1
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
2
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
AYVALIK ADALARI Ayda Bir Dergisi’nin geçen sayısında “Por(d)oselene neresi?” sorusunu sormuş ve elimizdeki bilgilerle görüşümüzü açıklamıştık. Ayvalık antik dönemi hakkında verilen bilgilerde bir diğer belirsiz söylem ise Ayvalık Adaları’nın antik adı üzerinedir. Bu yazımızda adaların antik dönemdeki isminin anlamını kaynaklar üzerinden açıklamaya çalışacağım. Günümüzde yalın ve net olarak sadece Ayvalık Adaları olarak andığımız adalar topluluğunun adı tarih boyunca değişik yazımlarla ve anlamlarla adeta efsaneleşmiştir. Bu isimleri sıralarsak: Ekatonnesos, Ekatonnesoi, Hekatonnesos, Hekatonesos, Hekatonnesoi, Hekatonisa, Hekatenesos, Yund Adaları v.b. (H)ekaton-nesos yani Yüz Adalar mıydı? Günümüze yapıtları ulaşmayan Timoshenes’e göre adaların sayısı kırk taneydi. Strabon’a göre yirmi ada vardı. Biz ise Ayvalık’ta isimlendirilmiş olan küçük kayalıklar dahil otuziki ada saydık.(1) Birçok kaynakta anılan “Yüz Adalar” tanımı adın Ekato-nesos olarak düşünülmesinden kaynaklanmaktadır. Burada Ekato=Yüz Nesos=Adalar anlamında açıklanmaktadır. Bir de eski Yunan yazımında 100 rakamı (H)ekaton olarak yazıldığını düşünürsek bu okunuştaki benzerlikten dolayı böyle anılmasını gayet doğal buluyoruz. Hekaton-nesos veya Apollon Adaları mıydı? Başlangıçta büyük bir boşluk(Kaos) vardı. Bu boşluktan doğan Gaia (Toprak Ana) karşıt gücü olan Uranos’u yaratır ve onların birleşiminden tüm tanrı ve tanrıçalar doğarak dünyaya hâkim olurlar. Zeus ve Leto’nun Artemis ve Apollon adında ikiz çocukları olur. Apollo (Latince) güneşin, ışığın, müziğin, güzel sanatların, ateşin ve şiirin tanrısıdır. Aynı zamanda bilici tanrı olduğundan ve bu yeteneğini insanoğluna da transfer edebildiğinden dolayı Batı Anadolu’da adını taşıyan önemli bilicilik tapınakları inşa edilmiştir… Strabon, Hekaton’un Hekatos’dan geldiğini ve Apollon’dan başkasının olamayacağını belirtmektedir. Bu söylem neredeyse tüm kaynaklara işleyerek günümüze kadar gelmiştir. Peki Por(d)selene veya Nesos antik kenti üzerinde Strabon’un adını anmış olduğu bir Apollon Tapınağı var mıydı? Yine aynı satırlarda Strabon’un andığı, günümüzde Troia Bölgesindeki Çanakkale Gürpınar’da bulunan Apollon Smintheion Tapınağı ve Yeni Şakran’da bulunan Gryneion’daki(2) Apollon Tapınağı günümüze dek varlığını sürdürmüştür. Oysa Ayvalık Adaları üzerinde böyle bir tapınağın varlığını belirten ne başka bir antik kaynak bilgisi, ne bir kalıntı, ne de bir yazıt günümüze kadar gelmemiştir. Ama Hekaton yani Apollon Adaları söylemi devam etmektedir… Dikkatli okurlarımız geçen sayıdaki yazımızda bahsetmiş olduğumuz Nesos sikkelerinde Apollon başı olduğunu söyleyeceklerdir. Açıkçası bu adaların mitolojisinde Apollon adının hiç olmadığını iddia edemeyiz. Helenistik Dönem (M.Ö.323-M.Ö.30) olarak adlandırdığımız dönem başlamadan önce, genel olarak M.Ö. 450’den sonra Apollon Kültü, Batı Anadolu kentlerinde baskın kült olmuştur. Apollon başının darp edilmesinin sebebiyse Pers hâkimiyetine karşı bir tepkidir. Por(d)oselene’nin çevresindeki tüm kentler aynı zaman
