskog pisca). Ali, postsmrtna sudbina pjesnika Gorskog vijenca razlikuje se od ostalih velikih evropskih pjesnika romantizma i po tome što se prvih pedeset godina poslije Njegoševe smrti, sve do početka 20. stoljeća, samo se nekoliko pisaca i istoričara književnosti očituju o Njegošu kao velikom pjesniku. Ova činjenica, dakako, najviše govori o kulturnim prilikama, i opštem civilizacijskom razvoju Južnih Slovena u vremenu romantizma i moderne.

Svijest o Njegoševom geniju dugo i sporo se probijala među učenim svijetom u balkanskim državicama, čiji filistarski, skorojevićki duh nije mogao dobaciti dalje i više od stihotvorenija Sime Milutinovića, Lukijana Mušickog, Branka Radičevića, Stanka Vraza, kralja Nikole… Njegoš im je morao izgledati kao neka tamna, divlja gromada koja nije saobrazna s kitnjastim i elegičnim stihovima južnoslovenskih bardova koji su bili blijeda kopija svojih velikih uzora evropskog klasicizma i romantizma. Razlika između genija i epigona nije u vještini versifikacije niti u težnji za jezičkim i stilskim savršenstvom već u razlici između slijepog i bojažljivog slijeđenja prijethodnih generacija i samosvijesti da se tradicija ne može samo naslijediti, nego se, s iskustvom koji nijesu imali vaši prethodnici, stalno proširuje i kritički preispituje njeno značenje u savremenom poretku stvari. Stoga su u potonjih dvjesta godina, u naprednim civilizovanim društvima, značajna književna djela i naučna saznanja u većoj mjeri mijenjala prošlost nego što je prošlost upravljala savremenošću.

9

U sredinama s velikim zaostatkom u procesima modernog razvoja, poput crnogorske, ne postoji ni među akademskom zajednicom dovoljno izražena svijest o neophodnosti njegovanja kritičkog smisla. Bez osjećaja kritičkog smisla nemoguće je odvojiti ono što je prošlo u prošlosti od onoga što je sadašnje u prošlosti. Dakle, manjak sposobnosti ili potrebe da se napravi distinkcija između istorije i mita ukida i mogućnost odvajanja stvarnog od imaginarnog, vremenskog od vanvremenskog. Mitsko osjećanje istorije sužava i iskrivljuje percepciju vrijednosti i značenja umjetničkog djela, kao i njihov uticaj na glavne tokove savremenosti. Upravo manjkavost kritičkog poimanja i metoda, ni danas poslije dvjesta godina od Njegoševa rođenja, ne postoji jasna svijest što je Njegoš Crnoj Gori i što je Crna Gora Njegošu? Što bi bila Crna Gora bez Njegoša? Što bi danas bila cjelokupna crnogorska duhovna i istorijska baština, o kojoj su euforično, često s pretjerivanjem, pisali obrazovani Evropljani i izvanjci iz južnoslovenskih zemalja – koji uzgred rečeno nijesu čitali ili razumjeli Njegoša – bez Gorskog vijenca i Luče mikrokozma ?

Iz samih pitanja se izvode aporije i kontroverze: Čiji je Njegoš?

Odnosno: Čija je Crna Gora?

Danas, poslije burnog i traumatičnog. 20. stoljeća, potrebno je dijagnostikovati glavne silnice koje su presudno uticale na životvornost i opstanak ove najmanje balkanske narodne zajednice.

Ovo preispitivanje mora biti nepristrasno i dubokoprodirujuće u fenomene stoljetnog sporenja oko toga je li crnogorska zajednica, i pored velike državotvorne tradicije, ostala jedan puki etnološki i istorijski raritet, ili se formirala u samosvjesni kulturni i politički entitet koji je sposoban preživjeti.

