De Geo onderbouw 9e editie 1 vmbo-t/havo by ThiemeMeulenhoff

W.B. ten Brinke e.a.

lesboek vmbo-t/havo aardrijkskunde voor

de onderbouw

lesboek vmbo-t/havo aardrijkskunde voor

de onderbouw

Auteurs drs. W.B. ten Brinke drs. Chr. de Jong drs. J.H.A. Padmos drs. M.W. van Veen Redactie drs. W.B. ten Brinke drs. Chr. de Jong drs. J.H.A. Padmos

Inhoud Leerlijnoverzicht Regio en inhoud

Canada: dichtbij en veraf Start

Landschapszones op aarde 6 Start

Zuidoost-Azië: cultuur en ontwikkeling 22 Start

§1 Canada: een groot §1 Leven in het en leeg land 8 Amazonegebied §2 Inzoomen op Calgary 10 §2 Leven in een droog §3 Bronnen: gebied: Mali De ligging van Calgary 12 §3 De Inuit op Groenland §4 Canada in de atlas 14 §4 Bewoonbare aarde

4 Je eigen omgeving in beeld

38 Start

§1 Thailand: een andere wereld 40 §2 De cultuur 26 van Zuidoost-Azië 42 28 §3 Arm en rijk 30 in Zuidoost-Azië 44 §4 Bronnen: Regio in beeld Indonesië 46 24

§1 De inrichting van een wijk §2 De Kinkerbuurt: inrichting en bewoners §3 Stad of platteland? §4 Bronnen: Onderzoek je eigen buurt

56 58 60 62

Anders actief • Zoom in: Route naar school • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: 16 De bergen in! 18 • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: 32 Regio in beeld 34 • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: 48 Een rapportcijfer voor 50 je buurt! • Keuzemenu

64 66

Finish

20 Finish

36 Finish

52 Finish

Thema’s • •

Introductie aardrijkskundige werkwijzen en vaardigheden Aardrijkskundig beeld van Canada

• • •

• Landschapszones op aarde • Klimaatgebieden op aarde Bewoonbaarheid van landschaps• zones

Cultuur, volk en staat Verschillen tussen arme en rijke landen Hoe meet je de ontwikkeling?

• •

Regio in beeld Regio’s vergelijken: overeenkomsten en verschillen Kaartvaardigheden

•

Buurtproﬁel - Woningkenmerken Buurtproﬁel - Bewonerskenmerken Stad en platteland

Vaardigheden en werkwijzen • • • •

Kaartlezen: titel, legenda, schaal, noordpijl Wisselen van schaalniveau: Calgary, Canada, wereld Werken met de atlas Zelf een kaart maken

•

Beschrijven en verklaren: waar liggen de landschapszones en waarom daar? Wisselen van schaalniveau: vanuit regio’s uitzoomen naar wereldschaal

• • •

•

Aardrijkskundig onderzoek met bronnen (eigen omgeving) Aardrijkskundige informatie verzamelen: veldwerk (bewonersenquête)

Projecten

De Yanomami-indianen

Ontwerp je eigen buurt! 136

134

Basisboek | DeGeopedia B2, B33, B38, B39, B41, B42, B48, B50, B51, B63, B97, B98, B99, B102, B105, B246 www.degeo-online.nl

B4, B50, B63, B150, B151, B152, B229, B230

Uitgebreide leerlijnen en leerroutes klas 1, 2 en 3

B22, B23, B32, B63, B136, B137, B159, B162, B177, B201

Inhoud | Leerlijnoverzicht

Regio en inhoud

Klimaat en natuurlandschap in Europa Start §1 De invloed van de Golfstroom §2 Het klimaat in de bergen §3 Europa: klimaten en begroeiing §4 In de Alpen: het dal van de Rhône

Nederland in de wereld 70 Start §1 Op reis in Nederland en daarbuiten §2 Internationale 74 contacten §3 Mainport Schiphol 76 §4 De haven van Rotterdam 78

Natuurrampen in Japan 86 Start

8 Spanje: land en bevolking

102 Start

§1 Japan: land in de Ring van Vuur 104 §2 De grote Oost-Japanse ramp 106 90 92 §3 Talas raast over Japan 108 §4 Bronnen: Omgaan met rampen 110 94

118

§1 Bronnen: Spanje in beeld §2 Viva España §3 Te heet en te droog §4 De stad van Gaudí

Anders actief • Zoom in: Het klimaat van Nederland • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: 80 Op reis in Nederland • Keuzemenu 82

Anders actief Anders actief • Zoom in: • Zoom in: Mysterie op Sulawesi 112 96 Agua para todos 114 • Keuzemenu 98 • Keuzemenu

Finish

84 Finish

100 Finish

116 Finish

120 122 124 126

128 130

132 Thema’s

• •

Klimaten in Europa Landschappen in Europa

• • • •

Vakantiebestemmingen in Europa Globalisering Europese Unie Mainports (mensen, goederen)

• • •

Platentektoniek: aardbevingen, tsunami’s, vulkanisme Tropische stormen Rampenbestrijding

• • •

Relatie mens-natuur in Spanje Toeristische ontwikkeling van Spanje Opbouw van een Spaanse stad

Vaardigheden en werkwijzen • •

• •

Een klimaatdiagram maken Weer en klimaat in eigen omgeving onderzoeken

Kaartvaardigheden Wisselen van schaalniveau

• •

Wisselen van schaalniveau: verspreiding tsunami over zee Invalshoeken (dimensies): gevolgen van de tropische storm Talas

• • •

Regio in beeld: gebiedskenmerken en bevolkingskenmerken Absolute en relatieve afstand Waarderen: stappenplan eigen mening

Projecten

De Tour de France

138 Basisboek | DeGeopedia

B38, B41, B43, B44, B49, B63, B77, B101, B102, B103

B176, B181, B206, B209, B218, B219

B7, B8, B52, B57, B66, B67, B68, B69, B73, B74, B76

B6, B11, B17, B22, B23, B25, B41, B77, B113, B136, B137, B160, B176, B181, B207, B208, B217 www.degeo-online.nl

Aan de leerling Vier paragrafen Elk hoofdstuk heeft vier paragrafen. In de paragrafen zitten verschillende onderdelen.

Lesboek

Wereldbolletje: over welk gebied gaat het?

Het lesboek bestaat uit acht hoofdstukken. Elk hoofdstuk is op een vaste manier opgebouwd: Start, vier paragrafen, Zoom in, Keuzemenu en Finish.

Grote

25 20

3.000

6.000 km

1 : 300.000.000

10 5 0

Ligging van tropische regenwouden 25

tropisch regenwoud: huidige omvang

dichtste bladerdek (veel dierenleven)

1990

tropisch regenwoud: oorspronkelijke omvang

FIGUUR 3

1995

2000

2005

2010 jaar

FIGUUR 5

20 lianen 15 jonge bomen

FIGUUR 1

Toeristen bekijken het tropische regenwoud.

