Stijn Vervaet | Centar i periferija u Austro-Ugarskoj

Stijn Vervaet CENTAR I PERIFERIJA U AUSTRO-UGARSKOJ

Nakladnici Synopsis, d.o.o.

Vlade Gotovca 4, Zagreb Synopsis, d.o.o.

Maršala Tita 32, Sarajevo Za nakladnike Ivan Pandžić Fadila Halvadžija Urednik Ivan Lovrenović Recenzent Akademik prof. dr. Zdenko Lešić Lektura Ana Vulić Spomenka Brašić Korektura Jasmina Lukec Oblikovanje i prijelom Synopsis d.o.o. © Synopsis, d.o.o., Zagreb – Sarajevo Nijedan dio ove knjige ne smije se umnožavati, fotokopirati ni na bilo koji način reproducirati bez pismenog dopuštenja nakladnika ISBN 978-953-7035-87-7 (Zagreb)

978-9958-587-71-9 (Sarajevo) CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 837202

Tisak Dobra knjiga d.o.o., Sarajevo

Stijn Vervaet

CENTAR I PERIFERIJA U AUSTRO-UGARSKOJ Dinamika izgradnje nacionalnih identiteta u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1918. godine na primjeru književnih tekstova

Synopsis, Zagreb – Sarajevo, 2013.

Riječ zahvalnosti Ova knjiga predstavlja neznatno izmijenjenu verziju doktorske disertacije koju sam u novembru 2007. odbranio na Univerzitetu u Gentu. Prikupljanje materijala i pisanje disertacije omogućila mi je izdašna stipendija Fondacije za naučna istraživanja Flandrije (FWO-Vlaanderen), zahvaljujući kojoj sam mogao četiri godine neometano da radim na temi ove knjige. Kao i svaka disertacija ni ova nije mogla da se napiše bez pomoći i podrške mnogih drugih ljudi. Zahvalnost dugujem, prije svega, svom dragom mentoru, istoričaru i balkanologu Raymondu Detrezu koji me je podržavao od samog početka i s velikim zanimanjem pratio tok rada.

Zahvaljujući njegovoj fleksibilnosti i dobroj volji, mogao sam gotovo četiri godine da živim i radim u Beogradu, po potrebi putujući na relaciji Gent–Beograd–Sarajevo. Ta sloboda mi je dozvolila ne samo da u Beogradu i Sarajevu istražujem izvore kojih u Gentu nije bilo, već i da usavršim svoje znanje bosansko-hrvatsko-srpskog što je, na kraju krajeva, i rezultiralo odlukom da napišem ovaj rad na tom jeziku.

Clemens Ruthner mi je, prvo iz Antwerpena a kasnije iz daleke Kanade, rado slao korisne savjete i uputio na postkolonijalne studije. Mnogo su mi značili brojni razgovori s Predragom Palavestrom s kojim dijelim interesovanje za austrougarsko razdoblje u Bosni. Iako smo se metodološki možda i često raz­ilazili, on me 5

je uputio na vrlo korisne izvore te se rado zanimao za moj rad. U Beogradu su me bodrili i pomagali moji prijatelji i naučni saputnici Stanislava Vujnović i Aleksandar Pavlović, koji je u završnoj fazi pročitao cijeli rukopis i propratio ga korisnim primjedbama. Moji boravci u Sarajevu bili bi nezamislivi bez prijateljskih i inspirativnih sastanaka s Enverom Kazazom. Promišljeni komentari i opaske Zdenka Lešića na jedan moj članak i na tri poglavlja o književnoj periodici takođe su mi bili od velike koristi. Štaviše, prof. Lešić nije se ustezao da prevali put do Genta te da bude član komisije pred kojom sam odbranio tezu, na čemu ću mu uvijek biti zahvalan.

Zahvalnost svakako dugujem i osoblju raznih biblioteka u kojima sam radio, od Genta preko Zagreba, Visokog i Sarajeva do Beograda. Naročito se želim zahvaliti ljudima iz Univerzitetske bib­ lioteke u Beogradu koji su mi rado izlazili u susret kao i bibliotekarkama Biblioteke Zemaljskog muzeja u Sarajevu koje su mi pružile najbolje moguće uslove za rad iako su i same često morale da rade u izuzetno teškim uslovima.

