ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
ALFRED PHILIPPSON VE AYVALIK Alfred Philippson(Resim.1) 1900-1904 tarihleri arasında Ege Adaları ve Batı Anadolu çalışmaları için bölgeye gelmiş, Ayvalık ve çevresini araştırmış, fiziki ve jeolojik haritalarını çıkarmış, arkeolojik yerleri dolaşmış, ayrıntılı incelemeler yapmış Alman araştırmacısıdır.
Resim.1- Alfred Philippson
ALFRED PHILIPPSON’IN HAYATI: (*) 1 Ocak 1864 tarihinde Bonn’da dünyaya gelen Alfred Philippson’ın babası Ludwig Philippson’dır. Haham ve yazar olan baba Philippson 1811 yılında doğmuş, 1889 yılında vefat etmiştir. A.Philippson eğitimini Bonn, Münih ve Leipzig şehirlerinde tamamlamıştır. Doktora tezi “Studien über Wasserscheiden”(1) adındaki çalışmadır. Doktorasından sonra uzun yıllarını alacak olan “Aegaeis” projesi için Ege’ye gelecektir. Ege Adalarında yapmış olduğu çalışmaları “Der Peloponnes” isimli kitapta toplar. Kitap Berlin’de 1892 yılında yayınlanır.
(1) Su Havzaları Üzerine Çalışmalar.
1
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
Alfred Philippson 1892 yılında Bonn Üniversitesinde doçent olarak göreve başlar, 1899 yılındaysa asistan profesör olacaktır. Projesi kapsamında Yunanistan’da tetkiklerine devam eden Phillippson önce Ege Adalarını dolaşacak, 1900 yılında Anadolu’ya geçecektir. “Preussische Akademie zu Berlin”(2) mali desteğiyle 1900-1904 yılları arasında araştırmalarını sürdürmüş ve bu incelemelerini “Reisen und Forschungen im westlichen Kleinasien”(3) adıyla 1910, 1911, 1913 ve 1914 yıllarında dört cilt halinde yayınlayacaktır. Bu eserlerde bölgenin topografik ve jeolojik haritalarını yayınlar. 1:300.000 ölçekli bu haritalar Batı Anadolu’da yapılan ilk çalışma olup, daha sonraki araştırmacılar için referans olacak, bu haritalardan yararlanılarak Batı Anadolu’yla ilgili jeolojik ve morfolojik araştırmalar hızlanacaktır. Alfred Philippson 1904 yılında coğrafya dalında profesör seviyesine yükselerek Bern’de derslerine devam eder. 1906 yılında Halleyf’de hocalığa devam eden Philippson, 1911 yılında doğmuş olduğu şehre, Bonn’a dönerek burada akademik görevini sürdürür. Bu yıllarda Rusya’ya giderek bu ülkenin haritasını yayınlamıştır. Bu çalışmanın ardından 1915 yılında “Das Türkische Reich, Eine Geographische Übersicht”(4) kitabı çıkacaktır. Bu kitabı 1918 yılında Steinmann Wilkens ile birlikte ortak çalışması “Handbuch der Regionalen Geologie”(5) izleyecektir. I. Dünya Savaşı’nın ardından Batı Anadolu’nun bitkisel morfolojisi gibi haritaları da yayınladıktan (1919-1921) ilgisini tamamen İtalya üzerine yoğunlaştıracaktır. Alfred Philippson önce “Yugoslavya Coğrafya Kurumuna” daha sonra “Atina İlimler Akademisine” fahri üye seçilecektir. Bu yıllarda “Die Griechische Landschaftten”(6) isimli 4 cilt 10 kısımdan oluşan muhteşem eserini tamamlamaktadır. Bu eserin bittiği zaman Naziler tarafından tutuklanıp 1942 yılında “Theresienstadt”(7)(Resim.2/3) toplama kampına götürülür. Birçok bilim adamının eserleri bu dönemde yok edilirken, Philippson’ın çalışmaları ve kitapları Bonn Üniversitesinde olduğundan zarar görmez. 1945 yılında kamptan sağ çıkanlardan biridir Philippson, fakat yatalaktır artık. Son büyük eserinin 8 kısımlık bölümünün ölmeden önce basılmış olduğunu görür ve buna sevinir.