Waar liggen tropische regenwouden en waarom liggen ze daar? Als voorbeeld van een tropisch regenwoud bekijk je het Amazonegebied.

weinig lichtval, weinig begroeiing

Tropische regenwouden

 De tropen liggen aan beide kanten van de evenaar. Het is er warm: dag en nacht tussen de 25 en 30 °C. Het regent er ook veel. Per jaar valt er meer dan 2.000 mm. Dat is bijna drie keer zo veel als in Nederland. Bijna elke dag valt er wel een regenbui. Daarom worden de bossen die vlak bij de evenaar liggen, regenwouden genoemd.  Omdat het er altijd warm en vochtig is, groeien er veel soorten planten en bomen. Ook leven er veel verschillende soorten dieren.  De bomen verschillen in grootte. Het lijkt wel of het bos uit verschillende etages (verdiepingen) bestaat. Er zijn bomen van 10 tot 15 m hoog, maar ook van 20 tot 35 m. Andere bomen steken daar weer bovenuit. Door die etages is er veel schaduw. Het is in het bos altijd schemerdonker.

De etages in het tropische regenwoud.

Ontbossing  Het Braziliaanse deel van het Ama-

zonegebied verdwijnt snel. Dat komt door het kappen van de regenwouden (ontbossing). Sinds 1970 is al een vijfde deel van het bosoppervlak verdwenen. Dat is dertig keer de oppervlakte van Nederland!  De ontbossing heeft te maken met de bevolkingsspreiding in Brazilië. Die is ongelijk: het oosten is dichtbevolkt, het westen is leeg. De regering wil daarom dat meer mensen in het Amazonegebied gaan wonen. Daarvoor moesten eerst dwars door het bos wegen worden aangelegd, zoals de 4.000 km lange TransAmazoneweg. Langs die nieuwe wegen konden boeren stukken grond krijgen. Honderdduizenden gezinnen werden zo naar het tropische regenwoud gelokt.

 Langs de wegen vind je ook grote landbouwbedrijven. Op enorme akkers wordt soja verbouwd. Soja dient als veevoer, bijvoorbeeld voor koeien, varkens en kippen in Nederland. Vaak vind je er ook grote bedrijven waar runderen worden gehouden. Het vlees wordt aan het buitenland verkocht.  Een andere oorzaak voor de ontbossing is de winning van natuurlijke hulpbronnen. Dat zijn producten uit de natuur die mensen goed kunnen gebruiken, zoals goud, uranium, rubber en hout. Tropisch hout is populair, want het rot bijna niet. Daarom worden er deuren, raamkozijnen en tuinmeubelen van gemaakt.

FIGUUR 4

Duurzaam gebruik

Leven in het oerwoud

 Er wordt dus niet verstandig omgegaan met het Amazonegebied. Door de ontbossing verdwijnen steeds meer planten en bomen voorgoed. Ook wordt het leefgebied van de oorspronkelijke bewoners, de indianen, steeds kleiner (zie Leven in het oerwoud). Veel mensen willen daarom een duurzaam gebruik van het bos. Duurzaam wil zeggen: ervoor zorgen dat iets altijd blijft bestaan.  In de bosbouw kun je ook duurzaam werken. Het bos herstelt zich snel als je weinig kapt en direct weer jonge bomen voor de gekapte in de plaats zet (herbebossing).

In het Amazonegebied wonen zo’n 200.000 indianen verspreid in het regenwoud. Ze leggen akkers aan door een klein stukje bos in brand te steken. Op zo’n platgebrand stuk verbouwen ze wat groenten, fruit of granen. ‘Dat is net genoeg voor ons eigen levensonderhoud,’ zegt Canare. ‘We hebben geen grote akkers nodig, het oerwoud is onze winkel. Daar halen we alles wat we nodig hebben: vlees, vis, bosvruchten en medicinale planten.’ Canare woont in een dorp aan de rivier de Amazone. De bewoners verdienen wat bij in het toerisme. Canare is kok in een klein restaurant, maar er zijn ook mensen die als ober, chauffeur of natuurgids werken. ‘Voor ons is het toerisme goed, want we leven niet meer in armoede.’

Leertekst

Sojaplantage in Brazilië.

VAARDIGHEID B 2

Zwart begrip: herhaald begrip uit lesboek of Basisboek

B 38

B 48

B 50

B 105

Vaardigheid in Basisboek: wat moet je kunnen?

Structuurtekens:  Hoofdzaak: waar gaat het stukje over?  Bijzaak of opsomming van verschillende punten  Voorbeeld of extra uitleg

Basisboeknummers bij deze paragraaf

Zoom in In de Zoom in ga je dieper op een bepaald gebied of onderwerp in. Daarbij ga je actief aan de slag, meestal in een groepje.

Canada: dichtbij en veraf

Anders actief | Zoom in Route naar school

Zoom in Route naar school Overal in Canada kom je ze tegen, de gele schoolbussen. Ze halen leerlingen op uit het dunbevolkte platteland. Desiree reist ook elke dag met de big yellow bus, samen met tien andere leerlingen. Ze vertelt: ‘Ik vind het altijd heel gezellig in de bus. Even bijpraten, nog wat huiswerk maken, of gewoon, langzaam wakker worden. De busreis duurt bijna een uur. Als er veel sneeuw is gevallen, zijn we veel langer onderweg. De wegen zijn dan slecht begaanbaar, of de bus wil niet meer starten. Ook moeten we soms omrijden om andere leerlingen op te halen, bijvoorbeeld als er een bus is uitgevallen, of in een greppel is gereden. Als je elke dag met zo’n klein groepje in de bus zit, leer je elkaar goed kennen. We maken veel lol met elkaar. Ook de buschauffeur is heel grappig. Het is bijna jammer als het weer vakantie is!’

Busroute van huis naar school

Township Road 283A

bebouwing bos

huis van Desiree

water hoofdweg overige wegen spoor busroute kaart Busroute in Cochrane

766

Cochrane Lake

Horse Creek Road

Rive

Cochrane Highschool

Cochrane 0

Bow Valley Trail

6 km

1 : 375.000

BRON 9

Busroute in Cochrane

250

500 m

1 : 25.000

bebouwing

Sunset Po

bos water

Suns et

hoofdweg overige wegen

int

Drive

spoorlijn

busroute

Qu i

D r i ve

BRON 10

Su n t

ad Ro ra

Cochrane Highschool

Bow Va

COCHRANE Ra il w ay

BRON 8

e riv

Chiniki Drive

rive wD Glenbo

Bow

Va lle le y Tr ai l

Bo w

gal Road Dou Mc

e 4 t h Avenu

Als er een bij een opdracht of tekst staat, betekent dit dat je op www.degeo-online.nl iets kunt of moet doen, zoals een opdracht of oefentoets maken of een animatie bekijken. Alles wat in de boeken staat, staat ook bij elkaar op www.degeo-online.nl. Je kunt er alle opdrachten maken. Bij iedere opdracht staat de informatie uit het lesboek en De Geopedia die je voor die opdracht nodig hebt. Je kunt je werk nakijken en opslaan. Handig voor als je soms (of misschien wel altijd) met de computer werkt.

gastplanten die op bomen groeien 30

Een jaar later bleek dat in Ishinomaki 20% van de 4.700 slachtoffers nog steeds spoorloos is.

De digitale Geo

Ontbossing in het Amazonegebied x 1.000 km² 35

Indische Oceaan

Dagen na de ramp wachtten de kinderen nog steeds op hun ouders. Die waren op weg naar school om hen op te halen. Onderweg werden ze verrast door de tsunami. Voor de kinderen was het moeilijk te begrijpen dat ze hun ouders waarschijnlijk nooit meer zouden zien.

