De Geo onderbouw 9e editie 1 havo/vwo by ThiemeMeulenhoff

W.B. ten Brinke e.a.

lesboek havo/vwo aardrijkskunde voor

de onderbouw

lesboek havo/vwo aardrijkskunde voor

de onderbouw

Auteurs / redacteuren drs. W.B. ten Brinke drs. Chr. de Jong drs. J.H.A. Padmos

Inhoud Leerlijnoverzicht Regio en inhoud

Canada: dichtbij en veraf Start

Landschapszones op aarde 6 Start

Zuidoost-Azië: cultuur en ontwikkeling 22 Start

§1 Canada: een groot land 8 §1 Leven in het §2 Inzoomen op Calgary 10 Amazonegebied §3 Bronnen: §2 Leven in een droog De ligging van Calgary 12 gebied: Mali §4 Canada in de atlas 14 §3 De Inuit op Groenland §4 Bewoonbare aarde

4 Je eigen omgeving in beeld

38 Start

§1 Thailand, een andere wereld 40 §2 De cultuur 26 van Zuidoost-Azië 42 28 §3 Arm en rijk 30 in Zuidoost-Azië 44 §4 Bronnen: Regio in beeld Indonesië 46 24

§1 De inrichting van een wijk §2 De Kinkerbuurt: inrichting en bewoners §3 Stad of platteland? §4 Bronnen: Onderzoek je eigen buurt

56 58 60 62

Anders actief • Zoom in: Route naar school • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: De bergen in! 16 18 • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: 32 Regio in beeld 34 • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: 48 Een rapportcijfer voor 50 je buurt! • Keuzemenu

64 66

Finish

20 Finish

36 Finish

52 Finish

Thema’s • •

Introductie van aardrijkskundige werkwijzen en vaardigheden Aardrijkskundig beeld van Canada

• • •

• Landschapszones op aarde • Klimaatgebieden op aarde Bewoonbaarheid van landschaps• zones

Cultuur, volk en staat Verschillen tussen arme en rijke landen Hoe meet je de ontwikkeling?

• •

Regio in beeld Regio’s vergelijken: overeenkomsten en verschillen Kaartvaardigheden

•

Buurtproﬁel - Woningkenmerken Buurtproﬁel - Bewonerskenmerken Stad en platteland

Vaardigheden en werkwijzen • • • •

Kaartlezen: titel, legenda, schaal, noordpijl Wisselen van schaalniveau: Calgary, Canada, wereld Werken met de atlas Zelf een kaart maken

•

Beschrijven en verklaren: waar liggen de landschapszones en waarom daar? Wisselen van schaalniveau: vanuit regio’s uitzoomen naar wereldschaal

• • •

•

Aardrijkskundig onderzoek met bronnen (eigen omgeving) Aardrijkskundige informatie verzamelen: veldwerk (bewonersenquête)

Projecten

Ontwerp je eigen buurt! 134 Basisboek | DeGeopedia B3, B7, B14, B33, B38, B39, B41, B42, B48, B50, B51, B63, B97, B98, B99, B103, B104, B105 www.degeo-online.nl

B17, B50, B63, B150, B151, B152, B229, B230

Uitgebreide leerlijnen en leerroutes klas 1, 2 en 3

B22, B23, B136, B159, B162, B177, B201

Inhoud | Leerlijnoverzicht

Regio en inhoud

Klimaat en natuurlandschap in Europa

Nederland in de wereld

Start

70 Start

§1 De invloed van de Golfstroom §2 Reliëf en klimaat §3 Europa: klimaten en begroeiing §4 In de Alpen: het dal van de Rhône

§1 Op reis – buitenland 72 en Nederland 74 §2 Internationale contacten 76 §3 Mainport Schiphol §4 De haven van 78 Rotterdam

Anders actief • Zoom in: Het klimaat van Nederland • Keuzemenu

Anders actief • Zoom in: 80 Op reis in Nederland • Keuzemenu 82

Finish

84 Finish

Natuurrampen in Japan 86 Start

8 Spanje: land en bevolking

102 Start

§1 Japan, land in de Ring van Vuur 104 §2 De grote Oost-Japanse ramp 106 90 92 §3 Talas raast over Japan 108 §4 Omgaan met rampen 110 94

118

§1 Bronnen: Spanje in beeld §2 Viva España §3 Te heet en te droog §4 De stad van Gaudí

Anders actief Anders actief • Zoom in: • Zoom in: Mysterie op Sulawesi 112 96 Agua para todos 114 • Keuzemenu 98 • Keuzemenu

100 Finish

116 Finish

120 122 124 126

128 130

132 Thema’s

• •

Klimaten in Europa Landschappen in Europa

• • • •

Vakantiebestemmingen in Europa Globalisering Europese Unie Mainports (mensen, goederen)

• • •

Platentektoniek: aardbevingen, tsunami’s, vulkanisme Tropische stormen Hazard management

• • •

Relatie mens-natuur in Spanje Toeristische ontwikkeling van Spanje Opbouw van een Spaanse stad

Vaardigheden en werkwijzen • •

• •

Een klimaatdiagram maken Weer en klimaat in eigen omgeving onderzoeken

Kaartvaardigheden Wisselen van schaalniveau

• •

Wisselen van schaalniveau: verspreiding tsunami over zee Invalshoeken (dimensies): gevolgen van de tropische storm Talas

• • •

Regio in beeld: gebiedskenmerken en bevolkingskenmerken Absolute en relatieve afstand Waarderen: stappenplan eigen mening

Projecten

De Tour de France

Casestudy Sandy

136

138 Basisboek | DeGeopedia

B38, B39, B41, B43, B44, B49, B63, B77, B100, B102, B103, B104, B105

B7, B176, B181, B188, B206, B207, B209, B214, B218, B219

B7, B8, B52, B57, B58, B66, B67, B68, B73, B74, B76

B4, B5, B6, B11, B25, B113, B114, B136, B137, B160, B176, B181, B207, B208, B245 www.degeo-online.nl

Aan de leerling Vier paragrafen Elk hoofdstuk heeft 4 paragrafen. In de paragrafen zitten verschillende onderdelen.

Lesboek

Wereldbolletje: over welk gebied gaat het?

Het lesboek bestaat uit acht hoofdstukken. Elk hoofdstuk is op een vaste manier opgebouwd: Start, vier paragrafen, Zoom in, Keuzemenu en Finish. 24 §

Landschapszones op aarde

Toeristen op de rivier de Amazone.

Waar liggen tropische regenwouden en waarom liggen ze daar? Dat ga je bekijken in het Amazonegebied.

Amazonegebied

Japan

In de school verblijven nu bijna zevenhonderd mensen. Ze leven in de gangen en lokalen tussen de modder en het puin dat de tsunami heeft achtergelaten. Er is geen stromend water, geen elektriciteit en geen verwarming. De school ligt anderhalve kilometer achter de dijk die de tsunami had moeten tegenhouden.

 Het Amazonegebied ligt in ZuidAmerika. Het is genoemd naar de rivier de Amazone. Dat is de op één na langste rivier in de wereld. Het gebied bestaat uit dichte, ondoordringbare bossen. Dat zijn de tropische regenwouden.  De naam zegt het al, de bossen liggen in de tropen. Dat is het gebied dicht bij de evenaar, tussen 23½° N.B. en 23½° Z.B. Het is er altijd warm: overdag ruim 30 graden, ’s nachts een paar graden minder. Ook regent het veel, gemiddeld meer dan 2.000 mm per jaar (De Bilt: 800 mm). Bijna elke dag valt er wel

De digitale Geo

FIGUUR 2

Veehouderij in Brazilië.

