Nerzuk Ćurak
Obnova bosanskih utopija
/Politologija, politička filozofija i sociologija dejtonske države i društva/
Sarajevo, 2006.
Knjiga je objavljena uz potporu Fakultet političkih nauka Univerziteta u Sarajevu Fondacija Heinrich Böll, ured u Sarajevu Fondacija za izdavaštvo – Fondacija za nakladništvo Sarajevo Neuron comerce, Sarajevo
Predgovor
Trilogija je završena. Nakon Geopolitike kao sudbine (2002) i Dejton skog nacionalizma (2004), knjiga koja je pred vama zadaje završni udarac mrtvom dejtonskom kljusetu, naivno priželjkujući smrt tog žila vog protubosanskog konja. U prvoj knjizi trilogije istraživao sam višenamjensku ulogu me đunarodnog upravljačkog faktora u Bosni i Hercegovini. Metodologi ja istraživanja dominantno se zasnivala na interdisciplinarnoj obradi geopolitičkog materijala, odnosno analizi Bosne i Hercegovine kao globalne države u lokalnom opticaju. Preciznije, kao države međuna rodne zajednice. U drugoj knjizi fokus je bio na kritičkoj interpretaciji dejtonske Bosne i Hercegovine kao iracionalne političke tvorevine koja se ne potvrđuje kroz svoju odanost građanima niti kroz odanost građana takvoj izdajničkoj državi. Deset godina dejtonske – postdejtonske Bosne i Hercegovine rezultiralo je najtvrđim vezivnim tkivom te kon strukcije – dejtonskim nacionalistima, kojima je, iznad njihovih oče kivanja, holbrukografija kao neodgovorna geopolitička kartografija, ponudila masku povijesne važnosti. Kako su revolucije izgubile svr hu u “vremenu bez vremena”, u vremenu koje obznanjuje suvišnost povijesnog subjekta, tu masku s lica dejtonskog nacionalizma nema ko da strgne. A budući da su tokom povijesti filozofi vrlo rado mijenjali svijet, odbijajući da ga protumače, svijetu bez revolucionarne potrebe nuž no je tumačenje. Bosna i Hercegovina zahtijeva tumačenje, a to znači intervenciju razuma u njenu ožalošćenu zbilju. Svijet Bosne mijenjali su hegeli iz naših sokaka, marksisti, lenjinisti, islamisti, nacionalisti,
religiozni mistici uronjeni u političku praksu, teolozi i parateolozi... U silnoj potrebi za promjenom, zasnovanoj na principu ko je bio gore sad će biti dolje, a ko je bio dolje sad će biti gore, Bosna je ostala neprotumačena. To znači da su nam potrebne knjige koje tumače “jer postoji tendencija da informacija zamijeni znanje...” (Boorstin, 1999: 229). A Bosni i Hercegovini nisu potrebne informacije kao puko go milanje već organizirano znanje koje nude knjige spremne odbaciti ono što nije značajno (ibid). Ne mogu znati da li sam sa završnom knjigom trilogije pridonio znanju o Bosni i za Bosnu. Samo se nadam. Otuda i princip nade u naslovu ove knjige koju vadim iz računara još uvijek opijen uvjere njem da “afirmirati knjigu danas znači afirmirati izdržljivost civiliza cije pred naletom neposrednog” (Boorstin, 231). Obnova bosanskih utopija sa podnaslovom politička filozofija, po litologija i sociologija dejtonske države i društva hoće da afirmira drugi smjer (Derrida) u konstituciji naše zajednice. Taj drugi smjer nužno traži nadilaženje notorne očiglednosti jer “usmjeravanje našeg pogleda iznad horizonata dostižnog jedini je ‘realistički’ način bjek stva od geopolitičkog beznađa” (Falk, 2003: 283) i diktature etnona cionalističkog hrvatsko-srpsko-bošnjačkog ništavila koje nas deset godina plus jedna uvjerava đavolskim instrumentarijem da je trilogija Sunca. Pristati na Ništavilo kao da je Sunce znači otkloniti nadu. A ako već postoji ova (i)relevantna knjiga, “zamjećujem, dakle, ovdje da nada ne može biti otklonjena zanavijek i da može napasti čak i one koji su je se željeli osloboditi” (Camus, 2005: 195). Bijah u iskušenju da se oslobodim nade. Radujem se neuspjehu svog iskušenja.