I nakon odbrane disertacije neki su ljudi pridonijeli tome da ova knjiga dobije svoju konačnu formu. Kritičko oko Zorana Milutinovića mi je pomoglo ne samo da uklonim neke greške iz rukopisa već i da određene teorijske postavke malo opreznije formulišem. U kojoj sam mjeri uspio da realizujem njegove ostale sugestije, naravno, drugo je pitanje. U posljednjoj fazi pripreme rukopisa za štampu mnogo mi je značila kolegijalna i moralna podrška Davora Beganovića koji je takođe pročitao velik dio rukopisa.

Posebnu ulogu u nastanku ove knjige ima Spomenka Brašić koja mi je još kao studentu slavistike otkrila čari srpskohrvatskog jezika, a svojim entuzijazmom nesumnjivo uticala na moju odluku da svoju sreću kao mladi istraživač okusim upravo u južnoj slavistici. Takođe, ona se prihvatila nezahvalnog zadatka da ijekavizira i lektoriše rukopis. Da je ova knjiga na kraju i ugledala svjetlo dana, trebam zahvaliti Enveru Kazazu koji mi je pomogao da u haotičnom izdavačkom svijetu postdaytonske Bosne nađem izdavača i 6

Ivanu Lovrenoviću koji je kao urednik Synopsisa prihvatio da objavi moj prvijenac.

Najviše dugujem, međutim, svojoj dragoj Ani. Iako po struci nije lingvista, veoma je savjesno lektorisala prvu verziju rukopisa i na taj način, nadam se, makar donekle, olakšala Spomenkin posao.

Najveća podrška, mnogo više nego što je ona sama svjesna, bili su mi njeno razumijevanje za posao kojim se bavim i njena ljubav u trenucima kad sam sumnjao u sopstvene naučne sposobnosti.

7

Uvod »Habsburg postcolonial« – Istorijsko naslijeđe Habsburškog Carstva iz postkolonijalne perspektive?

Posljednjih decenija je znatno poraslo kako javno tako i naučno interesovanje za kulturno i istorijsko naslijeđe nekadašnje Habs­ burške Monarhije. Pri tom se, čini se, naročito i rado naglašava multietnički i multikulturni karakter pozne Dunavske Monarhije koja je, zahvaljujući njenoj dualističkoj strukturi, nastaloj Nagodbom (Ausgleich) iz 1867. godine, poznata i kao Dvojna Monarhija. Kao što je to često slučaj kad je u pitanju istorijsko naslijeđe (historical legacy)1 jedne imperije, različite interpretacije istorijske i kulturne baštine Dvojne Monarhije se nisu formulisale samo u okviru postojećih vodećih naučnih koncepata, to jest različitih teorijskih i metodoloških pristupa koji se u određenom trenutku smatraju savremenim i perspektivnim već i u dosluhu s političkim dnevnikom zemalja–nasljednica bivšeg Habsburškog Carstva. Nerijetko je reprezentacija istorijskog i kulturnog naslijeđa Dunavske Monarhije bila uključena i u aktuelne rasprave oko identiteta određenog geo­ grafskog prostora ili pojedinačne zemlje a ponekad se čak i preplitala s političkim pitanjima na evropskom (na primjer proširenje Evropske unije) ili međunarodnom nivou (kraj Hladnog rata, pad Berlinskog zida i gvozdene zavjese).

1

Detaljnije o ovom pojmu vidjeti Todorova 2005a, kao i autoričin predgovor drugom srpskom izdanju knjige Imaginarni Balkan, Beograd 2007, Biblioteka XX vek, str. 21–31.