Ontbossing  Het Braziliaanse regenwoud verdwijnt in snel tempo. Dat komt door het kappen van bossen (ontbossing). Sinds 1970 is al een vijfde deel van het bosoppervlak verdwenen. Dat is dertig keer de oppervlakte van Nederland!  De ontbossing heeft te maken met een ongelijke bevolkingsspreiding in Brazilië: het oosten is dichtbevolkt, het

Zwart begrip: herhaald begrip uit lesboek of Basisboek

6.000 km

tropisch regenwoud: oorspronkelijke omvang

FIGUUR 3

Leven in het oerwoud

hoogte in meters 50

In het Amazonegebied wonen zo’n 200.000 indianen verspreid in het regenwoud. Ze leggen akkers aan door een klein stukje bos in brand te steken. Op zo’n platgebrand stuk verbouwen ze wat groenten, fruit of granen. ‘Dat is net genoeg voor ons eigen levensonderhoud,’ zegt Canare. ‘We hebben geen grote akkers nodig, het oerwoud is onze winkel. Daar halen we alles wat we nodig hebben: vlees, vis, bosvruchten en medicinale planten.’ Canare woont in een dorp aan de rivier de Amazone. De bewoners verdienen wat bij in het toerisme. Zelf is Canare kok in een klein restaurant, maar er zijn ook mensen die als ober, chauffeur of natuurgids werken. ‘Voor ons is het toerisme goed, we leven niet meer in armoede. Ook voor de natuur is het goed. Er mogen in ons gebied geen bomen worden gekapt. Zo blijft het tropische regenwoud bewaard.’

boomtoppen 45

35 gastplanten die op bomen groeien 30 dichtste bladerdek (veel dierenleven)

20 lianen 15 jonge bomen

5 weinig lichtval, weinig begroeiing

FIGUUR 4 De etages in het tropische regenwoud.

B 38

B 48

B 50

B 105

Vaardigheid in Basisboek: wat moet je kunnen?

Structuurtekens:  Hoofdzaak: waar gaat het stukje over?  Bijzaak of opsomming van verschillende punten  Voorbeeld of extra uitleg

Basisboeknummers bij deze paragraaf

Zoom in In de Zoom in ga je dieper op een bepaald gebied of onderwerp in. Daarbij ga je actief aan de slag, meestal in een groepje.

Canada: dichtbij en veraf

Anders actief | Zoom in Route naar school

Zoom in Route naar school Overal in Canada kom je ze tegen, de gele schoolbussen. Ze halen leerlingen op uit het dunbevolkte platteland. Desiree reist ook elke dag met de big yellow bus, samen met tien andere leerlingen. Ze vertelt: ‘Ik vind het altijd heel gezellig in de bus. Even bijpraten, nog wat huiswerk maken, of gewoon, langzaam wakker worden. De busreis duurt bijna een uur. Als er veel sneeuw is gevallen, zijn we veel langer onderweg. De wegen zijn dan slecht begaanbaar, of de bus wil niet meer starten. Ook moeten we soms omrijden om andere leerlingen op te halen, bijvoorbeeld als er een bus is uitgevallen, of in een greppel is gereden. Als je elke dag met zo’n klein groepje in de bus zit, leer je elkaar goed kennen. We maken veel lol met elkaar. Ook de buschauffeur is heel grappig. Het is bijna jammer als het weer vakantie is!’

Busroute van huis naar school

Township Road 283A

bebouwing bos

huis van Desiree

water hoofdweg overige wegen spoor busroute kaart Busroute in Cochrane

766

Cochrane Lake

Horse Creek Road

Rive

Cochrane Highschool

Cochrane 0

Bow Valley Trail

6 km

1 : 375.000

BRON 9

Busroute in Cochrane

250

500 m

1 : 25.000

bebouwing

Sunset Po

bos water

Suns et

hoofdweg overige wegen

int

Drive

spoorlijn busroute

Qu i

D r i ve

BRON 10

Su n t

ad Ro ra

Cochrane Highschool

Bow Va

COCHRANE Ra il w ay

BRON 8

e riv

Chiniki Drive

rive wD Glenbo

Bow

Va lle le y Tr ai l

Bo w

gal Road Dou Mc

e 4 t h Avenu

Als er een bij een opdracht of tekst staat, betekent dit dat je op www.degeo-online.nl iets kunt of moet doen, zoals een opdracht of oefentoets maken of een animatie bekijken. Alles wat in de boeken staat, staat ook bij elkaar op www.degeo-online.nl. Je kunt er alle opdrachten maken. Bij iedere opdracht staat de informatie uit het lesboek en De Geopedia die je voor die opdracht nodig hebt. Je kunt je werk nakijken en opslaan. Handig voor als je soms (of misschien wel altijd) met de computer werkt.

westen is leeg. De regering wil de mensen beter verspreiden over het land. Dat doen ze door het bewoonbaar maken van het Amazonegebied. Dwars door het bos zijn wegen aangelegd, zoals de 4.000 km lange Trans-Amazoneweg.  Het bos wordt gebruikt voor de winning van natuurlijke hulpbronnen. Dat zijn producten uit de natuur die mensen goed kunnen gebruiken, zoals goud, uranium, rubber en hout. Tropisch hout is populair, omdat het hard is en niet rot. Veel deuren, raamkozijnen en tuinmeubelen zijn ervan gemaakt.

3.000 1 : 300.000.000

tropisch regenwoud: huidige omvang

VAARDIGHEID B 2

Een jaar later bleek dat in Ishinomaki 20% van de 4.700 slachtoffers nog steeds spoorloos is.

Foto: oriëntatie op het onderwerp en het gebied

een stevige regenbui. Vandaar de naam regenwouden.  In de warme en vochtige omgeving is er een weelderige, dichte begroeiing. Er zijn bomen van 10 tot 15 m hoog, maar ook van 20 tot 35 m. Andere bomen steken daar weer bovenuit. Zo ontstaan er verschillende verdiepingen (etages) van bomen in het bos. Door de boomkruinen boven elkaar is er veel schaduw en is het in het bos altijd schemerig. Vele soorten planten en bomen groeien door elkaar. Ook leven er veel dieren in het oerwoud. De variatie aan levensvormen is enorm. Anders gezegd: de biodiversiteit is groot (bio = leven, diversiteit = verschillend).

Ligging van tropische regenwouden

574

Natuurrampen

Op de foto zie je Kazuo. Hij zit op de Kama-basisschool in Ishinomaki, een stad met 160.000 inwoners aan de noordoostkust van Japan. Meer dan dertig kinderen in de leeftijd van 8 tot 12 jaar leven al meer dan een week op de derde verdieping van het gebouw. Ze wachten op hun ouders die hen zeven dagen geleden zouden komen ophalen, maar tot op heden is er niemand geweest. Onderweg naar school werden hun vaders en moeders verrast door de tsunami. De kinderen weten wel dat hun ouders worden vermist en dat ze hen waarschijnlijk nooit meer zullen zien. Maar volgens de leraren beseffen ze nog niet hoe erg het is. De kinderen zitten stilletjes in een hoekje van het lokaal te lezen of ze doden de tijd met spelletjes. ‘De tsunami sloeg toe toen de ouders van de kinderen op weg waren naar school om ze op te halen. Gelukkig konden wij de kinderen in veiligheid brengen,’ zegt leraar lichamelijke opvoeding Masami Hoshi.

Leertekst Indische Oceaan

 De bossen in het Amazonegebied zijn belangrijk. Ze zijn het leefgebied van de oorspronkelijke bewoners, de indianen (zie Leven in het oerwoud). Ook zijn de tropische bossen ‘de longen van de aarde’: de bomen en planten ‘produceren’ veel zuurstof. Verder is de enorme biodiversiteit van grote waarde. Veel dagelijkse producten komen oorspronkelijk uit het regenwoud, zoals bananen, kaneel en medicijnen. Veel mensen willen daarom een duurzaam gebruik van het bos. Duurzaam wil zeggen: ervoor zorgen dat iets altijd blijft bestaan.  In de bosbouw kun je ook duurzaam werken. Het bos herstelt zich snel als je weinig kapt en direct weer jonge bomen laat groeien (herbebossing). Ook worden er nieuwe stukken bos aangeplant. Door alleen ‘goed’ (= duurzaam) hout te gebruiken, help je dus mee aan het behoud van het Amazonegebied.

567

18 maart 2011

Oceaan

Start

Grote

103

Start

At la n

evenaar

231/2 N.B.

23½° Z.B.

Natuurrampen in Japan

Leven in het Amazonegebied

an ea Oc

FIGUUR 1

Tropische regenwouden

102

§1

 Langs de wegen door het Amazonegebied is al veel bos verdwenen. Arme, landloze boeren mogen er gratis een stukje grond in gebruik nemen. Ook vind je er grootschalige veebedrijven (ranchos) die runderen houden voor de uitvoer van vlees. Op enorme akkers wordt soja verbouwd. Soja dient als veevoer, bijvoorbeeld voor koeien, varkens en kippen in Nederland.

