1
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
2
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
ZEYTİN HASATI JETONLARI Zeytin jetonları, Osmanlı Döneminden beri zeytin hasadında kullanılan ve para yerine geçen jetonlardır. Ayvalık’ta Sezai Ömer (Madra) ve Ali Rıza (Karagözoğlu) Beylerin ortak kurmuş oldukları firma zeytin toplama jetonları basmıştır. Hemen veya daha sonra bu jetonlar üzerine Kontrmark (Countermark) uygulamışlardır. Zeytin hasat jetonları genellikle sert alüminyumdan, sarı metalden ve hatta çerçevelenmiş kartondan imal edilirdi. Sezai Ömer-Ali Rıza zeytin jetonlarının, alüminyum ve sarı metalden altı çeşit olarak darp edildiğini biliyoruz. Ufak boy jetonlar, yıldızlı, sayılı, logolu ve logolu sonradan kontrmarklıdır. Büyük boy jetonlar ise sayılı ve logolu basılmıştır. Sonraki dönemlerde aynı jetonların ortasına üçgen bir delik açılmış daha sonra yeni yazıya geçince S.M. harfleri ve rakamlar ilave edilmiştir.
Zeytin hasadı kısa zamanda gerçekleştirilemez, uzun zamanda partiler halinde olurdu. Zeytinler ağaçtan silkelenerek veya elle toplanırdı. Hasat zamanı Kasım ayında başlayıp, ertesi yılın Mart ayına kadar sürerdi. Toplanan zeytin hemen paraya dönüşemezdi. Günlük yevmiyeyle çalışanlar için, emeklerinin karşılığı para yerine jetonla ödenirdi. Yine zeytin hasadında ayrı ayrı iş kollarına ayrı ayrı jetonlar verilirdi. Kahya, Sırıkçı, Toplayıcı ve Sepetçiler ayrı ücrete tabiydi ve ödemeleri farklı boylardaki jetonlarla yapılırdı.
3
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
Ali Rıza - Sezai Ömer Zeytin Jetonları
4
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
Zeytin hasadında yevmiyeciler ailecek çalışır, değişik işlerde çalışan bireyler ayrı ücrete tabi olurlardı. Gün sonunda kahyalar yapılan işleri yevmiye defterine işlerlerdi. İşlenen yevmiyeler Osmanlı Döneminden gelen bir âdete göre cumadan cumaya ödenirdi. Aile, işini bitirdiğinde anlaşmaya göre haftalık, aylık veya mevsimlik ödeme alırken bu jetonları nakit paraya çevirmekteydi. Kontrmarklı jetonların Ayvalık içinde para karşılığı esnaflarda kullanıldığı da bilinmektedir. Fabrika sahiplerinin aynı zamanda kent içindeki ticari hayatı yönlendiren dükkânların da sahipleri olduğu düşünülürse, kendi içinde para yerine geçen jetonlarla kapalı bir ekonomi oluşturulmaktaydı… Bu kapalı ticari ilişkinin oluşma sebeplerinden bir tanesi; yevmiyeyle çalışanları ve fabrika sahiplerini bağlayan bir hukuk sisteminin olmamasıdır. Söze dayalı sistemde çalışanın işe gelmesini ve hasadın sonuna kadar çalışmasını sağlamak amacıyla jetonlu sistem yaratılmış olabilir… Yevmiyeli çalışan için iş garantisi olmaması daha fazla ödeme yapana kaçmasına neden olmaktadır. Bu durumu engellemek için böyle bir sistemin geliştirildiği düşünülmektedir. Zeytin jetonlarına rakam veya kontrmark basılarak sık sık değişikliğe gidilerek önceki yıllardaki sahtecilikler ve gelecek yılın işçiliğindeki yevmiye artışları engellenmeye çalışılmıştır. Benzer uygulamalara Osmanlı Döneminde Ayvalık Rumlarının Belediye ve Kilise teşkilatlarında rastlanmaktadır. Yevmiyecilerin ödemeleri kontrmarklı Osmanlı paralarıyla yapılıyor, esnaf ticarette bu paraları kabul ediyor, topladığı paraları yine Cuma günü kiliseye giderek asıl paraya çeviriyordu. Kilisenin kârı ise, sürekli ödeme yapmayarak parayı elde tutmak ve kaybolan kontrmarkın karşılığının kasada kalmasıdır. Kontrmark paralarının ilk örneklerini Cunda Adasında 1880’li yıllarda görebiliriz. Ayvalık, Edremit, Havran, Altınoluk, Güre’de büyük zeytinyağı üreticileri kendi jetonlarını kullanmışlardır. Bilinen isimleri sıralamak gerekirse; Sezai Ömer Madra, Ali Rıza Bey, Mehmet Sezai Arkök, Bölükbaşızade Mehmet, Hacı Osmanzade Mehmet gibi sanayiciler zeytin toplama jetonlarını kullanmışlardır.