(2) Berlin Prusya Akademisi. (3) Batı Anadolu Seyahatleri ve Araştırmaları. (4) Osmanlı İmparatorluğu, Coğrafi Bir Bakış. (5) Bölgesel Jeoloji Kitabı. (6) Yunan Manzaraları. (7) Bu kampla ilgili https://en.wikipedia.org/wiki/Theresienstadt_concentration_camp adresinden bilgilere ulaşabilirsiniz.
2
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
Resim.2/3- Theresienstadt (Terezin) Toplama Kampı Alfred Philippson (Resim.4) bir coğrafyacıdır. Buna rağmen kendisini hep jeolojiye yakın hissetmiştir. Alman Jeoloji Cemiyeti tarafından 1948 yılında kendisine “G. Steinmann Onur Madalyası” verilirken jeoloji bilimine olan düşkünlüğünü özellikle belirtecektir. Aslında jeoloji üzerine önemli araştırmalarını Batı Anadolu’da gerçekleştirmiştir. Bu çalışmaları için Türkiye Jeoloji Kurumu kendisine fahri üyelik vermiştir. Türkiye Jeoloji Kurumu tarafından ödüllendirilmek kendisini çok memnun etmiş, ömrünün sonuna kadar Türkiye’den gelen yayınları dikkat ve alakayla izlemiş, Alman jeoloji ve coğrafya öğrencilerini Türkiye’de çalışmalar yapması için teşvik etmiştir.
3
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
Alfred Philippson 28 Mart 1953 tarihinde Batı Almanya’nın Bonn şehrinde vefat eder. İsteği üzerine herhangi bir merasim düzenlenmeden, sade bir şekilde cenazesi defnedilir.
Resim.4- Alfred Philippson
ALFRED PHİLİPPSON, SOMA ve TIRHALA: Soma yakınında günümüzde Darkale adıyla bilinen bir köyümüz vardır. Darkale veya bilinen diğer adıyla Tırhala, Bizans Döneminde Trakhoula olarak geçmektedir. Trakhoula, Gandeia ile birlikte iki şehirli bir piskoposluk merkezi oluşturmaktadır. 787 yılında İznik’te yapılan ikinci İznik Konsili’ne katılmıştır. Soma, Geç Bizans Döneminde Trakhoula’ya bağlıdır. Hatta bu durum 19. yüzyılda Osmanlı kayıtlarında görülmektedir. 1892 yılı salnamelerinde artık Tırhala, Soma Kazasına bağlı bir köydür. Avrupa’da ilk defa 1850’li yıllarda Almanya’da yakıt olarak kullanılan linyit kömürü, “Brown Coal” yani “Kahverengi Kömür” olarak anılmaktadır. Soma’da Linyit Kömürü madenlerinin keşfi 1863-64 yıllarında gerçekleştirilmiştir. 1865 yılında The Popular Science Review Dergisi İzmir-Aydın Demiryolu dolayında büyük linyit yataklarının keşfedildiğini bütün dünyaya duyuracaktır.
4
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
Burada kömür olduğu haberini alan Osmanlı buraya bir keşif ekibi gönderir. Ekip buradaki kömürün maden kömürü olmadığını anlar, bulunan linyit kömürüdür. Fakat bu kömürün altında maden kömürü olabileceğini düşünürler. Osmanlı o dönemde maden kömürüne önem verdiği arşiv belgelerinde de görülmektedir. O dönemde bulunan madenleri işletmek isteyenlere belli ücretle kiralanmaktadır. Soma kömür madenleri pamuk fabrikalarında kullanılmak üzere, fabrika sahiplerine bir yıllığına kiralanır. Bir yılın sonunda maden devlet tarafından işletilecektir. Bir süre Yanako Efendiye kiralanan maden ocağı, 1889 yılında tekrar ihale edilir. İhale sonucunda Soma linyitleri 6 Mart 1890 tarihinde İzmirli ailelerden Hacı Raşid ve Mehmet Nuri Efendilere ihale edilmiştir. İmtiyazı