ARCHIEFBEELDEN
DIKSMUIDE ARCHIEFBEELDEN
SAM EN GESTELD D OOR ED WIN VA N D E N B E R GH E M ET MED EWER KIN G VA N CH R IS VA N D E WA LLE
DIKSMUIDE
ARCHIEFBEELDEN
DIKSMUIDE SA MEN G ESTELD DOOR ED WI N VA N D ENBERGHE MET MED EWE RKING VAN C H R I S VA N D EWAL L E
Priester Cyriel Verschaeve was sterk geïnteresseerd in de evolutie van de bouw van de eerste IJzertoren, en de plaats die de heldenhuldezerkjes er zouden krijgen. Zijn aanwezigheid was een opsteker voor de initiatiefnemers van dit monument. Bronnen E. VANDENBERGHE, privé postkaarten en fotoverzameling, Diksmuide, 2010. Gids voor Vlaanderen: toeristisch en culturele gids voor alle steden en dorpen in de Vlaanderen, Tielt, 2007. Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, inventaris van het Bouwkundig erfgoed in Vlaanderen, Provincie West-Vlaanderen, Stad Diksmuide, Brussel, 2003-2005. H. DEMOEN, Het Diksmuidse van toen, H. Demoen, Brugge, 1984.
Eerste uitgave 2010 Tweede uitgave 2011 The History Press The Mill, Brimscombe Port, Stroud, Gloucestershire, gl5 2qg Verenigd Koninkrijk www.thehistorypress.co.uk www.uitgeverijtempus.be © Edwin Vandenberghe, 2011 Alle rechten voorbehouden. Alle rechten op reproductie, vertaling en adaptatie, zelfs gedeeltelijk en onder gelijk welke vorm, zijn voorbehouden voor alle landen. The right of Edwin Vandenberghe to be identified as the Author of this work has been asserted in accordance with the Copyrights, Designs and Patents Act 1988. All rights reserved. No part of this book may be reprinted or reproduced or utilised in any form or by any electronic, mechanical or other means, now known or hereafter invented, including photocopying and recording, or in any information storage or retrieval system, without the permission in writing from the Publishers. British Library Cataloguing in Publication Data. A catalogue record for this book is available from the British Library. isbn 978 1 84588 648 6 nur 693
Inhoud
een twee drie
Woord vooraf
7
Diksmuide op het einde van de negentiende eeuw
9
Diksmuide tijdens de oorlog en na de wapenstilstand
73
De wederopbouw
97
Een luchtfoto van Diksmuide met de imposante dekanale kerk, de grote markt en zijn stadhuis. Het uitzicht van de stad veranderde weinig, hoewel de postkaart al meer dan 40 jaar oud is ...
Woord vooraf In herinnering Mijn overgrootouders Carolus Vandenberghe en Juliana Vansteenkiste waren landbouwers in Esen. Sinds 1892 baatten ze een kleine hoeve uit langs de Esenweg. Hun gezin telde vijf kinderen, waaronder mijn grootvader Alidor.Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd rond de Kapel Onze-Lieve- Vrouw-ter-Hulpe en de wijk De Stokerij een stevige Duitse stelling uitgebouwd. De Belgische en de Franse artillerie namen deze veelvuldig onder schot. Uiteindelijk werd de opmars van de Duitsers tegengehouden. Maar de Duitse bezetters dachten aan burgerspionage. Zij waren ervan overtuigd dat hun posities werden doorgegeven, waardoor de burgerbevolking het moest ontgelden. Carolus Vandenberghe werd op 16 oktober 1914 als eerste geëxecuteerd in de Esense broeken. Zijn zoon Aimatus, die zijn stervende vader wou beschermen, kreeg ook een dodelijke kogel. Twee burgers werden op een gruwelijke wijze om het leven gebracht en waarom? Alidor en zijn broer René hebben hun overleden vader en broer zelf gekist en zonder mis begraven op het kerkhof van Esen. Mijn overgrootmoeder Juliana Vansteenkiste kon de plotse dood van haar man en zoon niet verwerken en stierf tijdens de oorlog op 65-jarige leeftijd in Werken. Het spreekt voor zich dat dit alles een familietragedie was. Elisa Dewaele, echtgenote van mijn grootvader Alidor, vertrok met de meeste van haar familieleden uit Klerken en Esen richting Frankrijk. Door haar zwangerschap belandde zij in Leisele waar zij in de sacristie van de kerk beviel van mijn vader Aimé. Normaal is het ondenkbaar dat men bevalt in een kerk, maar in oorlogstijd maakt men veel uitzonderingen. Mijn vader groeide op in Frankrijk en het was pas na de oorlog dat mijn grootvader Alidor zijn eigen zoon Aimé leerde kennen. De familie Ossaer-Sys kocht de hoeve in Esen, die volledig in puin lag. In 1922 verhuisde het gezin Vandenberghe-Dewaele naar de herberg-hoeve Het Kapelhuis. Ook de Tweede Wereldoorlog bracht ‘miserie’ mee. Mijn vader Aimé werd als soldaat krijgsgevangen genomen en werd na zijn vrijlating