1
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
2
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
ÜÇGEN ALINLIK Helen boyları, Balkanlar, Yunanistan ana karası ve Ege adalarından Batı Anadolu’ya göç ederler. Burada yaşayan yerli halkla kaynaşarak ve onların kültüründen de etkilenerek mimari, resim, heykel ve kabartma sanatında tarihte iz bırakırlar. Helen tapınak mimarisi Megaron(1) denilen ev tipinden gelişmiştir. Bu mimari genel olarak sütun başlıklarının çeşitlenmesiyle Dor, İon ve Korint nizamı diye anılmaya başlar. Tapınak cephelerinde bu sütunların taşıdığı üçgen alınlıklar, çatıyla birlikte görsel bir bütünlüğü sağlamaktadır. Kısaca üçgen alınlık; Bina girişlerinde büyük kapıların üzerinde, sütunların taşıdığı çatıya yerleştirilen üçgen biçimli süsleme tarzıdır. Üçgen alınlıklar yalnız bina cephelerinde, bahçe girişlerinde ve kapılar üzerinde kullanılmaz. Kimi zaman pencere üstlerinde, çatıya yakın veya çatıyla bir bütünlük oluşturarak, kimi zamansa bina içerisinde uygulamaları gözlenmektedir. Üçgen alınlık kullanımının mitolojiyle alakalı simgeler barındırdığı söylenmektedir. Üçgenin köşeleri kutsal üçlemeyi temsil etmektedir. Gök-Yer-Yeraltı kutsal bir üçlemedir. Mısır mitolojisinde kutsal üçlü İsis-Osiris-Horus’dur. Yunan mitolojisinde Zeus-PoseidonHades’dir. Hıristiyanlık dininin yayılımıyla beraber kilise girişlerinde simgesel olarak üçgen alınlıkların tercih edildiğini gözlemliyoruz. Kiliselerdeki kutsal üçlemeler Beden, Can ve Ruh olduğu gibi Baba-Oğul-Kutsal Ruh veya Baba-Oğul-Meryem şeklindedir. Kutsal üçlemenin İslam’da etkileri ise bazı mezheplerde Allah-Muhammed-Ali şeklinde görülmektedir. Ayrıca bir geometrik şekil olarak üçgen; Sağlamlık, Değişmezlik ve Dayanıklılığı simgelemektedir.
Ayvalık Ayazma Binası Ön Cephe Üçgen Alınlık
3
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Üçgen alınlık Anadolu’da ve Avrupa’da geniş coğrafyalara yayılmıştır… Üçgen Alınlık klasik Helen mimarisinin tipik bir özelliği olarak kabul edilmektedir. Ancak Anadolu coğrafyasında çok geniş alanlarda göçler öncesinde dahi üçgen alınlığın kullanıldığını biliyoruz. Helen mimari tarzıyla beraber Roma Döneminde üçgen alınlık uygulamaları Avrupa’ya da yayılarak birçok ülkede izler bırakmıştır. Anadolu coğrafyasında tanrı ve tanrıçalara adanan tapınaklarda, Heroon’larda (kahraman tapınağı), zafer taklarında, tiyatrolarda, tümülüslerde, kaya mezarlarında, lahitlerde v.b. gibi birçok mimari uygulamada üçgen alınlık izlenmektedir. Birkaç örnek verirsek; Üçgen alınlık Aspendos tiyatrosunun sahne gerisindeki anıtsal süslemelerinde görülmektedir. Sahne duvarında sütunlarla desteklenen alınlıkların merkezinde diğerlerine göre daha büyükçe bir üçgen alınlık bulunmaktadır. Bu alınlığın içinde sarmal dallar arasında bir Bacchus(2) figürü betimlenmiştir. Anadolu’nun hemen her yerinde görülen, özellikle Antalya ve çevresinde bolca bulunan birçok lahit mezarda üçgen alınlık kullanılmıştır. Lahit mezarların kapaklarının büyük bir kısmında üçgen alınlık içerisinde süslemeler bulunmakta, bazılarında mezar soyguncuları için Medusa(3) başı işlenmektedir. Frig vadisine gittiğinizde yine birçok kaya mezarında üçgen alınlıklar görülebilir. Lykia bölgesinde yer alan, Fethiye’de ve Kaunos’da büyük tipleri (kral mezarları) görülen kaya mezarlarında üçgen alınlıklar görülmektedir. Üçgen alınlıklar tümülüs dediğimiz yığma mezarların oda kısmının girişinde de uygulanmakta, bazılarında ise kazıma tekniğiyle betimlenmektedir. Dikili, Deliktaş Köyündeki Demir Çağından kalma Ana Tanrıça kült alanında bulunan Karanlık Odanın girişinde üçgen alınlığın kazılması gibi.