verilen alan kuzeyde Sankaya Tepesi ve Hacedağı Tepesi, batıda Gök tepesi, güneyde Pınardağı Tepesi Kösedağı Tepesi, doğuda ise yine Kösedağı ile Sankaya tepesi arasında ki hattan oluşmaktadır. Madenden yılda 2.000 ton cevher çıkarılacak ve eğer fazla çıkarılacak olursa fazlası ayrıca, eksik çıkarılırsa 2.000 ton üzerinden vergilendirilecekti. İmtiyaz sahiplerinden Raşid Efendi'nin ölümü üzerine 1891'de 10.000 hisseden 500 hisse mirasçılar arasında bölünmüş ve bazı kişilere satılmıştır. Alman araştırmacı Alfred Philippson 1900 yılında Soma yakındaki Tırhala (Darkale) Köyüne gelecek ve buradaki Linyit kömürünü keşfedecektir. Darkale Kömürü 1910’lu yıllardan sonra çıkarılmaya başlanır. Fakat o dönem tüm erkekler seferberlik ilanıyla birlikte askere gitmiştir. Ülkenin kömüre ihtiyacı vardır. Yine o dönemin fedakar Anadolu kadını bu işe de halledecektir. Berberlerin Fatma Çavuş (Berber Nine) maden ocağının nezaretçisidir. Adı günümüze kadar gelen Fatma Keskin (Keskin Nine), Akile Keskin diğer meşhur madencilerdir. Bu fedakâr kadınlarımız kömürü ocaktan çıkarır, el arabasıyla ocak ağzına taşır, burada eledikten sonra, merkep ve katırlarla tren istasyonuna naklederlerdi. Darkale madenin işletilme imtiyazı 1914 yılında 99 yıllığına Osman Efendi ve Ortaklarına verilecektir. Cumhuriyetin ilanından sonra 1926 yılında kömür buhranı oluşacaktır. Bu yıllarda İzmir’in kömür ihtiyacı tamamen Soma’dan karşılanacaktır.
ALFRED PHİLLİPPSON HARİTALARI ve TÜRKLER: Alfred Phillippson’ın önemli çalışmalarından birisi de hazırlamış olduğu jeoloji haritalarıdır. Bonn Üniversitesinde Coğrafya Bölümünde öğretim görevlisi iken 1898-1910 yılları arasında Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün sağlamış olduğu maddi destekle Ege Adaları ve Batı Anadolu kıyılarında yapmış olduğu çalışmaları 5 cilt halinde "Reisen und Forschungen im Westlichen Kleinasien" adlı eserde toplayacaktır. Bu eserle bağlantılı hazırlamış olduğu haritalar 1:300.000 ölçekli olup, 6 adettir ve 67x63 cm ölçülerinde Gotha Yayınevi tarafından basılmıştır. (Resim.5)
5
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
Resim.5- Alfred Philippson Coğrafi Haritası Alfred Philippson’ın arşiv belgelerinde Türkiye’den coğrafya hocaları tarafından ona gönderilen mektuplar bulunmaktadır. Philippson’ın Türkiye’ye olan ilgisi bilinmektedir. Bu ilgisini bilen dönemin önemli hocaları kendisiyle bağlantı kurmuştur. Mektuplar 1948 yılına aittir. Demek ki Türk hocalarımız Philippson’la, toplama kampından çıktıktan birkaç yıl sonra iletişime geçmişlerdir.
Resim.6- Prof. Dr. Sırrı Erinç 6
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
14 Temmuz 1948 tarihinde Edebiyat Fakültesi Coğrafya Enstitüsü’nde öğretmenlik yapan Prof. Dr. Sırrı Erinç (8)(Resim.6) bir mektup gönderecektir. Daha sonra Sırrı Hocayla da beraber çalışan Prof. Dr. İhsan Ketin (9) Philippson’a iki mektup gönderecektir. İhsan Ketin Hocanın ilk mektubu 28 Mart 1948 tarihinde, ikinci mektup ise 5 Haziran 1948(Resim.7) tarihinde gönderilmiştir.
Resim.07- İhsan Ketin Hocanın Philippson’a mektubu.