* Etika se ne bavi svijetom. Etika mora biti uvjet svijeta, poput logike. Etika i estetika su jedno.
Ludwig Wittgenstein
* Vratnice Raja Vojnik po imenu Nabiguše dođe kod Hakuina i za pita ga: – Postoje li zaista raj i pakao? – Ko si ti? – upita Hakuin. – Ja sam samuraj – odgovori ratnik. – Ti vojnik – uzviknu Hakuin. – Koji bi to vladar uzeo tebe za čuvara? Lice ti je kao u prosjaka. Samuraj se na to razbjesni i maši rukom za svoj mač, ali Hakuin nastavi: – Pa ti imaš mač! Oružje ti je vjerovatno isuviše tupo da bi mi odsjeklo glavu. Kad ovaj izvuče mač do kraja, Hakuin dodade: – Ovdje se otvaraju vratnice pakla. Na ove riječi, samuraj – shvativši učiteljevu pouku – vrati svoj mač u korice i pokloni se. – Ovdje se otvaraju vratnice raja – reče Hakuin.
Zen priča
Bosna ili Bosna i Hercegovina? / Skriveni smisao jednog pitanja
Može li se, čitajući historiju, živeći sadašnjost i misleći buduć nost, vratiti povjerenje Bosni i u Bosnu? Već na nivou ove upit nosti, ingeniozni srpski, hrvatski i srpsko-hrvatski nacionalist će me otpisati ili, još gore, nokautirati tako što će me situirati u nacionalistički blok, uvjeren da je samo isticanje imena Bosna, bez južne pokrajine, pa valjda je to očigledno iz moga lijepog orijentalnog imena, unitaristički motivirano. (Zanimljiva je žar kojom se dihotomija Bosna – Bosna i Hercegovina pretvara u društvenu patologiju. Jedan od indikativnijih pokazatelja pato loškog kao političkog vezan je za odigravanje nogometne utak mice između SCG i BiH na beogradskoj Marakani 12. oktobra 2005. Beogradski mediji su iz dana u dan, pred utakmicu dono sili naslove u kojima se BiH reducirala na toponim Bosna, uvi jek i samo Bosna. Zanimljivo je da iz Republike Srpske niko nije reagirao prepoznajući u toj redukciji unitarističke tenden cije, naprotiv, ta se redukcija doimala kao poništavanje države BiH svođenjem na oblast Bosna, a kada se u drugim konteksti ma umjesto Bosna i Hercegovina kaže Bosna, to postaje politič ki sporno, čak i ako se, samo zbog jezičke igre, govornik ili pisac odlučuje za izbjegavanje ponavljanja, važući razloge i svrhu upotrebe jednog ili drugog termina.) No, nakon što sam samom sebi udijelio prerogative sudi je i izbrojao do deset, relativizirao sam rušilačke posljedice (ne)očekivanog nokauta, podigao se iz partera građanske bezna čajnosti i naoružan silom argumenata uputio sam se u ovaj tekst 156
da posvjedočim kako moje povjerenje u Bosnu i njene pojedin ce na svim bosanskim stranama ne isključuje Hercegovinu. Ni onu geografski zadanu u kojoj stanuje Makov Stolac, Šantićev Mostar, Koromanov Ljubuški… niti bilo koju Hercegovinu za jedničke bosanske teritorijalnosti. To je važno naglasiti, jer nema sumnje: unutar bošnjačke po litičke, kulturne, ekonomske i religijske nomenklature nije mali broj onih koji kada kažu Bosna prljaju to ime (ne)saopćenim zahtjevom da Bosna i Hercegovina bude bošnjačka nacionalna država. To jeste usađivanje nepovjerenja u zajedništvo sudbine, proizvodnja nove, neodgovorne provincijalne geopolitičke du hovnosti kojom se kastrira sinkretistički mit Bosne. Onaj Mit čija krhka a nepoderiva konstitucija traži Logos. Logos kojim se Bosna prevodi u znanje. O sebi za sebe, kao neporecivom građanskom identitetu. Tužno je kada taj identitet prepoznaju npr. znanstvenici koji ne žive ovdje, koji sa udaljenosti bolje vide, a ne prepoznaju ga kao budućnosnu formu u našem Sada etablirani geniji