Foto: oriëntatie op het onderwerp en het gebied

Oceaan

574

Japan

At la n

evenaar

23½° Z.B.

567

In het noordoosten van Japan ligt aan de kust de stad Ishinomaki. Het is een van de steden die op 11 maart 2011 werden getroffen door een tsunami. Anderhalve kilometer achter de dijk die de tsunami had moeten tegenhouden, ligt een basisschool. Een week na de ramp verbleven in die basisschool nog bijna zevenhonderd mensen. Ze leefden in de gangen en lokalen tussen de modder en het puin dat de tsunami had achtergelaten. Er was geen stromend water, geen elektriciteit en geen verwarming. Onder de vluchtelingen waren meer dan dertig kinderen in de leeftijd van 8 tot 12 jaar. ‘Toen de tsunami kwam, begon de grond langzaam te schudden en alles bewoog heen en weer,’ zegt Shizko, een meisje van 12 jaar. ‘De leraren renden door de gangen en zeiden dat we onder de tafels moesten kruipen.’

231/2 N.B.

boomtoppen

 Het Amazonegebied ligt in ZuidAmerika. Het is genoemd naar de rivier de Amazone. Dat is de op één na langste rivier in de wereld. Het gebied bestaat uit dichte, ondoordringbare bossen. Dat zijn de tropische regenwouden.

Tsunami

Natuurrampen

hoogte in meters

103

Start

Leven in het Amazonegebied

FIGUUR 2

Start

§1

Amazonegebied

Natuurrampen in Japan

Landschapszones op aarde

1 Leven in het Amazonegebied

102

an ea Oc

Tekst: verhaal bij de foto

Titel: het onderwerp en het gebied

e ch tis

Start Elk hoofdstuk begint met een Start. Dat is een oriëntatie op het hoofdstuk. Oriënteren betekent: kijken wat je gaat doen. In de Start staat een foto over het gebied of onderwerp dat in het hoofdstuk wordt behandeld. De tekst vertelt het verhaal bij de foto.

Blauw begrip: nieuw begrip Begintekst: waarover gaat de paragraaf?

Ch ino ok

Dit is het lesboek 1 vmbo-t/havo. Je gaat het gebruiken bij het vak aardrijkskunde. Op deze bladzijden zie je hoe je ermee gaat werken.

1s Str ee

tS tre et

lley Trail

Aan de leerling

Werkboek

Keuzemenu In het keuzemenu staan 4-5 onderwerpen. Je kiest zelf wat je wilt gaan doen. Daarbij werk je alleen, samen of in groepjes.

Klimaat en natuurlandschap in Europa

Anders actief | Keuzemenu

Keuzemenu

D Bewoonbaarheid van berggebieden 0

A Reliëf en klimaat in de Alpen De Alpen zijn een hooggebergte met veel bergtoppen die hoger zijn dan 3.500 m. ‘Hooggebergte’ wil niet zeggen dat het overal even hoog is. Dalen en bergtoppen wisselen elkaar af. Die afwisseling ga je in dit menu in kaart brengen. Ook onderzoek je hoe de verschillen in hoogteligging invloed hebben op het klimaat.

C Op excursie met Streetview

500

1 : 25.000.000

125

250 km

1 : 25.000.000

Oceaan

hoogte in meters

Grote

Oceaan

A Hoogteligging Bolivia

OOSTENRIJK Landeck

C Landschappen Bolivia

B Bevolkingsdichtheid Bolivia aantal inwoners per km2

bodemgebruik

lager dan 500

minder dan 1

bos- en weidegronden

500 - 3.000

1 - 10

akkers

hoger dan 3.000

10 - 50

tropisch regenwoud

stad met meer dan 100.000 inwoners

hooggebergteplanten

stad met meer dan 100.000 inwoners

Silvretta

Grote

Garmisch Partenkirchen

Zugspitze LIECHTENSTEIN

250 km

Sucre

Oceaan

tis lan At

125

Cochabamba Santa Cruz

Potosi

Grote

1 : 51.000.000

München DUITSLAND

La Paz Oruro

1.000 km

250 km

1 : 25.000.000

Maak met dit keuzemenu een reis door Europa om alle natuurlijke zones in Europa te bekijken. Met Google Maps en Streetview kun je overal komen en foto’s maken van de landschappen in Europa.

aan ce eO ch

125

ZWITSERLAND

stad met meer dan 100.000 inwoners

Monte Disgrazia

dal van de Ad d

200 - 500 500 - 1.500

BRON 5

rte Zee Zwa

Een deel van Bolivia is heel bergachtig, met toppen boven de 6.000 m. Een ander deel van het land ligt laag, op ongeveer 200 tot 500 m. Je zoekt uit waar de bevolking woont: in het hoge of het lage deel van Bolivia. Is er een verschil met Zwitserland?

Middellandse Z ee

1.500 - 3.000

Lecco

hoger dan 3.000 Milaan

0 - 200

ITALIË

Dwars door de Alpen hoogte in meters

St. Moritz

50 km

1 : 4.000.000

Je begint altijd te werken vanuit je werkboek. Daar staan alle opgaven. Die gaan over de tekst, foto’s, kaarten en diagrammen in het lesboek. Je moet heel vaak iets zelf doen, zoals kaarten kleuren of diagrammen maken. Je ziet in het boek vaak het symbool staan. Bijvoorbeeld in een paragraaf, of bij Zoom in en Keuzemenu. staat voor Anders actief. Dat betekent dat je op een andere manier dan in de gewone opdrachten aan de slag gaat. Meestal door zelf actief iets te maken of te onderzoeken. Soms kun je dan een aantal ‘gewone’ opgaven overslaan.

BRON 3

doorsnede München-Milaan

BRON 2

E Quiz: klimaten en landschappen in Europa

B 49

Vragen over een tekst uit het lesboek en/of Basisboek

Vragen over de figuren in het lesboek en/of Basisboek

Wat weet jij van de klimaten en landschappen in Europa? Maak de quiz op www.degeo-online.nl om je kennis te testen.

B Welk klimaat is daar? Vijf jongeren vertellen over het klimaat van hun woonplaats. Kun jij uitzoeken waar ze wonen? Ga naar www.degeo-online.nl en maak de opdracht die daar staat. Onderweg in Zweden. BRON 4

Natuurrampen in Japan

§1

Japan: land in de Ring van Vuur

BRON 6

c Schrijf de namen van drie grote platen op.

Lees in je Basisboek B69 Vulkanisme (alleen het driehoekje).

3 6

Bewegende platen.

a Maak het uittreksel van §1 op www.degeo-online.nl. b Maak de proeftoets van §1 op www.degeo-online.nl.

Zet de volgende woorden op de juiste plek achter de nummers zoals ze in W7 staan. Kies uit: kraterpijp – lavastroom – magmakamer – gaswolk – krater.

Lees in het Basisboek B68 Bewegingsrichtingen van platen en bekijk figuur 3.4.

a Welke drie bewegingen kunnen de platen maken?

Wat moet je leren?

