Emscher Park: de succesvolle herontwikkeling van een voormalig industriegebied.
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
“Met name in West-Europa en Noord-Amerika bieden oude fabrieksterreinen in een grootschalige omgeving zich nog aan als ruimte voor een park. Het ontwerpen van een dergelijk park is in de laatste jaren uitgegroeid tot een bijzondere ontwerpopgave.” (Susanne Piët en Evert Verhagen, 1998) Emscher Park in het Ruhrgebied in de Duitse deelstaat Nordrhein-Westfalen groeide de laatste jaren uit tot hét voorbeeld bij uitstek met betrekking tot de herontwikkeling van voormalige industriegebieden, een problematiek die wereldwijd leeft. Brownfieldsites bezorgen stadsbesturen kopzorgen en er is geen kant-en-klare oplossing voorhanden. Hoewel elke situatie uniek is kunnen we toch heel wat leren van de aanpak die de IBA Emscher Park heeft gehanteerd. IBA Emscher Park betekende een breuk met voorgaande IBA's en met de traditie van New Towns. Het gaat hier niet om het tentoonstellen van allerlei state-of-the-art nieuwigheden of het plannen van een volledig nieuwe stad maar om de reconversie van een in onbruik geraakt industriegebied. Deze aanpak past niet binnen het modernistische idee over stadsplanning. De kiemen van deze paradigma-shift vinden we bij Team X. Deze groep architecten ontstond als reactie op het modernisme. “They came together in the first place, certainly because of mutual realization of the inadequacies of the processes of architectural thought which they had inherited from the modern movement as a whole, but more important, each sensed that the other had already found same way towards a new beginning.” (Allison Smithson, 1974) Team X verzet zich tegen het idee van de almachtige architect of stadsplanner met zijn heilige masterplan en pleit voor een meer humane aanpak. “No abstract Master Plan stands between him and what he has to do, only the 'human facts' and the logistics of the situation. To accept such responsibility where none is trying to direct others to perform acts which his control techniques cannot encompass. requires the invention of a working‐together‐technique where each pays attention to the other and to the whole insofar as he is able. Team 10 is of the opinion that only in such a way may meaningful groupings of buildings come into being, where each building is a live thing and a natural extension of the others. Together they will make places where a man can realize what he wishes to be.” (Allison Smithson, 1974)
Afbeelding 1: Team X
Aan de hand van de theorie van Evert Verhagen, projectmanager van de Westersgasfabriek - een gelijkaardig project - in Amsterdam, wordt getracht lessen te trekken uit de aanpak van de IBA Emscher Park. Gedurende de loop van het Westergasfabriekproject en in latere projecten heeft Evert Verhagen voldoende ervaring vergaard om drie belangrijke aspecten te formuleren wanneer het gaat om de herontwikkeling van een voormalig industriegebied. Een eerste belangrijk aspect is het historisch DNA van een plek en het behoud ervan. Een tweede wijst op de taak van beleid in het herontwikkelingsverhaal en een derde bekijkt de schaal waarop wordt gewerkt en hoe die de te hanteren aanpak bepaalt. Aan de hand van deze drie aspecten zal Emscher Park worden geanalyseerd en zal een inzicht worden verschaft in de gehanteerde werkwijze.
Afbeelding 2: Ruhrgebied ‘50-’60
Industrieel verleden Het Ruhrgebied is getekend door een 150 jaar lange industriegeschiedenis. Decennialang was het één van de grootste industriegebieden van Europa. Steenkoolmijnen en staalindustrie – en aanverwante industrietakken – domineerden de regio.