Duurzaam gebruik

Tekst: verhaal bij de foto

Titel: het onderwerp en het gebied

1 Leven in het Amazonegebied

e ch tis

Start Elk hoofdstuk begint met een Start. Dat is een oriëntatie op het hoofdstuk. Oriënteren betekent: kijken wat je gaat doen. In de Start staat een foto over het gebied of onderwerp dat in het hoofdstuk wordt behandeld. De tekst vertelt het verhaal bij de foto.

Blauw begrip: nieuw begrip Begintekst: waarover gaat de paragraaf?

Ch ino ok

Dit is het lesboek 1 havo/vwo. Je gaat het gebruiken bij het vak aardrijkskunde. Op deze bladzijden zie je hoe je ermee gaat werken.

1s Str ee

tS tre et

lley Trail

Aan de leerling

Werkboek

Keuzemenu In het keuzemenu staan 4-5 onderwerpen. Je kiest zelf wat je wilt gaan doen. Daarbij werk je alleen, samen of in groepjes.

Klimaat en natuurlandschap in Europa

Anders actief | Keuzemenu

Keuzemenu

C Bewoonbaarheid van berggebieden 0

A Reliëf en klimaat in de Alpen München DUITSLAND

Garmisch Partenkirchen

Zugspitze

125

250 km

1 : 25.000.000

Grote Oceaan

hoogte in meters

C Landschappen Bolivia

B Bevolkingsdichtheid Bolivia aantal inwoners per km2

bodemgebruik

200 - 500

lager dan 500

minder dan 1

bos- en weidegronden

500 - 1.500

500 - 3.000

1 - 10

akkers

1.500 - 3.000

hoger dan 3.000

10 - 50

tropisch regenwoud

stad met meer dan 100.000 inwoners

hooggebergteplanten

hoger dan 3.000

stad met meer dan 100.000 inwoners

doorsnede München-Milaan

50 km

Oceaan

1 : 4.000.000

Grote

Milaan

A Hoogteligging Bolivia

0 - 200

ITALIË

250 km

1 : 25.000.000

Sucre

Oceaan

Dwars door de Alpen hoogte in meters

St. Moritz

Lecco

125

Cochabamba Santa Cruz

Potosi

Grote

ZWITSERLAND

dal van de Ad d

La Paz Oruro

OOSTENRIJK

Silvretta

Monte Disgrazia

250 km

1 : 25.000.000

De Alpen zijn een hooggebergte met veel bergtoppen die hoger zijn dan 3.500 m. ‘Hooggebergte’ wil niet zeggen dat het overal even hoog is. Dalen en bergtoppen wisselen elkaar af. Die afwisseling ga je in dit menu in kaart brengen. Ook onderzoek je hoe de verschillen in hoogteligging invloed hebben op het klimaat.

Landeck

LIECHTENSTEIN

125

BRON 4

BRON 2

Een deel van Bolivia is heel bergachtig, met toppen boven de 6.000 m. Een ander deel van het land ligt laag, op ongeveer 200 tot 500 m. Je zoekt uit waar de bevolking

B 49

woont: in het hoge of het lage deel van Bolivia. Is er een verschil met Zwitserland?

Je begint altijd te werken vanuit je werkboek. Daar staan alle opgaven. Die gaan over de tekst, foto’s, kaarten en diagrammen in het lesboek. Je moet heel vaak iets zelf doen, zoals kaarten kleuren of diagrammen maken. Je ziet in het boek vaak het symbool staan. Bijvoorbeeld in een paragraaf, of bij Zoom in en Keuzemenu. staat voor Anders actief. Dat betekent dat je op een andere manier dan in de gewone opdrachten aan de slag gaat. Meestal door zelf actief iets te maken of te onderzoeken. Soms kun je dan een aantal ‘gewone’ opgaven overslaan. Leeroverzicht

B Welk klimaat is daar? Het eiland in bron 3 is ongeveer 1.500 km in de breedte en 1.100 km in de lengte. Midden op het eiland ligt een berg van 1.600 m hoogte. Vanaf dat punt neemt de hoogte in alle richtingen af. Punten van dezelfde hoogte worden verbonden door hoogtelijnen. Zes plaatsen staan er op de kaart, en allemaal hebben ze hun eigen klimaatkenmerken. Weet jij welke dat zijn?

D Quiz: klimaten en landschappen in Europa

Welk klimaat is daar? zee

60º N.B.

De foto van bron 5 is gemaakt in Zuid-Europa. Dat kun je zien aan het mediterrane landschap met sinaasappelbomen en een palm. Zo’n landschap heeft het Middellandse Zee-

overheersende windrichting stad

400 m

hoogtelijn

800

Vragen over de ﬁguren in het lesboek en/of Basisboek

klimaat. Europa kent meer klimaten en landschappen. Ken jij ze allemaal? Test je kennis in de quiz op www.degeo-online.nl.

1.200

Anders actief

1.600 m

50º N.B.

Landschapszones op aarde

§1

Leven in het Amazonegebied

BRON 3 BRON 5

B 38

B 39

B 43

B 44

B 45

B 49

Basisboek In de opdrachten 4, 5 en 6 gebruik je het Basisboek. 4

Lees in het Basisboek B38 Breedteligging en temperatuur en bekijk figuur 2.9.

a Tussen welke breedtegraden liggen de tropen? (Kijk in figuur 2.9.)

d Hoe noem je de regens bij de evenaar?

Lees in het Basisboek B3 Beschrijven en verklaren.

a Vergelijk figuur 2.19 in het Basisboek met figuur 3 in je lesboek. Wat valt je op?

b In deel A en B van W2 heb je een beschrijving gegeven van tropische regenwouden. Geef nu een verklaring van de ligging op aarde. Vul daarvoor deel C van W2 in. c Gaat het bij de verklaring om natuurlijke of menselijke factoren?

Lees in het Basisboek B48 Soorten regen (alleen eerste driehoekje) en B50 Stijgingsregen. Bekijk ook figuur 2.19.

a Kruis de goede antwoorden aan.  Bij dalende lucht gaat het regenen.  Regen, sneeuw en hagel zijn vormen van neerslag.  Neerslag ontstaat als lucht gaat stijgen.  Waterdamp is onzichtbaar, verdampt water. b Zet de zinnen 1 t/m 6 in de goede volgorde. nummers: 1 Het gaat regenen. 2 De lucht gaat stijgen. 3 Door de zon warmt de lucht op. 4 Koude lucht kan minder waterdamp bevatten. 5 Er ontstaan wolken. 6 De lucht koelt af. c Waardoor stijgt de lucht bij de evenaar?

Lees in je lesboek Ontbossing en bekijk figuur 2 en 3.

a In welk werelddeel ligt het grootste tropische regenwoud?

b In welke twee werelddelen is het meeste bos verdwenen? 1 2 c Hoe kun je de ontbossing nog herkennen in figuur 2?

Zuidoost-Azië: cultuur en ontwikkeling

Bedreiging en behoud van het tropische regenwoud.

Waarom is behoud van het regenwoud

Finish

Wat zijn de bedreigingen?

Wat kun je ertegen doen?

belangrijk?

Wat moet je kennen? analfabetisme Het percentage van de bevolking ouder dan 15 jaar dat niet kan lezen en schrijven. artsendichtheid Het aantal artsen per duizend inwoners. basisbehoefte Iets wat iedereen echt nodig heeft om redelijk te kunnen leven (voedsel, huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg). bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. bnp per inwoner Het gemiddelde inkomen per inwoner, berekend door het bnp te delen door het aantal inwoners van een gebied. bruto nationaal product (bnp) Het geld dat alle inwoners van een land samen verdienen. continentaal plat Het deel van de zeebodem dat bij een land hoort. cultuur Alles wat je hebt aangeleerd. cultuurgebied Gebied met overeenkomsten in de cultuur. diffusie De verspreiding van cultuurelementen van het ene naar het andere cultuurgebied. etnische groep Deel van een volk dat in een ander land bij elkaar woont. evenaar De lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. infrastructuur Alle voorzieningen die nodig zijn om personen, goederen of informatie te vervoeren. irrigatie Het kunstmatig nathouden van landbouwgronden. kolonie Gebied in een ander werelddeel dat in het bezit is van (meestal) een Europees land. koopkracht Het aantal goederen of diensten dat je van je geld kunt kopen.