9

Prvi talas šireg (popularno)naučnog i javnog interesovanja za Dvojnu Monarhiju javlja se tokom 1980-ih godina kada je, neposredno prije i poslije pada gvozdene zavjese, nekoliko čuvenih pisaca, intelektualaca, novinara i istoričara pisalo o kulturnom identitetu Srednje Evrope.2 Oni su se svojim pisanjem zalagali za pozitivno vrednovanje ovog, kako su naglasili, međuprostora, ističući da su decenije komunizma i pripadanje Istočnom bloku diskreditovali i negirali njegov istinski evropski karakter. Pošto je velik dio ovih tekstova o Srednjoj Evropi napisan iz emancipatorskog refleksa, kao reakcija protiv poistovjećivanja njihovih zemalja s komunisti­ čkom, Istočnom Evropom i negiranja evropskog identiteta ovih krajeva, dotičnim radovima nije strana svojevrsna idealizacija prostora o kojem je riječ. Pri tome, granice Srednje Evrope pokazale su se prilično difuznim tako da se teško može utvrditi gdje, recimo, prestaje Srednja Evropa i nastaje Balkan ili Istočna Evropa.3 A kako je to Marija Todorova pokazala u 6. poglavlju svoje knjige Imaginarni Balkan (1997), ove idealizovane diskurzivne konstrukcije Srednje Evrope nerijetko impliciraju izričito negativnu sliku o divljem, necivilizovanom Balkanu.

2

Mislim, između ostalog, na Milana Kunderu, Czeslawa Miłosza, Györgyja Konráda, Danila Kiša i dr. Određeni, u toj raspravi ključni tekstovi, objavljeni su na engleskom u časopisu Cross Currents 5 (1986) i 6 (1987). Vidjeti takođe Konrád, Georg: Antipolitics. New York: Harcourt 1984; Konrád, Georg: The melancholy of rebirth. New York: Harcourt 1995. Zanimljivo je da se i nekoliko stranih istoričara i novinara uključilo u raspravu o Srednjoj Evropi a najpoznatiji od njih je svakako Timoty Garton Ash. Vidjeti njegov tekst »Does Central Europe exist?«. U: Schöpflin, George, Wood, Nancy: In search of Central Europe. Cambridge: Polity Press 1989; str. 191–215, kao i Ash, Timoty Garton: The uses of adversity: Essays on the fate of Central Europe. New York: Random House 1989. Ključni tekst je i Judt, Tony: »The rediscovery of Central Europe«. U: Daedalus 119/1 (1990), str. 23–54.

3 O toku i sadržaju same rasprave o značenju Srednje Evrope i njenim granicama kao i o argumentima na koje su se učesnici pozivali postoji obimna literatura tako da se ovdje neću zadržavati na njenim detaljima. Za dobar pregled vidjeti Vermeersch 2004. i Schubert 2006: 43–44.

10

Tokom 1990-ih se rasprava o karakteru Srednje Evrope nastavlja, s jedne strane u sjenci raspada Jugoslavije, a s druge povodom predstojećeg priključivanja nekoliko centralnoevropskih zemalja Evropskoj uniji. Cijela diskusija popraćena je ponovnim interesovanjem za nekadašnju, poznu Habsburšku Monarhiju, naročito za njen multietnički karakter. Jer, govoreći o kulturnom identitetu takozvane Centralne ili Srednje Evrope, nerijetko su novinari, političari i pisci upućivali na nekadašnju Dunavsku Monarhiju koja je sve do prvog svjetskog rata vladala ovim prostorima, navodeći je kao idealnu multietničku državu u samom srcu Srednje Evrope. Neki je čak smatraju primjerom na koji bi se Evropska unija mogla ugledati.4 Zanimljivo je da ima i istoričara koji su ustali u sličnu, nostalgičnu odbranu nekadašnje Habsburške Monarhije, kao što je Ferenc Fejtő, mađarski istoričar koji već dugo živi i radi u Francuskoj.5 Osnovu ovakvih pogledâ na Dunavsku Monarhiju čini, vjerovatno, velikim dijelom ono što je Claudio Magris nazvao »habs­ burškim mitom« (Habsburgmythos): nostalgična predstava o Habs­ burškoj Imperiji kao sretnom i harmoničnom dobu, dobro uređenoj i bajkolikoj Srednjoj Evropi (Magris 2000: 19). Drugim riječima, priče o idiličnom suživotu različitih naroda pod okriljem kuće Habsburg nisu još istrošene nego su, naprotiv, pod imenom Srednje Evrope (Mitteleuropa) zaživjele u postmoderni, kako u javnom i političkom diskursu tako i u književnosti, čineći time novi okvir za stvaranje ili redefinisanje kulturnih identiteta (Uhl 2003). Budući da su često u pitanju nekritičke interpretacije ili (pre)oblikovanje istorijskog naslijeđa Dvojne Monarhije u skladu s dnevnim političkim potrebama, ovaj Habsburg-revival, koji ponekad poprima 4 Zanimljiv primjer ovakvog nostalgičnog pogleda na Dvojnu Monarhiju nalazimo u radu holandskog pisca Benna Barnarda. Vidjeti, naprimjer, njegov govor, pročitan 2002. u Leidenu, povodom godišnje komemoracije čuvenog holandskog istoričara Johana Huizinge (Huizingalezing). Tekst je dostupan na internetu: http://vorige.nrc.nl/opinie/article1554896.ece/Tegen_de_draad_ van_de_tijd.

