De hersenen afstemmen Nieuw onderzoek in de neurowetenschappen wijst erop dat chiropraxie veel meer kan doen dan het behandelen van nek- en rugpijn. Celeste McGovern onderzoekt de groeiende hoeveelheid bewijs dat manipulatie van de ruggengraat ook goed is voor uw hersenen.
Dit artikel is speciaal geselecteerd voor patiënten van Praktijk Chiropractie Stegeman. Meer lezen? Met de kortingscode stegeman krijgt u ruim 25% korting op een jaarabonnement op Medisch Dossier. U ontvangt tien magazines voor slechts € 49,- (ipv € 68,25). Gebruik kortingscode stegeman op www.medischdossier.org en profiteer!
MEDISCH DOSSIER | SEPTEMBER 2017
telt u zich eens voor: een bijeenkomst waar lezingen over de nieuwste inzichten op het gebied van natuurlijke gezondheid worden gegeven, met een open en enthousiaste sfeer en lekker veel live rock-’n-roll-muziek. Ziedaar het California Jam-festival dat in januari in Costa Mesa (VS) heeft plaatsgevonden. Dit festival, aangekondigd als ‘het grootste evenement voor gezondheid, welzijn en chiropraxie ter wereld’, is een jaarlijkse bijeenkomst van duizenden uitdrukkelijk alternatieve therapeuten. Er worden demonstraties gegeven en in het auditorium zijn er twee dagen lang continu presentaties van belangrijke sprekers. Een van de grootste publiekstrekkers op het California Jam-festival was dit jaar een relatief onbekende spreker: neurofysioloog en chiropractor Heidi Haavik. Zij is een pionier in een heel nieuw onderzoeksveld, dat bestudeert wat er met iemands hersenen gebeurt wanneer een chiropractor de ruggengraat corrigeert. Haavik is afgestudeerd aan het College voor Chiropraxie in Nieuw-Zeeland, heeft daarna neurowetenschappen gestudeerd en doet tegenwoordig wetenschappelijk onderzoek. Zij betoogt enthousiast: ‘Chiropraxie kan zoveel meer dan het behandelen van rug-, nek- en hoofdpijn.’ Tot nu toe is er altijd een grote kloof geweest tussen de beschikbare onderzoeksresultaten en de praktijk. Uit enkele onderzoeken is gebleken dat chiropraxie maar matig werkt – hoewel nog altijd substantieel beter dan geneesmiddelen – bij het in de kiem smoren van nek- en rugpijn,1 dat het kan helpen bij migraine2 en zelfs op raadselachtige wijze hoge bloeddruk kan verlagen.3 Deze aandoeningen worden al veertig jaar in verband gebracht met slecht werkende nekgewrichten. De onderzoeksresultaten zijn wel voldoende hard om chiropraxie al meer dan een eeuw te ondersteunen
De vele gezichten van de chiropraxie In het denken over chiropraxie zijn er twee scholen: de ‘mechanici’, die ervoor pleiten om chiropraxie in de reguliere geneeskunde op te nemen als standaardbehandeling voor rug- en nekpijn; en de ‘vitalisten’, die denken dat de behandeling veel verder reikt en kan helpen bij vermoeidheid, gewrichtspijn, migraine, allergie, astma, bedplassen en zelfs onvruchtbaarheid. De laatste filosofie verschilt radicaal van het huidige medische model. ‘Het lichaam heeft een aangeboren vermogen om te gene-
als de populairste alternatieve behandeling; alleen al in Nederland bezochten 170.000 mensen in de periode 2010-2012 de chiropractor.4 ‘Het onderzoek van Haavik kan uiteindelijk de wetenschappelijke verklaring leveren voor de verbazingwekkende resultaten die chiropractors in de klinische praktijk bereiken,’ zegt Ross McDonald, praktiserend chiropractor en voorzitter van de Schotse vereniging voor chiropraxie. De neurowetenschappelijke onderzoeken kijken naar de onderliggende werking van deze resultaten: hoe de ruggengraat en het centrale zenuwstelsel (CZS) met elkaar verbonden zijn en met elkaar ‘praten’, en hoe een slecht werkende ruggengraat onze gezondheid en ons welzijn kan aantasten. Een van de onderzoeken van Haavik is dit jaar gepubliceerd in het tijdschrift Brain Sciences.5 In dit onderzoek keek ze naar het effect van chiropraxie bij 28 patiënten met ‘subklinische’ pijn – mensen die met tussenpozen rug- of nekpijn hadden of stijfheid, waarvoor ze nooit behandeld waren – maar die op de dag van het onderzoek pijn hadden. Bij het lichamelijk onderzoek hadden alle patiënten gevoelige plekken en