OORLOGSGESCHIEDENIS
OOSTENDE in de groote oorlog ARCHIEFBEELDEN
ER W IN MA HIE U
OOSTENDE IN DE GROOTE OORLOG
ARCHIEFBEELDEN
OOSTENDE IN DE GROOTE OORLOG
ER WI N MA H I E U
Eerste uitgave 2011 The History Press The Mill, Brimscombe Port, Stroud, Gloucestershire, gl5 2qg Verenigd Koninkrijk www.thehistorypress.co.uk www.uitgeverijtempus.be Š Erwin Mahieu, 2011 erwin.mahieu@skynet.be Alle rechten voorbehouden. Alle rechten op reproductie, vertaling en adaptatie, zelfs gedeeltelijk en onder gelijk welke vorm, zijn voorbehouden voor alle landen. The right of Erwin Mahieu to be identified as the Author of this work has been asserted in accordance with the Copyrights, Designs and Patents Act 1988. All rights reserved. No part of this book may be reprinted or reproduced or utilised in any form or by any electronic, mechanical or other means, now known or hereafter invented, including photocopying and recording, or in any information storage or retrieval system, without the permission in writing from the Publishers. British Library Cataloguing in Publication Data. A catalogue record for this book is available from the British Library. isbn 978 1 84588 655 4 nur 693
Inhoud een
Inleiding
7
De zomer van 1914
9
Oostende bezet
19
drie
Versp채tete Kurg채ste
29
vier
Batterijen van Artillerie Unterabschnitt Ost
37
vijf
Batterijen van Artillerie Unterabschnitt West
47
zes
Van Stad vol Toeristen naar Stad vol Soldaten
67
De Oostendse haven wordt Duitse oorlogshaven
87
Het luchtruim krijgt strategisch belang
93
Zeppelin L.12
97
twee
zeven acht negen tien elf twaalf dertien veertien
Het Kursaal wordt Strandheim
101
Oostende onder vuur
105
De Britse raids van april en mei 1918
113
Oostende na de bevrijding
119
De oorlogsmonumenten en het fronttoerisme
123
Bibliografie en verklarende woordenlijst
128
Inleiding Bijna honderd jaar geleden, op 28 juni 1914, vermoordde een Bosnisch-Servische nationalist de aartshertog van Oostenrijk-Hongarije, Franz Ferdinand, en zijn vrouw Sophie. Deze aanslagen waren de directe aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog, de vonk die de spanningen in Europa deed ontbranden in een alles verwoestende strijd waarbij miljoenen slachtoffers vielen. Aanvankelijk dacht men dat de oorlog slechts enkele maanden zou duren, maar de oorlog bleef doorgaan en groeide snel uit tot een wereldwijd conflict. Al tijdens de oorlog had men het over de Groote Oorlog. Sinds de daaropvolgende grote oorlog werd de strijd die tientallen miljoenen mensen tussen 1914 en 1918 leverden, de Eerste Wereldoorlog genoemd. Wij houden het in dit boek bij de eerste benaming. In verschillende steden en gemeenten bereiden besturen en organisaties groots opgezette herdenkingen voor. De focus zal daarbij zeker vallen op het vastgelopen front in de Westhoek. Maar ook steden en gebieden die niet in die frontlinie lagen kregen vaak rake klappen. Zo werden Leuven en Dendermonde platgebrand en lag Mechelen zwaar onder vuur. De beelden van deze strijd behoren heden nog steeds tot het collectief geheugen. Het Vlaamse kustgebied werd op 15 oktober 1914 door Duitse troepen bezet en vanaf 23 oktober door het Marinekorps Flandern uitgebouwd tot een bijna onneembare vesting. De havens van Brugge, Zeebrugge en Oostende werden ingericht als oorlogshavens waar onderzeeërs en torpedoschepen een onderkomen vonden. Langs de Vlaamse kust werden veertig artilleriebatterijen geïnstalleerd die geallieerde aanvallen moesten afslaan. Met de eerste vliegtuigen kreeg ook het luchtruim militair en strategisch belang; in Oostende werd een Duits militair vliegveld aangelegd. Dit boek brengt de gebeurtenissen in Oostende tussen de zomer van 1914 en de bevrijding in oktober 1918 in beeld aan de hand van meer dan tweehonderd foto’s. We plaatsten het beeldmateriaal in veertien hoofdstukken waarbij iedere