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
2
De bossen rond Duisburg, Essen en Witten herbergden reeds in de vroege geschiedenis talloze kleine oppervlakkige mijnen maar de grote mijndoorbraak kwam er pas rond 1830. Dankzij stoommachines met een verhoogd vermogen kon de mijnbouw meer in de diepte gaan en werden moeilijk bereikbare lagen steenkool toegankelijk. De plaatselijke, vette steenkool was zeer geschikt om tot cokes te verwerken wat de ijzerwinning – tot dan afhankelijk van moeilijk verkrijgbaar en duur hout – stimuleerde. Het Ruhrgebied werd zo ook voor de staalindustrie aantrekkelijk. Industriepioniers vestigden zich in de regio en bouwden grote imperia op. De opkomende spoorwegen speelden een belangrijke rol, zowel als transportmiddel als als grote klant voor ijzer en staal. De groeiende steenkoolmijnen en staalindustrie trokken andere industrietakken zoals chemische bedrijven, machinefabrieken, ed. aan. De economische groei veroorzaakte ook een sterke bevolkingsgroei voor het Ruhrgebied. Tussen 1895 en 1913 verdubbelde de bevolking, van 1,5 miljoen naar 3,3 miljoen inwoners. Deze sterke en snelle bevolkingsgroei leidde tot een chaotisch stadsbeeld. Van regionale ruimtelijke planning was toen nog geen sprake. In 1920 werd het Siedlungsverband Ruhrkolenbezirk opgericht. Het SVR was bevoegd voor regionale planning en ontwikkelde een regioplan waarin meer groen en ruimte voor ontspanning primeerden. Het regioplan werd echter nooit uitgevoerd. Het Ruhrgebied verzorgde, met zijn steenkoolmijnen en staalindustrie, in beide wereldoorlogen de bewapening van de Duitse militaire machine. Dit zorgde ervoor dat de dominante positie van deze zware industrie in het gebied geconsolideerd werd, nieuwe technologieën kregen geen kans. Het bracht ook regelmatig vernieling teweeg. In 1957-58 woedde de eerste kolencrisis. Buitenlandse kolen en aardolie werden – uit schrik voor een tekort aan energie – goedkoper waardoor de vraag naar kolen uit het Ruhrgebied daalde. Mijnen werden gedwongen te sluiten en talloze mijnwerkers verloren hun baan. In 1974 volgde de staalcrisis. Een wereldwijde daling van de staalvraag – ten gevolge van de oliecrisis - bracht een groot verlies van banen in de staalindustrie teweeg. Slechts een deel van de werkloze arbeiders kon opgevangen worden in de dienstensector. Met de sluiting van Schachtanlage XII in Zollverein in 1986 komt de monopool van steenkool en staal aan de Ruhr en de Emscher officieel ten val.
Afbeelding 3: Ruhrgebied ‘70
IBA Emscher Park
Afbeelding 4: IBA Emscher Park
Internationale Bauausstellung "IBA’s vertegenwoordigen een bijzondere planningscultuur in Duitsland. Ze zijn de meest innovatieve en invloedrijke instrumenten voor stadsontwikkeling in de afgelopen honderd jaar. IBA’s staan voor een gigantische stap in de ontwikkeling van een gebied, ze betekenen: innovatie, een aanpak die van reguliere planning afwijkt en een enorme creatieve, organisatorische en inhoudelijke krachttoer." (Daldrup, 2010)
In 1989 gaat de IBA (Internationale Bauausstellung) Emscher Park van start. IBA's zijn internationale architectuurtentoonstellingen. Binnen Duitsland worden ze gehanteerd als een tool voor nieuwe stedelijke concepten en architectuur. Tijdens een IBA worden nieuwe sociale, culturele en ecologische ideeën voorgesteld. De eerste IBA vond in 1901 plaats in Darmstadt, een stad in de Duitse deelstaat Hessen, en stelde stadsplannen, appartementsgebouwen, tentoonstellingsruimten en interieurs met dagdagelijkse objecten voor. Het was een samenwerking tussen architecten, schilders en beeldhouwers die de dagelijkse omgeving een nieuwe gestalte wouden geven door kunst, het dagelijks leven, stad en natuur met elkaar te verzoenen. Volgen daarna: Internationale Baufachausstellung Leipzig (1913), IBA Stuttgart (1927), IBA Hannover (1951), Interbau Berlin (1957), IBA Berlin (1977-1987), IBA Emscher Park (1989-1999), IBA Fürst-Pückler-Land (2000-2010), IBA Stadtumbau Sachsen-Anhalt (2003-2010), IBA Hamburg (2006-2013), IBA Basel 2020 (2010-2020), IBA Heideberg (2012-2022), IBA Thüringen en IBA Parkstad (NL).