bewegingsbeperking in hun ruggengraat. Vergeleken met ‘schijnbehandeling’ veroorzaakte chiropraxie van de ruggengraat bij deze mensen een duidelijk hogere hersenactiviteit, of ‘prikkelbaarheid van de hersenschors’ (dit heeft te maken met elektrische signalen in de zenuwen, die ontstaan wanneer de hersenen of spieren van de romp en ledematen gestimuleerd worden). Dit werd gemeten met TMS (transcraniale magnetische stimulatie), een techniek die gebruikmaakt van magnetische velden om zenuwcellen in de hersenen te stimuleren, en van de kracht van arm- en beenspieren. Het is bewezen dat de spierkracht na manipulatie van de ruggengraat toeneemt als gevolg van hersenactiviteit, en niet door veranderingen in de ruggengraat zelf. Dit biedt grote mogelijkheden voor bijvoorbeeld
zen, zolang er geen storingen zijn,’ zegt Gilles LaMarche, vice-voorzitter van beroepsrelaties bij de Life-universiteit in het Amerikaanse Atlanta, de grootste chiropraxie-opleiding ter wereld. ‘Het ontwikkelt, onderhoudt en geneest zichzelf.’ In deze vitalistische kijk op chiropraxie is zelfs de beste chiropractor alleen maar iemand die – stel dat u een infectie of een schaafwond op uw knie krijgt – uw lichaam bijstaat in het spontaan en spectaculair zorgen voor zijn eigen genezing. De taak van een chiropractor is, volgens vitalisten, het verwijderen van alle storingen in het lichaam ter hoogte van de ruggengraat,
die zij een centrale plaats toekennen. ‘Conventionele geneeskunde interpreteert symptomen niet zoals wij dat doen,’ verklaart LaMarche vanuit zijn kijk op de chiropraxie. Hij ziet koorts bijvoorbeeld als een van de natuurlijke manieren van het lichaam om infecties te bestrijden: verhoging van de lichaamstemperatuur doodt bacteriën en virussen, en stimuleert andere functies van het immuunsysteem. ‘Veel artsen zien koorts als iets slechts, iets om te bestrijden,’ zegt hij, ‘en daarom geven ze paracetamol. Ze zien dat niet als een gif dat in de lever blijft zitten en daardoor de genezing en de gezondheid belemmert.’
MEDISCH DOSSIER | SEPTEMBER 2017
|||REPORTAGE|||
Hoe chiropraxie de hersenen verandert Wat gebeurt er eigenlijk in de hersenen van patiënten die een beroerte hebben gehad, na een spierversterkende chiropraxiebehandeling? Een onderzoek uit 2016 van het Universiteitsziekenhuis van Aalborg in Denemarken toonde aan dat één chiropraxiebehandeling al helpt om de zogenaamde ‘somatosensorische integratie’ te verbeteren. Dit betekent dat de hersenen de juiste signalen van de zintuigen krijgen, zodat ze daaropvolgend gedrag op de juiste manier kunnen organiseren en uitvoeren.1 Zo’n verandering vindt meestal plaats in de prefrontale hersenschors, het gedeelte van de hersenen dat een sleutelrol speelt in uitvoerende functies. Het is een soort commandocentrum, dat de vele binnenkomende zenuwsignalen uit een voortdurend veranderende omgeving samenvoegt en coördineert, om problemen op te lossen en doelen te bereiken. ‘Chiropraxie blijkt, door de ontwrichte wervels te behandelen, de verwerking van signalen door de prefrontale hersenschors te veranderen,’ concluderen de auteurs. Dus terwijl sommige chiropractors (en hun patiënten) misschien dachten dat hun behandelingen plaatselijke veranderingen teweegbrachten – direct in de ruggengraat – werkt de verandering in feite blijkbaar indirect. Ze wordt eerst naar de ‘centrale commandopost’ (de hersenen) gestuurd en vervolgens langs de zenuwbanen teruggestuurd, wat zorgt voor minder pijn en andere verbeteringen. ‘Dat wijst erop dat chiropraxie ook andere voordelen kan hebben, naast alleen pijnbestrijding of spierversterking, en dat de signalen die de hersenen ontvangen en verwerken een verklaring kunnen zijn voor wat sommige chiropractors beweren,’ zeggen de onderzoekers. Die beweringen gaan onder andere over het vermogen van behandelingen om spieren te versterken en de stabiliteit te verhogen, de reactietijd te versnellen en het positiegevoel (het kennen van de positie van uw lichaam in de ruimte) te verbeteren en zo de kans op letsel te verkleinen. 1 Neural Plast, 2016; 2016: 3704964