bosan skih nacionalističkih palanki, naše lučonoše tame, naši oksimo roni. Jer kada ne bi bilo tog identiteta, ne bi bilo ni Bosne, bilo koje Bosne, pa ni Bosne i Hercegovine kao međunarodnoprav no priznate državne norme čiji nesporni legitimitet vrijedi razvi jati i prihvaćati i kao simbolički kapital koji može dirnuti sta novnike Bosne. Bosna to sada, u novom političkom poretku, i kao pojam i kao sadržaj ne može, mada je – kao suprastrukturni suverenitet, pod kojim mislim onaj suverenitet koji je iznad državnog suve reniteta (Bellah, 2003: 218) i koji je neteritorijalan – vrijedi teorijski misliti i unutar aktiviteta civilnog društva razvijati kao prethodnicu suvereniteta bosanskohercegovačkog politič kog društva. No, ako Bosna ne može, Bosna i Hercegovina može da se razvija kao simbolična, “moralna geografija” (Apaduraj, 1999) koja je, u tendenciji i latenciji, sposobna pružiti osjećaj etičke svrhe na državnom nivou (Bellah, ibid: 231). 157
U konstituciji Sjedinjenih Američkih Država ta etička svrha, po Robertu Bellahu, bila je građanska religija koju su “uglav nom izgradile vjerske zajednice koje se nalaze potpuno izvan svih zvaničnih političkih struktura” (Ibid). U našem slučaju to ne može biti slučaj, jer su vjerske zajednice, na različite načine i u različitim modalitetima, nukleus sekularizma, a kada su te institucije sekularizirane, sekularna država je ugrožena. I kao država, dakle i kao Bosna i Hercegovina, i kao sekularni politič ki poredak. O toj ugroženosti svjedoči postsekularizam (negacija seku larizma) koji Bosna i Hercegovina živi, a pod kojim mislimo želju crkve “da dijeli vlast s politikom na tlu koje se smatralo definitivno sekularno – svjetovno” (Mitrović, 2005). To, narav no, nije bosanski specifikum, Europa je opterećena debatom o postsekularizmu, koja je otvorena kroz neočekivanu debatu Habermas – Ratzinger1, nešto prije nego što će potonji postati papa. Ideološki dinamizam Crkve i njenu prenaglašenu interven ciju prepoznao je i “odmjereni italijanski predsjednik republike Carlo Azeglio Ciampi”, (pa je) prilikom prve posjete koju mu je zvanično učinio Ratzinger u svojstvu pape, nedvosmisleno poručio da je Italija “republika izrasla na tradiciji laicizma i demokracije i da ta svojstva ima namjeru i dalje ljubomorno da čuva” (Mitrović, ibid). Evo kako situaciju u našem susjedstvu, Srbiji, vidi Republika, glasilo građanskog samooslobađanja: “Crkva je dočekala svoj trenutak da se naplati za položaj koji je imala u ateističkom i prema Crkvi posebno opresivnom pret hodnom režimu. Popovi su postali gotovo neizbežni u ‘talk show’ emisijama, kapelani su stigli u vojsku, časopis Vojska više citira Nikolaja Velimirovića nego ministra odbrane, nastali su redovi za krštavanje ostarelih i dezorentiranih komunista, počela je veronauka u školama, teološki fakulteti su postali deo Univerziteta, državni najviši funkcioneri počeli su da se utrku ju u ljubljenju ruku crkvenim velikodostojnicima – svesni ili ne da to znači priznavanje vazalnog položaja. Predsednik Srbije 158