door de Duitsers verplicht tewerkgesteld in Watten (Frankrijk). Zijn schoonouders, die in Oostende woonden, werden verplicht hun woning te ontruimen en vonden een onderkomen in Het Kapelhuis. Als je als kind veel verhalen hoort over de ervaringen van je grootouders en ouders tijdens deze woelige periodes, word je geïnteresseerd. Je wil weten wat er gebeurd is in je woonen leefomgeving. Deze ‘historische’ familiegebeurtenissen maakten van mij een verwoed verzamelaar. Al vele jaren verzamel ik oude postkaarten en documenten uit Groot-Diksmuide. Uit mijn verzameling selecteerde ik een ruim aantal archiefbeelden voor deze publicatie over de Stad Diksmuide voor, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Mijn oprechte dank gaat uit naar Chris Vandewalle die dit kijkboek hielp verwezenlijken. Met zijn ruime historische kennis over de Stad Diksmuide stond hij mij bij bij het maken van de beschrijvingen van de vele postkaarten. Veel kijkplezier. Edwin VANDENBERGHE Diksmuide, 30 juni 2010
7
Een korte historische schets De Stad Diksmuide wordt voor het eerst vermeld in 1089 als Dicasmutha. De naam betekent monding van de dijk (in de betekenis van waterloop). In de elfde eeuw was de kleine nederzetting Diksmuide afhankelijk van de moederparochie Esen. Vanaf het einde van deze eeuw kende Diksmuide, door haar ligging aan de IJzer en de Handzamevaart, een sterke sociaal-economische opgang. De kanalisering van de Ieperlee in 1166 verbeterde de scheepvaart en bevorderde de handel. Hierdoor functioneerde de nederzetting beter als haven en kreeg ze in de twaalfde eeuw stadsrechten. Het toenemende belang van Diksmuide blijkt onder meer uit de aanstelling van een burggraaf, de aanwezigheid van een muntatelier, de derde plaats op de rol van de Londense Hanze en dat de Diksmuidse handelaars vrijgesteld waren van tol. Diksmuide verhandelde vooral boter, paarden, hoornvee en lakennijverheid. In de dertiende eeuw werd de stad versterkt met aarden wallen, een verdedigingsgracht en vier stadspoorten. Aan de overzijde van de Handzamevaart vormde zich rond het Begijnhof een belangrijk kwartier van huidenvetters, leerlooiers en pottenbakkers. De stad dankte haar welvaart vooral aan de boter- en kaashandel en tot in de vijftiende eeuw aan de lakenhandel. In de zestiende eeuw ontsnapte de stad grotendeels aan de Beeldenstorm. Vanaf de zeventiende eeuw werd Diksmuide een garnizoensstad voor soldaten van allerlei afkomst, wat de stad geen goed deed. Voortdurend kampte men met financiële tekorten en ontvolking. De achttiende en de negentiende eeuw waren voor de stad eerder rustige perioden. Tal van nieuwe bouw- en uitbreidingsprojecten kenmerkten de negentiende eeuw: onder andere de stationsomgeving, de bestrating en tal van nieuwe openbare gebouwen (het stadhuis, de stadsschool, het hospitaal). In de Eerste Wereldoorlog kwam Diksmuide, door haar ligging aan de IJzer, midden in de frontlijn terecht. Tijdens de Slag om Diksmuide (16 oktober-10 november 1914) beschoten de Duitsers Diksmuide voortdurend. 6.000 Franse marinefuseliers onder leiding van admiraal Ronarch, bijgestaan door ca. 5.000 Belgen van het Elfde Regiment onder leiding van kolonel Leermans en het Twaalfde Regiment onder leiding van kolonel Jacques van de ‘Brigade van Meiser van de Derde Divisie’ verdedigden de stad. De Grote Markt van Diksmuide vormde een belangrijk militair punt, waardoor het ook een mikpunt voor vijandelijk geschut was. Op 10 november 1914 viel de stad in Duitse handen. De meeste van de 3.800 inwoners ontvluchtten de stad. De volgende vier jaar kreeg de stad diverse Frans-Belgische beschietingen te verduren, waardoor deze verviel tot een puin- en kraterlandschap. Ook alle restanten van de vroegere vestingen werden uitgewist. Pas op 29 september 1918 kwam Diksmuide opnieuw in Belgische handen. Door zijn ligging te midden van het gestabiliseerde IJzerfront werd Diksmuide volledig van de kaart geveegd. Het probleem van de wederopbouw drong zich op. Na de wapenstilstand werd architect Jozef Viérin uit Brugge aangesteld om deze wederopbouw in goede banen te leiden. Hij tekende het algemeen plan van aanleg en ontwierp enkele belangrijke gebouwen. Viérin drukte zo in belangrijke mate zijn stempel op de wederopbouw van Diksmuide in regionaal geïnspireerde stijl. De wederopbouw van de stad duurde tot midden de jaren 1930.
