Inkijkexemplaar Mundo - uitvindingen by ThiemeMeulenhoff

www.thiememeulenhoff.nl/mundo

1 VMBO-KGT(T/H)

Uitvindingen

Leerwerkboek 6 Uitvindingen

Mundo is een methode voor het leergebied mens en maatschappij in de onderbouw van vmbo-kgt(t/h) en vmbo-bk. De vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie zijn geïntegreerd rond inhoudelijke thema’s.

Leerwerkboek 6

Thema 6 gaat over uitvinders en ontdekkingsreizigers: hoe Europese landen de wereld gingen overheersen en de rol van Nederland daarbij. Auteurs Kirsten Bos Jeanine Cronie Erik van ’t Hof Natasja Leoné Susanne Neutkens Theo Peenstra Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

VMBO-KGT(T/H)

Naam Klas

9 789006 978841

Mundo LWB 6 Uitvindingen OMSLAG.indd All Pages

6/08/19 14:23

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 1

6/08/19 14:54

LEERJAAR VMBO-KGT(T/H)

Leerwerkboek 6

Uitvindingen Auteurs Kirsten Bos Jeanine Cronie Erik van ’t Hof Susanne Neutkens Natasja Leoné Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 1

6/08/19 14:54

Colofon Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficienter wordt. Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 978841 3e editie, 1e druk, 1e oplage, 2019 � ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2019

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieen in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd. Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 2

6/08/19 14:54

Inhoud Methodeoverzicht Hoe werk je met Mundo? Start Pizza’s en bommen Blok 1 Naar de Oost Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

4 5 8 10 30 32 33

Blok 2 Hervormingen Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

34 48 49 49

Blok 3 Nederland, Spanje en België Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

50 68 72 73

Blok 4 Opstand en verdediging Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

74 94 96 97

Afsluiting 98 Overzichtskaart Uitvindingen 98 Tijdwijzer 100 Eindsprint 102 Begrippen 106 Vaardigheden Mens en maatschappij

110

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 3

6/08/19 14:54

Methodeoverzicht vmbo-kgt(t/h)

vmbo-bk

vmbo-kgt(t/h) leerjaar 1

vmbo-bk leerjaar 1

Leerwerkboek

Wie ben ik?

Leerwerkboek

Wie ben ik?

Leerwerkboek

Voedsel

Leerwerkboek

Voedsel

Leerwerkboek

Grieken en Romeinen

Leerwerkboek

Grieken en Romeinen

Leerwerkboek

Mens en natuur

Leerwerkboek

Mens en natuur

Leerwerkboek

Steden en dorpen

Leerwerkboek

Steden en dorpen

Leerwerkboek

Uitvindingen

Leerwerkboek

Uitvindingen

vmbo-kgt(t/h) leerjaar 2

vmbo-bk leerjaar 2

Leerwerkboek

Handel

Leerwerkboek

Handel

Leerwerkboek

Samenleven

Leerwerkboek

Samenleven

Leerwerkboek

Grondstoffen

Leerwerkboek

Grondstoffen

Leerwerkboek

Oorlog en vrede

Leerwerkboek

Oorlog en vrede

Leerwerkboek

Media

Leerwerkboek

Media

Leerwerkboek

Afval en energie

Leerwerkboek

Afval en energie

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 4

6/08/19 14:54

Hoe werk je met Mundo? Dit is Mundo. In dit boek staan teksten en opdrachten die je elke les nodig hebt voor het vak Mens en maatschappij. Op deze pagina’s zie je hoe je met het boek gaat werken. In elk boek wordt een thema behandeld. Het boek is op een vaste manier opgebouwd:

Start De Start is de themaopening. Hier lees je een verhaal over het thema en ontdek je waar het thema over gaat. Start Pizza’s en bommen

Start Pizza’s en bommen

Nimo en Saharo. Zij waren 8 en 9 toen ze omkwamen bij een Amerikaanse raketaanval met een drone. Omar zelf raakte zijn been kwijt. Bovendien krijgen militairen die met drones werken net zo veel last van oorlogstrauma’s als grondsoldaten

Challenge!

a b

Dit thema gaat over uitvindingen. Waarom doen mensen uitvindingen? Vaak gebeurt dat uit ergernis. Je kunt je voorstellen dat iemand die een hekel had aan tv-reclames de afstandsbediening uitvond. Een andere reden is dat mensen iets beter willen maken. De rollator werd uitgevonden om mensen die slecht lopen meer bewegingsvrijheid te geven. Een andere reden voor een uitvinding is nieuwsgierigheid: hoe zou het zijn om als een vogel te vliegen? Aan het eind van dit blok ga je in de Eindsprint een uitvinding ontwerpen. Om die uitvinding voor te bereiden, moet je twee lijstjes bijhouden. Houd tijdens het werken aan dit thema een lijstje bij van de uitvindingen die je tegenkomt. Schrijf daarbij welk probleem met die uitvinding is opgelost. Dit lijstje komt ook van pas bij het beantwoorden van de vragen in de Eindsprint. Maak ook een lijstje van situaties in je dagelijks leven die je zou willen verbeteren met een uitvinding. Let er gewoon op als je thuis bent, gaat sporten of je oma opzoekt. Je kunt ook iets in een blog, film of op een nieuwssite tegenkomen.

Een Jemenitisch jongetje bij een muurschildering van een Amerikaanse drone in de hoofdstad Sanaa (december 2013). Een drone-aanval op een kolonne bruiloftsgasten in Jemen doodde zeventien mensen.

Start Pizza’s en bommen Onverwacht een feestje en je hebt niks om aan te trekken? Of zin in een pizza Margherita? Grote bedrijven doen proeven met drones om postpakketjes en zelfs pizza’s snel bij hun klanten te bezorgen. Deze onbemande vliegtuigjes worden op allerlei manieren ingezet: boeren kijken of hun gewassen er goed bij staan, de politie zet ze in om de plek waar een misdrijf is gepleegd goed te bekijken en in wildparken worden drones gebruikt om stropers op te sporen. Drones lijken een uitvinding van de 21e eeuw, maar eigenlijk zijn ze al veel ouder. Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog ontwierpen de Amerikanen onbemande vliegtuigjes die één bom konden vervoeren. Maar een succes waren deze drones niet, want ze konden niet zelfstandig opstijgen waardoor er dus nog altijd een piloot nodig was. Als de drone genoeg hoogte had gemaakt, sprong de piloot er aan een parachute uit en vloog de drone verder. Tegenwoordig zijn drones verder ontwikkeld en kan iedereen ze gebruiken. Je kunt ze zelfs in de speelgoedwinkel kopen. Ook worden ze nog steeds ingezet in oorlogen. De Amerikanen gebruiken bijvoorbeeld drones om terroristen te doden in Somalië, Jemen of Pakistan. Met één druk op de knop, kunnen militairen in de Verenigde Staten een raket afvuren op hun doelwit aan de andere kant van de wereld. Dat is veiliger voor de Amerikanen en goedkoper dan grondsoldaten sturen. Maar er zijn ook grote nadelen: er vallen veel burgerdoden bij aanvallen met drones. Zoals de dochters van de Somalische herder Omar Mahamud Ali, 8

Blokken Blokken met lesstof. Hierin staan begrippen, leerteksten, afbeeldingen en andere bronnen. Met deze informatie kun je de opdrachten in het blok maken. 1 Naar de Oost

1 Naar de Oost

Welke twee grote landen zijn nog meer bekend om hun ruimtereizen?

