Nerzuk Ćurak | Obnova bosanskih utopija. Politologija, politička filozofija i sociologija

Nerzuk Ćurak

Obnova bosanskih utopija

/Politologija, politička filozofija i sociologija dejtonske države i društva/

Sarajevo, 2006.

Knjiga je objavljena uz potporu Fakultet političkih nauka Univerziteta u Sarajevu Fondacija Heinrich Böll, ured u Sarajevu Fondacija za izdavaštvo – Fondacija za nakladništvo Sarajevo Neuron comerce, Sarajevo

Predgovor

Trilogija je završena. Nakon Geopolitike kao sudbine (2002) i Dejton­ skog nacionalizma (2004), knjiga koja je pred vama zadaje završni uda­rac mrtvom dejtonskom kljusetu, naivno priželjkujući smrt tog ži­la­ vog protubosanskog konja.

U prvoj knjizi trilogije istraživao sam višenamjensku ulogu me­ đunarodnog upravljačkog faktora u Bosni i Hercegovini. Metodologi­ ja istraživanja dominantno se zasnivala na interdisciplinarnoj obradi geopolitičkog materijala, odnosno analizi Bosne i Hercegovine kao globalne države u lokalnom opticaju. Preciznije, kao države međuna­ rodne zajednice.

U drugoj knjizi fokus je bio na kritičkoj interpretaciji dejtonske Bosne i Hercegovine kao iracionalne političke tvorevine koja se ne po­tvrđuje kroz svoju odanost građanima niti kroz odanost građana tak­voj izdajničkoj državi. Deset godina dejtonske – postdejtonske Bosne i Hercegovine rezultiralo je najtvrđim vezivnim tkivom te kon­ strukcije – dejtonskim nacionalistima, kojima je, iznad njihovih oče­ kivanja, holbrukografija kao neodgovorna geopolitička kartografija, ponudila masku povijesne važnosti. Kako su revolucije izgubile svr­ hu u “vremenu bez vremena”, u vremenu koje obznanjuje suvišnost povijesnog subjekta, tu masku s lica dejtonskog nacionalizma nema ko da strgne.

A budući da su tokom povijesti filozofi vrlo rado mijenjali svijet, odbijajući da ga protumače, svijetu bez revolucionarne potrebe nuž­ no je tumačenje. Bosna i Hercegovina zahtijeva tumačenje, a to znači intervenciju razuma u njenu ožalošćenu zbilju. Svijet Bosne mijenjali su hegeli iz naših sokaka, marksisti, lenjinisti, islamisti, nacionalisti,

religiozni mistici uronjeni u političku praksu, teolozi i parateolozi...

U silnoj potrebi za promjenom, zasnovanoj na principu ko je bio gore sad će biti dolje, a ko je bio dolje sad će biti gore, Bosna je ostala neprotumačena. To znači da su nam potrebne knjige koje tumače “jer postoji tendencija da informacija zamijeni znanje...” (Boorstin, 1999: 229). A Bosni i Hercegovini nisu potrebne informacije kao puko go­ milanje već organizirano znanje koje nude knjige spremne odbaciti ono što nije značajno (ibid).

Ne mogu znati da li sam sa završnom knjigom trilogije pridonio znanju o Bosni i za Bosnu. Samo se nadam. Otuda i princip nade u naslovu ove knjige koju vadim iz računara još uvijek opijen uvjere­ njem da “afirmirati knjigu danas znači afirmirati izdržljivost civiliza­ cije pred naletom neposrednog” (Boorstin, 231).

Obnova bosanskih utopija sa podnaslovom politička filozofija, po­ li­tologija i sociologija dejtonske države i društva hoće da afirmira drugi smjer (Derrida) u konstituciji naše zajednice. Taj drugi smjer nuž­no traži nadilaženje notorne očiglednosti jer “usmjeravanje našeg pogleda iznad horizonata dostižnog jedini je ‘realistički’ način bjek­ stva od geopolitičkog beznađa” (Falk, 2003: 283) i diktature etno­na­ cio­na­lis­tičkog hrvatsko-srpsko-bošnjačkog ništavila koje nas deset go­­dina plus jedna uvjerava đavolskim instrumentarijem da je trilogija Sunca. Pristati na Ništa­vi­lo kao da je Sunce znači otkloniti nadu. A ako već postoji ova (i)re­le­vantna knjiga, “zamjećujem, dakle, ovdje da nada ne može biti otklo­njena zanavijek i da može napasti čak i one koji su je se željeli osloboditi” (Camus, 2005: 195).