Finish

kunstmatige grens Een grens die door mensen is bepaald en die is aangegeven met borden en grenspalen. multicultureel Mensen uit verschillende culturen die met elkaar samenleven. natuurlijke grens Een grens langs een natuurlijk obstakel, zoals een rivier of een gebergte. natie Een volk dat in één staat woont. natiestaat Een staat waar één volk woont. ontwikkelingskenmerk Een kenmerk waarmee je de armoede of de rijkdom in een gebied kunt meten.

ontwikkelingspeil Het niveau van de rijkdom of de armoede in een land. sawa Rijstakker die onder water staat met behulp van irrigatie. schiereiland Een gebied dat aan drie kanten is omringd door de zee. staat Een gebied met duidelijke grenzen en een bestuur dat eigen baas is (soeverein). stijgingsregen Regen bij de evenaar. Ontstaat door opwarming van de lucht, waardoor die lucht gaat stijgen. Koelt dan af, waardoor het gaat regenen. tropen Warme luchtstreek bij de evenaar tussen 23½° N.B. en 23½˚ Z.B. tropisch klimaat Warm, vochtig klimaat met een gemiddelde temperatuur die altijd hoger is dan 18 °C.

Zoek in de atlas het kaartblad met thematische kaarten over Brazilië. Kruis de goede antwoorden aan.

 De bevolking is ongelijk verspreid over Brazilië.  De ontbossing vindt vooral plaats in het midden van het Amazonegebied.  Er is een concentratie van auto-industrie rond de grote steden van Brazilië.  In het Amazonegebied liggen grote indianenreservaten.  Hout- en papierindustrie vind je vooral in het oosten van Brazilië.  Het westen van Brazilië is dichtbevolkt, het oosten dunbevolkt. 10

Anders actief

Kom in actie voor behoud van het regenwoud! Maak in groepjes een actieposter of flyer over het Amazonegebied: – Wat is het? – Waar ligt het? – Wat zijn de bedreigingen? – Waarom is behoud nodig? – Wat kun je zelf doen? Gebruik ook §1 in je lesboek en de links op www.degeo-online.nl.

Herhaling

d Wat is ervoor in de plaats gekomen?

Lees in je lesboek Duurzaam gebruik en Leven in het oerwoud. Gebruik ook de andere teksten in de paragraaf.

tropisch regenwoud Dicht, ondoordringbaar bos in de warme en vochtige tropen. volk Een groep mensen die al eeuwenlang samenwoont en dezelfde cultuur heeft. zuigelingensterfte Het aantal kinderen dat in het eerste levensjaar sterft (per duizend levendgeborenen).

12 a Maak het uittreksel van §1 op www.degeo-online.nl. b Maak de proeftoets van §1 op www.degeo-online.nl.

Wat moet je leren? LB

b Waarom is het warm in de tropen?

Finish Aan het eind van het hoofdstuk is de Finish. Daar staan alle begrippen met deﬁnitie op een rij.

a Maak groepjes van drie tot vier personen. b Bespreek met elkaar waardoor het tropische regenwoud wordt bedreigd en wat je kunt doen om het te behouden. Vul daarvoor W3 in.

11 Kruis de goede antwoorden aan.  Het grootste deel van het Amazonegebied ligt in Brazilië.  De tropische regenwouden liggen in Zuid-Amerika, Afrika en Europa.  In het tropische regenwoud is het vochtig en warm.  De biodiversiteit is hoog als er veel verschillende soorten planten en dieren leven.  De hoogste verdieping in het tropische regenwoud noem je een etage.  Loodrechte zonnestralen zijn warm, omdat ze een groot gebied verwarmen.  Belangrijke producten uit het Amazonegebied zijn hout, soja en vlees.  De ontbossing gaat ten koste van het leefgebied van de indianen.  Het gebruik van tropisch hout is duurzaam, omdat het niet rot.

Vragen over een tekst uit het lesboek en/of Basisboek

• waar het Amazonegebied ligt • wat kenmerken van tropische regenwouden zijn en waar ze liggen • waardoor het Amazonegebied wordt bedreigd • waarom tropische regenwouden belangrijk zijn en hoe je ze kunt behouden WB • W1: topografie Zuid-Amerika en het Amazonegebied • W2: tropisch regenwoud: wat, waar en waarom daar? • W3: bedreigingen en behoud van het regenwoud BB Start • VAARDIGHEID B2 Soorten aardrijkskunde • B105 Landschapszones §1 • VAARDIGHEID B3 Beschrijven en verklaren • B38 Breedteligging en temperatuur • B48 Soorten regen • B50 Stijgingsregen Begrippen Lesboek: bevolkingsspreiding, biodiversiteit, duurzaam, etage, evenaar, herbebossing, natuurlijke hulpbronnen, ontbossing, tropen, tropisch regenwoud Basisboek: breedteligging, fysische geografie, hoge breedte, ingericht landschap, lage breedte, landschapszone, natuurlandschap, oorspronkelijke plantengroei, sociale geografie, stijgingsregen, vegetatie www.degeo-online.nl

Herhaling

1304317_GEO_HV_WB_H2.indd 24-25

02-10-13 12:12

Wat heb je nodig Lesboek

Basisboek

Atlas

Computer

Overige symbolen FIGUUR 17 Petronas Twin Towers in Kuala Lumpur, Maleisië.

Vaardigheid

Samenwerking

FIGUUR 16 Phnom Penh, Cambodja.

Begrippen van het hoofdstuk

Foto’s met kijkvragen in het werkboek

Projecten Achter in het lesboek staan drie projecten. Daarin ga je een onderzoek doen. Meestal in meerdere lessen. Je kunt ook samenwerken met andere vakken.

Basisboek Het Basisboek heb je drie jaar nodig. Het is dus ook voor klas 2 en 3. In het Basisboek staat alles wat belangrijk is bij aardrijkskunde. Je vindt er alle begrippen. Maar ook leer je hoe je een kaart maakt. Of hoe een vulkaan werkt. En waarom het zo koud is bij de Noordpool. Bovendien vind je veel ideeën en informatie voor een werkstuk of een verslag. Het Basisboek is er ook digitaal: De Geopedia. Daar vind je alle Basisboeknummers met animaties en ﬁlmpjes.

Canada: dichtbij en veraf

Start

Canada:

dichtbij en veraf

Start

Wonen in Canada ‘Hoi, mijn naam is Desiree van der Westen. Ik ben 12 jaar oud en woon in Canada. Mijn ouders zijn als kind vanuit Nederland naar Canada verhuisd. Ze woonden in de stad Calgary, waar mijn broer Logan (14 jaar) en ik zijn geboren. Ik heb dus Nederlandse roots en ook een Nederlandse achternaam. Mijn moeder heet Froukje, maar noemt zich Kathleen. De Canadezen kunnen haar Nederlandse naam bijna niet uitspreken.’ ‘Op de grote foto zie je Calgary, waar ik tot het einde van de basisschool heb gewoond. Vorig jaar zijn we verhuisd naar een huis buiten de stad. Het ligt aan de rand van een bos, op 75 km afstand van Calgary. Ik ga nu naar school in Cochrane, een stadje dat hier 35 km vandaan ligt. Elke ochtend stap ik rond 8 uur op de schoolbus en een uur later ben ik op school. In het begin moest ik erg wennen; ik miste mijn vriendinnen heel erg. Ook vond ik het saai en eenzaam op het platteland. Maar algauw ontmoette ik nieuwe vriendinnen: in de bus, op school en ook hier in de buurt.’

Desiree van der Westen.