foto of beeld met gepaste toelichting werd beschreven of verduidelijkt. Komen de foto’s en het beeldmateriaal van het begin van de oorlog vooral van Franse of Britse persbureaus of uitgevers van zichtkaarten, voor het materiaal van tijdens de Duitse bezetting waren we aangewezen op foto’s van de Duitsers zelf. Met het vallen van de muur kwam beeldmateriaal vrij dat in het Westen nauwelijks gekend was. Het nieuwe fotomateriaal geeft een nog beter beeld van de strijd waarmee onze voorouders geconfronteerd werden. Zijn de Duitse militairen of de militaire gebeurtenissen meestal het onderwerp van de foto’s, toch duiken soms zeldzame afbeeldingen op van de plaatselijke bevolking. De foto’s die door de Duitse soldaten genomen werden in het gebied van het Marinekorps Flandern, werden ontwikkeld en afgedrukt op de Photografische Abteilung van de Marine Bücherei. In deze, door de Duitsers ingerichte boekhandel op de hoek van 7
de Kapellestraat en de Ooststraat, werden ook heel wat fotografische opnames te koop aangeboden. Gelet op de inhoud van heel wat Kriegs-Fotoalbums van marinesoldaten die in het gebied dienden, werden de foto’s ook gretig gekocht! Sommige foto’s waren meer dan louter een Erinnerung, vaak hadden ze een propagandistische inslag. Bijna ontelbaar zijn de foto’s van de vernielingen van Britse monitoren of van bombardementen door vliegtuigen of andere beschietingen. De marinesoldaten stonden dan ook vaak op de foto, tussen het puin, hulpvaardig toe te kijken. De agressie kwam volgens hen van de andere kant van het front of van over zee... Het verspreiden van foto’s van de vernielingen door de geallieerden moest de woede tegen de vijand en de oorlogsinspanning in stand houden. De verhalen van de Groote Oorlog zijn vaak niet meer gekend bij jonge generaties. Met dit boek willen we hiermee een leemte opvullen. We hopen dat dit boek ook bijdraagt tot het besef hoe belangrijk de vrijheid is en wat de tol is geweest van onze voorouders om ons deze vrijheid te schenken! Oorlog kent geen winnaars, alleen verliezers! Maart 2011 Erwin Mahieu
Door de ontwikkeling van de luchtvaart konden de vijandelijke stellingen overgevlogen en gefotografeerd worden. De vijand fotograferen werd op militair en strategisch vlak erg belangrijk, maar ook de eigen krijgsverrichtingen werden op de gevoelige plaat vastgelegd. Het gebied van het Marinekorps Flandern beschikte over een fotografische afdeling waar de militairen hun opnames lieten ontwikkelen en afdrukken. We zien hier twee soldaten aan de slag. Deze fotografische dienst lag op de hoek van de Ooststraat en de Kapellestraat en was een onderdeel van de Marine Bücherei. De pas belichte en nog natte foto’s hangen te drogen aan een rek. Bijna al de foto’s in dit boek vanaf de Duitse bezetting van Oostende, werden ooit aan dit rek opgehangen om te drogen... 8
een
De zomer van 1914
Deze kaart werd op 3 augustus 1914 verstuurd van Oostende naar Brussel. De heer Sampaio, die in het Lloyd Hotel in Oostende verbleef, schreef dat hij toen niet naar Brussel kon reizen door de heersende moeilijkheden‌ Op 4 augustus 1914 valt Duitsland ons land binnen en algauw behoort dit fraaie beeld van Oostende van fotograaf en uitgever Le Bon tot het verleden. 9
Het Belgische leger was niet opgewassen tegen de Duitse oorlogsmachine. Op 7 augustus 1914 valt Luik in Duitse handen (de forten rond Luik zouden nog weerstand bieden tot 16 augustus) en op 19 augustus staan Andenne, Leuven en Aarschot onder Duits bevel. De vluchtelingenstroom die op gang komt zal weldra Oostende overspoelen. De Parijse drukker Lapina illustreert de ellende van de oorlog door deze foto van een vertwijfelde grootmoeder met haar kleindochter op de kade in Oostende. Deze kaart met titel Guerre EuropĂŠenne de 1914 wordt uitgegeven met Frans, Engels en Russisch onderschrift!