het herstel van spierkracht na een zenuwbeschadiging. De conclusie van het onderzoek was dat ‘manipulatie van het ruggenmerg daarom geschikt kan zijn’ voor patiënten met een verminderde spierspanning, of voor patiënten die herstellen van een beroerte of een orthopedische operatie waarbij spieren zijn beschadigd. Het kan zelfs interessant zijn voor sporters.6 Deze resultaten zijn een bevestiging van een onderzoek uit 2015, waarin werd aangetoond dat de spierkracht in de benen na een chiropraxiebehandeling van de gehele ruggengraat met 16 procent toenam, terwijl de elektrische activiteit in de gemeten spier met bijna 60 procent steeg. Maar het meest spectaculair was dit: de onderzoekers (van het Centrum voor chiropraxieonderzoek in Nieuw-Zeeland) ontdekten dat de activiteit in de reflexbaan van de hersenen naar de spieren met 45 procent was toegenomen (dit is een maat voor het vermogen van de hersenen om spieren te activeren). In de controlegroep, die een schijnbehandeling kreeg, waren de spierkracht en de hersenactiviteit naar de gemeten spier daarentegen afgenomen.7
Hetzelfde team uit Nieuw-Zeeland, onder leiding van Haavik en twee collega’s, is nu nieuw baanbrekend onderzoek aan het opzetten. Zij kijken naar de communicatie tussen de hersenen en het lichaam bij patiënten na een beroerte.8 In een vooronderzoek testten ze het effect van chiropraxie bij twaalf patiënten die een beroerte hadden gehad. Ze ontdekten dat de spierkracht in de benen met gemiddeld 64 procent toenam, en de hersenactiviteit naar de ledematen met meer dan 50 procent. In de controlegroep waren beide meetresultaten na de schijnbehandelingen juist afgenomen. Normaal gesproken zou je niet verwachten dat spieren sterker worden nadat ze herhaaldelijk een bepaalde weerstand hebben moeten bieden, omdat spieren daardoor vermoeid raken. Nu we de techniek hebben om de spierkracht na een ingreep objectief te meten, zegt Haavik, wijzen deze resultaten erop dat ‘chiropraxie niet alleen vermoeidheid voorkomt, maar spieren zelfs efficiënter maakt in het kracht zetten.’ De resultaten van de nieuwe studie kunnen grote invloed hebben op de rol van chiropraxie bij mensen die na een beroerte een slechtere spierwerking hebben, zegt zij. KANS OP LETSEL In een interessant onderzoek dat Haavik en haar collega’s onlangs hebben uitgevoerd, werd specifiek gekeken naar de invloed van chiropraxie op de kans op vallen bij ouderen.9 Vallen is bij ouderen een belangrijke oorzaak van overlijden, letsel en afnemende gezondheid. Ongeveer 30 tot 40 procent van de zelfstandig wonende ouderen valt ten minste eenmaal per jaar, of vaker naarmate zij ouder worden. Deze gerandomiseerde, gecontroleerde studie werd uitgevoerd met een groep van 60 mensen die ouder waren dan 65 en in een tehuis in Auckland woonden. De helft van de groep kreeg twaalf weken chiropraxie (twee behandelingen per week), terwijl de andere helft de ‘gebruikelijke zorg’ kreeg, zonder behandeling door een chiropractor. De patiënten werden getest op hun positiegevoel (in dit geval of ze wisten waar hun enkelgewricht zich precies bevond), hun stabiele houding en hun vermogen om informatie van meerdere zintuigen tegelijk te verwerken: een test met door geluid (piepjes) veroorzaakte lichtflitsen. Deze test is bedoeld om de kans op vallen te bepalen, omdat hij meet hoe goed iemand twee verschillende soorten prikkels tegelijkertijd kan verwerken.10 De deelnemers kregen ook een test om te meten hoe goed ze hun voeten konden bewegen als reactie op een paneel op de vloer dat plotseling oplichtte (sensorimotorische functietest), en een vragenlijst waarin ze zelf hun kwaliteit van leven in verband met hun gezondheid moesten beoordelen. In de loop van de twaalf weken verbeterde het gevoel voor de positie van het enkelgewricht aanzienlijk bij personen die chiropraxie kregen. Dit betekent dat hun hersenen mogelijk beter wisten wat hun voeten deden. Ze konden ook sneller reageren en hun voeten op het verlichte paneel bewegen dan vóór de behandelingen. Deze verbeteringen werden niet in de controlegroep gezien.