3
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
diliminde Apollon başı bulunan sikkeler basmışlardır. Örnekler çok fazladır kısaca sıralayalım: Pordoselene (sonra Nesos) (MÖ. 450-300), Pergamon (Bergama) (MÖ.450-400), Teuthrania ve Halisarna (Aynı parayı kullanıyorlardı. Bergama -Kalarga Tepe- Süleymanlı Köyü ve Eğrigöl Köyü) (MÖ.400), Perperene (Bergama-Kozak-Aşağıbey Köyü) (MÖ.400-300), Atarneos (Dikili – Ağıltepe) (MÖ.350-300), Gryneion (Aliağa-Yeni Şakran) (MÖ.350-250), Myrina (Aliağa) (MÖ.300-165) Gargara (Küçükkuyu) (MÖ.400-350), Antandros (Altınoluk) (MÖ.350-250), Adramytteion (EdremitÖren) (MÖ.200-100) ve Mytilene (Midilli-Merkez) (MÖ.450-200)… Anadolu, kavimler köprüsüdür. Bölgemizde vermiş olduğumuz örnek kentler Körfez olarak adlandırdığımız coğrafyanın içindedir. Kültürlerin bir anda nasıl çıkıp birbirlerini genel olarak etkilediğini nümizmatik verilerle gözlemleyebiliyoruz. Yukarıda sıraladığımız şehirlerin hemen hemen tamamında, Apollon Kültü 150 yıllık bir zaman aralığında doğup Helenistik Dönemde de İskender’le bir tutularak varlığını sürdürmüştür. Sikkeler birer siyasi propaganda aracı olduğundan, tek başına güvenilir bilgi vermez. Körfezde Apollon Kültünün kullanılması açısından ve bu dönemin Pers istilası sırasında başlamış olması bakımından bize bir fikir vermektedir sadece… Hekate-nesos yani Ay Işığı Adaları mıydı? Apollon’un ikiz kardeşi Artemis (Latince Diana) ise vahşi doğanın, avcılığın, okçuluğun ve konumuzla bağlantısı olan Ay Tanrıçası’dır. Mitolojide ve diğer inanışlarda Ay Tanrıçaları ise Astarte, Selene, Hekate, İsis ve Hator’dur. Ayvalık Adaları’yla alakası olan Selene ayın hilal biçimiyle, Hekate ise yarım ay biçimiyle sembolize edilmektedir. Ve biz bu ay sembolünü Gömeç parkına getirilen ve benzeri Cunda’da bir evin bahçesinde olan Altar(3) üzerinde görmekteyiz. Ayvalık doğumlu yazar ve ikona çizer Fotis Kondoğlu’nun Ayvalık Adaları’nın adı için şöyle demesi çok ilgi çekicidir: Belki, belki de Hekate’nin Adaları veya Ay Adaları da denmiştir…(4) Ay ile ilgili bu kadar tanrıça isminin anıldığı bu topraklarda, Ay Işığı Geçidi, Ay Işığı Manastırı’nın bulunduğu adaların doğru adı neden Hekate-nesos olarak düşünülmesin ki? Ne Homeros ne tarihin babası Herodotos, Hekate’den bahsetmez. Ama ilginç bir biçimde Aiolis’in başkenti olan Kyme doğumlu Hesiodos anmaktadır Hekate’yi… Tabiatın ve yabanıl doğadaki bitkilerin sırrını bilen Hekate, elinde tutmuş olduğu meşalelerle karanlığı aydınlatmaktadır. Hem gökyüzü hem toprak hem de denizlere egemendir Hekate. Ne güzel söylemiş Hesiodos: Payı vardır onun karalarda, derinsiz denizlerde.. / Yıldızlı göklerde bile payı vardır.. Hekate ile ilgili düşüncemizi tamamlayan şu satırlarla bu kısmı sonlandıralım(5): Hekate’nin en çok saygı ve tapkı gördüğü Karia ve Phrygia dışındaki, Lydia, Lykia, İonia, Mysia ve Pamphylia bölgelerinde Anadolu Uygarlıklarına özgü yerel kültü bulunduğunu arkeolojik buluntular açıklamaktadır. Homeros’da Hekate’ye dair bahis bulunmadığı halde, Hekatos veya Hekatabolos kelimelerine rastlanmaktadır ki, bunlar Tanrı Apollon’un hedefi vuran anlamındaki lakaplarıdır ve bu Hekate’nin, Apollon ile birlikte asimile olmuş bir durumudur…
