Borderline de baas

Omslag TM • Borderline de baas • Corine Regelink, studio Pietje Precies bno, Hilversum fictieve rugdikte: 9 mm • formaat 170 * 243 mm • fc

Koos Krook

Borderline de baas Gids voor naastbetrokkenen Koos Krook

Borderline de baas. Gids voor naastbetrokkenen

De borderline persoonlijkheidsstoornis is een ernstige psychiatrische aandoening. Het dikwijls extreme gedrag dat met de stoornis gepaard gaat, heeft grote invloed op naastbetrokkenen. Zij zijn emotioneel aangedaan en hebben vaak geen idee hoe ze met het gedrag om moeten gaan. Op den duur raken zij overbelast en lopen risico zelf psychische klachten te ontwikkelen.

Naastbetrokkenen hebben een grote behoefte aan informatie. Dit boek voorziet hierin. Het beschrijft achtereenvolgens wat borderline is, hoe deze stoornis ontstaat en welk effect borderlinegedrag heeft op het gezin en andere naastbetrokkenen. Bovendien wordt aangegeven welke factoren van invloed zijn op het ontstaan van borderlinegedrag en hoe naastbetrokkenen met dit gedrag om kunnen gaan. Ook wordt ingegaan op behandeling van borderline en hoe om te gaan met de hulpverlening.

Herkenbare en aansprekende praktijkvoorbeelden onderstrepen de inhoud van het boek.

Dit boek richt zich op naastbetrokkenen van mensen met borderline, maar is ook informatief voor degene met borderline zelf en voor hulpverleners.

*hIJ0A6|ZVRQSy

Borderline de baas Gids voor naastbetrokkenen Koos Krook

13496_BW_Borderline de baas.indd 3

22-08-12 09:34

Auteur Koos Krook Redactie Singeling Tekstproducties, Amersfoort

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor primair onderwijs, voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en volwasseneneducatie en hoger onderwijs.

Ontwerp Studio Pietje Precies, Hilversum

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 16.

Opmaak Imago Mediabuilders, Amersfoort

ISBN 978 90 0695 102 8 Tweede druk, eerste oplage, 2012 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te ­voldoen aan Stichting Publicatie- en Repro­ductie­ rechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

13496_BW_Borderline de baas.indd 4

22-08-12 09:34

5

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave Woord vooraf

7

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

De borderline persoonlijkheidsstoornis Inleiding De borderline persoonlijkheidsstoornis Borderlinegedrag Waardoor ontstaat borderline?

Samenvatting

9 9 9 10 17 18

2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6

Het borderlinegezin Inleiding Borderline in het gezin De invloed van borderline op degene die eraan lijdt De invloed van borderline op naastbetrokkenen Gevolgen van borderlinegedrag voor het gezin Samenvatting

19 19 19 20 21 22 24

3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9

Waardoor ontstaat borderlinegedrag?

Inleiding Het evenwicht in gezinnen Het evenwicht in borderlinegezinnen Sponzen en spiegelen Sponzen en spiegelen in borderlinegezinnen Het effect van sponzen en spiegelen op borderline Waardoor wordt borderlinegedrag uitgelokt?

De (emotionele) band Samenvatting

25 25 25 25 26 28 30 31 36 37

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7

Omgaan met borderline Inleiding Belemmeringen in het omgaan met borderlinegedrag Emotionele beleving van borderlinegedrag Omgaan met borderlinegedrag Omgaan met extreem borderlinegedrag Terugkijken naar borderlinegedrag Samenvatting

38 38 38 39 40 52 54 57

13496_BW_Borderline de baas.indd 5

22-08-12 09:34

6

Borderline de baas

5 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

(Andere) kinderen in het gezin Inleiding Andere kinderen en borderline Gevolgen voor de eigen kinderen Gevolgen voor broers en zussen Tips voor de omgang met kinderen, broers en zussen Samenvatting

58 58 58 58 60 61 63

6 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9

Hulpverlening en borderline Inleiding Kenmerken van borderline in de behandelsetting Behandeling van borderline Ambulante behandeling Medicijnen Kunde en onkunde in de hulpverlening Wat kunt u doen?

Omgaan met hulpverlening Samenvatting

64 64 64 65 66 68 69 70 71 72

7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 7.8

En dan tot slot… bent u aan de beurt Inleiding En dan… als u weet wat borderline is En dan… als u uw emoties een plek hebt gegeven En dan… als u uw schuldgevoel een plek heeft gegeven En dan… als u weet om te gaan met borderlinegedrag En dan… als u rekening houdt met andere betrokkenen En dan tot slot… bent u zelf aan de beurt Grip op uw leven terugwinnen

73 73 73 73 74 74 74 75 75

Gebruikte literatuur

76

Bijlage I Aandachtspunten en omgangsregels Bijlage II Belangrijke literatuur en adressen Bijlage III Diagnose Bijlage IV Het systeemdynamisch stresstheoretisch model

77 79 80 81

Over de auteur

90

13496_BW_Borderline de baas.indd 6

22-08-12 09:34

Woord vooraf

7

Woord vooraf De borderline persoonlijkheidstoornis is een ernstige psychiatrische aandoening, waaronder degene met borderline zelf als ook de naastbetrokkenen sterk te lijden hebben. De verschillende symptomen en gedragingen kunnen naastbetrokkenen grote (emotionele) problemen opleveren.

De kenmerken van borderline roepen veel emoties op: angst, schuld, medelijden, woede, machteloosheid en verdriet. Naastbetrokkenen worden hierdoor aangezet tot actie. Echter, deze actie levert dikwijls geen succes op en werkt vaak zelfs averechts.