Bijah u iskušenju da se oslobodim nade. Radujem se neuspjehu svog iskušenja.

* Etika se ne bavi svijetom. Etika mora biti uvjet svijeta, poput logike. Etika i estetika su jedno.

Ludwig Wittgenstein

* Vratnice Raja Vojnik po imenu Nabiguše dođe kod Hakuina i za­ pita ga: – Postoje li zaista raj i pakao?

– Ko si ti? – upita Hakuin.

– Ja sam samuraj – odgovori ratnik.

– Ti vojnik – uzviknu Hakuin. – Koji bi to vladar uzeo tebe za čuvara? Lice ti je kao u prosjaka.

Samuraj se na to razbjesni i maši rukom za svoj mač, ali Hakuin nastavi: – Pa ti imaš mač! Oružje ti je vjerovatno isuviše tupo da bi mi odsjeklo glavu.

Kad ovaj izvuče mač do kraja, Hakuin dodade: – Ovdje se otvaraju vratnice pakla.

Na ove riječi, samuraj – shvativši učiteljevu pouku – vrati svoj mač u korice i pokloni se.

– Ovdje se otvaraju vratnice raja – reče Hakuin.

Zen priča

Bosna ili Bosna i Hercegovina? / Skriveni smisao jednog pitanja

Može li se, čitajući historiju, živeći sadašnjost i misleći buduć­ nost, vratiti povjerenje Bosni i u Bosnu? Već na nivou ove upit­ nosti, ingeniozni srpski, hrvatski i srpsko-hrvatski nacionalist će me otpisati ili, još gore, nokautirati tako što će me situirati u nacionalistički blok, uvjeren da je samo isticanje imena Bosna, bez južne pokrajine, pa valjda je to očigledno iz moga lijepog orijentalnog imena, unitaristički motivirano. (Zanimljiva je žar ko­jom se dihotomija Bosna – Bosna i Hercegovina pretvara u društvenu patologiju. Jedan od indikativnijih pokazatelja pato­ loškog kao političkog vezan je za odigravanje nogometne utak­ mice između SCG i BiH na beogradskoj Marakani 12. oktobra 2005. Beogradski mediji su iz dana u dan, pred utakmicu dono­ sili naslove u kojima se BiH reducirala na toponim Bosna, uvi­ jek i samo Bosna. Zanimljivo je da iz Republike Srpske niko nije reagirao prepoznajući u toj redukciji unitarističke tenden­ cije, naprotiv, ta se redukcija doimala kao poništavanje države BiH svođenjem na oblast Bosna, a kada se u drugim konteksti­ ma umjesto Bosna i Hercegovina kaže Bosna, to postaje politič­ ki sporno, čak i ako se, samo zbog jezičke igre, govornik ili pi­sac odlučuje za izbjegavanje ponavljanja, važući razloge i svr­hu upotrebe jednog ili drugog termina.)

No, nakon što sam samom sebi udijelio prerogative sudi­ je i izbrojao do deset, relativizirao sam rušilačke posljedice (ne)očekivanog nokauta, podigao se iz partera građanske bezna­ čajnosti i naoružan silom argumenata uputio sam se u ovaj tekst 156

da posvjedočim kako moje povjerenje u Bosnu i njene pojedin­ ce na svim bosanskim stranama ne isključuje Hercegovinu. Ni onu geografski zadanu u kojoj stanuje Makov Stolac, Šantićev Mostar, Koromanov Ljubuški… niti bilo koju Hercegovinu za­ jed­ničke bosanske teritorijalnosti.

To je važno naglasiti, jer nema sumnje: unutar bošnjačke po­ litičke, kulturne, ekonomske i religijske nomenklature nije mali broj onih koji kada kažu Bosna prljaju to ime (ne)saopćenim zahtjevom da Bosna i Hercegovina bude bošnjačka nacionalna država. To jeste usađivanje nepovjerenja u zajedništvo sudbine, proizvodnja nove, neodgovorne provincijalne geopolitičke du­ hovnosti kojom se kastrira sinkretistički mit Bosne. Onaj Mit čija krhka a nepoderiva konstitucija traži Logos. Logos kojim se Bosna prevodi u znanje. O sebi za sebe, kao neporecivom gra­đanskom identitetu.