MEDISCH DOSSIER | SEPTEMBER 2017
De chiropraxiepatiënten waren 13 procent beter in staat om het juiste aantal lichtflitsen met het overeenkomende aantal piepjes te melden. Dat betekent dat hun kans op vallen kleiner was geworden. Bovendien meldden de deelnemers die chiropraxie hadden gekregen aan het eind van het onderzoek een 2,4 maal hogere verbetering van hun kwaliteit van leven dan de controlegroep. UW VERVORMBARE HERSENEN Haavik probeert nu te verklaren hoe dit alles met chiropraxie wordt bereikt, en waarom het herstel van de juiste bewegingen zo’n grote invloed kan hebben op de hersenen en de algehele gezondheid. Het CZS (hersenen en ruggenmerg) en alle zenuwen vanaf het CZS (het perifere zenuwstelsel, of PZS) vormen een complex netwerk met wel 10 miljard zenuwcellen (neuronen) en 60 triljoen synapsen (piepkleine verbindingen tussen neuronen, die in sterk gespecialiseerde circuits signalen tussen de cellen doorgeven, via stoffen die we ‘neurotransmitters’ noemen). Uit elk segment van de ruggengraat komen er inderdaad zenuwen naar buiten, als spaghettislierten, en deze verzorgen de communicatie met de verschillende delen van het lichaam, in beide richtingen. Alles wat we doen – van onze bewegingsreflexen tot ons vermogen tot abstract denken en voelen – steunt op de nauwkeurigheid van de rekenprocessen die door deze circuits van het CZS en PZS worden uitgevoerd. Die processen zijn op hun beurt weer afhankelijk van gezonde stimulerende en remmende systemen. Een zenuwcel wordt geprikkeld wanneer hij voldoende wordt gestimuleerd. Als dat gebeurt, stuurt de zenuwcel een elektrische boodschap naar een van zijn uitlopers (‘axonen’ genoemd), zodat die met een andere zenuwcel kan ‘praten’ door meer neurotransmitters bij de synapsen af te geven. Dit praten gebeurt voortdurend wanneer de zenuwcellen signalen ontvangen van onze zintuigen (ogen, oren, mond, neus en tast), en ook via een inwendige ‘kaart’ van de plaats van onze spieren en gewrichten ten opzichte van elkaar in de driedimensionale ruimte (positiegevoel), terwijl de hersenen beslissingen nemen en hun functies uitvoeren. Anders dan altijd door de wetenschap werd aangenomen, heeft een golf van onderzoeken de laatste tijd aangetoond dat de hersenen zich gedurende ons hele leven goed kunnen aanpassen aan hun steeds veranderende omgeving. Dit doen ze door continu een lijst bij te houden van de signalen die ze van de zintuigen ontvangen en de inwendige kaart van het lichaam. Dit vermogen om zich aan te passen wordt ‘neurale plasticiteit’ (vervormbaarheid van het zenuwstelsel) genoemd. Haavik vergelijkt de plasticiteit van het CZS met de subtiele veranderingen in een rivierbedding. ‘Je kunt nooit tweemaal in precies dezelfde rivier stappen; het water, de stenen en het slik van de rivierbedding veranderen voortdurend,’ zegt ze. Op dezelfde manier veranderen je hersenen bij elke gedachte en elke actie; ze ontwikkelen zich voortdurend. Haavik gelooft dat haar onderzoek aantoont dat
Wat is een subluxatie? In 1895 claimde de grondlegger van de chiropraxie, Daniel David Palmer, dat hij het gehoor van de dove conciërge Harvey Lillard had hersteld, door dát deel van zijn ruggengraat te behandelen dat, zoals hij kon voelen, ‘niet goed uitgelijnd’ was. Hieruit ontwikkelde Palmer de theorie dat niet goed uitgelijnde delen van de ruggengraat een goede werking van de zenuwen verstoren, en dat het terugbrengen van deze onderdelen naar hun normale positie de druk op de zenuwen verlicht en de werking van de zenuwen herstelt. Chiropractors onderzoeken de ruggengraat op gebieden waar kleine spiertjes, die aan de afzonderlijke wervels vastzitten, verkrampt zijn, als gevolg van letsel, gebogen zitten over mobiele telefoons en computers, of simpelweg door overbelasting. Wanneer deze verkrampte spiertjes de wervels – de botjes waaruit de ruggengraat is opgebouwd – verdraaien, kunnen bepaalde delen van die botjes uitsteken en ‘niet goed uitgelijnd’ of ‘onbeweeglijk’ aanvoelen. Chiropractors noemen dit een (gedeeltelijk) ontwrichte wervel, of ‘subluxatie’. ‘Het is eigenlijk dat een wervel minder ideaal functioneert of beweegt, op een manier die niet ‘normaal’ is voor het lichaam,’ zegt Heidi Haavik. En chiropractors behandelen deze afwijking door deze ‘recht te zetten’. ‘We duwen de botten niet echt terug op hun plaats wanneer we de ruggengraat behandelen,’ legt Haavik uit. Het doel van de korte, snelle bewegingen van een chiropraxiebehandeling van de ruggengraat is om het natuurlijke bewegingsbereik te herstellen.