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
3
Afbeelding 5: IBA Berlin 1977-1987
Een keerpunt voor de internationale architectuurtentoonstellingen is IBA Berlijn (1977-1987). Deze IBA stond niet in het teken van nieuwigheden maar had twee werkpistes voor ogen voor het heropbouwen van het verwoestte Berlijn: kritische reconstructie (critical reconstruction) maar ook zorgzame stedelijke herontwikkeling (gentle urban redevelopment). De kritische reconstructie heeft betrekking tot nieuwe ontwikkelingen. Tussen 1979 en 1987 werden in het naoorlogse verdeelde Berlijn talrijke nieuwe bouwprojecten opgezet aan de hand van wedstrijden met internationale architecten. “Its program concentrated on a critical reconstruction of the city so that the city was reactivated as a mere concern of architecture and building art.” (M:AI)
De zorgzame stedelijke herontwikkeling focust zich op bestaande, vernielde stadsdelen. Na massaal protest tegen afbraak van woningen en het prangende woningtekort werd de wedstrijd 'Strategies for Kreuzberg' georganiseerd. Naast het protest werden vele leegstaande huizen ook illegaal bewoond. Dit was een startpunt voor de IBA. “Their foremost aims were the conservation, stabilization, and development of existing social and functional urban structures as well as the implantation of processes like self-help and modernisation by the tenant.” (M:AI) IBA Berlijn was, dankzij zijn unieke omstandigheden, een voorbode voor de verschuiving van het tabula rasa principe naar het nadenken over behoud en reconversie.
Afbeelding 6: IBA Darmstadt
“IBA Emscher Park is geen tentoonstelling in de strikte zin van het woord maar een programma voor de toekomst van NordrheinWestfalen. Het wil impulsen geven aan de hand van nieuwe ideeën en projecten. Het doel: meer levens- en woonkwaliteit en architecturale, stedenbouwkundige, sociale en ecologische maatregelen als basis voor de economische verandering van een voormalig industriegebied.” (IBA) IBA Emscher Park was een nieuw administratief initiatief, voor 10 jaar in het leven geroepen, bestaande uit verschillende collaboratieve vennootschappen met diverse agentschappen en de betrokken steden en gemeenten. Seminaries en internationale wedstrijden werden georganiseerd met als doel innovatieve ideeën te verzamelen. De IBA omvatte 120 projecten in 17 verschillende steden en gemeenten tussen Duisburg en Bergkamen. Er werd zo'n 300 km2 aan groenvoorzieningen geïmplementeerd en 350 km aan riolering werd getransformeerd van een open naar een afgesloten systeem. Naast deze infrastructuurwerken werden ook 17 nieuwe technologiecentra en 3000 nieuwe woningen gebouwd en werden 3000 bestaande woningen gerestaureerd. De aanpak binnen de IBA steunde op drie pijlers: ecologie als centrale focus en integrerend concept voor een regionaal ontwikkelingsinitiatief, hergebruik van industriële gebouwen en de mentaliteitswijziging die deze bij buurtbewoners teweegbrengt en kunst in het landschap om een nieuw beleid toonbaar te maken.