Tužno je kada taj identitet prepoznaju npr. znanstvenici koji ne žive ovdje, koji sa udaljenosti bolje vide, a ne prepoznaju ga kao budućnosnu formu u našem Sada etablirani geniji bosan­ skih nacionalističkih palanki, naše lučonoše tame, naši oksimo­ roni. Jer kada ne bi bilo tog identiteta, ne bi bilo ni Bosne, bilo koje Bosne, pa ni Bosne i Hercegovine kao međunarodnoprav­ no priznate državne norme čiji nesporni legitimitet vrijedi razvi­ jati i prihvaćati i kao simbolički kapital koji može dirnuti sta­ nov­nike Bosne.

Bosna to sada, u novom političkom poretku, i kao pojam i kao sadržaj ne može, mada je – kao suprastrukturni suverenitet, pod kojim mislim onaj suverenitet koji je iznad državnog suve­ re­ni­teta (Bellah, 2003: 218) i koji je neteritorijalan – vrijedi teorijski misliti i unutar aktiviteta civilnog društva razvijati kao prethodnicu suvereniteta bosanskohercegovačkog politič­ kog društva. No, ako Bosna ne može, Bosna i Hercegovina može da se razvija kao simbolična, “moralna geografija” (Apadu­raj, 1999) koja je, u tendenciji i latenciji, sposobna pružiti osjećaj etič­ke svr­he na državnom nivou (Bellah, ibid: 231).

157

U konstituciji Sjedinjenih Američkih Država ta etička svrha, po Robertu Bellahu, bila je građanska religija koju su “uglav­ nom izgradile vjerske zajednice koje se nalaze potpuno izvan svih zvaničnih političkih struktura” (Ibid). U našem slučaju to ne može biti slučaj, jer su vjerske zajednice, na različite načine i u različitim modalitetima, nukleus sekularizma, a kada su te in­stitucije sekularizirane, sekularna država je ugrožena. I kao drža­va, dakle i kao Bosna i Hercegovina, i kao sekularni politič­ ki poredak.

O toj ugroženosti svjedoči postsekularizam (negacija seku­ larizma) koji Bosna i Hercegovina živi, a pod kojim mislimo želju crkve “da dijeli vlast s politikom na tlu koje se smatralo definitivno sekularno – svjetovno” (Mitrović, 2005). To, narav­ no, nije bosanski specifikum, Europa je opterećena debatom o post­sekularizmu, koja je otvorena kroz neočekivanu debatu Habermas – Ratzinger1, nešto prije nego što će potonji postati papa. Ideološki dinamizam Crkve i njenu prenaglašenu interven­ ciju prepoznao je i “odmjereni italijanski predsjednik republike Carlo Azeglio Ciampi”, (pa je) prilikom prve posjete koju mu je zvanično učinio Ratzinger u svojstvu pape, nedvosmisleno poručio da je Italija “republika izrasla na tradiciji laicizma i demokracije i da ta svojstva ima namjeru i dalje ljubomorno da čuva” (Mitrović, ibid). Evo kako situaciju u našem susjedstvu, Srbiji, vidi Republika, glasilo građanskog samooslobađanja: “Crkva je dočekala svoj trenutak da se naplati za položaj koji je imala u ateističkom i prema Crkvi posebno opresivnom pret­ hod­nom režimu. Popovi su postali gotovo neizbežni u ‘talk show’ emisijama, kapelani su stigli u vojsku, časopis Vojska više citira Nikolaja Velimirovića nego ministra odbrane, nastali su redovi za krštavanje ostarelih i dezorentiranih komunista, po­čela je veronauka u školama, teološki fakulteti su postali deo Univerziteta, državni najviši funkcioneri počeli su da se utr­ku­ ju u ljubljenju ruku crkvenim velikodostojnicima – svesni ili ne da to znači priznavanje vazalnog položaja. Predsednik Srbije 158

Boris Tadić, kome niko normalan ne može zameriti ako je ver­nik, prilikom posete Italiji susret sa sunarodnicima u Trstu orga­ni­zovao je u tesnim crkvenim prostorijama, iako u tom gradu pos­toji prostrana zgrada konzulata, za koju se plaća de­ bela kirija. Našao je za potrebno da odmah kaže kako nikada nije bio član Partije. Normalna državnička tolerancija nalaže da ima podjednak stav i prema vernicima i prema nevernicima.”