• wat de Ring van Vuur is • welke natuurrampen regelmatig in Japan voorkomen • waarom er aardbevingen en vulkanen in Japan voorkomen

Doorsnede van een vulkaan

• W2: topografie van Japan • W7: doorsnede van een vulkaan • W8: bewegende platen

b Schrijf twee platen op die uit elkaar bewegen. 1

Finish Aan het eind van het hoofdstuk is de Finish. Daar staan alle begrippen met definitie op een rij.

2 c Schrijf twee platen op die naar elkaar toe bewegen.

2 d Schrijf twee platen op die langs elkaar bewegen.

11 Lees in je lesboek Ring van Vuur en bekijk figuur 1.

Lees in je lesboek Aardbevingen en bekijk figuur 2.

Leg in je eigen woorden uit hoe aardbevingen ontstaan.

2 b Welke plaat duikt weg onder de andere plaat?

Finish

c Schrijf twee gevolgen op van dat wegduiken. 1

Finish

Wat moet je kennen? analfabetisme Het percentage van de bevolking dat ouder is dan 15 jaar en dat niet kan lezen en schrijven. artsendichtheid Het aantal artsen per duizend inwoners. basisbehoefte Iets wat iedereen echt nodig heeft om redelijk te kunnen leven (voedsel, huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg). bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. bnp per inwoner Het gemiddelde inkomen per inwoner, berekend door het bnp te delen door het aantal inwoners van een gebied. boeddhisme Wereldgodsdienst. bruto nationaal product (bnp) Het geld dat alle inwoners van een land samen verdienen. christendom Wereldgodsdienst. cultuur Alles wat je hebt aangeleerd. cultuurgebied Gebied met overeenkomsten in de cultuur. evenaar De lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk en het zuidelijk halfrond. hindoeïsme Wereldgodsdienst. infrastructuur Alle voorzieningen die nodig zijn om personen, goederen of informatie te vervoeren. islam Wereldgodsdienst. kolonie Gebied in een ander werelddeel dat in het bezit is van een Europees land. kunstmatige grens Een grens die door mensen is bepaald en die is aangegeven met borden en grenspalen.

Begrippen Lesboek: aardbeving, magma, natuurramp, plaat, vulkaan

Herhaling

Zuidoost-Azië: cultuur en ontwikkeling

• B66 Endogene en exogene krachten (alleen het driehoekje en het eerste rondje) • B67 Platen en breuken en figuur 3.3 • B68 Bewegingsrichtingen van platen en figuur 3.4 • B69 Vulkanisme (alleen het driehoekje)

b Omcirkel de vulkanen in W8. c Welke Japanse vulkaan zie je in figuur 3 in je lesboek?

a Welke twee grote platen van de Ring van Vuur zijn bij Japan te zien in figuur 1?

Bewegende platen

Anders actief

Bekijk in je lesboek figuur 3. Lees nogmaals in het Basisboek B68 Bewegingsrichtingen van platen en bekijk figuur 3.4. a Zet in W8 de nummers van de gebeurtenissen en begrippen in het juiste rondje. 1 plaat met veel oceaan erop 2 plaat met vooral land erop 3 opstijgend magma (2x) 4 vulkanenrij 5 naar beneden duiken van een plaat 6 uit elkaar bewegen van platen

Zijn de volgende beweringen juist of onjuist? Streep de foute antwoorden door. a Aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en bosbranden zijn drie natuurrampen die veel in Japan voorkomen. waar / niet waar b De Ring van Vuur is een gordel van vulkanen rond de Indische Oceaan. waar / niet waar c Platen zijn stukken aardkorst tussen breuken. waar / niet waar d Een andere naam voor de Indische Oceaan is Pacifische Oceaan. waar / niet waar e Japan ligt op het grensgebied van drie platen: de Euraziatische plaat, de Pacifische plaat en de Filipijnse plaat. waar / niet waar f De aardbeving bij Kobe in 1995 zorgde voor een grote tsunami. waar / niet waar

Basisboek: aardkorst, breuk, endogene kracht, exogene kracht, krater, lava, magma, plaat, vulkaan www.degeo-online.nl

Leeroverzicht Herhaling Anders actief FIGUUR 17 Phnom Penh, Cambodja.

multicultureel Mensen uit verschillende culturen die met elkaar samenleven. natuurlijke grens Een grens langs een natuurlijk obstakel, zoals een rivier of een gebergte. ontwikkelingskenmerk Een kenmerk waarmee je de armoede of de rijkdom in een gebied kunt meten. ontwikkelingspeil Het niveau van de rijkdom of de armoede in een land. sawa Rijstakker die onder water staat. schiereiland Een gebied dat aan drie kanten is omringd door de zee. staat Een gebied met duidelijke grenzen en een bestuur dat eigen baas is (soeverein).

Begrippen van het hoofdstuk

stijgingsregen Regen bij de evenaar. Ontstaat door opwarming van de lucht, waardoor die lucht gaat stijgen. Koelt dan af, waardoor het gaat regenen. tropen Warme luchtstreek rond de evenaar tussen 23½° N.B. en 23½° Z.B. tropisch klimaat Warm, vochtig klimaat met een gemiddelde temperatuur die altijd hoger is dan 18 °C. tropisch regenwoud Dicht, ondoordringbaar bos in de warme en vochtige tropen. volk Een groep mensen die al eeuwenlang samenwoont en dezelfde cultuur heeft. zuigelingensterfte Het aantal kinderen dat in het eerste levensjaar sterft (per duizend levendgeborenen).

Wat heb je nodig Lesboek FIGUUR 18 Petronas Twin Towers in Kuala Lumpur, Maleisië.

Foto’s met kijkvragen in het werkboek

Projecten Achter in het lesboek staan drie projecten. Daarin ga je een onderzoek doen. Meestal in meerdere lessen. Je kunt ook samenwerken met andere vakken.

Basisboek

Atlas

Computer

Overige symbolen Vaardigheid

Samenwerking

Basisboek Het Basisboek heb je drie jaar nodig. Het is dus ook voor klas 2 en 3. In het Basisboek staat alles wat belangrijk is bij aardrijkskunde. Je vindt er alle begrippen. Maar ook leer je hoe je een kaart maakt. Of hoe een vulkaan werkt. En waarom het zo koud is bij de Noordpool. Bovendien vind je er veel ideeën en informatie voor een werkstuk of een verslag. Het Basisboek is er ook digitaal: De Geopedia. Daar vind je alle Basisboeknummers met animaties en filmpjes.

Canada: dichtbij en veraf

Start

Canada:

dichtbij en veraf

Start

Wonen in Canada ‘Hoi, mijn naam is Desiree van der Westen. Ik ben 12 jaar oud en woon in Canada. Toen mijn ouders net getrouwd waren, zijn ze naar de stad Calgary in Canada verhuisd. Hier zijn mijn broer Logan (14 jaar) en ik geboren. Tot het einde van de basisschool heb ik in Calgary gewoond. Vorig jaar zijn we naar het platteland verhuisd. We wonen nu in Martindale, in een vrijstaand huis aan de rand van een bos, op 75 km afstand van Calgary. Om naar mijn nieuwe school in het dichtstbijzijnde stadje te gaan, moet ik ver reizen. Elke ochtend stap ik rond 8 uur in de schoolbus. Ik ben dan pas een uur later op school. In het begin moest ik daar erg wennen. Ik miste bovendien mijn vriendinnen heel erg. Wonen op het platteland vond ik saai en ik voelde mij eenzaam. Gelukkig ontmoette ik al gauw nieuwe vriendinnen: in de bus, op school en ook hier in de buurt.