‘Canada is een heel groot land. De provincie waar ik woon, is al vijftien keer groter dan Nederland! Er is hier dus veel meer ruimte. Ook is er veel meer natuur. In het weekend kunnen we gaan wandelen of skiën in de Rocky Mountains. Of gaan paardrijden in de bossen achter ons huis. Onderweg kun je elanden, herten, bevers en stinkdieren tegenkomen. Ook hebben we al twee keer een grizzlybeer gezien. Dat is best eng, want het is een enorm groot beest. Als hij op z’n achterpoten staat, is hij 3 m lang! Een bergleeuw heb ik nog nooit gezien, maar die zijn er soms ook. Ze besluipen hun prooi heel stilletjes van achteren. Je moet hier dus altijd wel goed uitkijken!’

Canada: dichtbij en veraf

1 Canada: een groot en leeg land 250

500 km

1 : 50.000.000

ee Noordelijk IJsz

Bea

Baf fin b

ufortzee

hoogteligging (in meters)

i aa

Alaska (V.S.)

0 - 200

Whitehorse Ala sk a

200 - 500 Northwest Territories

way gh Hi

British Columbia Mount Waddington +4.012 m

Gro

Vancouver Victoria

Iqaluit

Nunavut

Lab

Yellowknife Mackenzie Highway Alberta

Mount Robson +3.954 m

CANADA

500 - 1.000

Newfoundland en Labrador

Prince Edward Island Charlottetown Winnipeg Tran Québec s-Cana dian Fredericton Halifax Hig Montréal hw Lake Nova ay Scotia Superior Lake he Ottawa Huron isc Lake Lake nt aan Toronto a Ontario e Michigan Kitchener S TAT E N c Hamilton London Windsor Lake Erie

Saskatoon Calgary Regina

VERENIGDE

St. John's

Québec

Manitoba

hoger dan 3.000 overige

Hud sonbaai

Saskatchewan Edmonton

1.000 - 3.000

radorzee

Ontario

(auto)snelweg belangrijke spoorweg grens provincie of territorium Ottawa

hoofdstad

noordpijl bergtop

At l O

Yukon Territory Mount Logan +5.959 m

te Ocea n a

IJSLAND

Groenland (DEN.)

Canada plaatsen minder dan 100.000 inwoners 100.000 - 500.000 inwoners 500.000 - 1 miljoen inwoners meer dan 1 miljoen inwoners

FIGUUR 1

Hoe ziet Canada eruit op foto’s en kaarten? Daarover gaat deze paragraaf. Je ziet waar de meeste mensen wonen en waarom ze daar wonen. En je leert hoe je kaarten moet lezen.

Een groot land Canada

 Aardrijkskunde gaat over gebieden. Een gebied (of regio) is een bepaald stuk van het aardoppervlak. Zo’n gebied kan klein zijn, maar ook heel groot, zoals Canada. Dat is na Rusland het grootste FIGUUR 2

land ter wereld. In ﬁguur 1 en 3 zie je kaarten van Canada. Een kaart is een verkleinde tekening van een gebied.  Figuur 1 is een overzichtskaart van Canada. Zo’n kaart vertelt je al veel over een gebied. De namen van steden, rivieren, zeeën en bergen staan erop. Ook kun je zien welke wegen en spoorlijnen er zijn. Zo’n beschrijving van plaatsen en gebieden noem je topograﬁe (topo = plaats, grafie = beschrijven).

Moraine Lake in de Rocky Mountains.

§1

Canada: een groot en leeg land

Een dunbevolkt land 0

250

500 km

1 : 50.000.000

Noordelijke

IJ sz

Bevolkingsdichtheid in Canada aantal inwoners per km2

Groenland (DEN.)

minder dan 1 1 - 3,5 3,5 - 20

Alaska (V.S.)

20 - 50 50 - 150 150 of meer plaats met meer dan 1 miljoen inwoners

CANADA

Atlantische Oceaan

Hudson ai ba

Edmonton Vancouver

Calgary

Ottawa

V E R E N I G D E S TAT E N

Montréal

Toronto

FIGUUR 3

Susie the bear ‘Afgelopen zomer zaten we op de veranda voor ons huis,’ vertelt Desiree. ‘Plotseling begon ons paard Lilac angstig te brullen en te briesen. Toen we gingen kijken, zagen we een enorme grizzlybeer met twee jongen. Ze hadden de lama van onze buren aangevallen en sleepten het dode dier het bos in. Mijn ouders renden het huis in om een geweer te halen. Ze schoten in de lucht om de beer bang te maken en voor eens en altijd te verjagen. “Dat was Susie,” zei de man van Wildlife Alberta later door de telefoon, “die dwaalt rond in de bossen.” M’n buurman was niet blij; de lama had 1.000 euro gekost. Maar hij zei: “What can ya do, you can’t blame the bear.” We hebben het dode dier weggebracht, diep de bossen in, ver weg van de bewoonde wereld. Daar is het opgegeten door wolven, coyotes, of misschien wel ... door Susie zelf.’

FIGUUR 4

 Canada is 240 keer groter dan Nederland. Toch wonen er maar 35 miljoen mensen. Dat zijn ongeveer 3,5 inwoners per vierkante kilometer. In Nederland is dat aantal veel hoger: ruim 400. Het aantal inwoners per vierkante kilometer (km2) noem je de bevolkingsdichtheid.  De bevolkingsdichtheid in Canada kun je zien in ﬁguur 3. Dat is een thematische kaart: een kaart met een bepaald onderwerp (thema = onderwerp). De kaart laat zien dat de meeste Canadezen in het zuiden van het land wonen. Het noorden is leeg. De bevolkingsspreiding is dus ongelijk. Dat heeft alles te maken met het klimaat. Hoe noordelijker je komt, hoe kouder het wordt. Dat is ook te zien aan de begroeiing. Eerst groeien er nog naaldbossen, dan alleen mossen en grassen. Helemaal in het noorden groeit niets meer. Het landschap bestaat er uit sneeuw en ijs.

Kaartvaardigheden  Om een kaart te begrijpen, moet je kunnen kaartlezen. Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de schaal en de noordpijl.  De titel vertelt over welk onderwerp en/of gebied de kaart gaat. In dit lesboek staat de titel altijd boven de legenda.  In de legenda staat de betekenis van de kleuren en de symbolen op de kaart. Een voorbeeld van symbolen zijn de zwarte stippen en de vierkantjes van de steden op de kaart. Zonder legenda kun je zo’n kaart niet lezen.  De schaal laat zien hoeveel dat gebied op de kaart is verkleind. Dan staat er bijvoorbeeld: 1 : 200.000 (spreek uit: 1 op 200.000). 1 cm op de kaart is dan in werkelijkheid 200.000 cm. Omgerekend is dat 2.000 m of 2 km. Dus haal vijf nullen van het schaalgetal af en je weet het aantal kilometers. Als je de schaal weet, kun je de afstanden uitrekenen.  Bij een kaart staat soms een noordpijl. Als er geen noordpijl staat, is de bovenkant van de kaart het noorden.

10 §

Canada: dichtbij en veraf

2 Inzoomen op Calgary

FIGUUR 5

De winkelstraat Stephen Avenue in downtown Calgary.

Calgary is met ruim 1 miljoen inwoners de grootste stad van Alberta. Je gaat onderzoeken hoe die stad eruitziet. Ook maak je een wandeling door de straten van Calgary.

Downtown als middelpunt

Buitenwijken: laagbouw

 De skyline van Calgary is al van grote

 Buiten het centrum liggen woonwijken

afstand te zien. Sommige wolkenkrabbers zijn meer dan 200 m hoog. Ze staan in het stadscentrum van Calgary, of in het Engels: downtown. Downtown Calgary bestaat uit dicht op elkaar gebouwde kantoren, hotels en winkels. De straten zijn lang en recht. Ze hebben geen namen, maar nummers, te beginnen met nummer 1. De noord-zuid lopende straten heten ‘Street’ en de oost-west lopende straten ‘Avenue’. Zo kun je heel makkelijk de weg vinden.  In ﬁguur 7 zie je een kaart van een deel van downtown Calgary. Alle straten en gebouwen staan erop. Zo’n kaart noem je een plattegrond.

met bijna alleen laagbouw. Ze nemen veel ruimte in, doordat de meeste huizen in Calgary vrijstaand zijn. De straten zijn meestal niet recht, maar slingerend. Ook zijn er grote parken, zoals Nose Hill Park. Dat is een natuurpark met graslanden en eeuwenoude indianenpaden (ﬁguur 6). Hoe verder je van het centrum komt, hoe ruimer de wijken zijn opgezet. Een Engelse naam voor de buitenwijken is suburbs (voorsteden). Ze beslaan met elkaar een enorme oppervlakte. Het stadsgebied van Calgary is 2,5 keer zo groot als Amsterdam! Toch wonen er bijna evenveel inwoners.