5 Fejtő, Ferenc: Réquiem pour un empire défunt. Pariz: Seuil 1989.

11

obrise pravog izmišljanja tradicije, nametnuo je nužnost ponovnog istraživanja austrougarskog istorijskog, geopolitičkog a i imaginarnog (u smislu imaginarne predstave o određenom prostoru)6 naslijeđa. U tom je kontekstu proteklih deset godina, i to prije svega u Austriji, provedeno više istraživačkih projekata o odnosima moći, konstrukciji kolektivnih identiteta, kulturnom pamćenju i percepciji svog i tuđeg na prostoru bivšeg Habsburškog Carstva do 1918.

Prikladan metodološki instrumentarijum za kritičku revalorizaciju Dvojne Monarhije kao bivše imperije na evropskom kontinentu austrijski naučnici pronalazili su u kulturalnim i postkolonijalnim studijama.7 Dva projekta su bila od ključnog značaja za nastanak ove knjige. Prvi je istraživački projekat pod nazivom »Vlast, etnička diferencijacija i književnost u Austro-Ugarskoj 1867–1918« (»Herr­ schaft, ethnische Differenzierung und Literarizität in ÖsterreichUngarn 1867–1918«), koji je pokrenut 2001. godine i finansiran od strane Austrijskog fonda za naučna istraživanja.8 U tom se projektu pošlo od kvazikolonijalnog pristupa kulturama i identitarnim politikama u poznoj Habsburškoj Monarhiji. Konkretno, istraživače nije toliko zanimalo pitanje da li se austrougarska uprava u perifernim regionima Habsburškog Carstva može klasifikovati kao »kolonijalna« ili, pak, kao »samo imperijalna«. Više ih je zanimalo koje su kulturne posljedice hegemonijalnih okolnosti na konstrukciju 6

Up. Mental Maps, tematski broj časopisa Geschichte und Gesellschaft, 28/2002, sv. 3.

7 Organizovano je više međunarodnih naučnih simpozijuma, objavljeni su brojni zbornici (Müller-Funk i dr. 2002; Feichtinger i dr. 2003; Hárs i dr. 2006) i otvorene su (najmanje) dvije web-stranice (www.kakanien.ac.at i www.spacesofidentity.net) s naučnim člancima koji kritičkim ispitivanjem istorijskog i kulturnog nasljeđa Dvojne Monarhije bacaju drugo svjetlo na nostalgične priče o Srednjoj Evropi.

8 Riječ je o projektu FWF 14 727 koji je finansirao Austrijski fond za naučna istraživanja (Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung). Za podrobniji pregled ciljeva i metoda projekta vidjeti Ruthner 2002a i 2002b.

12

Bilješka o autoru Stijn Vervaet (1980) studirao je slavistiku na Univerzitetu u Gentu (Belgija), gdje je 2007. godine i doktorirao.