4
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
Sonrası Yund Adaları… Piri Reis’in 1521 tarihli Kitab-ı Bahriyye’sinde(6) Ayvalık Adaları, Yund Adaları idi. Yund, Yunda ve sonunda Cunda’ya dönüşmüştür. Yund eski Türkçede “At” anlamındadır. Aynı zamanda boş (fundalık) alan anlamındadır. Koca Reis o bölgeye geldiğinde adalar üzerinde herhangi bir yerleşim göremeyince buraların boş olmasından dolayı Yund demiş olmalı. Yund Adaları’nda Pirgoslu limanı (Gümüş Koyu) yüz gemiyi alacak kadar tabi bir limandır. Ancak içecek suyu yoktur. İçme suyu olmayan bir yerde değil medeniyet bir ev bile kuramazsınız… Madra Dağlarının Manisa’ya doğru devamı Yund Dağları olarak anılmaktaydı. 16.yüzyılda Anadolu içinde Oğuz boylarından olan Ala-Yundlu’lar 29 yere ismini vermişti.(7) Bu yerleşimlerden bazıları da Saruhan (Manisa) Sancağındaydı. Bu yüzden Yund adının Ayvalık Adaları’yla hem Madra’dan dolayı hem de etimolojik olarak direk ilişkisinin olduğunu düşünüyoruz… Taylan Köken Notlar: (1) http://arkeodenemeler.blogspot.com.tr/2012/05/hekatonnesoi-adalar-ii-balikesir-aiolis.html (2) Gryneion’da Apollon Tapınağının yeri Temaşalık Burnu’ndaydı. Fakat bu görkemli tapınağın taşları Osmanlı Dönemi’nde İstanbul’a taşındığı için birkaç sütun parçası dışında gözle görülür bir kalıntı görünmez. (3) Genel olarak Sunak’tır. Adak adanan, kurban kesilen dini yapılara verilen isimdir. Yukarıda Sunak Taşı anlamında kullanılmıştır. Bölgede yüzey araştırmaları yapan Prof.Dr. Engin Beksaç tarafından tespit edilen altar korunması amacıyla Gömeç Parkına konulmuştur. Benzerinin Cunda’da da olması sebebiyle ya Cunda’dan Gömeç’e gelmiş veya tam tersi olarak Gömeç’ten Cunda’ya gittiği düşünülmektedir. (4) www.atillaker.blogspot.com.tr (Atilla Aker bloğunda Fotis Kondoğlu’nun “Vatanım Ayvalık” kitabının mütevazı bir çevirisini yapmıştı. Rahmetle anıyorum.) (5) www.dergipark.gov.tr Dr. Şehrazat Karagöz – Küçükasya’ya Özgü Bir Tanrıça: Hekate (6) Piri Reis – Kitab-ı Bahriyye Denizcilik Kitabı Cilt.I – Tercüman Yayınları – 1973 (7) Prof. Dr. Faruk Sümer –Oğuzlar (Türkmenler) –Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları -1972
5
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
GÖRSEL MALZEMELER
Hekate Pergamum Müzesi –Almanya
Üçlü Hekate
6
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
Kybele ve Hekate – Pergamum Müzesi
7
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
Hekate – Antalya Müzesi
8
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
Çalköy Hekate Heykeli (Hekation)
9
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
Osmanlı Sancağı
10
Ayvalık Adaları
Taylan Köken
11
Ayvalık Adaları
Taylan Köken