Schaalniveaus  Bij aardrijkskunde maakt het veel uit op welke schaal je werkt. Kijk je naar de wereld als geheel of ga je inzoomen? Inzoomen doe je als je de aarde dichterbij haalt. Je gaat dan van een groot gebied, zoals Canada, naar een kleiner gebied, zoals Calgary. Met Google Earth kun je zelfs zover inzoomen dat je de huizen, wegen en auto’s ziet. Uitzoomen is precies het omgekeerde van inzoomen: je gaat van een klein gebied naar een groter gebied. Dan ga je dus steeds verder van de aarde af. Als je helemaal bent uitgezoomd, is alleen nog de stip van Calgary te zien.  Zoom je in op een stad als Calgary, dan werk je op lokale schaal (lokaal = plaatselijk). Zoom je uit naar de wereld als geheel, dan werk je op mondiale schaal (mondiaal = wereld). Daartussenin zijn nog drie andere schaalniveaus. Die staan in ﬁguur 8.

Inzoomen op Calgary

i ve r

e l Driv oria em M

Cr ee k

201

Calgary International Airport

w Bo

Eau Claire Market

CALGARY

Stephen Avenue SW

MacLeod Trail

Glenbow Museum

Calgary Tower 2

5 km

11th Avenue

200

400 m

1 : 20.000

12th Avenue

Calgary

Downtown Calgary

downtown

bedrijven, industrie

snelweg

winkelpromenade

+15 Skywalk

woonwijk

park, bos

overige wegen

park

C-train

winkels

water

spoorlijn

water

spoorlijn

figuur 7

huis Desiree

FIGUUR 6

bezienswaardigheden

FIGUUR 7

 Kijk je op lokale schaal naar de bevolkingsdichtheid in Calgary, dan zie je grote verschillen tussen de wijken in downtown en de woonwijken eromheen. Maar kijk je op nationale schaal (nationaal = land), dan is daar niets meer van te zien (ﬁguur 3 op bladzijde 9). Dan gaat het om iets heel anders: de ongelijke bevolkingsspreiding in Canada.

Schaalniveaus

Desiree in Calgary ‘In Calgary woonden we op 26 Martha’s Haven Place. Ik ging er elke dag lopend naar school. Alleen als het kouder was dan −30 graden, kregen we vrij. Vlak bij huis was ook een park waar je kon honkballen, hockeyen en voetballen. Alles was dus heel dichtbij, ook een grote shopping mall met 150 winkels op een afstand van 5 km. In downtown kwamen we bijna nooit – veel te druk en te duur.’ Nu woont Desiree al een jaar op het platteland. Dat is een groot verschil. Alles is nu ver weg – de school, de winkels en haar vriendinnen uit Calgary. ‘Soms komen ze nog bij ons logeren. Dat is altijd heel leuk. Op een kampvuur roosteren we dan hotdogs en S’mores. Dat zijn crackers met zoete spekjes en chocolade. En we slapen met z’n allen in een blokhut achter in de tuin. Best spannend met al het wild in het bos!’

• lokale schaal (plaats) • regionale schaal (streek, provincie, landsdeel) • nationale schaal (land) • continentale schaal (landen, werelddeel)

uitzoomen

Olympic Plaza

Ave nue

9th Avenue

1 : 350.000

inzoomen

1st street SE

Macleod Tra il

C-train

Centre Street

6th Avenue

fron t

Chinatown 1st Street SW

4th Street SW

6th S treet SW

4th Avenue

Fish Creek Park

Rive r

DOWNTOWN

3rd Street SE

2nd Avenue

er Riv

F i s h C re e k

mo rial Bo Dr i v wR e ive r

2nd Street SW

2,5

Prince's Island Park

Trans-Canadian an Highway

b ow

Calgary

Trail erfoo t De

Glenmore Reservoir

r ve Ri

Rotary Park

Trans-Canadian Highway

Nose Hill Park

Bo 1

Centre Street

W es t

201

7th Street SW

§2

• mondiale schaal (wereld)

FIGUUR 8 FIGUUR 9

Het huis van Desiree in Calgary.

3 Bronnen: De ligging van Calgary

In welk landschap ligt Calgary? Wat zijn de afstanden naar andere steden? En wat is het verschil tussen afstanden in kilometers en in reistijd? Daarover gaat deze paragraaf.

Landschap rond Calgary

In kaart A zie je de ligging van Calgary in West-Canada. De cirkels geven de afstand in een rechte lijn (hemelsbreed) vanuit Calgary aan, ook wel de absolute afstand genoemd. Kaart B laat de afstanden hemelsbreed en over de weg zien naar verschillende plaatsen in Noord-Amerika. A 750 km

C K R O

Mount Waddington W addington

+3.954 m

+4.012 m

CANADA

500 km

Mount Robson

Edmonton 250 km

Jasper Banf Ban Banff ffff Calgary Vancouver V ancouver

Victoria

S T A I N U N M O

Seattle

Gr ote O

De hoogteligging van Calgary is 1.048 m boven zeeniveau. De stad ligt op de grens van twee landschappen. Oostelijk van de stad ligt er een hoogvlakte: een vlak of zachtgolvend gebied op een hoogte van meer dan 500 m. Oorspronkelijk was het een grasvlakte met lange grassen (prairie), maar nu liggen er akkers en weilanden. Je kunt er heel ver kijken, de horizon is oneindig. Ten westen van de stad zijn er meer hoogteverschillen. Er is steeds zicht op de Rocky Mountains. Dat is een hooggebergte: een gebied met toppen hoger dan 1.500 m. In het heuvelige gebied vóór het gebergte zijn er veel bossen, maar ook akkers.

Afstanden vanuit Calgary

ceaan

Portland

VERENIGDE STATEN TA TATEN

Absolute afstanden vanuit Calgary hoogteligging in meters 0

250

500 km

1 : 25.000.000

200

500

1.000

3.000

3.500

Groenland Ligging Calgary in Noord-Amerika

afstand hemelsbreed in km afstand over de weg in km

Alaska (V.S.) Whitehorse

1.6

BRON 1

971 km Vancouver 672 km

Relatieve afstand: altijd anders

c O

500

1.000 km

1 : 80.000.000

BRON 3

St. John’s 4.340 km

Calgary

2.712

4. 01 3k

23 Los Angeles

te Gro

BRON 2

CANADA 2.287 km

De absolute afstand tussen twee plaatsen blijft altijd gelijk. Maar de relatieve afstand is voor iedereen anders. De een fietst, de ander gaat met de auto. En als het rustig op de weg is, ben je er sneller dan met files.

1.9

Canada: dichtbij en veraf

6.061 km Toronto 3.403 km

2.526 km VERENIGDE STATEN

4.789 km

an G olf v c o M e xi

At la n O c t is c h e ea an Miami

§3

Bronnen: De ligging van Calgary 0

Cochrane

ver

Banff

+ 2.998 m

Mount Rundle

20 km

1 : 1.250.000

Bow Valley Trail

Cascade Mountain

Canmore

Calgary (of: ‘Cowcity’) is nog maar ruim honderd jaar oud. Het was een kleine nederzetting in het ‘wilde westen’ – het gebied waar cowboys hun kuddes op de prairies lieten grazen. Pas na de vondst van aardolie in het begin van de twintigste eeuw groeide de stad snel. Tegenwoordig herinnert alleen de jaarlijkse rodeo aan het wilde westen. Cowboys strijden dan met elkaar wie het best koeien kan vangen of het langst op wilde paarden en stieren kan blijven zitten.