Pored kulturne i književne istorije Bosne i Hercegovine za vrijeme Austro-Ugarske, pisao je i o reprezentaciji prošlosti i problemima kulturnog pamćenja u postjugoslovenskoj književnoj produkciji.

Trenutno je kao postdoktorski istraživač Flamanske fondacije za nauku (FWO-Vlaanderen) zaposlen u Centru za književnost i traumu (LITRA) Univerziteta u Gentu, gdje radi na projektu na temu Holokaust u (post)jugoslovenskoj književnosti. Na Katedri za slavistiku istog univerziteta predaje južnoslovenske književnosti.

527

Sadržaj Riječ zahvalnosti.........................................................................................................5 Uvod..................................................................................................................................9 »Habsburg postcolonial« – Istorijsko naslijeđe Habsburškog Carstva iz postkolonijalne perspektive?.....................................9 Predmet istraživanja, metodološke pretpostavke i kompoziciona struktura rada..............................................................................17

Austrougarski kolonijalizam?

Okupacija Bosne i Hercegovine i njen državopravni status unutar Dvojne Monarhije...........................................35 Uvod .........................................................................................................................35 Okupacija Bosne i Hercegovine: Diplomatska i administrativna priprema kolonijalnog uređenja Bosne i Hercegovine.....................................................36 Državnopravni položaj i uprava Bosne i Hercegovine: zakonodavne pripreme za kolonizaciju..............................................................45 Istoriografski diskursi o austrougarskom kolonijalizmu.........................................................................52

Austrougarska politika identiteta ili kolonijalizam, kultura i konstrukcija

nacionalnih identiteta . ..........................................................................................63

Uvod..........................................................................................................................63 Austrougarska kolonijalna etničko-konfesionalna politika............................................................................64 Kolonijalna kulturna politika ..............................................................................74 Zaključak .................................................................................................................91

Simbolička i diskurzivna kolonizacija Bosne i Hercegovine. ...............................................................................................93 Uvod..........................................................................................................................93

528

Civilizatorska misija i orijentalistički diskurs Dvojne Monarhije..................................................................................................96 Orijentalizacija i esencijalizacija Drugog.......................................................106 Imaginarno osvajanje zemlje i njeno uključivanje u Monarhiju......................................................................117 Zaključak................................................................................................................125

Nacionalni narativi

u ranoj bosanskohercegovačkoj periodici . ..................................................127

Uvod Prvo časopisno tržište u Bosni i Hercegovini.................................................127 Rana srpska periodika: prva faza Bosanske vile i promovisanje folklorističkog nacionalizma..................................................130 Nacionalni diskurs u Vilinim ranim pripovijetkama .....................................143 Franjevci kao posrednici između centra i periferije i čuvari i tumači istorije........................................161 Franjevačka periodika za vrijeme Austro-Ugarske ......................................179 Glasnik jugoslavenskih franjevaca............................................................179 Novi prijatelj Bosne......................................................................................185 Uloga Bošnjaka u izgradnji bošnjačkog kulturnog identiteta........................................................................193 Pokretanje Bošnjaka.....................................................................................193 Nacionalni program Bošnjaka: približavanje kolonizatoru na klasnoj osnovi..........................................200 Autostereotipi i heterostereotipi, narativi o novome vaktu, svom i tuđem u Bošnjaku...............................207 Napuštanje Bošnjaka i saradnja muslimanskih pisaca u Nadi....................................................215 Zaključak................................................................................................................219

»Čisti« književni časopisi: modernost, rod i nacija ..................................221 Uvod........................................................................................................................221 Nada........................................................................................................................222 Nada: nacionalni pluralizam i književni modernizam .........................222 Filantropski feminizam, žensko pismo i »dužnosti prema naciji« u Nadi...............................................................227 Mostarska Zora između larpurlartizma i srpskog nacionalizma........................................................................................235