Ruimtereizen kosten veel geld. Bedenk waarom mensen toch ruimtereizen blijven maken.

Lees Waar gaat dit blok over? en bekijk de titels en bronnen van dit blok. Bedenk welk werelddeel wordt bedoeld met ‘de oost’.

Zeg in één woord waar dit blok vooral over gaat.

Vooruitblik

Blok 1 Naar de Oost

Europeanen gingen daarom op zoek naar handelswegen die direct naar het product leidden. Niet over land, maar over zee. Mensen voeren allang over de zee, maar ze bleven meestal dicht bij de kust. Dat was veiliger, want de zeelieden hadden alleen een instrument waarmee ze met de stand van de zon en sterren de plaats van hun schip op zee konden bepalen. Toen het kompas was uitgevonden, konden ze in een rechte lijn over zee varen. De magnetische naald van het kompas wijst namelijk altijd naar het noorden, zodat je altijd kunt bepalen welke kant je op vaart. Nu konden zeelieden ontdekkingsreizen maken, dwars over de zee, op zoek naar onbekende gebieden.

Waar gaat dit blok over? Door de uitvinding van het kompas kon de scheepvaart een enorme sprong vooruit maken. Ontdekkingsreizigers reisden de hele wereld over, op zoek naar onbekende gebieden. Waarom wilden ze zo graag een nieuwe wereld ontdekken? Wat waren de gevolgen van al deze reizen? Wie denkt dat alles nu wel is ontdekt en in kaart is gebracht, heeft het mis. Nog steeds worden er nieuwe gebieden ontdekt. Waar liggen die gebieden waar nog maar weinig over bekend is? En waar valt dus nog veel te ontdekken?

Ver van huis a

Lees Waar gaat dit blok over? en bekijk de openingsfoto. Dit zijn astronauten in een nieuw ontdekt gebied. Waar is dit?

Waarom planten deze astronauten hier een Amerikaanse vlag?

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 5

6/08/19 14:54

Kennen en kunnen Elk blok wordt afgesloten met Kennen en kunnen: hierin staat een opsomming van wat je hebt geleerd in dit blok. Je kunt Kennen en kunnen zelf aanvullen, als je meer geleerd hebt dan in het lijstje staat. 3 Nederland, Spanje en België

3 Nederland, Spanje en België

Kennen en kunnen

Keuzemenu A

Als je klaar bent met dit blok, kun je:

Moresnet: een verdwenen buurland

• • • • • • • • • •

uitleggen hoe het rijk van een vorst groter of kleiner kon worden. uitleggen waarom de Nederlanden werden geregeerd door een Spaanse vorst. redenen noemen waarom de Nederlanden tegen de Spaanse vorst in opstand kwamen. vertellen wie Willem van Oranje was. uitleggen waarom Willem van Oranje belangrijk was voor het ontstaan van Nederland. vertellen wat het Plakkaat van Verlatinghe is. uitleggen hoe Nederland een republiek werd. uitleggen waarom de Republiek na de Opstand rijk en welvarend werd. uitleggen waarom de Nederlanden zijn gesplitst in Nederland en België. uitleggen waarom Catalonië niet meer bij Spanje wil horen.

Tot 1920 grensde Nederland aan Neutraal-Moresnet. Het onbekende miniland bestaat nu niet meer. In 2019 leefde er nog één vrouw die in Neutraal-Moresnet is geboren. Zij is nooit verhuisd, maar woont nu in België. In dit keuzemenu onderzoek je hoe het is om te wonen in een dorp dat bij geen enkel land meer hoort.

Een vergeten strook land Toen Napoleon in 1815 was verslagen, spraken de Europese landen de nieuwe grenzen in Europa af. Dat gebeurde heel precies, want niemand wilde een nieuwe oorlog, zeker niet over een grens. De grenzen werden dus opgemeten en op een kaart gezet. Maar tijdens de vergadering lette men niet goed op. Rond het dorp Kelmis bleef er een strook land over. Nederland en Duitsland vonden allebei dat het gebied van hen was. In het gebied lag namelijk een zinkmijn en zink was een kostbaar en veelgebruikt metaal. Nu was er dus tóch weer ruzie over een grens.

Andere belangrijke dingen die je hebt geleerd: • •

Begrippen

Omdat de strook land nergens bij hoorde, kreeg het de naam Neutraal-Moresnet. Er woonden vooral Nederlanders en Duitsers. Maar welke wetten moesten er nu in het gebied gelden: de Duitse of de Nederlandse? Men besloot om er de oude wetten van Napoleon in te voeren. De burgemeester van het dorp Kelmis bestuurde het gebied in zijn eentje en er was één politieagent om de orde te handhaven. Op de grens met België en Duitsland kreeg Neutraal-Moresnet grensstenen.

de landvoogd de republiek de Staten-Generaal de watergeus Andere woorden uit dit blok die je belangrijk vindt:

Na de Eerste Wereldoorlog werd Neutraal-Moresnet opgeheven. De zinkmijn was intussen uitgeput en gesloten. Omdat Duitsland gestraft werd voor het beginnen van de Eerste Wereldoorlog, mocht dat land het gebied niet hebben. Het dorp Kelmis ligt dus sinds die tijd in België.

Vaardigheden 6a Informatie zoeken op internet 6d Afbeeldingen bekijken

Tijdwijzer Tijd van ontdekkers en hervormers

Bron 42 Grenssteen van Neutraal-Moresnet. 67

Menukaarten Na elk blok volgt een menukaart met keuzeopdrachten. Je mag hier zelf kiezen welke van de opdrachten je van de menukaart wil gaan doen. 4 Opstand en verdediging

4 Opstand en verdediging

Keuzemenu A

Bedenk een reden waarom cyberaanvallen het meest in die werelddelen zijn.

Oorlog voeren zonder wapens Cyberaanvallen 2

Een land hoeft niet met wapens oorlog te voeren. De regering kan ook slimme mensen in dienst nemen die veel van computers weten. Zij kunnen op afstand in goed beveiligde computers inbreken. Zo’n hacker kan belangrijke informatie van de regering of het leger stelen of vernietigen. Dat heet een cyberaanval. Elke dag zijn er wereldwijd duizenden cyberaanvallen. Die worden niet allemaal in opdracht van regeringen uitgevoerd. Veel inbraken in computers worden door criminele hackers gedaan. Die willen bijvoorbeeld informatie stelen om er geld aan te verdienen. Vaak zijn banken het slachtoffer van cyberaanvallen. Meestal is het onbekend wie de hacker is. Dat komt doordat een hacker uit Nederland bijvoorbeeld kan inbreken in een computer in China en dan vanaf die computer weer kan inbreken in een computer in Amerika.

5.000 km

Bron 58 Het internetbedrijf Akamai houdt de cyberaanvallen in de wereld bij. Je kunt ze live bekijken op hun RealTime Web Monitor.

Cyberaanvallen live volgen a

Lees Cyberaanvallen en bekijk bron 58. Wat is een cyberaanval?

b c

Ga naar de website van Akamai en bekijk bron 58. Welke werelddelen worden het meest getroffen door cyberaanvallen?