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
4
Afbeelding 7: Duisburg Nord
Afbeelding 8: Renaturierung Emscher
Afbeelding 9: mijnterril iRheinelbe n Gelsenkirchen
Hergebruik IBA Emscher Park daagt buurtbewoners uit om, in plaats van het verleden in vraag te stellen, na te denken over hoe waardevolle kwaliteiten van het Ruhrgebied een nieuwe economie kunnen genereren in de regio. Men wil de buurtbewoners duidelijk maken dat de ecologische 'vernieling' in functie van geografische, politieke en economische krachten gebeurde. De ontoegankelijke, hinderlijke industriële sites worden toegankelijk gemaakt en krijgen een recreatieve of culturele functie. Ecologie De Emscher rivier is 170 km lang en stroomt langsheen 17 gemeenten. Het stroomgebied van de Emscher bedraagt zo'n 800 km2 waarvan 460 km2 landschap. Het reinigen van de rivier is het hoofddoel binnen de ecologische pijler, daaraan wordt het ontwikkelen en integreren van bestaande open ruimtes in een regionaal parksysteem gekoppeld. Dankzij de gestage introductie van een rioleringsstelsel kon de Emscher gerenaturaliseerd worden. Concreet betekent dit het weghalen van de betonnen kanalen, het opnieuw verbreden en opnieuw laten meanderen van de rivier. Ook de natuurlijke vegetatie wordt hersteld. Daarnaast worden verlaten industriële sites, hun verbindende transportsysteem en oude mijnterrils opgenomen in een nieuw regionaal parksysteem. Thematische wandel- en fietsroutes zowel voor toeristen als buurtbewoners, die vroeger van de industriesites werden uitgesloten, doorkruisen het park. Het ecologische aspect wordt geïntegreerd met de economische en residentiële ontwikkeling. Kunst De kunst die we in het Emscher Park vinden werd geselecteerd aan de hand van verschillende internationale wedstrijden. Dit gedeelte van het project stootte op protest van de buurtbewoners. 'Kunnen we het geld, dat we nu inzetten voor kunst niet beter gebruiken voor huisvesting en andere sociale noden?' klonk het. Het aanbrengen van kunst doorheen het park wil de vooruitziendheid van het initiatief toonbaar maken en een systeem van nieuwe landmarks creëren. Er worden twee verschillende soorten kunst geïntegreerd in het Emscher Park. Enerzijds worden kunstwerken op de top van mijnterrils geplaatst. Zij fungeren als nieuwe referentiepunten in het landschap. Anderzijds worden kleinere sculpturen in de parken recreatiegebieden geplaatst. Zij hebben als functie de mensen in het park- of recreatiegebied lokken. Een gebied dat voor hen vroeger off-limits was. De kleine sculpturen worden vaak gemaakt van industriële artefacten gevonden op de site.
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
5
Afbeelding 10: Duisburg Nord
Historisch DNA “Bij herontwikkeling van voormalige industriegebieden heerste tot voor enkele jaren de sloop-nieuwbouwgedachte nog volop. … Geleidelijk aan verschuift de aanpak echter naar herontwikkeling met behoud van de waardevolle elementen en aandacht voor herbestemming van gebouwen en terreinen voor sociaal-economische functies.” (Susanne Piët en Evert Verhagen, 1998) Deze aanpak van herontwikkeling met behoud van waardevolle elementen vinden we zeker ook terug in de werkwijze toegepast tijdens IBA Emscher Park. De gebouwen van het industriële verleden van het Ruhrgebied krijgen een nieuwe bestemming en worden zo geconserveerd. Die nieuwe bestemming wordt gezocht in de wereld van recreatie en cultuur. “De cultuur van de nieuwe tijd in de gebouwen van de voorbije tijd.” (Susanne Piët en Evert Verhagen, 1998) Emscher Park barst van de voorbeelden van oude industriële sites die heropgewaardeerd worden aan de hand van herbestemming van gebouwen en omliggende ruimten.