+ 2.948 m

Calgary in het ‘wilde westen’

Calgary

100 km O

Banff National Park

Trans-Canadian Highway

7 uur

128 km

1,5 uur

S I N T A

139 km

Bow Ri ve

Afstanden in reistijd Met de auto duurt een reis van Calgary naar Banff anderhalf uur. Op de fiets doe je er veel langer over. Het is een zware fietstocht waarin je bijna 500 m klimt. Je mag blij zijn als je er in zeven uur bent. Dat kan alleen als je goed getraind bent. De afstand in reistijd noem je de relatieve afstand. Relatief wil zeggen: in relatie (verband) met iets anders. Dus in dit geval: met het gebruikte vervoermiddel. BRON 4

Op familiebezoek Canadezen leggen enorme afstanden af. Desiree vertelt: ‘We gaan soms naar familie in de provincie Manitoba. Dat is meer dan twaalf uur rijden. Het landschap onderweg is eentonig: vlak, leeg en kaal. Ze noemen het wel “the gap”: het gat, het grote niets. Ook gaan we soms naar familie op Vancouver Island. De reis door de bergen duurt zo’n twaalf uur en dan nog anderhalf uur met de ferry naar het eiland. Maar dat heb ik er graag voor over. Op zee kun je orka’s en walvissen spotten.’ BRON 5

BRON 7

Gemiddelde temperatuur in De Bilt en Calgary ºC 25

De Bilt

Calgary 15 10 5 0 -5 -10

d maand

Klimaat van extremen Calgary heeft een droog en zonnig klimaat. ’s Zomers is het warm, overdag zo’n 20 tot 25 graden in juli. Maar ’s winters is het ijzig koud. Temperaturen van 20 tot 30 graden onder nul zijn heel normaal. Gelukkig duurt de extreme kou nooit erg lang. Ongeveer om de 14 dagen waait er een warme wind uit de bergen: de chinook. chinook Dan kan de temperatuur in een paar uur oplopen van −20 °C naar +15 °C! De sneeuw smelt weg en de winterjassen kunnen uit. Even in je T-shirt naar buiten. BRON 6

14 §

Canada: dichtbij en veraf

4 Canada in de atlas 150°

120°

90°

60°

114° W.L.

30°

0°

30°

60°

90°

Murmansk

Reykjavík

150°

180° 60°

Amsterdam

51° N.B.

Calgary

New York

Tokyo

30°

In deze paragraaf leer je hoe je een atlas kunt gebruiken. Je oefent met het opzoeken van kaarten. Ook leer je hoe je plaatsen en landen kunt vinden in de atlas.

120°

106° O.L.

30°

Dubai

Mexico-stad

Hongkong

evenaar

Jakarta

6° Z.B. Rio de Janeiro

30°

Ligging van Calgary op aarde

150°

120°

90°

60°

30°

4.000

8.000 km 60°

1 : 350.000.000

Plaatsbepaling Calgary en Jakarta 0°

30°

60°

90°

120°

150°

180°

FIGUUR 10

ijk el

on lf r

Noordpool 90° N.B. 60° N.B.

 Met de lengtegraden meet je hoe ver een plaats van de nulmeridiaan ligt. Dat is de lengteligging van zo’n plaats. De plaatsen ten oosten van die lijn liggen op oosterlengte (O.L.) en ten westen van die lijn liggen ze op westerlengte (W.L.). In beide richtingen zijn er 180 meridianen. Calgary ligt bijvoorbeeld op 114° W.L. Je kunt nu precies zeggen waar Calgary ligt. De coördinaten op aarde zijn: 51° N.B. en 114° W.L.

Noordpool

150° W.L. 120° W.L.

 Als een plaats dicht bij de evenaar ligt, dan zeg je: die plaats ligt op lage breedte (minder dan 30°). Een ver van de evenaar gelegen plaats ligt op hoge breedte (meer dan 60°).  Lengte De aarde kun je ook indelen met behulp van lengtegraden. Op elke lengtegraad kun je een halve cirkel trekken, de meridiaan. Dat zijn lijnen die van pool naar pool lopen. De 0 staat bij de lijn die over Greenwich (bij Londen) loopt. Dat is de nulmeridiaan.

90° W.L. 60° W.L. 30° N.B.

FIGUUR 11

30° Z.B. Zuidpool

Geograﬁsche lengte

aan

id i

jk oosteli d h a l f ro n

TER LEN GTE

0° evenaar

Geograﬁsche breedte

0°

DTE

ZU IDE RBR EED TE

90° Z.B. Zuidpool

30° O.L.

we ste lijk halfr ond

NO OR DER BRE E

60° O.L. 30° W.L.

zuide lijk halfron d

 Als je precies wilt weten waar Calgary op aarde ligt, moet je kijken naar de absolute ligging. Daarvoor heb je twee dingen nodig: de breedte en de lengte van die stad.  Breedte De aarde is een bol met in het midden de evenaar. De evenaar verdeelt de aardbol in twee helften: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. In het uiterste noorden ligt de Noordpool, in het uiterste zuiden de Zuidpool.  De twee halfronden kun je indelen in breedtegraden. Bij de evenaar staat een 0. Bij de twee polen staat 90. Op elke breedtegraad kun je een cirkel trekken, de breedtecirkel (of parallel). Al die cirkels lopen evenwijdig (= parallel) aan de evenaar.  Met de breedtegraden kun je precies meten hoe ver een plaats van de evenaar ligt. Dat is de breedteligging van zo’n plaats. Op het noordelijk halfrond spreek je van noorderbreedte (= N.B.). Op het zuidelijk halfrond van zuiderbreedte (= Z.B.). Calgary ligt bijvoorbeeld op 51° N.B.

60°

30°

Sydney

Kaapstad

§4

Canada in de atlas

FIGUUR 12 Nederzetting aan bevroren zeewater in Nunavut, vlak bij de Bafﬁnbaai.

Hoe gebruik je de atlas?  Bij aardrijkskunde heb je een atlas nodig. Op school gebruik je meestal de Grote Bosatlas. Bij het werken met de atlas zijn vier onderdelen heel belangrijk.  Bladwijzer Als je snel een kaart wilt zoeken, is een bladwijzer handig. Die vind je achter in de atlas, aan de binnenkant van de kaft. Het is een kaart met vakken waarin de nummers van de kaartbladen staan. De bladwijzer gebruik je als je al ongeveer weet waar een plaats of gebied ligt.  Algemene inhoud Kaarten kun je ook zoeken met de inhoud. De inhoud staat voor in de atlas. Daarin staan de nummers en de titels van alle atlaskaarten. Ze zijn ingedeeld in gebieden: Nederland, Europa, Azië, enzovoort.  Register  Achter in de atlas vind je het register van topograﬁsche namen. Dat is een alfabetische lijst van alle plaatsen, rivieren en bergen in de atlas. Achter elke naam staat eerst de bladzijde van de kaart en daarachter het kaartvak. Bijvoorbeeld: Calgary 186-187 I4. Dat betekent dat je

FIGUUR 13 Barre kou in de stad Yellowknife.

Calgary kunt vinden op kaartblad 186187 in kaartvak I4. Het register gebruik je als je geen idee hebt waar een plaats of een gebied ligt.  Heel handig is ook het trefwoordenregister achter in de atlas. Dat is een lijst met onderwerpen. Bij elk onderwerp staat welke kaarten in de atlas daarover gaan.

 Legenda Alle kaarten in de atlas hebben een legenda. Die staat er vaak direct bij. Maar soms is die legenda niet volledig. Dan moet je voor in de atlas kijken. Daar staan legenda’s voor verschillende soorten kaarten, bijvoorbeeld van alle overzichtskaarten en van de thematische kaarten in de atlas.

Canada: dichtbij en veraf

BRON 8

Anders actief | Zoom in Route naar school

Busroute van huis naar school bebouwing

574

Township Road 283A

bos

huis van Desiree

water hoofdweg overige wegen spoor busroute kaart Busroute in Cochrane

567

766

Cochrane Lake

Horse Creek Road

Riv

Cochrane Highschool

Cochrane 3

Bow Valley Trail

6 km

1 : 375.000

BRON 9

Busroute in Cochrane

250

500 m

1 : 25.000

bebouwing

int Sunset Po

bos water

Suns et

hoofdweg overige wegen

Drive

spoorlijn

Qu i

BRON 10

Cochrane Highschool

Chiniki Drive

Drive Bow Va

COCHRANE Ra il w ay

ad Ro ra

D Va lle y Tr ai l

w Glenbo

D r i ve 22

Ch ino ok

Bo w

gal Road Dou Mc

Su n t

e riv

e 4 t h Avenu

busroute

Str ee

tS tre et

lley Trail

Canada: dichtbij en veraf

Keuzemenu A Isla Bonita De stranden zijn er prachtig. De zee is helderblauw. Je kunt gaan diepzeeduiken, maar je kunt ook met een scooter het eiland rondrijden. Welk eiland zou dit zijn? Je gaat het zelf tekenen! BRON 11

Isla Bonita, het eiland van je dromen Isla Bonita ligt in de Stille Zuidzee. Het eiland is van de oostpunt naar de westpunt ongeveer 20 km. Van noord naar zuid is het op z’n breedst 15 km, maar er zijn ook smallere stukken.