gedeeltelijk ontwrichte wervels (onderdelen van de ruggengraat die niet goed werken, zie bovenstaand kader) ervoor zorgen dat de hersenen de bewegingen van de ruggengraat niet meer goed kunnen herkennen en sturen. Als de ruggengraat niet goed werkt, heeft dit niet alleen invloed op hoe de hersenen de ruggengraat herkennen en sturen, maar ook hoe ze andere delen van het lichaam herkennen en sturen. Wanneer de hersenen ook maar enigszins onjuiste informatie krijgen, klopt de kaart die ze van het lichaam maken niet meer. Dat kan de zenuwsignalen net zo remmen als gedempte signalen van de zintuigen, zoals wanneer je een blinddoek draagt of je tastzin verliest. En dit vertaalt zich in slecht functioneren. Chronische pijn en neurodegeneratieve aandoeningen (met afbraak van zenuwcellen) zijn in verband gebracht met deze onjuiste waarnemingen door de vervormbare hersenen.11 ‘Pijn en aandoeningen met andere symptomen hoeven niet plotseling en zonder reden te ontstaan. Ze kunnen zich langzaam ontwikkelen zonder dat u er erg in hebt. Zoals je duizend strohalmen op de rug van een kameel kunt leggen voordat die bezwijkt,’ zegt Haavik. ‘Pas als je het laatste strootje neerlegt, voel je het effect.’ Haaviks team veronderstelt dat je, door de ruggengraat te behandelen en zo normale bewegingen te herstellen, ook een normalere doorgifte van signalen van
MEDISCH DOSSIER | SEPTEMBER 2017
|||REPORTAGE|||
Hoe vindt u een goede chiropractor? In de VS en in diverse Europese landen is chiropractor een erkend beroep. Chiropraxie wordt door de Nederlandse overheid echter niet erkend; er bestaat dus ook geen officieel erkende opleiding in ons land. De titel chiropractor is hier ook niet beschermd. Een aantal chiropractors is aangesloten bij de Nederlandse Chiropractoren Associatie (NCA), de grootste Nederlandse beroepsorganisatie voor chiropractors. Een aantal Nederlandse chiropractors zijn ook erkend (BIG-geregistreerd) fysiotherapeut. Chiropractors bieden een breed scala aan benaderingen, specialismen en technieken. Zorg er in elk geval voor dat u een chiropractor kiest: • die aan uw specifieke behoeften tegemoet kan komen. Sommige chiropractors hebben een biomechanische benadering, of behandelen slechts enkele aandoeningen. Zij zien mensen alleen zodra zij een probleem hebben (zoals pijn), terwijl anderen een ‘welzijnsbenadering’ hebben en mensen behandelen om problemen te voorkomen. Veel chiropractors hebben speciale aandachtsgebieden: sportletsel, zwangerschap, kinderen, of zelfs functionele geneeskunde, het testen op voedingstekorten zoals vitamine D-gebrek en voorschrijven van supplementen. • die een goede reputatie heeft. Het is de moeite waard om na te gaan of de chiropractor bij anderen goede resultaten heeft bereikt. • die u een gratis gesprek aanbiedt om uw behoeften en zijn/haar vaardigheden en diensten te bespreken, en technieken gebruikt die bij u passen. Sommige chiropractors gebruiken alleen handmatige technieken, terwijl anderen gebruikmaken van apparaten zoals valtafels – onderzoekstafels die bewegen tijdens de behandeling van de chiropractor, zodat de impuls wordt gegeven door de beweging van de tafel – en activators – draagbare hulpmiddelen die op een soort ventiel lijken en nauwkeurig gecontroleerde impulsen afgeven aan gebieden zoals de halswervels. Sommigen kunnen ook getraind zijn in technieken zoals