Speurneuzen A

Kies uit opdracht A of B. Russische hackers Doe deze opdracht met z’n tweeën. Ga op onderzoek uit. In 2018 werden vier hackers in dienst van de Russische regering in Den Haag opgepakt. Welk verhaal zit hierachter? Zet je speurneus op en bekijk een paar Nederlandse kranten, zoals NRC, de Volkskrant, de Telegraaf, AD, Trouw en nu.nl. Geef antwoord op de vragen: • Welke organisatie probeerden de vier Russen te hacken? (hacken = het inbreken in een of meerdere computers) • Waar deed die organisatie op dat moment onderzoek naar? • Wat had dat onderzoek met de Russische regering te maken? • Wat denk je dat de Russen met het inbreken van de computers wilden bereiken? Maak van je antwoorden een spannend verhaal en lees dat voor aan de klas.

Cyberaanval Doe deze opdracht alleen of met z’n tweeën. Bij deze opdracht moet je je hersenen op 100% zetten. Je moet goed nadenken, want je kruipt zelf in de huid van iemand die een cyberaanval wil uitvoeren. Bedenk een manier waarop hackers een land schade kunnen toebrengen. Je mag het internet gebruiken om voorbeelden van cyberaanvallen te zoeken. Door een lijst met mogelijke doelen van een cyberaanvallen te maken, kun je de regering een advies geven over welke dingen goed beveiligd moeten worden. Presenteer jullie lijst met mogelijke doelen van cyberaanvallen aan de klas. Je mag zelf bedenken hoe je dat doet. Denk aan de volgende zaken: • Welke manieren zijn er om een cyberaanval te doen? • Welke vijanden hebben belang bij een aanval op de computers in een bepaald land? • Welk doelen zijn het meest belangrijk om een land goed te laten functioneren? • Welke maatregelen kan een land nemen om die doelen goed te beschermen?

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 6

6/08/19 14:54

Overzichtskaart In elk thema vind je een overzichtskaart, die een gebied of ontwikkeling laat zien.

Tijdwijzer In de Tijdwijzer vind je een grote tijdbalk waar belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis op staan. De Tijdwijzer helpt je om het onderwerp te plaatsen in de tijd. Je kunt bijvoorbeeld zien wat 50 jaar geleden of 5.000 jaar geleden een belangrijke gebeurtenis was.

Eindsprint Dit zijn afsluitende opdrachten aan het eind van het thema. Je oefent nog een keer met kaarten en de tijdbalk. Zo herhaal je nog eens de belangrijkste theorie en begrippen. Hierdoor ontdek je of je alles goed kent.

Begrippen Als een woord blauw en vetgedrukt is, dan is het een belangrijk begrip waarvan je de betekenis moet kennen. Achter in het lesboek staat een lijst waarin alle begrippen van het thema zijn opgenomen.

Bronnen en figuren In het boek vind je bronnen. Dit zijn afbeeldingen en teksten over een onderwerp. Ook staan er figuren in het boek, dat zijn plaatjes of tabellen waarin jij iets moet doen: kleuren, tekenen of schrijven.

Mundo digitaal Als er een bij een opdracht of tekst staat, betekent dit dat je een opdracht op www.thiememeulenhoff.nl/mundo moet maken. Je kunt ook bijvoorbeeld een animatie of video bekijken of een zelftoets doen. Alle teksten en opdrachten staan ook op www.thiememeulenhoff.nl/mundo. Je kunt je werk hier nakijken en opslaan.

QR-code Bij sommige opdrachten staat een QR-code. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n code verwijst naar een video of tekst. Door deze code met je telefoon of tablet te scannen, kun je die bekijken.

Iconen Bij sommige opdrachten worden iconen gebruikt die je vertellen welke hulpmiddelen je nodig hebt voor de opdracht.

Bij deze opdracht heb je de atlas nodig. Bij deze opdracht heb je de computer nodig.

Bij deze opdracht heb je extra spullen nodig, bijvoorbeeld een schaar of lijm. Bij deze opdracht ga je samenwerken.

Bij deze opdracht heb je de Vaardigheden nodig.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 7

6/08/19 14:54

Start Pizza’s en bommen

Een Jemenitisch jongetje bij een muurschildering van een Amerikaanse drone in de hoofdstad Sanaa (december 2013). Een drone-aanval op een kolonne bruiloftsgasten in Jemen doodde zeventien mensen.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 8

6/08/19 14:54

Start Pizza’s en bommen

Challenge!

a b

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 9

6/08/19 14:54

1â&#x20AC;&#x201A; Naar de Oost

Blok 1â&#x20AC;&#x201A; Naar de Oost Waar gaat dit blok over? Door de uitvinding van het kompas kon de scheepvaart een enorme sprong vooruit maken. Ontdekkingsreizigers reisden de hele wereld over, op zoek naar onbekende gebieden. Waarom wilden ze zo graag een nieuwe wereld ontdekken? Wat waren de gevolgen van al deze reizen? Wie denkt dat alles nu wel is ontdekt en in kaart is gebracht, heeft het mis. Nog steeds worden er nieuwe gebieden ontdekt. Waar liggen die gebieden waar nog maar weinig over bekend is? En waar valt dus nog veel te ontdekken?

Ver van huis a

Lees Waar gaat dit blok over? en bekijk de openingsfoto. Dit zijn astronauten in een nieuw ontdekt gebied. Waar is dit?

b Waarom planten deze astronauten hier een Amerikaanse vlag?

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 10

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Welke twee grote landen zijn nog meer bekend om hun ruimtereizen?

d Ruimtereizen kosten veel geld. Bedenk waarom mensen toch ruimtereizen blijven maken.

2 a

Vooruitblik Lees Waar gaat dit blok over? en bekijk de titels en bronnen van dit blok. Bedenk welk werelddeel wordt bedoeld met ‘de oost’.

b Zeg in één woord waar dit blok vooral over gaat.

Van land naar zee Na het jaar 1000 ontstonden in Europa veel steden. In die steden was van alles te koop, ook producten die van heel ver kwamen. Zo kon je er specerijen kopen, zoals peper en kaneel. Italiaanse handelaren kochten die specerijen van Arabische handelaren en de Arabieren haalden ze weer uit het verre oosten. Vooral specerijen uit India en Indonesië vielen erg in de smaak. Een product ging van handelaar naar handelaar, die er steeds een stuk mee reisde. Soms werd een product wel zeven keer doorverkocht. Elke handelaar wilde er natuurlijk aan verdienen. Wanneer het product uit Azië uiteindelijk in Europa werd verkocht, was het erg duur geworden. Europeanen gingen daarom op zoek naar handelswegen die direct naar het product leidden. Niet over land, maar over zee. Mensen voeren allang over de zee, maar ze bleven meestal dicht bij de kust. Dat was veiliger, want de zeelieden hadden alleen een instrument waarmee ze met de stand van de zon en sterren de plaats van hun schip op zee konden bepalen. Toen het kompas was uitgevonden, konden ze in een rechte lijn over zee varen. De magnetische naald van het kompas wijst namelijk altijd naar het noorden, zodat je altijd kunt bepalen welke kant je op vaart. Nu konden zeelieden ontdekkingsreizen maken, dwars over de zee, op zoek naar onbekende gebieden.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 11

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Bron 1 Specerijen uit Oost-Azië die al lang geliefd zijn in Europa.