Aan de zuidkust liggen brede palmstranden. In het zuiden ligt alleen een vakantiepark: Palmdorp. Het vakantiepark ligt tussen de akkers en de weilanden in de vlakke kuststrook.

Aan de noordkant is het eiland erg rotsachtig.

Vanaf Palmdorp lopen twee wegen: één gaat langs het strand naar de vuurtoren op de oostpunt van het eiland. De ander gaat door het akkergebied richting Fugo. De weg gaat tegen de vulkaanhelling omhoog en eindigt bij het kratermeer.

In het oosten, op een paar kilometer van de kust, ligt de vulkaan Fugo. De vulkaan is 2.000 m hoog. De krater is volgelopen met water, zodat je bovenin een groot kratermeer kunt zien. Aan de voet van de Fugo liggen uitgestrekte bossen. In de bossen is een wildreservaat waar tijgers leven.

B Plattegrond van je slaapkamer In dit menu teken je een plattegrond van je slaapkamer. Wat is de lengte en de breedte van je kamer? En waar is de deur en het raam (of de ramen)? Dat ga je precies meten en op schaal tekenen. Ook laat je zien hoe je kamer is ingericht, dus waar je bed, bureau en andere dingen staan.

Aan de westkant liggen een paar kleine dorpjes.

C Afstanden op school Op school loop je soms honderden meters tussen de klaslokalen van aardrijkskunde, Nederlands, Engels en andere vakken. Ook ga je in de pauze naar de aula, of naar het sportveld voor de gymles. Wat is de afstand die je op een schooldag aﬂegt? Dat reken je uit in dit menu met behulp van de schoolplattegrond.

Anders actief | Keuzemenu

D Canada: land van migranten A

Immigratie en emigratie x 1.000 mensen

In Canada zijn vanuit alle delen van de wereld immigranten toegestroomd. In het begin waren het vooral Europeanen, later ook andere groepen. De Fransen speelden een belangrijke rol bij de Canadese kolonisatie: het bewoonbaar maken en inrichten van een gebied. Ze woonden in het oosten van het land, vooral in Québec. Nog altijd spreekt de meerderheid van de bevolking in die provincie Frans.

Aandeel immigranten in 2010 Ontario

300

British Columbia Alberta

250

Manitoba

200

Québec

150

Yukon Territory Northwest Territories Saskatchewan

100

Nova Scotia New Brunswick Prince Edward Island Newfoundland en Labrador Nunavut

50 0 1970

1980

1990

2000

immigratie

2010 jaar

emigratie

Herkomstgebieden immigranten overig 5% Afrika 3%

Azië 14%

Verenigde Staten 4%

Europa 15%

Europa 54%

Latijns-Amerika 11% Azië 57%

Verenigde Staten 15%

In dit menu ga je kijken naar migranten in Canada. Een migrant is iemand die verhuist naar een plek buiten zijn eigen woonplaats. Dat kan in eigen land zijn, maar ook in het buitenland. Als een migrant aankomt in een ander land, is hij immigrant. Als hij een land uit gaat, is hij een emigrant. Je gaat onderzoeken hoeveel immigranten Canada binnenkomen, waar ze vandaan komen en waar ze wonen. Ook kijk je naar de verhuizingen binnen Canada.

overig 1%

Afrika 12%

Latijns-Amerika 9%

20 25 30 % immigranten

1970

2010

BRON 12

E Australië op kaarten en foto’s In dit menu maak je kennis met Australië. Je bekijkt kaarten en foto’s van het land en vult de puzzel in. 500

1.000 km

Darwin

1 : 75.000.000

1.000 km

Darwin

Cairns

aan Oce

1 - 10

10 - 50

meer dan 50

Brisbane Perth Adelaide

BRON 13

500

1 : 75.000.000

Cairns

minder dan 1

aan Oce ote Gr

ote Gr

Bevolkingsdichtheid Australië aantal inwoners per km2

Indische Oceaan

Sydney

Melbourne Hobart

Neerslag in Australië neerslag per jaar in millimeters minder dan 250 250 - 500 500 - 1.000

meer dan 1.000

Brisbane Perth Adelaide Indische Oceaan

Sydney

Melbourne Hobart

Canada: dichtbij en veraf

Finish Wat moet je kennen? absolute afstand De afstand die je meet langs een rechte lijn (hemelsbreed). absolute ligging De coĂśrdinaten van een plaats (N.B./Z.B. en W.L./O.L.). bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. breedtecirkel Cirkel die plaatsen van gelijke breedteligging verbindt. Ander woord: parallel. breedteligging De afstand van een plaats tot de evenaar. evenaar Lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. gebied Een klein of groot stuk van het aardoppervlak. Ander woord: regio. hoge breedte De ligging van een plaats ver van de evenaar (meer dan 60Â°). hooggebergte Gebied met bergen die hoger zijn dan 1.500 m. hoogteligging De ligging van een gebied in meters onder of boven zeeniveau. hoogvlakte Vlak of zachtgolvend gebied dat meer dan 500 m hoog ligt. inzoomen De aarde dichterbij halen; het verkleinen van een gebied (van een groot gebied naar een kleiner gebied).

FIGUUR 14

kaart Een verkleinde tekening van een gebied. kaartlezen Begrijpen wat op een kaart staat. Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de noordpijl en de schaal. lage breedte De ligging van een plaats dicht bij de evenaar (minder dan 30Â°). legenda Uitleg van de betekenis van de kleuren en de symbolen op een kaart. lengteligging De afstand van een plaats tot de nulmeridiaan. meridiaan Cirkel die plaatsen van gelijke lengteligging verbindt.

Finish

noordelijk halfrond De bovenste helft van de aardbol. noorderbreedte Breedteligging op het noordelijk halfrond. Noorderbreedte wordt afgekort als N.B. Noordpool De noordelijkste plek op aarde. nulmeridiaan De lengtecirkel die over Greenwich (bij Londen) loopt. oosterlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten oosten ervan. Oosterlengte wordt afgekort als O.L. overzichtskaart Kaart met een overzicht van de topograﬁe in een bepaald gebied: steden, rivieren, zeeën, bergen, wegen en spoorlijnen. Zie ook topograﬁe.

parallel Zie breedtecirkel. plattegrond Een kaart van een wijk, een dorp of een stad met alle straten en huizenblokken erop. prairie Een grasvlakte met lange grassen (in Noord-Amerika). regio Zie gebied. relatieve afstand De afstand die je meet in reistijd. schaal Geeft aan hoeveel een gebied op een kaart is verkleind. schaalniveau De schaal waarop je naar de wereld kijkt: lokaal, regionaal, nationaal, continentaal of mondiaal. suburb Ruim opgezette buitenwijk (of voorstad) met veel vrijstaande huizen en tuinen, afgewisseld met parken. thematische kaart Kaart die over één onderwerp gaat. Bijvoorbeeld het klimaat of de bevolkingsdichtheid. topografie Beschrijving van plaatsen of gebieden (steden, rivieren, zeeën, bergen, enzovoort). uitzoomen Steeds verder weg van de aarde. Het vergroten van een gebied (van een klein gebied naar een groter gebied). voorstad Zie suburb. westerlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten westen ervan. Westerlengte wordt afgekort als W.L. zuidelijk halfrond De onderste helft van de aardbol. zuiderbreedte Breedteligging op het zuidelijk halfrond. Zuiderbreedte wordt afgekort als Z.B. Zuidpool De zuidelijkste plek op aarde.