8
een
Diksmuide op het einde van de negentiende eeuw
Panoramisch beeld vanuit een bovenverdieping op de hoek van de Weststraat en de Grote Markt. We zien het begin van de Kiekenstraat, de Sint-Niklaaskerk en het nieuwe neogotische stadhuis uit 1876-1880 naar ontwerp van Louis Delacenserie.
Zoals de naam laat vermoeden, werd vroeger in de Kiekenstraat heel wat pluimvee verkocht. De herbergen waren ook belangrijk in deze omgeving. Op de hoek van de Kiekenstraat en de Weststraat had men drie herbergen: Belle Vue, CafÊ de la Bourse en de oudste ’t Gouden Mandeken. 10
De neogotische bouwtrend zette zich ook verder in de huizen van de burgerij. Rechts van de herberg Concorde (de herberg was voor 1634 de stedelijke gevangenis) werd kort na de eeuwwisseling de bepleisterde gevel vervangen door een neogotische trapgevel met bakstenen maaswerk in de boogvelden. Deze woning telde vier verdiepingen en was daarmee ĂŠĂŠn van de hoogste op de Grote Markt.
Links zien we de werf voor de opbouw van de neogotische woning. Paard en kar brengen het bouwmateriaal aan. 11
Het grote marktplein van Diksmuide was in vorige eeuwen de handelsplaats bij uitstek. Als belangrijk centrum voor de lakennijverheid bouwde men rond 1271 vermoedelijk aan de oostzijde van de Markt een lakenhalle, die ook dienst deed als schepenhuis. In 1428 werd ter vervanging van de lakenhalle ten noorden van de Grote Markt een nieuw stadhuis gebouwd, dat door de eeuwen heen tot drie maal toe vervangen werd.
Diksmuide staat al lang bekend als boterstad. De vette polderweiden in de omgeving maakten van de stad het trefpunt voor landbouwers die op maandag hun zuivelwaren te koop aanboden. Aan de westkant van de markt verhandelden kooplui en landbouwers eeuwenlang grote hoeveelheden boter en kaas op de wekelijkse maandagmarkt. De stadsrekening uit 1581-1582 vermeldt dat men 8.936 grote kuipen boter op de markt verkocht. Onder de voorrechten en vrijheden van Diksmuide bestond al lang het recht om op 22 juli (Sint-Magdalena) een Vrije Jaarmarkt te organiseren. Diverse kooplui kwamen van overal om drie dagen lang hun koopwaar aan te bieden. 12
Links van het stadhuis op de hoek met de Torenstraat bouwde men in 1730 het politie- en militiekantoor met een barokke gevel. De bovenverdieping diende tot 1879 als gemeenteraadzaal en daarna als depotruimte voor de archieven van de stad. Na de Eerste Wereldoorlog werd dit gebouw niet heropgebouwd. 13
1875-1880: Het liberale bestuur Dautricourt brak het zestiende-eeuwse stadhuis af. Het nieuwe en veel ruimere stadhuis met bijhorend belfort werd in neogotische stijl gebouwd naar ontwerp van architect Louis Delacenserie (Brugge).
14
Naast de gemeenteraadszittingen en de administratie vond ook het Vredegerecht van Diksmuide een onderkomen in het nieuwe gebouw. 15
Rechts van het stadhuis bouwde men in 1633 het Kot of de stedelijke gevangenis. Na de Eerste Wereldoorlog werd afgezien van de heropbouw van deze gevangenis. 16
Tot 1780 vond de vismarkt plaats aan de huidige Van Pouckestraat (voorheen het Visstraatje). Bemerk links de bijgebouwen van het oude zestiende-eeuwse stadhuis. 17
Bisschop Milo van Terwaan verhief de Sint-Niklaaskerk in juli 1144 tot zelfstandige parochiekerk. Deze kerk was in romaanse stijl, wat zichtbaar bleef in het koor tot aan de Eerste Wereldoorlog. 18
Kort na de eeuwwisseling (rond 1908) werd de bepleisterde gevel van dit CafĂŠ de la Paix vervangen door een uitgesproken neogotische trapgevel.
19
Bij de wederopbouw van de voormalige woning CafĂŠ de la Paix werd ook min of meer teruggegrepen naar deze vooroorlogse vormgeving. 20
‌
BENIEUWD NAAR DE REST VAN HET BOEK? Het is te koop in de plaatselijke boekenwinkel, supermarkt en krantenwinkel. U kunt het boek ook bestellen bij distributeur Agora (053 788700) of via het bestelformulier op www.uitgeverijtempus.be