3 a

Specerijen van ver Lees Van land naar zee en bekijk bron 1. Welke kruiden vind jij lekker in je avondeten?

b Uit welk werelddeel komen deze kruiden, denk je? c d

4 a

Kies de producten die uit ‘de oost’ werden gehaald. bonen – kaneel – kruidnagel – nootmuskaat – peper – peterselie – uien – zout Leg de uitdrukking peperduur uit.

Handel over zee Lees Van land naar zee. Wat was de belangrijkste reden dat Europeanen op zoek gingen naar handelsroutes over zee?

b Waarom waren de Europeanen niet veel eerder op dat idee gekomen? Twee antwoorden

zijn goed. □□ Ze hadden nog niet zulke goede schepen. □□ Ze konden de zeeroute nog niet zo goed bepalen. □□ Ze waren nog niet zo avontuurlijk. Zet de nummers van de teksten uit bron 2 in de juiste volgorde. tekst

– tekst

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 12

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Welke uitvinding maakte de zoektocht naar handelswegen over zee gemakkelijker?

1 Steden in Europa bloeien op.

4 Europeanen zoeken zeeroute naar Azië om producten goedkoper te kopen.

2 Producten uit Azië zijn erg duur.

3 De handel bloeit op.

5 Producten uit Azië komen via Arabische handelaren naar Europa.

Bron 2 Het begin van de ontdekkingsreizen.

Bron 3 Een kompas werkt met een magnetische naald.

Het kompas a

Lees Van land naar zee en bekijk bron 3. Noem twee manieren waarop zeelieden vóór de uitvinding van het kompas hun route over zee bepaalden. 1 2

Hoe kan het dat je met een kompas in een rechte lijn kunt varen?

Op een kompas staan ook letters. Waar staan de verschillende letters voor? N=

NE =

SE =

SW =

NW = 13

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 13

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

d Een kompasnaald wijst altijd naar het noorden, maar ontdekkingsreizigers wilden niet naar het noorden, maar naar het oosten. Hoe kan het dat ze toch de goede kant op voeren?

Waar moet de naald van het kompas naartoe wijzen als je naar het oosten wilt varen? naar voren / naar rechts / naar achteren / naar links Vasco da Gama Columbus Magellaan

O ote Gr

n ceaa

Gr ot e O aa n ce

A n tla

c tis

he Oceaan Indisc

he aan Oce Kaap de Goede Hoop Straat Magellaan Vuurland

4.000 km

Bron 4 De eerste ontdekkingsreizen over zee vanuit Europa.

Ontdekkingsreizen naar Indië In de vijftiende en zestiende eeuw zijn er veel ontdekkingsreizen gemaakt. In 1498 lukte het de Portugees Vasco da Gama als eerste om over zee naar Indië te varen. Hij voer om het zuidelijkste puntje van Afrika naar Azië. Vasco da Gama nam verschillende specerijen, textiel en andere producten mee naar Europa. De Portugezen waren honderd jaar lang de baas over de zeeroute tussen Europa en Azië. Later kregen Engeland en Nederland een belangrijke rol in deze handel. In opdracht van de Spaanse koning en koningin zocht ontdekkingsreiziger Columbus ook een nieuwe zeeroute naar Indië. Columbus wist dat de wereld rond was, maar hij wist niet precies hoe groot die was. Hij dacht dat de snelste zeeroute naar Indië via het westen ging. Toen hij in 1492 na een lange zeereis aan land kwam, dacht hij dat hij in Indië was en hij noemde de bewoners indianen. Maar hij was in een werelddeel dat in Spanje nog onbekend was. Ontdekkingsreiziger Amerigo Vespucci maakte ook een paar reizen naar dit gebied. Hij wist wél dat het een nieuw werelddeel was. Het land werd daarom naar Amerigo vernoemd: Amerika. Columbus dacht tot aan zijn dood dat hij een nieuw deel van Oost-Azië had ontdekt.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 14

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

6 a

De eerste ontdekkingsreizen Lees Ontdekkingsreizen naar Indië en gebruik de atlas. Hoe heet het land waar Vasco da Gama aan land ging nu?

b Over welke twee oceanen heeft Vasco Da Gama gevaren voordat hij in Indië aankwam? 1 2

Bedenk wat er met de producten gebeurde die Vasco Da Gama uit Indië meenam naar Europa.

d De Portugezen hielden de handelsroute naar Indië lange tijd geheim. Waarom deden ze dat?

7 a

De reis van Columbus Lees Ontdekkingsreizen naar Indië en gebruik de atlas en bron 4. Columbus zocht een snelle route naar Indië. Hoe dacht hij daar te komen?

b Waar hield Columbus geen rekening mee? c

Hoe kon hij deze fout maken?

d Columbus maakte in totaal vier reizen. Op zijn eerste reis vertrok hij met drie schepen en negentig bemanningsleden vanuit Zuid-Spanje naar het westen. Teken deze reis met een stippellijn in bron 4. De reis ging als volgt: •• Eerst komt hij op één van de eilanden van de Bahama’s aan, voor de kust van Florida. •• Daarna vaart hij naar eilanden in de buurt: Cuba, Haïti en de Dominicaanse Republiek. •• Vervolgens vaart hij weer terug naar Portugal (Lissabon) en Zuid-Spanje.

Bron 5 Columbus ontdekt Amerika. 15

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 15

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

8 a

De ontdekking van Amerika Lees Ontdekkingsreizen naar Indië en gebruik de atlas. Waarom heet het werelddeel dat Columbus ontdekte Amerika en niet Columbus of Colombo?

b Naar wie is Amerika wel vernoemd? c

Waarom is Amerika naar hem vernoemd?

d Bedenk welk Zuid-Amerikaans land wél genoemd is naar Columbus.

9 a

Het land van de indianen Lees Ontdekkingsreizen naar Indië en bekijk bron 5. Columbus en zijn mannen dragen de Spaanse koninklijke vlag en wapens bij zich. Wat zegt dit over de plannen van de Spanjaarden?

b Columbus geloofde dat hij een speciale opdracht van God had om nieuwe gebieden te ontdekken. Hij vond dat hij het recht had om die gebieden in bezit te nemen. Bedenk of de bewoners van Amerika dat met hem eens waren. Leg je antwoord uit.

Wat was de belangrijkste reden voor de Spanjaarden om dit gebied te willen hebben? □□ om er rijker van te worden □□ om het als nieuw vakantiegebied te gebruiken □□ om Spanje groter te maken Maak de zinnen af. Kies uit: indianen – goud – grondbezit – het land – de ontdekkingsreizen – ontdekkingsreiziger. Je houdt één woord over. De Spaanse koning en koningin betaalden Waar deze

van Columbus.

met zijn mannen voet aan wal zette, eiste hij op voor de koning en hij vroeg aan de bewoners, die hij noemde, waar hij

kon vinden.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 16

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Bron 6 Galileo Galilei presenteert zijn telescoop aan geleerden.