Zeytin Hasat Jetonları
5
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
Büyük firmaların ve çiftçilerin jetonları yalnız zeytin sektöründe görülmezdi. Örneğin; Zümrezadelerden Şakir Zümre Cumhuriyetin ilk sanayicilerinden olup, belli bir dönem üzerinde ederi yazan, para yerine kullanılan jetonlar bastırmıştır. Şakir Zümre, Mustafa Kemal Atatürk’ün teşvikleriyle ilk askeri mühimmat imalatı yapan fabrikayı kuracaktır. Bizler ise Şakir Zümre adını sobalarından tanımaktayız. Şakir Zümre’nin bu jetonları hangi amaçla kullanıldığını, ne zaman ve ne kadar süreyle bu uygulamanın devam ettiğini bilmiyoruz. Yine Anadolu’da zeytin haricinde başka tarım ürünlerinin toplanması sırasında o yörenin halkı daha üst konumdaki işlerle uğraşırken, amele işlerinde başka yörelerden gelen aileler istihdam edilmekteydi. Pamuk, tütün ve fındık tarlalarında bu aileler rençper olarak kullanılırdı. Çoluk çocuk, ana baba çalışan ailenin günlük ücretleri de farklılık gösteriyordu. Çocuk su taşıyor 1 Kuruş kazanıyor, anne çapa yapıyor 3 Kuruş kazanıyor, baba ağaç dikiyor 5 Kuruş kazanıyordu. Aileye kazandıkları para karşılığı üreticiler veya firmalar değişik boylarda jetonlar veriyordu… KONTRMARK NEDİR? Kontrmark (Countermark) sikkeye ve metal paralara daha sonradan vurulan küçük bir damgadır. Bu terim Nümismatik (sikke ve paraları inceleyen bilim) dilinde “İkinci Damga” veya “Üst Damga” anlamında kullanılır. Yeni basılmış olan sikkenin kendisi ilk damgayı taşıdığından daha sonra üzerine vurulan damga yani ikinci damga kontrmark olacaktır. Para yerine geçen jetonların üzerine vurulan damgalar da kontrmark olarak nitelenmektedir. Bir sikkeye kontrmak vurulmasındaki en önemli dört neden şunlardır: 1) Eskiyen ya da tedavülden kalkan bir sikkeyi yeniden geçerli kılmak. 2) Sikkenin ait olduğu ya da basıldığı yerin dışında geçerli kılmak. 3) Değerinde bir değişiklik yapılmak istendiğinde, bu değişikliği belirtmek. 4) Değerli metalden basılmış sikkenin kalitesinin kontrol edilmiş olduğunu göstermek. M.Ö. 4 y.y.’ın ilk yarısında Lykia, Pamphylia ve Klikia bölgelerindeki kentlerin sikkelerinde görülen damgalar, elektron sikkeler üzerinde görülenden daha farklı ve daha büyükçedir. Bu yüzden bu damgalar rahatlıkla kontrmak olarak tanımlanabilir. Böylece kontrmark uygulamasının çok eski devirlerden beri kullanıldığını söyleyebiliriz. Sikke basıldıktan sonra herhangi bir zamanda sikkenin üzerine kazınarak veya çizilerek yazılan yazıya ise "Graffito" denir. Sikkenin üzerinde bir Tanrı adı yazılı ise sikkenin bir tapınağa armağan edildiğini; bir kişi adı yazılı ise sikkenin o kişiye ait olduğunu söyleyebiliriz. NOT: Görsel malzeme ve bazı bilgiler www.ottomancoins.com adresinden alınmıştır… Taylan Köken Ayda Bir Ayvalık Dergisi / Ayvalık Belediyesi Yayını / Sayı:24 Ağustos 2016
6
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
ZEYTİN HASAT ve DİĞER JETONLARIDAN ÖRNEKLER:
Cunda’da kullanılan kontrmarklı 20 para
Cunda’da kullanılan kontrmarklı 40 para
7
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
Bölükbaşızade Mehmet jetonları Havran
8
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
M. Sezai Arkök zeytin jetonları Edremit
Suat – Rıza Pençşenbe yazılı jeton
9
Zeytin Hasatı Jetonları
Taylan Köken
Hacı Mutafzade Çırçır jetonu
Şakir Zümre’ye ait 10 para ve 1 kuruşluk jetonlar
10
Zeytin Hasatı Jetonları
Pamuk emekçileri için kullanılan hamal jetonları
Taylan Köken