De vluchtelingenstroom is enorm en gaat de opvangmogelijkheden in Oostende ver te boven. Op een bepaald moment worden zelfs de badhuisjes geschikt gevonden om als onderkomen te dienen. De cabines stonden op het terrein achter de Koninklijke Gaanderijen. Linksachter zien we het lunapark dat door de Duitsers werd opgeĂŤist als opslagplaats voor onder andere brandstoffen. In december 1914 werd de houten constructie vernield door brand. 10
De vluchtelingenstroom blijft aanhouden en velen proberen aan het oprukkende geweld te ontkomen door naar Engeland te vluchten. In het Zeestation wachten rijen vluchtelingen op inscheping. De bagage die noodgedwongen in het station achterbleef, werd nadien door de Duitse troepen geplunderd.
Reizigers drummen op de kade van het Zeestation om aan boord te geraken van een maalboot. De inschepingen verlopen vaak chaotisch maar men heeft er veel voor over om een plaats aan boord naar het veilige Engeland te bekomen! Vanaf midden augustus tot 14 oktober 1914 zullen zo bijna 50.000 landgenoten ontkomen. 11
Naast de maalboten stonden ook Vlaamse en Franse vissersschepen in voor de evacuatie van vluchtelingen. De Parijse uitgever Ernest Le Deley (E.L.D.) gaf in het begin van de oorlog een kaart uit van de kade van het Schuildok in Oostende. We zien een paar families die net aan boord van een Duinkerkse vissersboot worden genomen, terwijl tientallen gegadigden toekijken.
De exodus van duizenden wanhopige vluchtelingen uit het volgepropte Oostende inspireerde de tekenaar van deze kaart. Een familie heeft zich meester gemaakt van een Oostendse jolle en roeit met alle kracht van de stad weg. Blijkbaar was de drang om te vluchten naar veiliger oorden zo groot dat men zelfs met een open roeibootje de golven probeert te trotseren. 12
Op 27 augustus 1914 ontschepen Britse marinesoldaten in Oostende om in Antwerpen het Belgische leger te versterken. Omdat het neutrale Nederland weigerde om via de Schelde doortocht te verlenen naar Antwerpen om daar te ontschepen, werden de soldaten aan wal gebracht in Oostende.
Britse mariniers in Oostende. Het beeld binnen de witte lijnen werd destijds gepubliceerd in enkele Angelsaksische kranten en tijdschriften. Enige tijd geleden bemachtigden we de volledige nietbijgeknipte foto waardoor we nu de foto exact kunnen situeren. De foto, genomen op 28 augustus 1914, toont de Britse mariniers die net de Kaaistraat inmarcheren en de Sint-Paulusstraat voorbij stappen. Op de achtergrond zien we het Sint-Petrus-en-Paulusplein en de Zuidstraat. Ze marcheren richting Wapenplein voor een troepenschouwing. 13
Een smaldeel van de Britse Royal Naval Air Service (Britse marinevliegdienst) versterkte de Britse mariniers. Het smaldeel bestond uit tien vliegtuigen en een luchtschip. De oefenpiste ten noorden van de Vuurtorenwijk diende als een tijdelijk vliegveld. Het luchtschip de Astra Torres, van Franse makelij, kwam op 29 augustus 1914 in Oostende aan en moest de troepentransportschepen begeleiden en verkenningsvluchten uitvoeren. De aanwezigheid was van zeer korte duur want op 30 augustus 1914 kwam het bevel Oostende te verlaten om naar Groot-Brittannië terug te keren. Deze Britse kaart toont de Astra Torres ter hoogte van de Oosteroever. Op het Klein Strand en op het Westerstaketsel volgt een menigte de bewegingen van het luchtschip.
De aanwezigheid van het Britse smaldeel en de Astra Torres in Oostende ging in Duitsland niet onopgemerkt voorbij en leidde tot de uitgifte van een zichtkaart met sterk propagandistische inslag. De foto, genomen ter hoogte van de vismijn in de richting van de havengeul met rechtsboven de Astra Torres werd in Duitsland als Kriegs Karte verkocht. De kaart kreeg als opschrift: “Originele opname in vijandelijk oorlogsgebied. Het Engelse luchtschip Astra Torres boven Oostende.”. Duitsland probeerde de Duitse inval op België te legitimeren, door de aanwezigheid van Britse strijdkrachten in Oostende te staven… 14
De eerste schermutseling met Duitse troepen in de buurt van Oostende deed zich voor op 25 augustus 1914 in Snaaskerke. Een groep van 143 Uhlanen raakten ter hoogte van de Kalsijdebrug slaags met rijkswachters uit Oostende. De Uhlanen sloegen op de vlucht en lieten enkele gekwetsten achter. De gewonde Duitsers werden voor verzorging naar Oostende overgebracht. Bij de schermutseling lieten vijf rijkswachters het leven. Ze werden op 27 augustus 1914 begraven in de Sint-Petrus-en-Pauluskerk.