Boris Tadić, kome niko normalan ne može zameriti ako je vernik, prilikom posete Italiji susret sa sunarodnicima u Trstu organizovao je u tesnim crkvenim prostorijama, iako u tom gradu postoji prostrana zgrada konzulata, za koju se plaća de bela kirija. Našao je za potrebno da odmah kaže kako nikada nije bio član Partije. Normalna državnička tolerancija nalaže da ima podjednak stav i prema vernicima i prema nevernicima.” To je, uz lokalne specifičnosti, ambijentalnost i Bosne i Herce govine u kojoj crkveni kler iznosi prijedlog političkog preuređe nja zemlje, u kojoj političari jednog entiteta reformu policije dogovaraju sa crkvenim velikodostojnicima, i u kojoj se ulema, naročito ambiciozni singularitet na čelu Islamske zajednice, ponaša kao da je politička vlast, pod iracionalnom egidom da ne može sekularizam iz života (kao da to neko radi) izgnati jedan način života. Ali, ako neko u javnom prostoru Bosne i Hercegovine religiju tretira i afirmira kao dominirajući način života, kao sam život, dakle, kao ne-religiju, on ugrožava seku larni poredak i jedno od osnovnih načela političkog liberalizma Johna Rawlsa: korištenje civilnih resursa religije postavljajući vjernicima svih konfesija jedan uslov: naučiti jezik javnog ra cionalizma. (Rawls 2003, Mitrović, 2005) A naša ulema i naš kler su u svakom pogledu iracionalni, izuzimajući racionalnost koja se tiče povratka imovine vjerskim zajednicama, mada su u zahtjevu za provedbu racionalnosti, počesto iracionalni. U bosanskohercegovačkim uslovima ovaj Rawlsov poučak mora se proširiti i na borbene ateiste kojima je ideološki voluntari zam jači od razložnog prisustva u javnosti što ih hendikepira za postkomunističko razumijevanje Bosne. U tom smislu, s Rawlsom se izvrsno čita Mahmutćehajić, koji iz ugla tradicijskog intelektualca, na premisama “javnog ra cionalizma”, primjećuje kako “razumijevanje bosanskih prilika i pojava zahtijeva da se ideologijsko tumačenje utemeljeno na ateizmu prevaziđe cjelovitijim shvaćanjem bosanskih sadržaja, koji su, u osnovi, neodvojivi od predanja, svetog predanja i 159
religijske mudrosti. Zato je ovaj esej naglašeno usmjeren i pre ma religijskim pitanjima, koja su, inače, neshvatljiva današnjoj većini, uvjerenoj da je liberalizam prosto odbacivanje vjere. U protivnom, liberalizam će biti shvaćen samo kao nova potpora za stari ateistički komunizam, premješten u demokratsku retoriku”. Nažalost, mi smo kao društvo daleko od liberalizma, a naro čito smo daleko od onog liberalizma koji bi svojom konceptual nom obazrivošću nadišao tiraniju etnonacionalizama, teologizi ranih ateizama i sekulariziranih javnih teologija. No, kako su hiperetnicizirani građani Bosne i Hercegovine već deceniju i po – zahvaljujući svojim predstavnicima, primordijalnim samo proglašenim političkim elitama, izmaštali svoje bošnjaštvo, srpstvo i hrvatstvo, ne primjećujući ustvari da to što su izmašta li stvarno ne postoji (Anderson, 1983; Apaduraj, 1999, Bru baker, 2003) i da im je, dok su lideri nacionalizma i njihovi deminutivi novčano materijalizirali nacionalnu imaginaciju, imaginacija pružena kao materijalizacija – u frustrirajućoj fazi mentalnog izlaska iz Bosne i istovremenog ulaska u domaju, “vrijeme je za trezveno razmišljanje o tome odakle smo došli i kuda smo se uputili” (Bellah: 233). Ne znam odakle smo došli, ali znam odakle nismo. Nismo mogli doći iz etničkih partikularija, pretenciozno nazvanih na cijama. Da jesmo, da bosanski Hrvati, bosanski Srbi i bosanski Bošnjaci jesu konstituirani nacionalni entiteti, Bosna i Hercego vina kao bilo kakva politička zajednica uopće ne bi bila mogu ća, a ona je opstala kao mogućnost čak i kada je to izgledalo nemoguće. Nismo mogli doći ni iz dejtonske artificijelne kon strukcije, ali očito je da živimo u njoj. No, ona nas nigdje ne može uputiti, mada smo s njom i u njoj uvijek na putu. To je pro kletstvo malih, lažnih nacionalnih država oblikovanih prljavim ratom frustriranih velikodržavlja protiv Bosne i Hercegovine. A “nacionalna država mora sebi da proizvede narod. U tom poslu ona može napraviti probleme susjednim državama. Nastanu cik lusi etničkog čišćenja, prisilne migracije, ksenofobije, državne 160