U toj surovoj i neravnopravnoj borbi stare škole duboko usađene u svijest mnogih generacija, čiji su korifeji Nikolaj Velimirović, Jovan Cvijić, Jovan Erdeljanović, Aleksandar Belić, sa za10

stupnicima kritičke škole o posebnosti crnogorskog istorijskog i nacionalnog bića, sukobljene su dvije doktrine, s dva suprotstavljena kulturološka, geopolitička i nacionalna interesa, i konačno dva pogleda na svijet. Velikosrpska škola se temelji na mitu o tobožnjem aristokratskom porijeklu Crnogoraca, koji su so srpstva, esencija čiste i najstarije rase, čiji su preci bili plemići, posljednja odbrana izgubljenog hrišćanskog carstva na Polju Kosovu. U tom kontekstu Njegoš je, uz Svetog Savu, utemeljitelja srednjevjekovne države i crkve, drugi noseći stub srpske nacionalne tradicije, kao tragični junak kosovske misli. Nasuprot tvrdnjama o Njegošu kao najmarkantnijoj pojavi svetosavskog srpstva, u Crnoj Gori se na javnoj sceni, naročito u drugoj polovini 20. stoljeća, pojavljuju autori, njegošolozi, koji su dokazivali da je vladar slobodne države i poglavar autokefalne crkve, u vremenu romantičkog buđenja nacija, upravo u Gorskom vijencu i Luči mikrokozma potvrdio istorijsku i duhovnu samobitnost Crnogoraca, i da je Njegoševo srpstvo, odnosno njegova kreacija Kosovskog mita građenja na temeljima crnogorske oslobodilačke tradicije.

Doista, stvaralački genij Crnogoraca, čiji se etos nekolika stoljeća stvarao u strahovidnim iskušenjima borbe neprestane najviše se i najbolje ovaplotio u Njegoševom djelu, i s mnogo pouzdanja možemo tvrditi da su Gorski vijenac i Luča mikrokozma jednako doprinijeli početku stvaranja modernog političkog naroda ili nacije, koliko velike vojne pobjede i politička priznanja državne nezavisnosti od strane najmoćnijih evropskih sila, iako su u Crnoj Gori vjekovima političke okolnosti presudno uticale na formiranje kulturne i sociopsihološke posebnosti, a ne obratno, kao u slučaju većine manjih evropskih nacija.

Ideologija i propaganda u 20. vijeku su još više zamutili ionako nikad dovoljno rasvijetljenu duhovnu i kulturnu genezu ovog prostora, s ciljem da se pokaže da je Njegoš nadnaravna pojava, koja je emanirala iz duha Kosovskih vitezova, i da je njegov zavičaj, prije i poslije bio tabula rasa, odnosno inferiorni provincijalni 11

varijetet srpskog duhovnog i nacionalnog korpusa koji je nesposoban da sâm stvori i odgoji takvog genija. Ovaj diskurs ignoriše glavni tok jedne kulturne paradigme izrasle iz samobitnog istorijskog iskustva, počev od Oktoiha, Maksima Crnojevića, Poslanica Petra Prvog, Gorskog vijenca i Luče, Bogišićevog Imovinskog zakonika, Primjera čojstva i junaštva, do Zogovićeva Ali Binaka, Lubardinih i Dadovih slika, koja nijesu samo crnogorska, ali su presudno obilježena iskustvom, karakterom, podnebljem, istorijskim okolnostima koji su prevashodno crnogorski.

Borba za Njegoševo nasljeđe neprestano se obnavlja i dobija na zamahu, pogotovo u vrijeme političkih kriza i važnih kulturnih i nacionalnih jubileja. U godini velike obljetnice dvijestogodišnjice od pjesnikova rođenja, tradicionalne institucije, Srpska akademija nauka i umetnosti, Srpska pravoslavna crkva, Matica srpska, kao i brojni kulturni poslenici i mediji, još jednom se utrkuju da savremenom naraštaju predoče čiji je Njegoš, umjesto da predstave što je to u njegovom djelu svevremensko, koje su to jezičke, poetske, filzofske osobenosti koje mu daju i univerzalno značenje. (U bjesomučnoj kampanji hegemonista najdalje je otišla mitropolija SPC u Crnoj Gori koja je Njegoša proglasila srpskim svetiteljem)!