Vanaf 1887 stak de Britse sigarettenfabrikant Wills reclamekaarten in hun pakjes sigaretten. In 1895 introduceerden ze themareeksen en werden de kaarten gegeerde verzamelobjecten. Bij het uitbreken van de oorlog was Wills er als de kippen bij om een reeks War Pictures op de markt te brengen. Deze reeks van vijftig chromo’s illustreert de eerste weken van de oorlog en toont de militaire gebeurtenissen op het continent. De chromo’s 27, 28 en 29 werden gewijd aan de Britse militaire aanwezigheid in Oostende eind augustus 1914: Chromo 27 (boven): De erewacht van Belgische rijkswachters en Britse mariniers bij de begrafenis van de slachtoffers gevallen bij de schermutseling in Snaaskerke. Chromo 28 (midden): Net gelande Britse mariniers marcheren naar het Wapenplein voor een troepenschouwing. Chromo 29 (onder): Een sectie Britse mariniers in dekking houdt een toegangsweg naar Oostende onder schot, om verrassingen door Duitse Uhlanen te voorkomen. 15
Vesting Namen, verdedigd door de troepen van de 4de Legerafdeling, valt op 25 augustus 1914. Afgesneden van het veldleger, dat zich terugtrekt op de nationale Vesting Antwerpen, worden de overblijvende soldaten op transport gezet naar Le Havre. Van daaruit vertrekken op 1 en 2 september 1914 de niet-bereden troepen met onder andere de maalboot Princesse Clementine naar Oostende en Zeebrugge. We zien de soldaten aan wal komen, om een paar dagen later per spoor overgebracht te worden naar Antwerpen waar ze de rest van het Belgische leger vervoegen.
De gekwetsten en de zieken die niet konden verzorgd worden in de overvolle Belgische ziekenhuizen werden geĂŤvacueerd naar veiliger oorden. Op de foto, genomen in het Zeestation op de Pakketbotenkaai, wachten enkele slachtoffers op inscheping. Rode Kruisvrijwilligers en verpleegsters begeleiden het ziekentransport. 16
Op 24 september 1914, om 11 uur ‘s avonds, bombardeerde een overvarende Zeppelin Oostende. Het militaire luchtschip Z IX had als doelwitten het Maritiem Station, de de Smet de Naeyerbruggen, de kazerne en de spoorwegverbinding naar Brugge en Torhout. De schade viel mee. In Duitsland maakte dit veel ophef want er werden enkele zichtkaarten uitgegeven met als onderwerp Oostende met in het luchtruim een Zeppelin. We zien hier de havengeul en de Leopold spuikom met erboven een luchtschip in fotomontage.
De Z IX (of LZ25) werd gebouwd in Friedrichhafen en kwam op 13 juli 1914 in dienst. Hij werd vooral gebruikt voor verkenningsvluchten in Noord-Frankrijk. De loopbaan van deze Zeppelin was van korte duur want op 8 oktober 1914 werd ze in Düsseldorf vernield door een Britse bommenwerper. We zien de Oostendse haven met rechtsboven een fotomontage van een Zeppelin die boven de gebouwen aan het Zeewezendok laveert. Links zien we het Maritiem Station als één van de doelwitten van de operatie van 24 september 1914. 17
Om de Vesting Antwerpen te versterken bracht men begin oktober 1914 extra eenheden, uitrusting en voorraden van de Britse 7de Divisie aan wal in Zeebrugge en Oostende. Deze kaart, uitgegeven in Toulouse, toont de net ontscheepte 3rd Cavalry op de kade te Oostende.
De Britse versterkingen kwamen echter te laat! Nog voordat de Britten aansluiting vonden met de strijdkrachten in Antwerpen was de stad al in handen van de Duitsers (Antwerpen viel op 10 oktober 1914). We zien een colonne Britse soldaten en burgers stappen langs de kustbaan richting Frankrijk om te ontkomen aan de opmars van de Duitse troepen. 18
‌
BENIEUWD NAAR DE REST VAN HET BOEK? Het is te koop in de plaatselijke boekenwinkel, supermarkt en krantenwinkel. U kunt het boek ook bestellen bij distributeur Agora (053 788700) of via het bestelformulier op www.uitgeverijtempus.be