Afbeelding 11: Gasometer
Afbeelding 12: Zollverein Colliery
Zo is er de Gasometer in Oberhausen, een in onbruik geraakte gasmeter - gebouwd eind jaren '20 - die nu dienst doet als ruimte voor exposities, theater en muziek. Onder andere Christo had er ooit installaties. Tussen 1993 en 1994 werd de gasmeter omgebouwd: de gasdrukschijf werd vastgepind zodat een vrije hoogte van 4,5 meter werd bekomen, twee stalen trappen werden geïnstalleerd die leiden naar een verhoogd podium en een deel van de structuur werd een tribune. De 'kathedraal van de industrie' is nu een landmark voor de stad Oberhausen en een herkenningspunt in de hele regio. De Gasometer maakt deel uit van de Route of Industrial Culture - een thematische toeristische route doorheen het Ruhrgebied - en de European Route of Industrial Heritage - een route die zo'n zestigtal mijlpalen van het industriële verleden van Groot-Brittanië, Nederland, Frankrijk, Luxemburg en Duitsland verbindt.
Ook de Zollverein Colliery is een succesverhaal wat betreft behoud van industrieel erfgoed. In 1986 moet de koolmijn in Zollverein noodgedwongen het werk neerleggen, in 1993 volgt ook de cokesfabriek. De ooit 'Forbidden City' werkte als een magneet voor creatievelingen die in de oude hallen en gebouwen potenties zagen voor hun activiteiten. Ook nu nog worden er allerlei culturele activiteiten ondergebracht in de oude koolmijn en cokesfabriek: een museum, een expositieruimte - beiden gerelateerd aan de geschiedenis van de site - een buurtcentrum, een restaurant, een door zonne-energie aangedreven reuzenrad,... In 2001 werden verschillende relicten van de site zelfs opgenomen op de UNESCO werelderfgoedlijst.
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
6
Afbeelding 13: Duisburg Nord
Het befaamde Landschaftspark Duisburg Nord kan uiteraard niet ontbreken in het lijstje van successen binnen de IBA Emscher Park. Ook Duisburg Nord was ooit een bloeiende industriële site Duisburg Meiderich Ironworks was er actief. Na de crisis verloor ook deze industriële site zijn functie. Bij de transformatie van Duisburg Nord lag de focus eerder op recreatie. In 1994 opent het innoverende landschapspark zijn deuren voor het grote publiek. Gedurende verschillende jaren werd de site langzaamaan verder getransformeerd tot een recreatieoord: ze hebben er onder andere een klimmuur, een glijbaan, veelkleurige nachtverlichting - een verwijzing naar het verleden, een duiktank.,...
De industriële relicten van het Ruhrgebied werden tijdens IBA Emscher Park niet enkel bewaard omdat herontwikkeling duurzamer is dan sloop en nieuwbouw maar ook omdat ze sterke en karakteristieke beelden opleveren en een nieuwe natuurervaring teweegbrengen. “In Duitsland, waar men het verleden liefst diep in de kelder opbergt, zijn de ruïnes van de failliete staal- en kolenindustrie tot uitgangspunt van het parkontwerp verheven. De afschrikwekkende wereld van vuil en lawaai bleek zich alras na de sluiting van fabrieken te manifesteren als een voedingsbodem voor spontane vegetaties. In de chaotische en vervuilde situaties van braakliggende industrieterreinen wordt de oerkracht van de natuur des te sterker zichtbaar. Tegenover de zware staalconstructies en de dikke betonmuren lijkt de beplanting tegelijk onverslaanbaar en zacht. Deze vervreemding is als sterk richtbeeld opgepakt door de ontwerper Peter Latz. In het park Duisburg Nord heeft hij, zeer passend, door gebruik te maken van oude bruggen en trappen een uitgekiende mogelijkheid geschapen om het park in drie dimensies te ervaren.” (Lodewijk Baljon, 1998) Beleid "Een IBA is een tijdelijke organisatie die als voornaamste taak heeft: het IBA curatorium. Bij voorgaande IBA’s is een parallelle, bestuurlijke entiteit