Desiree van der Westen.

Canada is een heel groot land. De provincie waar ik woon, is vijftien keer groter dan Nederland! Er is hier veel meer ruimte. In het weekend kunnen we van alles gaan doen in de natuur. Wandelen of skiën in de bergen of paardrijden in de bossen achter ons huis. Onderweg zie je soms elanden, herten, bevers en stinkdieren. Het engste dat ik heb gezien, is een grizzlybeer. Dat is een enorm groot beest. Als hij op z’n achterpoten staat, is hij 3 m lang!’

Canada: dichtbij en veraf

1 Canada: een groot en leeg land 250

500 km

1 : 50.000.000

ee Noordelijk IJsz

Be a

Baf fin b

ufortzee

hoogteligging (in meters)

i aa

Alaska (V.S.)

0 - 200

Whitehorse Ala sk a

200 - 500 Northwest Territories

way gh Hi

British Columbia Mount Waddington +4.012 m

Gro

Vancouver Victoria

Iqaluit

Nunavut

Lab

Yellowknife Mackenzie Highway Alberta

Mount Robson +3.954 m

500 - 1.000

Hud sonbaai

Prince Edward Island Charlottetown Winnipeg Tran Québec s-Cana dian Fredericton Halifax Hig Montréal hw Lake Nova ay Scotia Superior Lake he Ottawa Huron isc Lake Lake nt aan Toronto a Ontario e Michigan Kitchener S TAT E N c Hamilton London Windsor Lake Erie

Saskatoon Regina

VERENIGDE

St. John's

Québec

Manitoba

overige

Newfoundland en Labrador

Saskatchewan

Calgary

hoger dan 3.000 bergtop

CANADA

Edmonton

1.000 - 3.000

radorzee

Ontario

(auto)snelweg belangrijke spoorweg grens provincie of territorium Ottawa

hoofdstad

noordpijl

At l O

Yukon Territory Mount Logan +5.959 m

te Ocea n a

IJSLAND

Groenland (DEN.)

Canada plaatsen minder dan 100.000 inwoners 100.000 - 500.000 inwoners 500.000 - 1 miljoen inwoners meer dan 1 miljoen inwoners

FIGUUR 1

In deze paragraaf maak je aan de hand van foto’s en kaarten kennis met Canada. Waar wonen de meeste mensen en waarom wonen die daar? Je leert ook hoe je kaarten moet lezen.

Een groot land  Aardrijkskunde gaat over gebieden. Canada

Een gebied is een bepaald stuk van het aardoppervlak. Zo’n gebied kan klein zijn, maar ook heel groot, zoals Canada. FIGUUR 2

In figuur 1 en 3 zie je kaarten van Canada. Een kaart is een verkleinde tekening van een gebied.  Figuur 1 is een overzichtskaart van Canada. Op zo’n kaart staan de namen van de belangrijkste steden, rivieren, zeeën en bergen. Ook kun je zien welke grote wegen en spoorlijnen er liggen.

Moraine Lake in de Rocky Mountains.

§1

Canada: een groot en leeg land

Een dunbevolkt land 0

250

500 km

1 : 50.000.000

Noordelijke

IJ sz

Bevolkingsdichtheid in Canada aantal inwoners per km2

Groenland (DEN.)

minder dan 1 1 - 3,5 3,5 - 20

Alaska (V.S.)

20 - 50 50 - 150 150 of meer plaats met meer dan 1 miljoen inwoners

CANADA

Atlantische Oceaan

Hudson ai ba

Edmonton Vancouver

Calgary

Ottawa

V E R E N I G D E S TAT E N

Montréal

Toronto

FIGUUR 3

 Canada is 240 keer groter dan Nederland. Toch wonen er maar 35 miljoen mensen. Als je gaat kijken hoeveel mensen er per vierkante kilometer (km2) wonen, heb je het over de bevolkingsdichtheid. Als je die uitrekent voor Canada, kom je uit op ongeveer 2,5 inwoners per vierkante kilometer. In Nederland is dat aantal veel hoger: meer dan 400.  De bevolkingsdichtheid in Canada kun je zien in figuur 3. Dat is een thematische kaart: een kaart met een bepaald onderwerp (thema = onderwerp). De kaart laat zien dat de meeste Canadezen in het zuiden van het land wonen. Het noordelijke deel van het land is leeg en onbewoond. De bevolkingsspreiding is dus ongelijk. Dat heeft te maken met het klimaat. In het noorden is het veel te koud.

Kaartvaardigheden Susie de grizzlybeer ‘Afgelopen zomer zaten we op de veranda voor ons huis,’ vertelt Desiree. ‘Plotseling begon ons paard te briesen. Toen we gingen kijken, zagen we een enorme grizzlybeer met twee jongen. Ze hadden een geit van onze buren aangevallen en sleepten het dode dier het bos in. Mijn vader rende het huis in om een geweer te halen. Hij schoot in de lucht om de beer bang te maken en te verjagen. “Dat was Susie,” zei de man van de natuurbescherming later door de telefoon, “die dwaalt rond in de bossen.” M’n buurman was niet blij, want die geit had flink wat dollars gekost. We hebben het dode dier weggebracht, diep de bossen in, ver weg van de bewoonde wereld. Daar is het opgegeten door wolven, of misschien wel door Susie zelf.’

FIGUUR 4

 Om een kaart te begrijpen, moet je kunnen kaartlezen. Daarvoor moeten op elke kaart vier dingen staan: de titel, de legenda, de schaal en de noordpijl.  De titel vertelt over welk onderwerp en/of gebied de kaart gaat.  In de legenda staat de betekenis van de kleuren en de symbolen op de kaart. Zonder legenda kun je zo’n kaart niet lezen.  De schaal laat zien hoeveel dat gebied op de kaart is verkleind. Dan staat er bijvoorbeeld: 1 : 100.000 (spreek uit: 1 op 100.000). 1 cm op de kaart is dan in werkelijkheid 100.000 cm. Omgerekend is dat 1.000 m of 1 km. Als je de schaal weet, kun je de afstanden uitrekenen.  In een kaart staat soms een noordpijl. Als er geen noordpijl staat, is de bovenkant van de kaart het noorden.

2 Inzoomen op Calgary tN

Cr ee

Nose Hill Park

i ve r

w Bo

Eau Claire Market

Stephen Avenue SW

Centre Street

1st street SE

C-train

fron t

Chinatown 1st Street SW

4th Street SW

7th Street SW

6th Avenue

2nd Street SW

CALGARY

4th Avenue

er Riv

Fish Creek Park

Rive r

DOWNTOWN

Olympic Plaza

Ave nue

3rd Street SE

2nd Avenue

Macleod Tra il

F i s h C re e k

mo rial Bo Dr i v wR e ive r

MacLeod Trail

2,5

Prince's Island Park

Trans-Canadian an Highway

b ow

Calgary

Trail erfoo t De

Glenmore Reservoir

r ve Ri

Rotary Park

Trans-Canadian Highway

201

Calgary International Airport

Centre Street

e l Driv oria em M

W es

201

6th S treet SW

Canada: dichtbij en veraf

Glenbow Museum

9th Avenue

Calgary Tower 2

5 km

11th Avenue

1 : 350.000

200

400 m

1 : 20.000

12th Avenue

Calgary

Downtown Calgary

downtown

bedrijven, industrie

snelweg

winkelpromenade

C-train

woonwijk

park, bos

overige wegen

park

spoorlijn

winkels

water

spoorlijn

water

bezienswaardigheden

figuur 6

huis Desiree

FIGUUR 5

FIGUUR 6

Calgary is de grootste stad van Alberta, een provincie van Canada. Er wonen ruim 1 miljoen mensen. Je leert hoe Calgary eruitziet. Ook maak je een wandeling door de straten van Calgary.