To je, uz lokalne specifičnosti, ambijentalnost i Bosne i Herce­ go­vine u kojoj crkveni kler iznosi prijedlog političkog preuređe­ nja zemlje, u kojoj političari jednog entiteta reformu policije dogovaraju sa crkvenim velikodostojnicima, i u kojoj se ulema, naročito ambiciozni singularitet na čelu Islamske zajednice, po­naša kao da je politička vlast, pod iracionalnom egidom da ne može sekularizam iz života (kao da to neko radi) izgnati je­dan način života. Ali, ako neko u javnom prostoru Bosne i Her­cegovine religiju tretira i afirmira kao dominirajući način živo­ta, kao sam život, dakle, kao ne-religiju, on ugrožava seku­ larni poredak i jedno od osnovnih načela političkog liberalizma Johna Rawlsa: korištenje civilnih resursa religije postavljajući vjernicima svih konfesija jedan uslov: naučiti jezik javnog ra­ cio­nalizma. (Rawls 2003, Mitrović, 2005) A naša ulema i naš kler su u svakom pogledu iracionalni, izuzimajući racionalnost koja se tiče povratka imovine vjerskim zajednicama, mada su u zahtjevu za provedbu racionalnosti, počesto iracionalni. U bosanskohercegovačkim uslovima ovaj Rawlsov poučak mora se proširiti i na borbene ateiste kojima je ideološki voluntari­ zam jači od razložnog prisustva u javnosti što ih hendikepira za postkomunističko razumijevanje Bosne.

U tom smislu, s Rawlsom se izvrsno čita Mahmutćehajić, koji iz ugla tradicijskog intelektualca, na premisama “javnog ra­ cionalizma”, primjećuje kako “razumijevanje bosanskih prilika i pojava zahtijeva da se ideologijsko tumačenje utemeljeno na ateizmu prevaziđe cjelovitijim shvaćanjem bosanskih sadržaja, koji su, u osnovi, neodvojivi od predanja, svetog predanja i 159

religijske mudrosti. Zato je ovaj esej naglašeno usmjeren i pre­ ma religijskim pitanjima, koja su, inače, neshvatljiva današnjoj većini, uvjerenoj da je liberalizam prosto odbacivanje vjere. U protivnom, liberalizam će biti shvaćen samo kao nova potpora za stari ateistički komunizam, premješten u demokratsku retori­ku”.

Nažalost, mi smo kao društvo daleko od liberalizma, a naro­ či­to smo daleko od onog liberalizma koji bi svojom konceptual­ nom obazrivošću nadišao tiraniju etnonacionalizama, teologizi­ ranih ateizama i sekulariziranih javnih teologija. No, kako su hiperetnicizirani građani Bosne i Hercegovine već deceniju i po – zahvaljujući svojim predstavnicima, primordijalnim samo­ proglašenim političkim elitama, izmaštali svoje bošnjaštvo, srpstvo i hrvatstvo, ne primjećujući ustvari da to što su izmašta­ li stvarno ne postoji (Anderson, 1983; Apaduraj, 1999, Bru­ baker, 2003) i da im je, dok su lideri nacionalizma i njihovi deminutivi novčano materijalizirali nacionalnu imaginaciju, ima­ginacija pružena kao materijalizacija – u frustrirajućoj fazi men­talnog izlaska iz Bosne i istovremenog ulaska u domaju, “vri­jeme je za trezveno razmišljanje o tome odakle smo došli i kuda smo se uputili” (Bellah: 233).

Ne znam odakle smo došli, ali znam odakle nismo. Nismo mogli doći iz etničkih partikularija, pretenciozno nazvanih na­ cijama. Da jesmo, da bosanski Hrvati, bosanski Srbi i bosanski Bošnjaci jesu konstituirani nacionalni entiteti, Bosna i Herce­go­ vina kao bilo kakva politička zajednica uopće ne bi bila mogu­ ća, a ona je opstala kao mogućnost čak i kada je to izgledalo ne­moguće. Nismo mogli doći ni iz dejtonske artificijelne kon­ strukcije, ali očito je da živimo u njoj. No, ona nas nigdje ne može uputiti, mada smo s njom i u njoj uvijek na putu. To je pro­ kletstvo malih, lažnih nacionalnih država oblikovanih prlja­vim ratom frustriranih velikodržavlja protiv Bosne i Hercegovine.