529

Rastanak s Vilinim folklorizmom i priključivanje srpskom kulturnom i nacionalnom centru...................235 Mentalna mapa srpstva i nacionalizovanje muslimana u Zori........................................................244 Žena i nacija u Zori.......................................................................................254 Behar između Istoka i Zapada...........................................................................258 Pokretanje Behara, »lista za zabavu i pouku«........................................258 Borba na dva fronta: protiv okcidentalizma i orijentalizma .......................................................261 Odgovor na austrougarski, hrvatski i srpski orijentalizam .................271 Žena i nacija u Beharu.................................................................................275 Zaključak................................................................................................................278

Mobilnost inteligencije i nacionalni diskurs u bosanskohercegovačkoj književnoj periodici uoči prvog svjetskog rata . ...............................................................281

Uvod .......................................................................................................................281 Bosanskosrpska nacionalistička inteligencija pred prvi svjetski rat ............................................................................................285 Kratak pogled na Kočićeve članke u Otadžbini (1907) i govore u Saboru..........................................................................................285 Srpska nacionalna ideologija u naučnom ruhu: socijalni darvinizam u listovima Narod (1907–1908, 1910–1914) i Pregled (1910–1912).......................... 292 Antidržavni nacionalizam kao izvor kritike austrougarskog kolonijalizma ...................................................................299 Muslimani između srpstva, hrvatstva i panislamizma .................................307 Starčević ili Karadžić? Behar i Gajret .....................................................307 Panislamizam: reakcija protiv orijentalizma i/ili odupiranje srpskom i hrvatskom nacionalizovanju muslimana ..........317 Žena, islam i nacija u Biseru.......................................................................321 Mlada Bosna: jugoslovenstvo i bunt protiv Austro-Ugarske ................................................331 Tajna đačka udruženja i njihova predstava o jugoslovenstvu .............333 Dimitrije Mitrinović i jugoslovenstvo u obnovljenoj Bosanskoj vili.........................................340 Zaključak................................................................................................................346

530

Nacija i naracija u bosanskohercegovačkoj

književnosti austrougarskog perioda ...........................................................349

Uvod........................................................................................................................349 Kako (o)pisati rodni kraj: nacionalizacija zavičaja........................................350 Korijeni nacije: etnografija i otkrivanje narodne duše.........................357 Od socijalnog saosjećanja do nacionalne solidarnosti.........................361 Između lokalnog govora i jezičkog standarda................................................370 Standardni jezik nacionalnog centra i umjetnički jezik bosanskohercegovačkih pisaca..................................................................373 Satirom protiv kolonizatora, skazom do autentičnog narodnog identiteta............................................382 Tužna sadašnjost u svjetlu slavne prošlosti: povijest i njena pripovijest .................................................................................390 Izmišljanje tradicije: bosansko srednjovjekovlje, bogumili i konstrukcija istorijskog kontinuiteta.....................................393 Epski govor, epska svijest? Između nostalgije i ironije .........................401 Slika Austro-Ugarske i odnos prema modernosti u bosanskohercegovačkoj književnosti 1878–1918......................................407 Austrougarska okupacija – »prosvjetom ka (nacionalnom) napretku«.......................................................................409 Kako disciplinovati subjekt: zakon, sud i vojska.....................................416 Zakon i moderna administracija Okcidenta nasuprot duhovnim vrijednostima Orijenta.............................................422 Zaključak................................................................................................................425

Nacionalni identitet, književni kanon i izgradnja kulturnog pamćenja o austrougarskom periodu .................................................................................429

Uvod........................................................................................................................429 Kulturno pamćenje, književni kanon i nacionalni identitet.............................................................................................430 Počeci kanonizacije: bosanskohercegovačka književnost i književna kritika 1878–1918...........................................................................434 Čuvari tradicije: kritička recepcija i kanonizacija Bosanskohercegovačke književnosti između dva rata .................................438 Socijalistički kanon bratstva i jedinstva...........................................................459 Bosanskohercegovački književni kanon iz austrougarskog perioda od 1990-ih do danas.............................................468

531

Zaključak................................................................................................................476

Zaključak Bosna i Hercegovina između kolonijalnog

i nacionalnog diskursa..........................................................................................479

Bibliografija......................................................................................................493 Indeks imena. ......................................................................................................517 Summary...............................................................................................................524 Bilješka o autoru.............................................................................................527

532