Het stadscentrum: hoogbouw u Calgary kun je al van ver zien liggen.

Sommige wolkenkrabbers in het centrum van de stad zijn meer dan 200 m hoog. Het stadscentrum van Calgary bestaat uit dicht op elkaar gebouwde kantoren, hotels en winkels. De straten zijn lang en recht. Ze hebben geen namen, maar nummers, te beginnen met nummer 1. De straten die van oost naar west lopen, worden Avenue genoemd. De noordzuid lopende straten heten Street. Zo kun je heel makkelijk de weg vinden.

 In figuur 6 zie je een kaart van een stukje van het stadscentrum van Calgary. Zo’n kaart noem je een plattegrond.

Buitenwijken: laagbouw u Buiten het centrum liggen woonwijken met bijna alleen laagbouw. Ze nemen veel ruimte in, omdat de meeste huizen in Calgary vrijstaand zijn. De straten zijn hier meestal niet recht, maar slingerend. Ook zijn er grote parken. Hoe verder je van het centrum komt, hoe meer ruimte de wijken innemen. Ze beslaan een enorme oppervlakte.

Schaalniveaus u Bij aardrijkskunde maakt het veel

uit op welk schaalniveau je werkt. Kijk je naar de wereld als geheel of ga je inzoomen? Inzoomen doe je als je de aarde dichterbij haalt. Je gaat dan van een groot gebied, zoals Canada, naar een kleiner gebied, zoals Calgary. Dat kun je heel mooi zien met Google Earth. Je kunt dan zelfs de huizen, wegen en auto’s zien. Uitzoomen is het omgekeerde van inzoomen. Je gaat van een klein gebied naar een groter gebied. Als je in Google Earth helemaal bent uitgezoomd, is alleen nog de stip van Calgary te zien. Je ziet geen huizen, straten en parken meer.

§2

Inzoomen op Calgary

FIGUUR 7

De winkelstraat Stephen Avenue in downtown Calgary.

 Zoom je in op een stad als Calgary, dan werk je op lokale schaal (lokaal = plaatselijk). Zoom je uit naar de wereld als geheel, dan werk je op mondiale schaal (mondiaal = wereld). Daartussenin zijn nog drie andere schaalniveaus. Die staan in figuur 8.

Schaalniveaus inzoomen

• lokale schaal (plaats) • regionale schaal (streek,

Desiree in Calgary ‘In Calgary woonden we op 26, Martha’s Haven Place. Ik ging elke dag lopend naar school. Vlak bij huis was ook een park waar je kon honkballen, hockeyen en voetballen. Alles was dus heel dichtbij. Op een paar kilometer van ons huis lag een groot winkelcentrum met 150 winkels. In het stadscentrum kwamen we bijna nooit. Daar is het veel te druk en veel te duur.’ Nu woont Desiree al een jaar op het platteland. Dat is een groot verschil met Calgary. Alles is nu ver weg – de school, de winkels en haar vriendinnen uit Calgary. ‘Soms komen ze nog bij ons logeren. Dat is altijd heel leuk. We roosteren dan hotdogs en boterhammen met zoete spekjes en chocolade op een kampvuur. En we slapen met z’n allen in een blokhut achter in de tuin. Best spannend met al het wild in het bos!’

provincie, landsdeel) • nationale schaal (land) • continentale schaal (landen, werelddeel) uitzoomen

FIGUUR 8

• mondiale schaal (wereld)

FIGUUR 9

Het huis van Desiree in Calgary.

12 §

Canada: dichtbij en veraf

3 Bronnen: De ligging van Calgary

In welk landschap ligt Calgary? Wat zijn de afstanden naar andere steden? En wat is het verschil tussen afstanden in kilometers en in reistijd? In deze paragraaf vind je de antwoorden op die vragen.

Landschap rond Calgary

In kaart A zie je de ligging van Calgary in West-Canada. Op de kaart staan de afstanden in kilometers in een rechte lijn (hemelsbreed) tussen Calgary en een paar andere steden. Je noemt dit de absolute afstand. Kaart B laat zien hoe lang je er met de auto over doet om die afstand te overbruggen. A 750 km

Y C K R O

De hoogteligging van Calgary is 1.048 m boven zeeniveau. De stad ligt op een hoogvlakte. Dat is een vlak of zachtgolvend gebied dat op een hoogte van meer dan 500 m ligt. Vroeger was het een grasvlakte. Nu liggen er akkers en weilanden. Ten westen van Calgary zijn er meer hoogteverschillen. Je kunt steeds de Rocky Mountains zien. Dat is een hooggebergte: een gebied met bergtoppen die hoger zijn dan 1.500 m.

Afstanden vanuit Calgary

500 km

Mount Robson

Mount Waddington

+3.954 m

+4.012 m

CANADA

Edmonton 250 km

Jasper Banff Calgary Vancouver S T A I N U N M O

Oce aan

Victoria

Seattle

Gr ot e

Portland

VERENIGDE STATEN

Absolute afstanden vanuit Calgary hoogteligging in meters 0

250

500 km

1 : 25.000.000

200

500

1.000

3.000

3.500 m

Groenland Ligging Calgary in Noord-Amerika

afstand hemelsbreed in km afstand over de weg in km

Alaska (V.S.)

BRON 1

Whitehorse

1.6

Relatieve afstand: altijd anders

De absolute afstand tussen twee plaatsen blijft altijd gelijk. Maar de relatieve afstand is voor iedereen anders. De een fietst, de ander gaat met de auto. De relatieve afstand kan ook veranderen in de tijd. In de negentiende eeuw reisden de eerste Europeanen met hun huifkarren over hobbelige zandwegen. Nu zijn er goede wegen en bruggen aangelegd. Ook zijn er auto’s, treinen en vliegtuigen. Dat gaat veel sneller.

2.712

te Gro

BRON 2

c O

500

1.000 km

1 : 80.000.000

BRON 3

6.061 km Toronto 3.403 km

23 1.9 Los Angeles

St. John’s 4.340 km

Calgary

971 km Vancouver 672 km

CANADA 2.287 km

2.526 km VERENIGDE STATEN

MEXICO

4.789 km

an G olf v c o M e xi

At la n O c t is c h e ea an Miami

§3

Bronnen: De ligging van Calgary 0

Cochrane

ver

Banff

+ 2.998 m

Mount Rundle

20 km

1 : 1.250.000

Bow Valley Trail

Cascade Mountain

Canmore

Calgary in het ‘wilde westen’

Calgary

100 km M

+ 2.948 m

Banff National Park

Trans-Canadian Highway

Calgary is nog maar ruim honderd jaar oud. Het is begonnen als een handelsstadje. Cowboys lieten hun kuddes op de prairies grazen. Ze verkochten het vee in Calgary. Tegenwoordig herinnert alleen de jaarlijkse rodeo nog aan deze tijd. Cowboys doen dan wedstrijden met elkaar wie het best koeien kan vangen. Of wie het langst op wilde paarden en stieren kan blijven zitten. Pas na de vondst van aardolie in het begin van de twintigste eeuw groeide de stad snel.