(8) https://tr.wikipedia.org/wiki/Sırrı_Erinç (9) https://tr.wikipedia.org/wiki/İhsan_Ketin
7
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
ALFRED PHİLLİPPSON’IN ARKEOLOJİK ÇALIŞMALARI: Philippson’un Batı Anadolu’da yalnız jeolojik ve coğrafi araştırmalar yapmaz. Muhtemelen Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün desteğini alarak yaptığı araştırmalardan dolayı arkeolojik alanları da dolaşmış ve bunları haritalarına işlemiştir. Bergama yakınlarındaki Allianoi Antik Kenti’nin antik yazarların anlatımına göre Paşa Ilıcası denen yer olabileceğini ilk dile getiren Philippson olmuştur. Daha sonra Allianoi’nin Paşa Ilıcası olarak anılan yer olduğu diğer araştırmalar ve kazılarla kesinleşmiştir. Alfred Philippson, Ayvalık ve çevresinde yapmış olduğu araştırmaları ve arkeolojik yerleşimleri 1910 yılında yapmış olduğu genel haritaya işlemiştir. Bu haritada söz konusu yerleşimleri Madra Projesi kapsamında K. Lambrianides ve N. Spencer bölgeye gelen diğer araştırmacıların tespitleriyle karşılaştıracaklardır. Madra Projesinde Alfred Philippson’ın dolaşmış olduğu yerleşimlerden detaylı bahsedilecektir. Bu projede ve yakın çevresindeki Philippson’ın uğradığı yerleşimlerin listesi aşağıdadır. Astyra / Nebiler Ilıcası / Dikili (10): Philippson Astyra ‘yı Dikili’nin kuzeyine lokalize etmektedir. Yalnız kesin yerini söylememiştir. Astyra bugün Atarneus ile Karene Antik Kenti arasında kalan ve Nebiler Köyünde çıkan ılıcanın olduğu yerdir. Malene / Macaronia Çiftlik Höyük / Kabakum / Dikili (11): Günümüzde Makaron Çiftlik yanında bulunan İlk Tunç Çağı’ndan kalma Höyük Malea / Malene Yerleşimi olarak belirlenmiştir. Höyük Yeni Yeldeğirmeni Höyük’le aynı malzemeye sahiptir. Karina-Karene Antik Kenti / Nebiler Köyü –Üçtaş Tepe (12): Bu yerleşim yeri ile ilgili her araştırmacının farklı görüşü vardır. Philippson da Karina’yı Taşağıl=Asarkaya’ya lokalize edecektir. Taşağıl, Salihler Köyü arkasındaki Piskaya’nın altındaki Eski Taşağıl köyüdür. Taşağıl’ın yeni yeri Kırat Köyüdür. Kırat Köylüleri Eski Taşağılı yayla olarak kullanmaya devam etmektedir. Karina-Karene’yi günümüzde Astyra’nın bulunduğu Nebiler Köyünün kuzeyinden başlayarak Üçtaştepe ve eteklerinde olduğunu düşünmek mümkündür. Attea-Attaia Yerleşimi / Kuşaklı Tepe / Gökçeağıl Köyü (13): Philippson Attea Yerleşimini Kuşaklı Tepe / Agios İlias olarak belirleyecektir. Burası Makaronia Höyüğün arkasında görülen ilk yükseltidir.
(10) http://arkeodenemeler.blogspot.com.tr/2012/11/astyra-nebiler-ilcas-izmir-aiolis.html (11) http://arkeodenemeler.blogspot.com.tr/2013/01/makaron-ciftlik-hoyuk-izmir-aiolis.html (12) http://arkeodenemeler.blogspot.ru/2012/10/karina-karine-yerlesimi-i-izmir-aiolis.html (13) http://arkeodenemeler.blogspot.com.tr/2012/10/kusakl-tepe-attea-attaia-yerlesimi-i.html
8
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
Atarneus Antik Kenti / Kale Ağılı / Dikili (14): Philippson Atarneus’u da dolaşacaktır. Burası uzun yıllardır varlığı bilinen ve bütün araştırmacıların yeri konusunda hem fikir olduğu bir kenttir. Atarneus, Atarna, Kale Ağılı, Ağıltepe, Ağıl Kale, Dikili Kalesi ve Kaletepe adlarıyla da anılmaktadır. Alfred Philippson’un yukarıda andığımız kentler haricinde Ayvalık ve yakınlarındaki yerleşimler hakkında bilgiler verip vermediğini bilmiyoruz. Örneğin; Gömeç Kız Çiftliği Höyük / Kisthene, Keremköy’de bulunan Koryphantis Yerleşimi, Ayvalık Çakalya Burnunda bulunan Herakleia Yerleşimi, Cunda Adasında bulunan Nesos Antik Kenti, Ayvalık Soğan Adası kalıntıları, Büyük Maden Adası Pordoselene kalıntıları, Ayvalık Çıplak Ada Chalkis kalıntıları, Ayvalık Bağyüzü Köyü Yerleşimi, Ayvalık Tıfıllar Köyü Yerleşimi, Altınova Yeni Yel değirmeni Höyük, Altınova Höyücektepe Höyük, Altınova Körtükaya ve Eski Kaynak Nekropolü kalıntıları, Üçkabağaç Köyü Yerleşimi, Dikili Bahçeli Köyü Pandırtepe Yerleşimi adlarıyla anılan yerleri dolaşıp dolaşmadığını bilmiyoruz.