U tako žestokom polemičkom srazu stvoreno je ozračje koje sugeriše da nema politički neutralnih tekstova, jer se čak i u onim mišljenjima koja zanemaruju ili ignorišu neliterarne implikacije Njegoševa djela traže skrivene ideološke poruke, ili se o njima prosuđuje na osnovu saglasnosti sa ovještalim tumačenjima starih nacionalnih bardova.

Iz imanentno crnogorskog konteksta, i letimičnim pogledom na usmenu i pisanu tradiciju, lako je zaključiti da je odnos prema Njegošu ambivalentan: između bogobojaznosti i ignorantstva. Od toga da mu je svaka sveta, do, istina, usamljenih mišljenja među najmlađim književnim naraštajem, da je Njegoš drugorazredni romantičarski pjesnik čija su pretjerivanja karakteristična za epohu buđenja naroda, i pogotovo za epsko nasljeđe iz kojega je 12

ponikao. Među autorima koji su se suprotstavljali velikosrpskom tumačenju Njegoševa djela uglavnom prevladava impresionistički, antitetički pristup, bez cjelovitog uvida u bitne fenomene koji su odredili njegovu pjesničku pojavu i duh vremena. Stoga, danas možemo kazati da postoji samo nekoliko autora koji su dali trajni doprinos kritici glavnog toka njegošologije, oličenog u vladici Nikolaju Velimiroviću, Branislavu Petronijeviću i Isidori Sekulić.

Iz rakursa crnogorskog kritičkog promišljanja, treba izdvojiti studiju Milovana Đilasa, Legenda o Njegošu, koja je istina bila previše obilježena marksističkom krutošću čijih se ključnih postavki sam autor odrekao, i naročito Komentare Gorskog vijenca i Luče mikrokozma, filozofa Slobodana Tomovića, dosad najcjelovitijeg i najobimnijeg opusa posvećenog Njegošu.

Slobodan Tomović je svestrano i veoma ubjedljivo dokazivao da je Njegošev genije izrastao iz jednog odjelitog istorijskog, duhovnog, etičkog i sociopsihološkog iskustva, potcjenjivanog i površno shvaćanog, što je presudno uticalo da pjesnik Gorskog vijenca, premda obožavan i slavljen, u srpskom i južnoslovenskom kontekstu bude više tumačen nego razumljiv. Tomović je dubinskom analizom tradicije, ubjedljivo dijagnostikovao fenomene koji su presudno uticali da iz agonalnog vrijednosnog sistema i svojevrsne izolacije jedne populacije koja je egzistirala u osobenom herojskom bratstvu iznikne lapidarni, naizgled skrutnuti – kao da je klesan u katunskom kamenu – jezik Njegošev, sa mnoštvom asocijacija i skrivenih značenja, koji su čak i izobraženim izvanjcima slovenskog porijekla ličili na grozdove šifrovanih poruka i zagonetki. Rječnik Njegošev u izdanju beogradske Prosvete, jedna je od najobimnijih knjiga u njegovim sabranim djelima, pa je u brojnim tumačenjima njegoševskog logosa u Gorskom vijencu bilo mnoštvo neukih, trivijalnih, pa i humorističkih tumačenja.

(Na primjer, jedan učeni njegošolog tumačio je stih, da pâs pâsu dovijek kažuje, kao da pas psu dovijek kažuje (sic!). S druge strane, svaki nepismeni čobanin iz Katunske nahije ili Morače, kroz žive

narodne običaje, predanja i epsku poeziju znao je da sintagma pâs pâsu dovijeka priča sugeriše kako je najviša, pače i jedina cijena i nagrada za slobodnog čovjeka, vječno sjećanje na njegovu voljnost i junaštvo).

Studija Njegoševo nasljeđe kritički preispituje glavni tok prednjegoševske tradicije, s posebnim osvrtom na Njegoševo srpstvo, stvaranje Kosovskog mita, aporije u vezi tumačenja Boga i Satane u Luči, religiozna i agnostička meditiranja u pjesnikovoj Bilježnici i testamentu. U glavnim postavkama shvatanja prednjegoševske tradicije i istorijskih prilika u prvoj polovini 19. vijeka, koji su umnogome odredili duh i koncepciju Gorskog vijenca, građenu na dva mita: jednom crnogorskom, Istrazi poturica, i jednom svesrpskom, hrišćanskom, antiosmanskom, Kosovskom mitu, moja knjiga je – izuzev tumačenja Njegoševe religioznosti – umnogome bliska Tomovićevim komentarima.