7 uur

128 km

1,5 uur

S I N T A

139 km

Bow Ri ve

Afstanden in reistijd Met de auto duurt een reis van Calgary naar de stad Banff ongeveer anderhalf uur. Op de fiets doe je er veel langer over. Je mag blij zijn als je er in zeven uur bent. De afstand in reistijd noem je de relatieve afstand. Het woord relatief wil zeggen, dat je iets in verband (relatie) brengt met iets anders. In dit geval kijk je naar het verband tussen de reisafstand en het gebruikte vervoermiddel. BRON 4

Op familiebezoek De meeste Canadezen denken niet in kilometers, maar in reistijd. Dat heeft te maken met de enorme afstanden in Canada. Desiree vertelt: ‘We gaan soms naar familie in de provincie Manitoba. Dat is meer dan twaalf uur rijden. Het landschap onderweg is eentonig: vlak, leeg en kaal. Ze noemen het ook wel “the gap”, het gat, het grote niets. Ook gaan we soms naar familie op Vancouver Island. De reis door de bergen duurt zo’n twaalf uur en dan nog anderhalf uur met de ferry naar het eiland. Maar dat heb ik er graag voor over. Op zee kun je soms orka’s en walvissen zien. BRON 7

BRON 5

Gemiddelde temperatuur in De Bilt en Calgary ºC 25 De Bilt

Calgary 15 10 5 0 –5 –10

maand

Klimaat van uitersten Calgary heeft een droog en zonnig klimaat. ’s Zomers is het er warm: in juli is het overdag zo’n 20 tot 25 °C. Maar ’s winters is het ijzig koud. Temperaturen van 20 tot 30 graden onder nul zijn heel normaal. Gelukkig duurt de erge kou nooit heel lang. Vaak waait er een warme wind uit de bergen. Dan kan de temperatuur in een paar uur van −20 °C oplopen naar +15 °C! BRON 6

14 §

Canada: dichtbij en veraf

4 Canada in de atlas

In deze paragraaf oefen je met het werken met een atlas. Hoe kun je kaarten vinden? Hoe lees je een legenda? Je leert ook iets over de plaatsbepaling op aarde.

Hoe gebruik je de atlas? u Bij aardrijkskunde heb je een atlas nodig. Op school gebruik je meestal de Basis Bosatlas of de Grote Bosatlas. Bij het werken met de atlas zijn vier onderdelen heel belangrijk.  Bladwijzer De bladwijzer gebruik je als je ongeveer weet waar een plaats of gebied ligt. Je vindt hem voor in (Basis Bosatlas) of achter in (Grote Bosatlas) de atlas, aan de binnenkant van de kaft.  Algemene inhoud Kaarten kun je ook zoeken met de inhoud. De inhoud staat voor in de atlas. Daarin staan de nummers en de titels van alle atlaskaarten. Ze zijn ingedeeld in gebieden: Nederland, Europa, Azië, enzovoort.  Register Achter in de atlas vind je het register. Dat is een alfabetische lijst van alle plaatsen, rivieren en bergen in de atlas. Achter elke naam staat de bladzijde van de kaart en daarachter het kaartvak. Bijvoorbeeld in de Grote Bosatlas: Calgary 186-187 I4. Dat betekent dat je Calgary kunt vinden op kaartblad 186-187 in kaartvak I4.

FIGUUR 10

 Legenda Alle kaarten in de atlas hebben een legenda. Die staat meestal bij de kaart. Maar soms moet je voor in de atlas kijken. Daar staan legenda’s voor verschillende soorten kaarten, bijvoorbeeld voor alle overzichtskaarten in de atlas.

Ligging van Calgary op aarde u Als je precies wilt weten waar Calgary op aarde ligt, moet je kijken naar twee dingen: de breedte en de lengte van die stad.  Breedte De aarde is een bol. De evenaar verdeelt die bol in twee helften. Calgary ligt ten noorden van de evenaar. Je kunt ook zeggen: Calgary ligt op het noordelijk halfrond. In het uiterste noorden ligt de Noordpool. Het deel ten zuiden van de

evenaar noem je het zuidelijk halfrond. In het uiterste zuiden ligt de Zuidpool.  Een breedtegraad is een denkbeeldige lijn over de aardbol die helpt om aan te geven waar je precies bent. Bij de evenaar staat een 0. Bij de twee polen staat 90. Op elke breedtegraad kun je een cirkel trekken, de breedtecirkel (of parallel). Al die cirkels lopen evenwijdig (= parallel) aan de evenaar.  Met de breedtegraden kun je de breedteligging van een plaats aangeven. Dat is de afstand in graden tot de evenaar. Op het noordelijk halfrond spreek je van noorderbreedte (= N.B.). Op het zuidelijk halfrond van zuiderbreedte (= Z.B.). Calgary ligt bijvoorbeeld op 51° N.B.

§4

Canada in de atlas 150°

120°

90°

60°

114° W.L.

30°

0°

30°

60°

90°

Murmansk

Reykjavík

120°

150°

180°

106° O.L. 60°

Amsterdam

51° N.B.

Calgary

New York

Tokyo

30°

Dubai

Mexico-stad

Hongkong

evenaar

Jakarta

6° Z.B. Rio de Janeiro

30°

0 60°

150°

120°

90°

60°

30°

4.000

8.000 km 60°

1 : 350.000.000

Plaatsbepaling Calgary en Jakarta 0°

30°

Sydney

Kaapstad

30°

60°

90°

120°

150°

180°

k l ij

on lf r

Noordpool 90° N.B. 60° N.B.

Noordpool

150° W.L. 120° W.L.

FIGUUR 11

90° W.L.

30° Z.B.

FIGUUR 12

FIGUUR 13 Barre kou in de stad Yellowknife.

Zuidpool

Geografische lengte

aan id i

jk oosteli d h a l f ro n

TER LEN GTE

0° evenaar

Geografische breedte

 Lengte Je ziet in figuur 12 behalve de breedtecirkels ook halve cirkels van noord naar zuid lopen. Dat zijn de meridianen of lengtegraden. De bekendste lengtegraad loopt door het Engelse stadje Greenwich. Die wordt de nulmeridiaan genoemd. Als een gebied ten westen van de nulmeridiaan ligt, noem je dat westerlengte. Het gebied ligt dan op het westelijk halfrond. Alles wat ten oosten van de nulmeridiaan ligt, noem je oosterlengte en ligt op het oostelijk halfrond.  De lengte geef je ook aan in graden. Het aantal lengtegraden is maximaal 180. Calgary ligt bijvoorbeeld op 114° W.L.  Je kunt nu precies zeggen waar Calgary ligt. De coördinaten op aarde zijn: 51° N.B. en 114° W.L.