gecreëerd waarbij deelnemende bestuurs- en planningsorganen, bijvoorbeeld gemeentebesturen of planologische diensten, zich verbinden aan IBA doelstellingen. De IBA organisatie heeft een IBA-mandaat voor haar projecten, waarbij kortere lijnen mogelijk zijn in de projectorganisatie en waarbij het experiment niet geschuwd wordt. Een IBA implementeert daarmee een vorm van gedeeld leiderschap. Aan het hoofd van een IBA organisatie staat vaak een aansprekend boegbeeld, met een wetenschappelijke statuur en vaak ook met bestuurlijke ervaring. Het gewicht van de IBA, wordt vooral gebruikt om innovatieve en risicovolle projecten mogelijk te maken, om met name bij het middenmanagement dat procedurele beren op de weg ziet of opwerpt ruimte te creëren." (Reicher, Uttke, 2011)
IBA Emscher Park ging op een gedecentraliseerde en eerder top down manier te werk. Met gedecentraliseerd wordt bedoeld dat vanuit een gelaagde visie contextafhankelijke, custom made, aparte projecten worden uitgezet, een aanpak die onoverkomelijk was gezien de omvang van het project. Met top down wordt bedoeld dat het project vanuit een centrale visie en initiatief werd ontworpen. "De IBA-Emscher Park organisatie kreeg een meer aanjagende en beoordelende rol, in plaats van een planvormende zoals bij de vorige IBA’s het geval was. De initiatieven werden middels open prijsvragen opgehaald. Bewoners werden betrokken, hoewel veel projecten vooral een activerende en stimulerende inzet hadden." (Jasper, 2011) Ook in tegenstelling tot bij zijn voorgangers ging het bij IBA Emscher Park eerder om een proces-georiënteerd tentoonstellingsidee in plaats van hét ultieme concept. Afbeelding 14: evolutietraject IBA
Economische verandering binnen het Ruhrgebied en zodoende meer levens- en woonkwaliteit voor zijn bewoners creëren vormde het uitgangspunt voor de IBA Emscher Park. Om dit doel te bereiken waren architecturale, stedenbouwkundige, sociale en ecologische maatregelen nodig.
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
7
Afbeelding 15: Wissenschaftspark Rheinelbe
Architecturale en stedenbouwkundige maatregelen Niet enkel de industriële architectuur werd tijdens de IBA met het nodige respect behandeld, ook in bestaande tuinsteden en arbeiderswijken werd de woon- en leefkwaliteit opgekrikt. Bewonersparticipatie was essentieel in dit proces. Zo'n 3000tal woningen hebben een grondige renovatie ondergaan. Naast de renovatie van een groot aantal woningen werden ook zo'n 3000 nieuwe woningen gerealiseerd, elk van hen met de grootste aandacht voor ecologische, sociale, stedelijke en esthetische aspecten. 75% van de gerealiseerde woningen kwamen er dankzij financiering van de overheid.
Sociale maatregelen De IBA Emscher Park heeft zijn resultaten mede te danken aan de inwoners van het Ruhrgebied. De bewonersparticipatie gedurende het proces was erg groot. Bewoners bouwden mee aan de nieuwe wijken, bedachten ideeën voor oude en verlaten gebouwen en werkten actief mee aan de ontwerpen voor de recreatiegebieden, dit allemaal met het grootste respect voor de rijke geschiedenis van het Ruhrgebied. De meest overtuigende en innoverende ideeën verkregen financiële steun van de deelstaat Nordrhein-Westfalen. Dankzij deze initiatieven werd werkgelegenheid gecreëerd en ontstond de mogelijkheid tot educatie wat jonge langdurig werklozen een kans gaf op de arbeidsmarkt. Ecologische maatregelen De grootste ecologische maatregel die tijdens de IBA Emscher Park werd getroffen was het hervormen van het Emschersysteem. Voor het beheer van het Emschersysteem werd de coöperatieve Emscher Lippe opgericht. Naast het reinigen en renaturaliseren van de rivier en zijn zijstromen werden twee nieuwe efficiënte zuiveringsinstallaties geplaatst.