Dikili Deliktaş Köyü Zindancık Kutsal Alanı Karanlık Oda Üçgen Alınlığı
4
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Ayvalık mimarisinde izlenen bazı üçgen alınlık örnekleri… Osmanlı Devleti’nde İstanbul dışında yaşayan Rum cemaatinin büyük bir kısmı Batı Anadolu’nun kıyı kentlerinde yaşamış ve yaşadıkları kentlerin mimarisinde etkin rol üstlenmişlerdir. Ayvalık Rumları 1800’lü yılların ortalarından itibaren sanayi ve ticaretteki gelişmelerle beraber hızla varsıllaşmış, Avrupa ülkelerinde çıkan yeni akımlardan etkilenmiştir. Ticari ve kültürel anlamdaki bu etkileşimin mimari izlerinden biri olan üçgen alınlıkların, Ayvalık’ın tarihi kent dokusunda, evlerde, ticarethanelerde, eğitim ve dini yapılarda, fabrikalarda, yağhaneler ve depolarda, süslü ve anıtsal türlerini de en çok kamu binalarında uygulandığını izliyoruz. Ayvalık’ta üçgen alınlık uygulamalarında çoğunlukla sadelik göze çarpmaktadır. Üçgen alınlık form olarak kullanılmakta, hatları değişik materyallerle öne çıkarılmakta ve binayla görsel bir bütünlük sağlamaktadır. Ayvalık evlerinin giriş kapıları, Neoklasik etkinin en fazla izlendiği mimari değerlerdir. Yanlardan İon ya da Korint başlıklı sütun kaidelerinin üzerinde yükselen üçgen alınlıklı kapı üstleri özellikle Antik tapınak mimarisinin cephe anlayışını taklit etmektedir. Bazı üçgen alınlıkların içleri kabartma tekniğiyle çiçek ve dal motifleriyle süslenmekte, bina yapım tarihleri bu alana yazılmaktadır. Bu tür uygulamaları yer yer tüm körfez mimarisinde gördüğümüzü de belirtelim. Ayvalık ve Cunda adasında günümüze kadar gelen dini yapılarda değişik üçgen alınlık formları izlenmektedir. Hatta Osmanlı geç döneminde inşa edilen iki Hamidiye camisinde de üçgen alınlıklar vardır.
Kafe Kanelo’nın Üçgen Alınlıkları Logosuna da Yansımış
Cunda (Alibey) Adasında günümüze kadar gelen üçgen alınlık uygulamaları; Taksiyarhis Kilisesinin bahçe giriş kapısında ve ön cephesinde, restorasyon sonrası kitaplık olarak kullanılan Agios Yannis şapelinin batı ve doğu duvarlarının çatı bitiminde, Aya Triada
5
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Kilisesinin çatısında, Alibey Kültür Evinin çatısında, Despotun Evinin ön cephesinde bazı pencere üstlerinde, Taş Kahvenin çatı altlarında, sahil kısmında bulunan lokantalarda ve zeytin depolarının bazılarında çatı süslemesi olarak, bazı binaların yapım tarihini belirten tabelalarda, ender olarak konutların pencere üstlerinde, çatı detaylarında ve balkon çıkmalarında görülmektedir. Ayvalık’ta günümüze kadar gelen üçgen alınlıkların bazıları; Portaitissa Kilisesinde ve önündeki çeşmede, Hagia Triada kilisesi giriş kapısında, Cafe Kanelo’nun çatı detaylarında, Belediye binasında, Orfonos Cafenin dört yanında, gümrük binasında, Ayvalık Kız Meslek Lisesi giriş kapısının üzerinde, eski vergi dairesi olarak bilinen Georgeos (Yorgolo) Han’da, Gazi Okulunda, zeytinyağı fabrikaları ve sabunhanelerin çatı detaylarında görülmektedir. Ayvalık’taki üçgen alınlıklardan en güzellerinden birini Korint düzeninde yapılan Panagia Phaneromeni Ayazmasında görmekteyiz. Benzerleri Pergamon akropolünde bulunan Helen ve Roma mimarisine öykünen bu ayazma tapınağında üçgen alınlık dört sütun üzerinde yerleştirilmiştir. Bu tip tapınaklarda dört sütun dört elementi (hava, su, toprak ve ateş) üçgeninse gökyüzünü simgelediğini belirtelim. Görkemli üçgen alınlığın kenarları köşe süsleriyle sonlandırılmakta, alınlığın içindeyse bitkisel süslemelerin ortasında bir melek motifi yer almaktadır. Üçgenin altına, ayazmanın son yapım tarihi olan 1890 yılı kazınmıştır. Son olarak Ayvalık’ta yok olan bazı üçgen alınlık uygulamalarını hatırlatarak yazımıza son verelim; İlk Kurşun Tepesindeki Profit İlias Kilisesi ön cephesinde, Ayvalık Akademisi olarak anılan Cumhuriyet Okulunun bahçe giriş kapısında ve ana giriş binasında, Çamlık’ta bulunan belediye tesislerinin önündeki çeşmede, meydan düzenlemesinde kaldırılan elektrik santralinde, Osmanlı Bankası’nın şube binasında, Şeytanın Kahvesinde binaya görkemli bir görsellik sağlayan ve ortasında Kakivo Mivo (kırmızı elma) yazan üçgen alınlıklar bulunmaktaydı. (1) Megaron: Ege’de İlk Tunç Çağında ortaya çıkan dikdörtgen planlı, girişi sütunlu ve ortasında bir ocak bulunan ev tipidir. (2) Bacchus: Roma mitolojisinde Bacchus olarak anılan şarap tanrısıdır. Olympos’un üzerinde bulunan 12 tanrıdan biri olan Dionysos olarak da anılmaktadır. (3) Medusa: Mitolojide gözlerine bakanı taşa çeviren, yılan saçlı, keskin dişli dişi canavar.
Taylan Köken Ayda Bir Ayvalık Dergisi / Ayvalık Belediyesi Yayını / Sayı:27 Kasım 2016
6
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Konuyla İlgili Diğer Görsel Malzemeler:
Portaitissa Kilisesi ve Çeşmesinde üçgen alınlıklar
Osmanlı Bankası Ayvalık şubesi
7
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Ayvalık Gazi Okulu Orta Kısım
Ayvalık İlk Kurşun Tepesindeki Profiti İlias Kilisesi
8
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Cunda Üçgen Alınlık
Ayvalık Çamlı(k)’ta Çeşme
9
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Adatepe Köyünde Bir Ev
Altınoluk Kundakçı Dede Cami
10
Üçgen Alınlık
Taylan Köken
Frig Vadisinde Üçgen Alınlık
Midilli Plomari’de Üçgen Alınlık