Het beeld van de aarde verandert De aarde is plat en vormt het middelpunt in het heelal. Eeuwenlang dachten veel mensen dat het zo was. Hoewel geleerden zoals Erathostenes (thema 3) ver voor Christus al bewezen dat de aarde rond was, was die kennis in Europa in de Middeleeuwen verloren gegaan. In de tijd van de ontdekkingsreizen kwamen er nieuwe aanwijzingen. Een schip leek namelijk achter de horizon te verdwijnen, maar kwam toch terug. De wereld had dus niet een einde waar schepen vanaf vielen. Ook merkten zeevaarders op dat je van een naderend schip altijd eerst de mast zag en dan pas de romp. Ontdekkingsreiziger Ferdinand Magellaan zeilde tussen 1519 en 1521 als eerste de wereld rond. Hij wilde voor Spanje een route vinden naar de specerijen in Oost-Azië. Hij maakte de reis van Columbus af en voer via het westen om het nieuwe werelddeel heen naar Oost-Azië. In de zestiende eeuw was de Kerk nog het centrum van kennis. De Kerk volgde de theorie dat de aarde het middelpunt van het heelal was en dat de zon en andere planeten eromheen draaiden. Hoewel enkele geleerden beweerden dat het anders was, geloofden de meeste mensen de Kerk. Galileo Galilei bouwde in 1609 een telescoop, waarmee hij ver in de ruimte kon kijken. Hij kon daarmee als eerste echt bewijzen dat de zon een middelpunt was en niet de aarde.

10 a

Plat of rond? Lees Het beeld van de aarde verandert. In de vijftiende eeuw wisten Europeanen niet zeker of de aarde rond was. Waar waren sommige zeelieden in die tijd bang voor?

b Bedenk waarom het lang onduidelijk was of de aarde plat of rond was.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 17

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Als een schip achter de horizon vaart, zie je het niet. Met het tekenen van één rechte lijn in bron 7 kun je bewijzen dat de aarde rond is. Teken die lijn in bron 7.

Bron 7 De aarde is een bol!

11 a

12 a

Reis om de wereld Lees Het beeld van de aarde verandert en gebruik de atlas en bron 4. Ferdinand Magellaan vertrekt in 1519 met vijf schepen vanuit Zuid-Spanje ‘om de west’ naar Oost-Azië. Teken deze reis met een blauwe lijn in bron 4. De reis ging als volgt: •• Eerst over de Atlantische Oceaan naar het zuiden. •• Bij het zuidelijkste puntje van Zuid-Amerika vond hij een doorgang naar de Grote Oceaan. Deze doorvaart tussen Vuurland en het vasteland is later naar hem genoemd. •• Hij stak de Grote Oceaan over naar de Filipijnen. •• Er bleef één schip over. Dat voer via de Molukken om Afrika terug naar Zuid-Spanje. Wat was het doel van de ontdekkingsreis van Magellaan? □□ Hij wilde een avontuurlijke reis maken. □□ Hij wilde rond de wereld varen. □□ Hij wilde specerijen halen. Magellaan reisde in opdracht van de Spaanse koning. Portugal beheerste in die tijd veel van de kusten en eilanden op de oostelijke route naar Azië. Bedenk waarom de Spanjaarden graag een route via het westen naar Oost-Azië wilden vinden.

De telescoop Lees Het beeld van de aarde verandert en bekijk bron 6. Galileo Galilei geeft een presentatie over wat hij met zijn zelfgebouwde telescoop heeft ontdekt. Welke belangrijke ontdekking deed hij?

b Waarom kijken de wetenschappers op het schilderij ongelovig? c

Zijn ontdekking was in strijd met de ideeën van de Kerk in die tijd. De Kerk zei dat de aarde / een planeet / de zon het middelpunt was van het heelal.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 18

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

d Galileo wordt tegenwoordig gezien als één van de grootste wetenschappers ooit, omdat hij: □□ de Kerk vernieuwde. □□ het wereldbeeld veranderde. □□ de wetenschap veranderde. A Mercatorprojectie

B Petersprojectie

Bron 8 Twee verschillende kaartprojecties.

De wereld in kaart Door de reizen naar onbekende gebieden moesten Europese kaartenmakers de wereldkaart steeds aanpassen. Alle werelddelen zijn nu wel ontdekt, maar er bestaat geen platte wereldkaart die de aarde helemaal juist weergeeft. Probeer maar eens een bal waar de lucht uit is plat op tafel te drukken. Dat gaat niet zonder bobbels. Het is dus lastig om de hele wereldbol op een platte kaart te tekenen. Als de vorm van de landen klopt, dan klopt de grootte van de gebieden niet. En als de grootte van de gebieden klopt, dan is de vorm van de landen weer fout. Een kaartenmaker kiest daarom een projectie. Dat is een manier om de wereldbol op een plat vlak weer te geven. Een van de oudste projecties is de Mercatorprojectie. Deze wereldkaart is ongeveer 450 jaar geleden gemaakt door Gerardus Mercator. Hij ontwikkelde een kaart voor de scheepvaart. Op zijn kaart kloppen de kompasrichtingen. Dat is niet alleen handig voor zeevaarders, maar ook voor moderne systemen om routes uit te stippelen, zoals Global Position System (GPS) en Google Maps. Een ander voordeel van de Mercatorprojectie is dat de vormen van de landen en werelddelen kloppen met de werkelijkheid. Daarom wordt deze wereldkaart nog steeds veel gebruikt.

13 a

Kaartenmakers Lees De wereld in kaart en bekijk bron 8. Waarom was het werk van ontdekkers en veroveraars belangrijk voor kaartenmakers?

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 19

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

b Waarom kan een wereldkaart de aarde nooit helemaal juist weergeven? c

14 a

Wat is een projectie? □□ een manier van afbeelden □□ een manier van kaartlezen □□ een manier van ontwerpen Waarom wordt Mercatorprojectie nog steeds het meest gebruikt?

Kaartprojecties Lees De wereld in kaart, bekijk bron 8, de atlas en de website The true size. Het nadeel van de Mercatorprojectie is dat de grootte van gebieden niet klopt met de werkelijkheid. Op de website The true size kun je zelf een land intypen en aanklikken. Je kunt het dan naast of op een ander land slepen, zodat je de grootte van beide landen kunt vergelijken. Ga naar deze website en voer onderstaande opdrachten uit. •• Sleep China, India, Japan en de Verenigde Staten (United States) allemaal naar Afrika. Het valt op dat •• Sleep Groenland (Greenland) naar Afrika.

Het valt op dat

•• Sleep het Afrikaanse land Democratische Republiek Congo (Dem. Rep. Congo) naar Europa.

Het valt op dat

b Het maakt dus uit welke wereldkaart je kiest, want die kan je beeld van de wereld bepalen.

De Mercatorkaart krijgt vaak de kritiek dat Europa en de Verenigde Staten te groot zijn afgebeeld en landen rond de evenaar te klein. Wat voor beeld kan er daardoor van Europa en de VS ontstaan? □□ Dat er in Europa en de VS veel meer mensen wonen dan in werkelijkheid. □□ Dat Europa en de VS net zo belangrijk zijn als Afrika of Oost-Azië. □□ Europa en de VS lijken zo veel belangrijker en trekken meer aandacht. Op de Petersprojectie kloppen de oppervlaktes van de landen wel. Maar wat klopt er niet?

d Teken op beide kaartjes in bron 8 de evenaar. Controleer in de atlas jouw evenaar met de werkelijkheid. Wat klopt niet met de werkelijkheid?

Welk werelddeel staat niet op de Mercatorprojectie in bron 8?