A “nacionalna država mora sebi da proizvede narod. U tom pos­lu ona može napraviti probleme susjednim državama. Nas­ta­nu cik­ lusi etničkog čišćenja, prisilne migracije, ksenofobije, držav­ne 160

paranoje, i zatim novog etničkog čišćenja, i tako dalje, sve iz­ nova i iznova. Istočna Evropa cijela, a u njoj Bosna i Hercegovi­ na ponajviše, tragični su i kompleksni primjeri za te domino-procese sa državama i izbjeglicama. U mnogim takvim sluča­ jevima, čitavi zavičaji postaju getoi ili izbjeglički logori, ili kon­ centracioni logori, ili rezervati, ponekad i bez fizičkog pomje­ ranja stanovništva iz sopstvenih kuća” (Apaduraj, 1999).

To je nametnuta realnost koju živimo i koja ne dozvoljava izgradnju povjerenja kroz ponizno čitanje historije i dekonstruk­ ciju sadašnjosti na premisi Razlike kao Zajedništva Sudbine.

Ovdje nije riječ o zajedničkom životu kao našoj sudbini, što je ideologijska konstrukcija onoga koji pretpostavlja da najviše želi Bosnu i Hercegovinu, već je ovo na Deleuzeovom tragu po­ ku­šaj da se razlika oslobodi “okova identiteta i negacije u čijim je okvirima bila sapeta. Riječ je o tome da se razlika misli oslo­ bođeno – s one strane klasičnih kategorija identiteta, sličnosti, analogije i suprotnosti” (Welsch, 2000: 151). Da se Razlika mis­ li simulakrijski, izvan identitetskih kategorija nametnute re­al­ nosti dejtonske Bosne (jer realnost je samo najočigledniji iskaz stvarnosti i zbog te očiglednosti denominira stvarnost), da se misli kao jedna “dinamična mreža”, kao rizom2 koji “nije mo­ nadski, već nomadski; on proizvodi nesistematične i neočeki­ vane razlike; on rastavlja i otvara; on napušta i povezuje; on di­ferencira i istovremeno sintetiše” (Welsch, ibid). Zahvalju­ jući metafori rizoma, bosanskohercegovačka “Razlika se sada bez ustezanja zamišlja prije momenata jedinstva” (ibid), njoj nije potrebno jedinstvo, jer ono je tu kao prelaz i povezanost.

Ovakvo tumačenje vodi nas ka zaključku da je bosanskoherce­ govačka Razlika najviši stupanj pluralizma kao monizma, “ko­ jim se rigidna razlika sama ukida. S druge strane, razlika bi se izgu­bila i kada bi jedinstvo samo apsorbovalo Razliku i kada je, sa svoje strane, ne bi ponovo oslobodilo. Jedinstvo koje treba da bude kompatibilno sa mišljenjem Razlike mora i samo biti različito. Ono ne može imati karakter zaključne prezentnosti” 161

(Welsch, 152), na što sam ukazao u prvom eseju ove knji­ge.

Naravno, uvijek su mogući prigovori, pa i na ovakvo razumi­ jevanje Bosne. Važno je samo da prigovori budu puno više znak postignuća, nego znak unutarnje nesigurnosti, da bogate Razliku otkrivanjem stalnih razlika u važnim pitanjima i da zbog diktature etnonacionalizma, ne skrivaju zajednička gle­ diš­ta. (Fogel, Elton, 2002) Onda će na vidjelo izaći skrivena očiglednost koja nas buni i proizvodi rigidnu razliku između Bosne i Hercegovine i Bosne: “predstava o (izmaštanom, enti­ tet­skom) suverenitetu… nije nikome bitna osim toj državnoj (dej­tonskoj) mašineriji samoj” (Apaduraj, 1999). Dejtonskim na­cio­nalistima potrebna je “ideja (etno)teritorijalno zasnova­ nog suvereniteta” (Apaduraj, ibid) kako bi uništili građansku uljud­nost, lojalnost i odanost Bosni i Hercegovini, kako bi uniš­ ti­li smisao Bosne kao Bosne i Hercegovine.