Afbeelding 16: Situering IBA Emscher Park
Regionale schaal "Urban governance bestaat uit een brede constellatie van sociale, politieke en economische krachten, die het proces van stedelijke ontwikkeling in West-Europa vormgeven. Binnen urban governance-netwerken, wordt de distributie van ruimtelijke ontwikkelingen en processen bepaald. Het functioneren van urban governance valt samen, met een gelaagde herschaling van de operationele sturing van overheden in ruimtelijke processen, als gevolg van een competitief klimaat tussen steden en stedelijke regio’s. Ruimtelijke planningsprocessen spelen zich daardoor meer en meer af op regionale, interstedelijke en stedelijke schaal en zijn het gevolg van een gedifferentieerd en meer gefragmenteerd ruimtelijk planningsbeleid. De gevolgen van deze herschaling, is het ontstaan van nieuwe zones van marginalisering, van gebieden die de transitie van een industriële economie naar een diensteneconomie niet konden bijbenen." (Brenner, 2004)
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
8
Uniek aan de IBA Emscher Park in zijn tijd was dat het project een hele regio omvatte. De IBA als een regionaal ontwikkelingsinstrument, niet louter een stedelijke tentoonstelling. "Door de samenwerkingsverbanden in de IBA is een Ruhrgemeenschap ontstaan waarbij wederzijdse interesses en belangen in evenwicht zijn gebracht. Ook heeft het een aantal regionale initiatieven opgeleverd zoals: Arbeitskreis Ruhr 2010, Ruhr 2030 of Fluss-Stadt-Landt en Kultur der Arbeitersiedlungen. Hierbij is een regionaal samenwerkingsklimaat ontstaan in tegenstelling tot de intergemeentelijk competitieve cultuur van daarvoor." (Schulze-Boïng, 2011) Reeds in 1920 werd een vereniging (SVR) opgericht die instond voor regionale planning binnen het Ruhrgebied. In 1966 werd pas het eerste gebiedsontwikkelingsplan voorgesteld. Vanaf 1979 verloor het SVR alle verantwoordelijkheid op planningsgebied en pas in 2004, met de oprichting van het Regionalverband Ruhr (RVR), kreeg een regionaal orgaan opnieuw de opdracht masterplannen voor het Ruhrgebied op te stellen. Voorheen was dit de bevoegdheid van drie verschillende regionale overheden wat tot een driedeling in de planning van het Ruhrgebied leidde.
Afbeelding 17: Zollverein Colliery
Metropole Ruhr Na afloop van de IBA Emscher Park werd het management van het Ruhrgebied overgenomen door Project Ruhr en later door het Regionalverband Ruhr, een associatie van 11 onafhankelijke steden en 4 districten. Het RVR ziet toe op de leefkwaliteit binnen het Ruhrgebied, onder andere door het behoud van groene en open ruimte voor recreatie en cultuur. Wettelijk staat het RVR in voor regionale ontwikkeling op vlak van economie en toerisme.