0°

DTE

ZU IDE RBR EED TE

90° Z.B. Zuidpool

30° O.L.

we ste lijk halfr ond

NO OR DER BRE E

60° O.L. 30° W.L.

zuide lijk halfron d

60° W.L. 30° N.B.

Canada: dichtbij en veraf

BRON 8

Anders actief | Zoom in Route naar school

Busroute van huis naar school bebouwing

574

Township Road 283A

bos

huis van Desiree

water hoofdweg overige wegen spoor busroute kaart Busroute in Cochrane

567

766

Cochrane Lake

Horse Creek Road

Riv

Cochrane Highschool

Cochrane 3

Bow Valley Trail

6 km

1 : 375.000

BRON 9

Busroute in Cochrane

250

500 m

1 : 25.000

bebouwing

int Sunset Po

bos water

Suns et

hoofdweg overige wegen

Drive

spoorlijn

Qu i

BRON 10

Cochrane Highschool

Chiniki Drive

Drive Bow Va

COCHRANE Ra il w ay

ad Ro ra

D Va lle y Tr ai l

w Glenbo

D r i ve 22

Ch ino ok

Bo w

gal Road Dou Mc

Su n t

e riv

e 4 t h Avenu

busroute

Str ee

tS tre et

lley Trail

Canada: dichtbij en veraf

Keuzemenu A Isla Bonita De stranden zijn er prachtig. De zee is helderblauw. Je kunt gaan diepzeeduiken, maar je kunt ook met een scooter het eiland rondrijden. Welk eiland zou dit zijn? Je gaat het zelf tekenen! BRON 11

Isla Bonita

Het eiland van je dromen

Isla Bonita ligt in de Stille Zuidzee. Het eiland is van de oostpunt naar de westpunt ongeveer 20 km. Van noord naar zuid is het op z’n breedst 15 km, maar er zijn ook smallere stukken.

Aan de zuidkust liggen brede palmstranden. In het zuiden ligt alleen een vakantiepark: Palmdorp. Het vakantiepark ligt tussen de akkers en de weilanden in de vlakke kuststrook.

Aan de noordkant is het eiland erg rotsachtig.

Vanaf Palmdorp lopen twee wegen: één gaat langs het strand naar de vuurtoren op de oostpunt van het eiland. De andere gaat door het akkergebied richting Fugo. De weg gaat tegen de vulkaanhelling omhoog en eindigt bij het kratermeer.

In het oosten, op een paar kilometer van de kust, ligt de vulkaan Fugo. De vulkaan is 2.000 m hoog. De krater is volgelopen met water, zodat je bovenin een groot kratermeer kunt zien. Aan de voet van de Fugo liggen uitgestrekte bossen. In de bossen is een wildreservaat waar tijgers leven.

Aan de westkant liggen een paar kleine dorpjes.

Anders actief | Keuzemenu

B Plattegrond van je slaapkamer

C Afstanden op school Op school loop je soms honderden meters tussen de klaslokalen van aardrijkskunde, Nederlands, Engels en andere vakken. Ook ga je in de pauze naar de aula, of naar het sportveld voor de gymles. Wat is de afstand die je op een schooldag aflegt? Dat reken je uit in dit menu met behulp van de schoolplattegrond.

In dit menu teken je een plattegrond van je slaapkamer. Hoe lang en breed zijn de muren? En waar is de deur en het raam (of de ramen)? Dat ga je precies meten en op schaal tekenen. Ook laat je zien hoe je kamer is ingericht, dus waar je bed, bureau en andere dingen staan.

BRON 12

BRON 13

D Waar liggen de puzzelstukjes? Sommige mensen kunnen uren in een atlas bladeren. Kaarten bekijken en dromen van reizen naar verre landen. Als jij een atlas een spannend boek vindt, is deze opdracht echt iets voor jou. In bron 14 staan drie stukjes van een atlaskaart. Bij elk stukje ga je verschillende dingen uitzoeken. BRON 14

f ol G

va n

Noordelijke IJszee Raufarhรถfn

LAOS

To n

Arafurazee kin

Da Nang

Darwin

Attapu

Arnhemland

Akureyri

ea an

Mekong

100 km

1 : 7.000.000

c O he isc t n Atla

100

200 km

1 : 14.500.000

Ho Chi Minhstad

125

250 km

1 : 20.000.000

Canada: dichtbij en veraf

Finish Wat moet je kennen? absolute afstand De afstand die je meet langs een rechte lijn (hemelsbreed). bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. breedtecirkel Cirkel die plaatsen van gelijke breedteligging verbindt. Ander woord: parallel. breedtegraad Een denkbeeldige lijn die over de aardbol loopt, evenwijdig aan de evenaar. breedteligging De afstand van een plaats tot de evenaar. continentale schaal Schaal van een werelddeel. evenaar Lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. gebied Een klein of groot stuk van het aardoppervlak. hooggebergte Gebied met bergen die hoger zijn dan 1.500 m. hoogteligging De ligging van een gebied in meters onder of boven zeeniveau. hoogvlakte Vlak of zachtgolvend gebied dat meer dan 500 m hoog ligt. inzoomen De aarde dichterbij halen; het verkleinen van een gebied (van een groot gebied naar een kleiner gebied). kaart Een verkleinde tekening van een gebied. legenda Uitleg van de kleuren en de symbolen op de kaart. lengtegraad Een denkbeeldige lijn die van noord naar zuid over de aardbol loopt. lokale schaal Plaatselijke schaal.

FIGUUR 14

meridiaan Cirkel die plaatsen van gelijke lengteligging verbindt. mondiale schaal Wereldschaal. nationale schaal Landelijke schaal. noordelijk halfrond De bovenste helft van de aardbol. noorderbreedte Breedteligging op het noordelijk halfrond. Wordt afgekort als N.B. Noordpool De noordelijkste plek op aarde. nulmeridiaan De lengtecirkel die over Greenwich (bij Londen) loopt. oostelijk halfrond Het gebied dat ten oosten van de nulmeridiaan ligt. oosterlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten oosten ervan. Wordt afgekort als O.L.

Finish

FIGUUR 15

overzichtskaart Kaart met een overzicht van de topografie in een bepaald gebied: steden, rivieren, zeeën, bergen, wegen en spoorlijnen. parallel Zie breedtecirkel. plattegrond Een kaart van een wijk, een dorp of een stad met alle straten en huizenblokken erop. regionale schaal Schaal van een deel van een land. relatieve afstand De afstand die je meet in reistijd of in kosten. schaal Laat zien hoeveel het gebied op een kaart is verkleind. schaalniveau De schaal waarop je naar de wereld kijkt: lokaal, regionaal, nationaal, continentaal of mondiaal. thematische kaart Kaart die over één onderwerp gaat. Bijvoorbeeld het klimaat of de bevolkingsdichtheid.

uitzoomen Steeds verder weg van de aarde. Het vergroten van een gebied (van een klein gebied naar een groter gebied). westelijk halfrond Het gebied dat ten westen van de nulmeridiaan ligt. westerlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten westen ervan. Wordt afgekort als W.L. zuidelijk halfrond De onderste helft van de aardbol. zuiderbreedte Breedteligging op het zuidelijk halfrond. Wordt afgekort als Z.B. Zuidpool De zuidelijkste plek op aarde.