ALFRED PHİLİPPSON ve AYVALIK:
Alfred Philippson Ayvalık ve çevresini yalnız arkeolojik yerleşimler anlamında dolaşmaz. Bu bölgedeki asıl çalışmaları jeolojik haritaların çizilmesidir. Kozak formasyonunu, Ayvalık ve adalarının kayaç yapısını ayrıntılı olarak çizecektir. Tabi bu çalışma yalnız Ayvalık için yapılmaz. Tüm Batı Anadolu ve Ege Adaları bu çalışma kapsamında incelenecektir. Philippson’ın bu detaylı haritaları çıkarabilmesi için en az 15 gün Ayvalık’ta kaldığını düşünmekteyiz. Philippson Ayvalık ve çevresini aktardığı çalışmalarını 1910 yılında yayınlandığından sanki bu yıllarda bölgeye gelmiştir diye düşünülmekte ve bazı kaynaklarda böyle belirtilmektedir. Philippson Ayvalık ve çevresine 1900 veya 1901 yıllarında gelmiştir. Batı Anadolu çalışmalarının sonucunda Fiziki ve Coğrafi Haritalar, bitki türleri üzerine notlar, bazı hayvan popülasyonu üzerine notlar, arkeolojik yerleşimler, jeolojik formasyonlar üzerine notlar gibi birçok ayrı bilimi üzerinde toplamıştır. Merhum Ahmet Yorulmaz Ayvalık’ı Gezerken kitabında Philippson’ın çalışmalarına da değinecektir. Philippson’ın Sarımsak Taşı için yazmış olduklarını aynen aktarıyoruz: Anakaradan ve tuzla olarak kullanılan koydan tamamıyla ayrılmış olan, takriben 30m yükseklikteki Sarımsak Burnu tepesinde, sünger tüfü bulunmaktadır. Özellikle İzmir’de geniş kullanım alanı bulunan bu taşlar, gemilerle sevkediliyordu. Bu nedenle de çok sayıda taş ocağı açılmıştı. Kolay işlenebilir olmasına karşın, hava koşullarına bayağı dayanıklıdır…
(14) http://arkeodenemeler.blogspot.com.tr/2012/01/atarneus-antik-kenti-i-izmir-aiolis.html
9
ALFRED PHILIPPSON
Taylan Köken
KAYNAKÇA: (*) Alfred Philippson’ın hayatı için Orhan Bayramgil’in hazırlamış olduğu yazıdan, www.jmo.org.tr, www.archive.org ve www.en.wikipedia.org sitelerinden faydalanılmıştır. 1- Yrd. Doç. Dr. Şerife Yorulmaz –Türkiye’de Kömürün Keşfi ve İşletme İmtiyazları (18291937) 2- Cengiz Özakıncı –Soma Maden Ocakları Tarihinde Atatürk ve “Devlet Madenciliği” www.butundunya.com / www.madencilikhaberleri.wordpress.com 3- www.gulizarbaki.com Gülizar Baki-Bunları Biliyor muydunuz? 4- Ayda Arel –Soma Yakınlarında Bir Dağ Yerleşmesi: Tırhala Köyü. 5- Jeoloji Etütleri Daire Başkanlığı. 6- K. Lambrianides, Nigel Spencer, S. Vardar ve H. Gümüş - The Madra Çay Delta Archaeological Project, First Preliminary Report: Geomorphological Survey and Borehole Sampling of the Altınova Coastal Plain on the Aegean Coast ofNorthwest Turkey -1996 7- www.takvim.com.tr 8- Ahmet Yorulmaz –Ayvalık’ı Gezerken –Geylan Yayınevi. 9- Bilge Umar –Türkiye’deki Tarihsel Adlar –İnkılâp -1993. 10- Bilge Umar- Aiolis- İnkılâp Kitabevi -2002.
Taylan Köken -2016
10