acupunctuur, dry needling (acupunctuurnaalden worden in spierweefsel geprikt om het ontspannen vanuit ‘triggerpunten’ te stimuleren, daar waar spieren verkrampt zijn) en active release technique (ART), die ook gericht is op samentrekkingen van spieren, ligamenten (bindweefselbanden) en pezen om de belasting van gewrichten te verminderen. • die een grondig onderzoek uitvoert voordat hij/zij met de behandeling begint. De chiropractor moet uw medische voorgeschiedenis beoordelen en een lichamelijk onderzoek uitvoeren om uit te sluiten dat u aandoeningen hebt die hij/zij niet zelf kan behandelen of waarvoor u moet worden doorverwezen. Een chiropractor is opgeleid om röntgenfoto’s te maken en te interpreteren. Dat is soms nodig, maar alleen als u aan bepaalde gestandaardiseerde criteria voldoet. • die u duidelijke criteria geeft om verbetering te meten, zoals minder pijn of een algehele verbetering van uw welbevinden. • die voldoende tijd en aandacht voor u heeft. De beste chiropractor is ook een coach of compagnon, die u helpt om uw optimale gezondheidstoestand te bereiken. Kies alleen iemand aan wie u echt steun hebt.
de ruggengraat naar de hersenen krijgt. Hierdoor kunnen het ruggenmerg, de hersenstam en de hersenen op hun beurt de binnenkomende informatie beter verwerken. ‘Wij geloven dat dit de mechanismen zijn waarmee we, door gedeeltelijk ontwrichte wervels te behandelen, de werking van het zenuwstelsel kunnen verbeteren, zoals chiropractors over de hele wereld dagelijks zien.’ Hoewel de onderzoekers uit NieuwZeeland niet willen speculeren over het afweersysteem, komt er steeds meer bewijs dat het zenuwstelsel en het afweersysteem ook met elkaar verbonden zijn. Pas in 2015 is door een team onderzoekers van de Universiteit van Virginia een heel nieuw lymfatisch stelsel in de hersenen ontdekt.12 Hieruit blijkt hoe weinig wij nog altijd begrijpen van onze hersenen, en van het effect van het zenuwstelsel op onze algehele gezondheid. Het leidt ook tot nieuwe vragen over hoe het verbeteren van het ene systeem tot verbetering van een ander systeem kan leiden… en dus misschien waarom sommige mensen met een immuunziekte baat hebben bij chiropraxie. `Het wordt nu duidelijk dat chiropraxie invloed lijkt te hebben op het “hoofdkwartier” van onze hersenen. Door de juiste verwerking en integratie van de signalen van onze zintuigen te herstellen, verandert de manier waarop onze hersenen ons lichaam aansturen,’ zegt Haavik. `Het is boeiend om te zien dat er nu andere manieren zijn om de effecten van chiropraxie te verklaren, en dat deze in feite overeenkomen met de huidige neurowetenschappen,’ zegt ze. `Het gaat in werkelijkheid nog dieper en het is nog krachtiger dan we ooit hadden kunnen denken.’
1 2 3 4
5 6 7 8 9 10 11 12
Ann Intern Med, 2012; 156: 1–10 Eur J Neurol, 2017; 24: 143–53 J Hum Hypertens, 2007; 21: 347–52 CBS; https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2014/11/ bijna-1-miljoen-mensen-onder-behandeling-vaneen-alternatieve-genezer H. Haavik et al., Brain Sci. 2017, 7(1), 2 Brain Sci, 2016; 7: 2; doi: 10.3390/ brainsci7010002 Exp Brain Res, 2015; 233: 1165–73 Centre for Chiropractic Research; http://strokestudy. info/#about J Manipulative Physiol Ther, 2016; 39: 267–78 Front Aging Neurosci, 2014; 6: 250 Pain, 1993; 52: 259–85; Funct Neurol, 2012; 27: 131–45 Nature, 2015; 523: 337-41