paranoje, i zatim novog etničkog čišćenja, i tako dalje, sve iz nova i iznova. Istočna Evropa cijela, a u njoj Bosna i Hercegovi na ponajviše, tragični su i kompleksni primjeri za te domino-procese sa državama i izbjeglicama. U mnogim takvim sluča jevima, čitavi zavičaji postaju getoi ili izbjeglički logori, ili kon centracioni logori, ili rezervati, ponekad i bez fizičkog pomje ranja stanovništva iz sopstvenih kuća” (Apaduraj, 1999). To je nametnuta realnost koju živimo i koja ne dozvoljava izgradnju povjerenja kroz ponizno čitanje historije i dekonstruk ciju sadašnjosti na premisi Razlike kao Zajedništva Sudbine. Ovdje nije riječ o zajedničkom životu kao našoj sudbini, što je ideologijska konstrukcija onoga koji pretpostavlja da najviše želi Bosnu i Hercegovinu, već je ovo na Deleuzeovom tragu po kušaj da se razlika oslobodi “okova identiteta i negacije u čijim je okvirima bila sapeta. Riječ je o tome da se razlika misli oslo bođeno – s one strane klasičnih kategorija identiteta, sličnosti, analogije i suprotnosti” (Welsch, 2000: 151). Da se Razlika mis li simulakrijski, izvan identitetskih kategorija nametnute real nosti dejtonske Bosne (jer realnost je samo najočigledniji iskaz stvarnosti i zbog te očiglednosti denominira stvarnost), da se misli kao jedna “dinamična mreža”, kao rizom2 koji “nije mo nadski, već nomadski; on proizvodi nesistematične i neočeki vane razlike; on rastavlja i otvara; on napušta i povezuje; on diferencira i istovremeno sintetiše” (Welsch, ibid). Zahvalju jući metafori rizoma, bosanskohercegovačka “Razlika se sada bez ustezanja zamišlja prije momenata jedinstva” (ibid), njoj nije potrebno jedinstvo, jer ono je tu kao prelaz i povezanost. Ovakvo tumačenje vodi nas ka zaključku da je bosanskoherce govačka Razlika najviši stupanj pluralizma kao monizma, “ko jim se rigidna razlika sama ukida. S druge strane, razlika bi se izgubila i kada bi jedinstvo samo apsorbovalo Razliku i kada je, sa svoje strane, ne bi ponovo oslobodilo. Jedinstvo koje treba da bude kompatibilno sa mišljenjem Razlike mora i samo biti različito. Ono ne može imati karakter zaključne prezentnosti” 161
(Welsch, 152), na što sam ukazao u prvom eseju ove knjige. Naravno, uvijek su mogući prigovori, pa i na ovakvo razumi jevanje Bosne. Važno je samo da prigovori budu puno više znak postignuća, nego znak unutarnje nesigurnosti, da bogate Razliku otkrivanjem stalnih razlika u važnim pitanjima i da zbog diktature etnonacionalizma, ne skrivaju zajednička gle dišta. (Fogel, Elton, 2002) Onda će na vidjelo izaći skrivena očiglednost koja nas buni i proizvodi rigidnu razliku između Bosne i Hercegovine i Bosne: “predstava o (izmaštanom, enti tetskom) suverenitetu… nije nikome bitna osim toj državnoj (dejtonskoj) mašineriji samoj” (Apaduraj, 1999). Dejtonskim nacionalistima potrebna je “ideja (etno)teritorijalno zasnova nog suvereniteta” (Apaduraj, ibid) kako bi uništili građansku uljudnost, lojalnost i odanost Bosni i Hercegovini, kako bi uniš tili smisao Bosne kao Bosne i Hercegovine.