Conclusie "The project has achieved lasting improvements in the living and working environment of the involved towns by upgrading the ecological and aesthetic quality of their nearby countryside. Furthermore, by reusing and preserving the impressive relics of the industrial era, the Ruhr region has been able to keep its unique identity and has branded itself as an ancient monument of industrial society." (Danish Architecture Centre, 2014) Wanneer we teruggrijpen naar de drie aspecten die Evert Verhagen vooropstelt zien we dat deze tijdens de IBA Emscher Park met grote zorgvuldigheid werden behandeld. Dit is ook grotendeels te danken aan de sterke bewonersparticipatie die tijdens de IBA heeft plaatsgevonden. Het waren bijvoorbeeld de bewoners die ijverden voor het behoud van het industriële erfgoed en er grote potentie in zagen om de eens negatieve betekenis van de steenkoolmijnen en staalindustrie om te zetten in een plek die een positieve, recreatieve en culturele betekenis krijgt voor zijn omgeving. Het behoud van het historische DNA van het Ruhrgebied is de reden van zijn succes. Wie had ooit gedacht dat oude industrieterreinen toeristische trekpleisters zouden kunnen worden? Op vlak van beleid moeten we kritisch tegenover de werkwijze van IBA Emscher Park kunnen staan. De gedecentraliseerde en top down benadering lijkt hier de beste oplossing maar kan zeker niet overal toegepast worden. Kleinschaligere projecten vragen misschien een eerder gecentraliseerde of bottom-up aanpak. Veel hangt af van de schaal van het te herontwikkelen gebied. De deelprojecten van de IBA Emscher Park kunnen in die zin wel een voorbeeld vormen voor vergelijkbare kleinschaligere projecten. IBA Emscher Park heeft zijn succes zeker en vast te danken aan de specifieke aanpak die gehanteerd werd. Een tabula rasa benadering had wellicht geen zo'n succesvol park én een nieuwe, sterke economie teweeggebracht. In die zin staat IBA Emscher Park in schril contrast met het modernisme en zijn New Towns. Hoewel New Towns de ideale oplossing voor het prangende woningtekort vormden bleken ze achteraf zowel op sociaal, economisch als architecturaal vlak te falen.
Afbeelding 18: Big Air Package - Christo
Afbeelding 19: The Wall - Christo
“All the investments in the park, in the water system, in restoring industrial heritage, in creating new connections, is done to create the right circumstances for a new economy to emerge. And although this is always difficult and doesn’t work for everybody, the results are impressive.” (Evert Verhagen, n.d.) Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
9
Bronnenlijst: - Brown, B. J. (2001) Reconstructing the Ruhrgebiet. Landscape Architecture, 4, 66. - Verhagen, E. (n.d.) Creative Cities: is your city attractive enough? Geraadpleegd op 4 januari, 2015, op http://creativecities.nl - De Regionale Route Ruhr-gebied. (n.d.) Geraadpleegd op 30 december, 2014, op http://www.erih.net/nl/regionale-routes/duitsland/ ruhrgebied/ruhrgebied-detail.html - Gasometer Oberhausen. (n.d.) Geraadpleegd op 4 januari, 2015, op http://www.gasometer.de - IBA Emscher Park. (n.d.) Geraadpleegd op 29 november, 2014, op http://www.iba-emscherpark.de – International Building Exhibition Berlin 1987. The repair and reconstruction of the the city. (n.d.) Geraadpleegd op 20 jauari, 2015, op http://www.mai-nrw.de/IBA-1987.57.0.html?&L=1 - Letteboer, A. (2012) Internationale Bauausstellung: context, project, innovatie. - Landschafstpark Duisburg Nord. (n.d.) Geraadpleegd op 4 januari, 2015, op http://www.landschaftspark.de - Labelle, J. M. (2001) Crossing boundaries in the mind to see old ideas in a new light: Emscher Park, Germany — expanding the definition of a “park”. - Piët, S. Verhagen E. (1998). Een park voor de 21ste eeuw: vijf visies voor de Westergasfabriek. Bussum, Nederland: Uitgeverij THOTH. – Smithson, A. (1974) The aim of team X, in Team 10 Primer, MIT Press - Sustainable Cities. (2014) Emscher Park: From dereliction to scenic landscapes. Geraadpleegd op 29 november, 2014, op http:// www.dac.dk/en/dac-cities/sustainable-cities/all-cases/green-city/emscher-park-from-dereliction-to-scenic-landscapes/ - Stiftung Zollverein. (n.d.) Geraadpleegd op 4 januari, 2015, op http://www.zollverein.de
Tessa Van Gucht - 2MaSRP - msbg31 Geschiedenis van de Stedenbouw - ‘14-’15 - Karel Wuytack
10