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 20

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Rijkdom en nieuwe producten Na Columbus gingen meer Spaanse en Portugese ontdekkingsreizigers op reis over de Atlantische Oceaan. Een van hen was de Spanjaard Hernán Cortés. Hij reisde naar MiddenAmerika en kwam aan in het Azteekse Rijk (nu: Mexico). Dit rijk was rond 1500 het grootste en rijkste land in Midden-Amerika. Met een klein leger veroverde Cortés het rijk. Dat ging vrij gemakkelijk, omdat zijn leger paarden en vuurwapens had. De Azteken hadden die niet. Cortés noemde het veroverde rijk Nieuw Spanje. Het werd een kolonie van Spanje, met Cortés als onderkoning. De Spanjaarden namen grond in bezit en verscheepten grote hoeveelheden goud en zilver naar Spanje. Maar rijk worden was niet het enige doel van de Spanjaarden. Zij wilden ook hun geloof verspreiden. Veel indianen werden onder dwang katholiek. Door de ontmoeting met de indianen leerden de Spanjaarden nieuwe producten kennen, zoals aardappelen, mais en paprika’s. Die namen ze mee naar Europa. De indiaanse bevolking maakte op haar beurt kennis met producten uit Europa, zoals sinaasappels, druiven en granen zoals rijst en tarwe. Na de pijnlijke kennismaking met paarden en wapens hadden deze toch ook voordelen. De Azteken konden de paarden en wapens gebruiken bij de jacht.

pompoenen vanille

NOORDAMERIKA

kalkoenen

pinda’s aardappelen mais

bonen

pa, Afrika en Azië ar Euro ka na i r e Am van zoete aardappelen cacao tabak

paprika en pepers

tomaten

ananassen

courgettes

suikerriet

rapen

druiven bananen citrusvruchten van Europa, Afrika en Azië

vee: runderen, schapen varkens, paarden

uien

EUROPA

olijven

ZUIDAMERIKA

perziken en peren

A naar

koffiebonen

granen

ri me

AZIË

ziekten: ka pokken, griep tyfus, mazelen malaria, difterie kinkhoest

honingbijen

AFRIKA 4.000 km

Bron 9 De uitwisseling van producten, dieren en ziekten tussen Europa en Amerika.

15 a

Uitwisseling van producten Lees Rijkdom en nieuwe producten en bekijk bron 9. Welk voedsel uit Zuid-Amerika eet je wekelijks?

b Welk voedsel uit Zuid-Amerika heb je nog nooit gezien of gegeten?

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 21

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

In bron 9 zie je een uitwisseling van producten tussen Zuid-Amerika en Europa. Vul het schema in. Schrijf in elk vak maximaal vier producten. Vanuit Amerika naar Europa

Vanuit Europa naar Amerika

Dieren

Groenten

Vruchten

d Maak de zinnen af. Kies uit: afgepakt – ellende – geweren – de jacht – katholiek – paarden – rijk – vermoord – ziektes door de ontdekkingsreizen, maar de

De Spanjaarden werden super indiaanse bevolking bracht het veel en ze moesten

. Hun land werd

worden. Daarbij zijn veel indianen

Velen stierven ook aan

die de Spanjaarden meebrachten uit Europa.

Toch brachten ze ook iets waar de indianen veel aan hadden: . Die konden ze goed gebruiken bij

en .

Daar en nu

Feesten met de doden Día de los Muertos is een uitbundig feest dat in november in Mexico wordt gevierd. Op deze Dag van de Doden worden overleden familieleden en vrienden herdacht. Mexicanen geloven dat de zielen van de overledenen voor even terugkeren naar de aarde. Families gaan dan naar begraafplaatsen. Ze offeren bloemen, voedsel en drank en ze maken muziek. Het ritueel komt uit de tijd van de Azteken. Overal zie je skeletten als versiering en er worden allerlei soorten schedels verkocht, zelfs schedels van suiker. De Dag van de Doden komt op Europeanen vreemd en griezelig over.

Bron 10 Familieleden leggen offers op graven tijdens El Dia de los Muertos in Mexico.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 22

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

16 a

Spaanse veroveringen Lees Daar en nu: Feesten met de doden en bekijk bron 10. Hoe heette het grote rijk in Midden-Amerika dat Cortés veroverde?

b De Spanjaarden vernielden tempels en bouwden er kerken voor in de plaats. Veel indianen werden onder dwang katholiek. Leg uit waarom het de Spanjaarden niet gelukt is het indiaanse geloof helemaal te vernietigen.

Bedenk waarom het feest van de Dag van de Doden op Europeanen vreemd overkomt.

1.000 km

NOORD-AMERIKA

la At

isc he

Mexico 1527

Havana 1630 Hispaniola Puerto Rico NI 1511 1492 E U Jamaica 1630 W Aruba Curaçao -S 1527 (Sp)1634 (NL) Bonaire 1634 (NL) 15 P A

Oc ea an

JE Suriname 1650 (GB, 1667 NL)

Gr ot e

1638

Nederlands Brazilië 1630 - 1654

ZUID-AMERIKA

Kolonisatie tot 1650

Spaans gebied

Portugees gebied

Brazilië 1532

Engels gebied Nederlands gebied

1630

Frans gebied Jezuïetenstaten (van katholieke kerk) Azteken Maya Inca 1543 Jaar van onafhankelijkheid of stichting grens volgens verdrag van Tordesillas in 1494

Bron 11 Kolonisatie Midden- en Zuid-Amerika tot 1650.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 23

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Het Verdrag van Tordesilla

Stap hoger

Lees Rijkdom en nieuwe producten, bekijk bron 11 en gebruik de atlas. Gebruik Vaardigheid 6b Informatie zoeken in boeken en atlassen. In 1494 tekenden Spanje en Portugal het Verdrag van Tordesillas. Daarin maakten ze afspraken over de wereld die nog ontdekt moest worden. Ze tekenden een lijn op de kaart: Spanje mocht alle gebieden ten westen van die lijn veroveren en Portugal alle gebieden ten oosten daarvan. Leg uit waarom Spanje geen koloniën in Afrika had en Portugal wel.

b De Portugezen veroverden Brazilië. Zoek Brazilië op in de atlas. Wat valt je op als je het grondgebied van Brazilië vergelijkt met de grens die de Spanjaarden en Portugezen afspraken?

d e

Eerst vestigden de Portugezen zich aan de kust / in de binnenlanden. Later trokken ze langs de grote rivier de Amazone / Mississippi naar het westen. De Spanjaarden veroverden de binnenlanden van Zuid-Amerika vanuit het westen / oosten en moesten door ondoordringbaar oerwoud. Daardoor ligt Brazilië nu ver ten westen / ten oosten van de afgesproken grens. Zoek met het trefwoordenregister (zaakregister) in de atlas de kaarten op die gaan over talen en godsdiensten in de wereld. De meeste mensen in Amerika spreken tegenwoordig een Europese / indiaanse taal en hebben een indiaanse / christelijke godsdienst. De gevolgen van de kolonisatie waren dus klein / groot en blijvend / niet blijvend.