Bilješke
Više o ovoj debati, inspiriranoj razgovorom koji su dva intelektual na antipoda vodili na poziv Katoličke akademije Bayern u ponedje ljak 19. januara 2004, vidi u knjizi Dialektik der Sekularisierung / Ueber Vernunft und Religion (Dijalektika sekularizacije / O razumu i religiji). Knjiga je zbir dva referata: Habermasovog, zasnovanog na praktičnom razumu postmetafizičkog, sekularnog promišljanja i Ratzingerovog, u kome se papa religioznom argumentacijom pita: “Šta drži svijet na okupu?” Ova fusnota dominantno se refe rira na predgovor koji je za ovu knjigu znalački napisao Florian Schüller. 2 Gilles Deleuze i Felix Guattari razvili su mišljenje razlike meta forom rizoma, koju Wolfgang Welsch ovako kontekstualizira: “Za stvarnost danas nije paradigmatičan klasičan korijen drveta koji u svom širenju hijerarhijski obuhvata sve razlike (esencijalistička Bosna, sa unaprijed određenom suštinom), a ni moderni sistem malih korijena koji sadrži mnogo mikrojedinica (hiperdecentralizi 1
162
rana, besmisleno decentralizirana bosanskohercegovačka zajedni ca bez svrhe i razloga), već rizom, korjenasta stabljika kod koje se korijen i izdanak ne razlikuju (monizam = pluralizam, plurali zam = monizam), i koja je u stalnoj razmjeni materija sa spoljnim svijetom. Rizom ulazi u evolucione nizove i stvara transverzalne veze između različitih razvojnih linija.” (Welsch, ibid) Rizom je Bosna i Hercegovina koja prevladava podjelu između sebe i svo jih ljudi tako što ne zahtijeva da bude starija od njih. Iako se tim zahtjevom, u klasičnom poimanju političkog, jačaju integrativni potencijali kao povijesna odbrana od etničkih podjela, u novoj de konstrukcijskoj igri, opstanak te formule stavlja u stalnu opoziciju spram BiH njene važne parcijalne identitete kao što su etniciteti, koji, zato što su mlađi, bune se protiv esencijalističke diktature starijeg, svepokrivajućeg identiteta. Bosnom i Hercegovinom kao rizomskom metaforom svi njeni parcijaliteti su i korijen i izda nak; ritam rizoma razrješava napetost između cjeline i dijelova, jer nema ni cjeline ni dijelova, već jedinstveni rad Razlike koja je, kod Derridae, osnovno događanje. Kroz to osnovno događanje Bosna i Hercegovina jeste.
163
Sadržaj
Predgovor. .........................................................................................7
Prvi dio Etnicitet – nasilje Budućnost nostalgije u političkom poretku Bosne i Hercegovine.........15 Svijet komunizma i geneza jugoslavenskog raspada..................15 Etničko reduciranje višestranačke demokracije.........................17 Geopolitički sadržaji parlamentarne proizvodnje ideologije nasilja (1989-1992)............................. 19 Maskiranje “bartolomejskih” geopolitika kroz sukob etnopolitika: Uvođenje apokaliptičnog tona u Parlament. .......................................... 22 Parlament u ratu. .......................................................................... 24 Bošnjački sabor.............................................................................. 26 (Post)dejtonska Bosna i Hercegovina – nastavak negativne geopolitike............................................................... 30 Mogućnost i budućnost Bosne....................................................... 37 Unutarnja geopolitika razlike. ..................................................... 40
Drugi dio Rezultat: Distopija Građanstvo kao odsustvo identiteta..............................................61 S onu stranu dejtonskog tugovanja................................................70 Figura ironije. ..................................................................................80 Javni um i et(n)ički neum. .................................................................88
Bruxelles: Osnivački mit i nezasnovana država. ............................97 Političke stranke................................................................................ 101 Politički sistem, projekcija . ............................................................... 106 Šta treba činiti? Politička preporuka za naše sada.......................... 107 Bijeda univerziteta i univerzitet bijede.........................................112
Treći dio Blagoslov zemlje / Razlika – Zajednički Identitet Vječni mir i Bosna kao Ja i Ti / Postmoderno čitanje Kantovog republikanskog traktata........................................131 Liberalizmi i fundamentalizmi / Kritika kulture odsustva...........138 Nacionalne religije i njihovi demoni: Od Boga do Polemosa........149 Bosna ili Bosna i Hercegovina? / Skriveni smisao jednog pitanja.....156 Literatura......................................................................................165 Kazalo osobnih imena....................................................................175 Kazalo pojmova..............................................................................179