Bilješke

Više o ovoj debati, inspiriranoj razgovorom koji su dva intelektual­ na antipoda vodili na poziv Katoličke akademije Bayern u ponedje­ ljak 19. januara 2004, vidi u knjizi Dialektik der Sekularisierung / Ueber Vernunft und Religion (Dijalektika sekularizacije / O razumu i religiji). Knjiga je zbir dva referata: Habermasovog, zasnovanog na praktičnom razumu postmetafizičkog, sekularnog promišljanja i Ratzingerovog, u kome se papa religioznom argumentacijom pita: “Šta drži svijet na okupu?” Ova fusnota dominantno se refe­ rira na predgovor koji je za ovu knjigu znalački napisao Florian Schüller.

2 Gilles Deleuze i Felix Guattari razvili su mišljenje razlike meta­ forom rizoma, koju Wolfgang Welsch ovako kontekstualizira: “Za stvarnost danas nije paradigmatičan klasičan korijen drveta koji u svom širenju hijerarhijski obuhvata sve razlike (esencijalistička Bosna, sa unaprijed određenom suštinom), a ni moderni sistem malih korijena koji sadrži mnogo mikrojedinica (hiperdecentralizi­ 1

162

rana, besmisleno decentralizirana bosanskohercegovačka zajedni­ ca bez svrhe i razloga), već rizom, korjenasta stabljika kod koje se korijen i izdanak ne razlikuju (monizam = pluralizam, plurali­ zam = monizam), i koja je u stalnoj razmjeni materija sa spoljnim svijetom. Rizom ulazi u evolucione nizove i stvara transverzalne veze između različitih razvojnih linija.” (Welsch, ibid) Rizom je Bosna i Hercegovina koja prevladava podjelu između sebe i svo­ jih ljudi tako što ne zahtijeva da bude starija od njih. Iako se tim zahtjevom, u klasičnom poimanju političkog, jačaju integrativni potencijali kao povijesna odbrana od etničkih podjela, u novoj de­ kon­strukcijskoj igri, opstanak te formule stavlja u stalnu opoziciju spram BiH njene važne parcijalne identitete kao što su etniciteti, koji, zato što su mlađi, bune se protiv esencijalističke diktature starijeg, svepokrivajućeg identiteta. Bosnom i Hercegovinom kao rizomskom metaforom svi njeni parcijaliteti su i korijen i izda­ nak; ritam rizoma razrješava napetost između cjeline i dijelova, jer nema ni cjeline ni dijelova, već jedinstveni rad Razlike koja je, kod Derridae, osnovno događanje. Kroz to osnovno događanje Bosna i Hercegovina jeste.

163

Sadržaj

Predgovor. .........................................................................................7

Prvi dio Etnicitet – nasilje Budućnost nostalgije u političkom poretku Bosne i Hercegovine.........15 Svijet komunizma i geneza jugoslavenskog raspada..................15 Etničko reduciranje višestranačke demokracije.........................17 Geopolitički sadržaji parlamentarne proizvodnje ideologije nasilja (1989-1992)............................. 19 Maskiranje “bartolomejskih” geopolitika kroz sukob etnopolitika: Uvođenje apokaliptičnog tona u Parlament. .......................................... 22 Parlament u ratu. .......................................................................... 24 Bošnjački sabor.............................................................................. 26 (Post)dejtonska Bosna i Hercegovina – nastavak negativne geopolitike............................................................... 30 Mogućnost i budućnost Bosne....................................................... 37 Unutarnja geopolitika razlike. ..................................................... 40

Drugi dio Rezultat: Distopija Građanstvo kao odsustvo identiteta..............................................61 S onu stranu dejtonskog tugovanja................................................70 Figura ironije. ..................................................................................80 Javni um i et(n)ički neum. .................................................................88

Bruxelles: Osnivački mit i nezasnovana država. ............................97 Političke stranke................................................................................ 101 Politički sistem, projekcija . ............................................................... 106 Šta treba činiti? Politička preporuka za naše sada.......................... 107 Bijeda univerziteta i univerzitet bijede.........................................112

Treći dio Blagoslov zemlje / Razlika – Zajednički Identitet Vječni mir i Bosna kao Ja i Ti / Postmoderno čitanje Kantovog republikanskog traktata........................................131 Liberalizmi i fundamentalizmi / Kritika kulture odsustva...........138 Nacionalne religije i njihovi demoni: Od Boga do Polemosa........149 Bosna ili Bosna i Hercegovina? / Skriveni smisao jednog pitanja.....156 Literatura......................................................................................165 Kazalo osobnih imena....................................................................175 Kazalo pojmova..............................................................................179