Ontdekkingsreizen van deze tijd De tijd van ontdekkingsreizen naar andere werelddelen is voorbij. Maar mensen zijn nieuwsgierig en willen blijven ontdekken. Nieuwe technieken of uitvindingen maken dat mogelijk. Zo vonden onderzoekers in 2016 overblijfselen van een enorme stad in de jungle van Cambodja (Zuidoost-Azië) van waarschijnlijk wel 1.000 jaar oud. De stad werd niet ontdekt met ouderwets hak- en speurwerk, maar met supermoderne technologie. Onderzoekers maakten vanuit een vliegtuig scans van de jungle en konden door het dichte bladerdak naar de onderliggende grond kijken. Voor onderzoek in de diepzee zijn ook nieuwe technieken ontwikkeld. Omdat een mens niet dieper kan duiken dan driehonderd meter, gebruiken oceaanonderzoekers onbemande onderzeeërs die veel dieper gaan. In de ruimte worden onbemande ruimteschepen al langer gebruikt en er zijn speciale ruimtetelescopen waarmee verre planetenstelsels zijn ontdekt. Toch worden er ook nog steeds bemande ruimtereizen gemaakt. Sommige wetenschappers zijn ervan overtuigd dat er planeten zijn zoals onze aarde. Er valt nog steeds van alles te ontdekken.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 24

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Bron 12 In 2016 is een hele stad ontdekt niet ver van het al bekende tempelcomplex Angkor Wat in Cambodja.

18 a

Nieuwe ontdekkingen Lees Ontdekkingsreizen van deze tijd en bekijk bron 12. Waarom blijven mensen ontdekkingsreizen maken?

b Hoe kan het dat mensen steeds ontdekkingen doen?

Hoe voel jij je als je iets ontdekt of vindt?

d Kun je je voorstellen dat ontdekkingsreizigers zich ook zo voelen bij een ontdekking? Leg je antwoord uit. Ja / Nee, want

19 a

Nieuwe mogelijkheden Lees Ontdekkingsreizen van deze tijd en bekijk bron 12. Met welke techniek is de stad in de jungle van Cambodja ontdekt?

b De tempelstad Angkor Wat is het grootste religieuze monument van de wereld. Er waren al wat steden en dorpen in de buurt ontdekt, maar in 2016 werd een grootse ontdekking gedaan. Voor wie is zo’n ontdekking belangrijk? Kies de twee juiste antwoorden. □□ Voor Cambodja zelf, want het kan in de toekomst veel toeristen trekken. □□ Voor piloten, want die hebben voorlopig werk om het gebied in kaart te brengen. □□ Voor wetenschappers, omdat ze meer te weten komen over het Angkor Rijk.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 25

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

In tegenstelling tot manen en planeten, kan de zeebodem niet in kaart worden gebracht met radar, omdat het water radiosignalen verstoort. Wat zou een oplossing kunnen zijn?

d De ontdekkingsreizen van nu zijn niet meer zo avontuurlijk als de eerste ontdekkingsreizen. Ben je het met deze stelling eens of oneens? Leg je antwoord uit. Eens / oneens, omdat

Daar en nu

Lithium is het nieuwe zilver Er komen steeds meer elektrische auto’s en daardoor heerst er een wereldwijde lithiumkoorts. Dat komt doordat de stof lithium nodig is voor de accu’s waar elektrische auto’s op rijden. Dat is goed nieuws voor het arme Bolivia, want daar ligt de zoutvlakte Salar de Uyuni. Onder de dikke lagen zout ligt een enorme voorraad lithium. De president van Bolivia wil voorkomen dat het land opnieuw wordt leeggeroofd, net als in de koloniale tijd toen de Spanjaarden de zilvermijnen plunderden. ‘Lithium is als een mooie vrouw die door iedereen achterna wordt gezeten,’ zei hij in een toespraak. Om ervoor te zorgen dat de opbrengsten bij de bevolking terechtkomen, moeten de Bolivianen het zelf gaan winnen. Bron 13 Lithium is het nieuwe zilver.

Naar: Vrij Nederland, 25 januari 2018

20 Lithium a

Lees Daar en nu: Lithium is het nieuwe zilver en bekijk bron 13. Ontdekkingsreizigers hebben nu vaak hetzelfde doel als vroeger. Welk doel is dat?

b De middelen om lithium uit de grond te halen zijn heel kostbaar. Waar maakt de Boliviaanse president zich zorgen over?

Is zijn angst terecht? Leg je antwoord uit.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 26

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

21 a

Puzzel

Op een rij

Maak de puzzel in bron 14. 1 Hoe noem je de reizen naar onontdekte gebieden? 2 Voor welke goederen wilden ontdekkingsreizigers naar Indië varen? 3 De naald van een kompas wijst altijd naar het ... 4 Wie bereikte zonder het zelf te weten Amerika? 5 Wat haalden de Spanjaarden in grote hoeveelheden uit Zuid-Amerika? 6 Magellaan voer als eerste de wereld ... 7 Hoe noem je de manier waarop een kaart wordt afgebeeld? 8 In welk land is met scantechnieken een stad in de jungle ontdekt? Welk woord staat in de grijze kolom?

Leg uit waarom dit woord het grootste onontdekte gebied ter wereld is.

1 2 3 4 5 6 7 8

Bron 14 Puzzel.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 27

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Naar de oost

Terugblik

Maak de juiste combinaties in bron 15. Trek lijnen tussen de oorzaak en het gevolg dat erbij hoort. Oorzaken

Gevolgen

Producten die van ver kwamen, zoals specerijen, waren erg duur.

•

Portugezen waren honderd jaar de baas over de zeeroute tussen Europa en Azië.

Het kompas was een belangrijke uitvinding voor de scheepvaart.

•

Europese kaartmakers gingen nieuwe kaarten maken.

Portugezen ontdekten als eersten een zeeroute naar Indië.

•

Tempels van de Azteken werden verwoest.

De Spanjaarden ontdekken veel gebieden in Amerika.

•

Er ontstond een uitwisseling van producten tussen Europa en Amerika.

Het is onmogelijk om platte kaarten te maken van een ronde wereld.

•

Geen enkele projectie van een wereldkaart geeft de wereld helemaal juist weer.

Galileo Galilei ontdekte dat de aarde om de zon draait.

•

Het wereldbeeld van de aarde veranderde.

De Spanjaarden wilden de Azteken katholiek maken.

•

Europeanen gingen op zoek naar handelsroutes over zee naar Oost-Azië.

Er werden veel nieuwe producten ontdekt in Amerika.

•

Schepen konden in een rechte lijn varen op zoek naar nieuwe gebieden.

Bron 15

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 28

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Kennen en kunnen Als je klaar bent met dit blok, kun je: •• •• •• •• •• •• •• •• ••

uitleggen waarom Europeanen op zoek gingen naar een route over zee naar Azië. uitleggen waarom een kompas belangrijk was voor de zeevaart. vier ontdekkingsreizigers noemen en vertellen wat zij ontdekten. uitleggen waarom Columbus dacht dat de snelste route naar Indië via het westen liep. vertellen wat Columbus ontdekte. vertellen welke ontdekkingen en uitvindingen het beeld van de wereld veranderden. uitleggen welke gevolgen de Spaanse veroveringen hadden voor Zuid-Amerika. uitleggen waarom geen enkele kaart van de wereld helemaal juist is. uitleggen wat voor soort ontdekkingsreizen er nu worden gemaakt.

Andere belangrijke dingen die je hebt geleerd: •• ••

Begrippen de kolonie de ontdekkingsreis de projectie Andere woorden uit dit blok die je belangrijk vindt:

Vaardigheden 6b Informatie zoeken in boeken en atlassen

Tijdwijzer Tijd van ontdekkers en hervormers

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 29

6/08/19 14:54

1â&#x20AC;&#x201A; Naar de Oost

Keuzemenu A

Strijd om de Noordpool Van wie is de Noordpool? Door klimaatverandering is een flink deel van het ijs op de Noordpool gesmolten. Daardoor is een gebied waar je eeuwenlang nauwelijks kon komen, nu wel toegankelijk. Het is nu mogelijk om er naar olie en gas te boren, of naar andere bodemschatten te zoeken. Door het smeltende ijs ontstaan er ook nieuwe vaarroutes die vervoer over zee goedkoper maken. De landen rond de Noordelijke IJszee maken nu soms ruzie over de vraag van wie de Noordpool eigenlijk is. Er was eigenlijk nooit iemand eigenaar van het Noordpoolgebied.