No, Tomović se nije eksplicitno bavio uticajem Njegoševog djela na oblikovanju crnogorske i srpske nacionalne kulture u postnjegoševskom vremenu, kao i ideološkom i propagandnom upotrebom Gorskog vijenca u svrhu negiranja crnogorske nacije.

Zato sam smatrao da se potrebno uhvatiti ukoštac i sa ovim toliko eksponiranim problemom, bez čijeg analiziranja nije moguće cjelovito razumjeti evoluciju i razvoj crnogorskog nacionalnog, kulturnog i crkvenog pitanja, od početka 20. stoljeća do današnjeg vremena. Potreba za ovakvom knjigom je samim tim veća što su kritike velikosrpskog poimanja Njegoša, u polemičkim tekstovima i knjigama Sekule Drljevića, Savića Markovića Štedimlije, Milivoja Matovića, Milana Rakočevića, Milovana Đilasa, Pavla Mijovića, iako dragocjene za savremenu njegošologiju, ipak, parcijalne i djelimično određene političkim ograničenjima vremenâ u kojima su nastajala.

Bitka za Njegoševo nasljeđe, inicirana iz centara velikosrpske ideologije, zakonomjerno dobija na intenzitetu u onoj mjeri koliko je potrebno da se osujeti kulturno i političko samodefinisanje

i emancipacija Crne Gore. Negatori crnogorske duhovne samobitnosti i sociokulturne originalnosti uzimaju Njegoševo srpstvo kao glavni dokaz za tobožnje neistorijsko stvaranje i neodrživost crnogorske nacije. Politička upotreba Njegoša u potonjih pedeset godina najdrastičnije se očitovala u vrijeme gradnje Njegoševog mauzoleja, u Antibirokratskoj revoluciji, međuetničkim ratovima u bivšoj Jugoslaviji s kraja prošlog stoljeća i u kampanji protiv državnog osamostaljenja.

S obzirom da proces izgradnje crnogorske nacije još nije dovršen, da je broj nacionalnih Crnogoraca u vrijeme Njegoševog jubileja 2013. godine manji za trećinu nego u doba titoističke Jugoslavije, to jest, da su asimilatorski pritisci jednako uporni i destruktivni, nesumnjivo je da će se sporovi oko Njegoševog nasljeđa nastaviti i u 21. stoljeću, iako će buduće generacije, rođene u vrijeme novih tehnoloških i digitalnih revolucija – čije će se iskustvo, jezik i kulturne potrebe umnogome razlikovati od njihovih prijethodnika – sve manje razumijevati jezičku ljepotu, asocijativnost i filozofičnost Gorskog vijenca i Luče mikrokozma.

Suočen s kompleksnim pitanjima, koja na mutan i kontroverzan način oblikuju sadašnje u prošlosti odnosno prošlo u sadašnjem, pokušao sam kritički rastumačiti i prevrednovati ona mišljenja koja su vremenom, neprestanom propagandom i svakovrsnim crkveno-prosvjetnim ritualima, kanonizovana. Ipak, nijesam se toliko uzoholio da sâm nudim konačne odgovore, jer je crnogorska budućnost – zbog unutrašnje podijeljenosti većinskog naroda – još neizvjesna, bez obzira na povratak Crne Gore u krug priznatih država. Moja namjera je naizgled možda skromnija, ali nije manje zahtjevna: neophodno je u bitnim segmentima demitologizovati Njegoševe nacionalne zavjete, kao i samu pjesnikovu ličnost, to jest, rasvijetliti tamnu pozadinu koja Vladiku Rada upotrebljava za negaciju naroda, čiji su duh, sudbina i karakter najviše i najdublje ovaploćeni u Gorskom vijencu.

15