Bron 16â&#x20AC;&#x201A; Een Russische atoomijsbreker in het Noordpoolgebied.

Ontdekkingsreizen op de Noordpool a

Lees Van wie is de Noordpool? en gebruik de atlas. Schrijf vijf landen op die grenzen aan het poolgebied.

b Dertig jaar geleden hadden weinig mensen interesse in het Noordpoolgebied. Noem twee redenen waarom het gebied nu aantrekkelijk is.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 30

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Lees de uitspraken. Kies de twee juiste uitspraken. □□ Het poolgebied wordt steeds interessanter voor de scheepvaart, omdat je er een steeds groter deel van het jaar kunt varen. □□ Het poolgebied wordt steeds interessanter voor de scheepvaart, omdat schepen die vanuit Europa naar Azië varen een flink stuk kunnen afsnijden. □□ Het poolgebied wordt interessanter voor de scheepvaart, omdat er grote rivieren in de Noordelijke IJszee uitkomen. Vergelijk de redenen voor ontdekkingsreizigers vroeger en nu. Waarom willen zij nieuw land in bezit nemen? Noem een overeenkomst.

Noem een verschil.

Noord- en Zuidpool Bekijk het filmpje. Het filmpje is gemaakt in 2012, maar het is nog steeds actueel. Waarom is er geen interesse in de Zuidpool?

b Wie worden daar tot 2048 alleen toegelaten? c

Bedenk waarom het onmogelijk is om zo’n zelfde afspraak over de Noordpool te maken.

d Het Noordpoolgebied is van iedereen, dus van niemand. Stel dat jij eigenaar kan worden van een stukje van de Noordpool. Zou je dat dan doen? Leg je antwoord uit. Ik zou het wel / niet doen, omdat

3 a

Nieuwe zeeroutes Lees Van wie is de Noordpool?, gebruik de atlas en bekijk bron 16. Door het smelten van de ijskap neemt de belangstelling voor ijsbrekers niet af, maar juist toe. Bedenk hoe dat komt.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 31

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

b Rusland heeft naast de meeste ijsbrekers, nu ook nieuwe atoomijsbrekers. Die zijn veel

krachtiger. Wat is het gevolg daarvan? □□ Rusland heeft de strijd om de Noordpool gewonnen. □□ Rusland heeft een voorsprong in de strijd om de Noordpool. □□ Rusland kan de zeeroutes in het Noordpoolgebied bepalen. Nieuwe zeeroutes in het Noordpoolgebied zorgen voor kortere vaarroutes tussen WestEuropa en Azië. Gebruik Google Earth. Met de liniaal links kun je afstanden berekenen. Klik op de liniaal en dan op de kaart op het beginpunt van de route. En vervolgens op het volgende punt van je route. Meet de afstand tussen Rotterdam en Shanghai in China langs drie routes. kilometer •• Route om Afrika: •• Route door het Suezkanaal tussen de Middellandse Zee en de Rode Zee: kilometer kilometer •• Route door het Noordpoolgebied:

d Bedenk welke voordelen de vaarroute via de Noordpool voor de haven van Rotterdam heeft.

Keuzemenu B

Gerecht met onbekende groente Smaken verschillen De één houdt van typisch Hollandse gerechten met aardappelen, groenten en een stukje vlees. De ander eet liever iets van ver met bijvoorbeeld bami, nasi of rijst. Zo heeft iedereen wel een favoriet gerecht.

Bron 17 Exotische gerechten.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 32

6/08/19 14:54

1 Naar de Oost

Hoofdgerecht met onbekend ingrediënt Lees Smaken verschillen en bekijk bron 17. Maak een hoofdgerecht met groente die je nog nooit hebt gegeten of geproefd. Dat kan bijvoorbeeld pastinaak, venkel, paksoi, sopropo, aubergine of kousenband zijn. Doe het zo: •• Zoek op internet naar groenten en kijk of er iets tussen zit dat je niet kent. In veel steden vind je wel buitenlandse (groente)winkels. Je kunt ook in zo’n winkel kijken of je een groente ziet die je niet kent. •• Zoek op internet een recept met de groente die je gekozen hebt. •• Schrijf alle ingrediënten die je nodig hebt op. Denk ook aan de bijgerechten zoals rijst, aardappelen, brood of vlees. •• Koop of verzamel de ingrediënten en zet alles klaar voordat je begint. •• Maak het hoofgerecht volgens het recept. Kook alles zelf. •• Dien het gerecht mooi op. •• Maak er een paar foto’s van voordat je het opeet. •• Eet smakelijk!

Recensie Schrijf een recensie over jouw gerecht, nadat je je gerecht hebt gegeten. Een recensie is een kort verhaal met een beoordeling. Let daarom heel goed op de smaak en de geur van de maaltijd en kijk goed hoe het eruitziet. Zo maak je een recensie: •• Begin met een korte beschrijving van het gerecht dat je hebt gemaakt. •• Welke ingrediënten heb je gebruikt en welke groente kende jij nog niet? •• Zoek op internet waar deze groente vandaan komt of andere informatie over de groente. Schrijf daar iets over. Dat maakt je recensie wat levendiger. •• Nu richt je je op het gerecht zelf. Wat vind je ervan? Zeg niet alleen maar lekker of vies, maar benoem zo veel mogelijk hoe het smaakt: zoet, zout, zuur, bitter of vergelijk het met andere smaken die veel mensen wel kennen. Schrijf zo veel mogelijk over de groente die je niet kende. Is de smaak nieuw of doet hij je denken aan een andere groente. Zo ja, welke? Hoe voelt het in je mond? Smolt het op je tong of was het knapperig, taai, sponzig? •• Sluit je recensie af met een aanbeveling. Raad je anderen aan dit gerecht ook te proberen of juist niet? Leg uit waarom wel of niet. Zeg ook iets over het maken van het gerecht. Was het bijvoorbeeld makkelijk of juist moeilijk om te maken? Was je er veel of juist weinig tijd mee kwijt? •• Voeg foto’s toe die je hebt gemaakt en lever je recensie in bij je docent.

Keuzemenu C

Beroemde ontdekkingsreizigers Maak de opdracht op de website van Mundo. Er zijn heel veel ontdekkingsreizen gemaakt. Lang geleden deed Columbus dat. Dat heb je al gelezen. Maar tot in de moderne tijd zijn er ontdekkingsreizigers op pad gegaan. In deze opdracht kies je je eigen ontdekkingsreiziger en maak je een presentatie van zijn ontdekkingen.

Mundo LWB 6 Uitvindingen BOEK.indb 33

6/08/19 14:54

www.thiememeulenhoff.nl/mundo

1 VMBO-KGT(T/H)

Uitvindingen

Leerwerkboek 6 Uitvindingen

Leerwerkboek 6

VMBO-KGT(T/H)

Naam Klas

9 789006 978841

Mundo LWB 6 Uitvindingen OMSLAG.indd All Pages

6/08/19 14:23