Naastbetrokkenen weten op een gegeven moment niet meer hoe ze moeten omgaan met het borderlinegedrag. Zij gaan zich volledig aanpassen om te voorkomen dat het uit de hand loopt en krijgen hierdoor het gevoel dat ze ‘op eieren lopen’. Uiteindelijk levert de situatie zoveel spanning op dat deze voor naastbetrokkenen letterlijk ziekmakend kan worden.

De borderline persoonlijkheidsstoornis is relatief kort bekend bij de hulpverlening. Pas in 1938 werd er voor het eerst melding van gemaakt. Echter vergeleken met toen wordt nu de diagnose vaak gesteld. Er zijn dus steeds meer naastbetrokkenen die rechtstreeks met een voor hen onbekende stoornis te maken krijgen. Bovendien is het voor hen volstrekt onduidelijk waardoor het gedrag ontstaat en hoe zij hiermee moeten omgaan. Het gedrag roept veel vragen op.

Met dit boek tracht ik zoveel mogelijk vragen, die u als naastbetrokkenen van iemand met een borderline stoornis heeft, te beantwoorden. De samenstelling is gebaseerd op mijn ervaring met vele (groepen) naastbetrokkenen die in onze instelling een training gevolgd hebben in het omgaan met borderline. Op basis van onderzoek en uitgebreide literatuurstudie hebben wij een model ontwikkeld dat een mogelijke verklaring biedt voor het ontstaan van borderlinegedrag (zie bijlage IV). Ook is het boek gebaseerd op persoonlijke ervaringen, omdat ik de ‘achtbaan’ die borderline heet van dichtbij heb meegemaakt en gezien heb welk effect deze stoornis heeft op een gezin. Het model en het trainingsprogramma zijn een leidraad voor de opzet van dit boek.

De vraag is of borderlinegedrag te voorkomen is. Het antwoord daarop is: ja en nee.

Borderline voedt zich in en tijdens de interactie met anderen. Het gedrag dat met de stoornis gepaard gaat, kan in veel gevallen echter voorkomen worden, met name als naastbetrokkenen zich anders gaan gedragen. Daarmee is de stoornis niet weg. Deze kan op gezette tijden, vaak tijdens crisissituaties, weer op de voorgrond treden.

Dit boek wil u als naastbetrokkene duidelijk maken wat borderline is, hoe het ontstaat, wat het met anderen doet, op welke manier het uw gedrag beïnvloedt en hoe u er anders mee om kunt gaan. Het anders omgaan met borderline is daarbij niet alleen goed voor u, maar zeker ook voor degene met borderline.

Mijn dank gaat uit naar alle naastbetrokkenen die de ondersteuningsgroepen binnen onze instelling, de GGZ Breburg (locatie Tilburg), gevolgd hebben. Zonder hen was het onmogelijk geweest het borderlinesysteem in kaart te brengen. Daarnaast gaat mijn

13496_BW_Borderline de baas.indd 7

22-08-12 09:34

8

Borderline de baas

dank uit naar alle hulpverleners van de GGZ Breburg die een actieve rol hebben gespeeld bij de begeleiding van de ondersteuningsgroepen. Hun aanvullende informatie bleek essentieel voor het schrijven van dit boek. Ook dank ik Susan Jorna, sociaal psychiatrisch verpleegkundige bij GGZ Centraal te Hilversum. Zij heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de actualisatie van dit boek.

Ten slotte: in dit boek wordt de zij-vorm gebruikt. In plaats van ‘zij’ kunt u ook ‘hij’ lezen.

Koos Krook

13496_BW_Borderline de baas.indd 8

22-08-12 09:34

1 De borderline persoonlijkheidsstoornis

9

1 De borderline persoonlijkheidsstoornis 1.1 Inleiding Borderline heeft een grote invloed op u als naastbetrokkene. Dit is niet vreemd. De borderline persoonlijkheidsstoornis is een zeer ernstige psychiatrische aandoening, die vaak gekenmerkt wordt door extreem gedrag. Dit gedrag ontstaat doordat iemand met borderline prikkels die uit haar omgeving komen veel intenser beleeft dan ‘normale’ mensen. Iemand met borderline kan moeilijk omgaan met deze prikkels en reageert hierop met gedrag dat gezonde mensen als ‘niet normaal’ beschouwen. Zo komt misplaatste woede, agressie, zelfbeschadiging en suïcidaal gedrag veel voor. Doordat dit gedrag dikwijls direct op u gericht is, heeft het veel invloed op u als naastbetrokkene.

1.2 De borderline persoonlijkheidsstoornis Borderline komt naar schatting bij 2 à 3% van de bevolking voor. Dit betekent dat in Nederland meer dan 300.000 mensen in meer of mindere mate aan deze stoornis lijden. Deze schatting is gebaseerd op onderzoek, wat niet wil zeggen dat bij iedereen de diagnose gesteld is. Veel mensen die voldoen aan de criteria hebben geen contact met de hulpverlening.

Het belangrijkste kenmerk van borderline is instabiliteit. Dit komt ook naar voren in de manier waarop de professionele (psychiatrische) hulpverlening borderline omschrijft: Borderline kenmerkt zich door een diepgaand patroon van instabiliteit in intermenselijke relaties, zelfbeeld en gevoelsleven en van duidelijke impulsiviteit. Dit begint in de vroege volwassenheid en komt tot uiting in diverse situaties.

Instabiliteit wil zeggen dat er voortdurend beweging is in wat iemand voelt, denkt en doet. Hierdoor is iemand met borderline emotioneel niet stabiel. Haar stemming kan van het een op het andere moment omslaan van vrolijk naar boos, of omgekeerd. Ook in relaties is iemand met borderline niet stabiel: anderen die nu aardig gevonden worden, kunnen morgen met de nek worden aangekeken. Het zelfbeeld (dit is de wijze waarop iemand zichzelf beleeft) is slecht ontwikkeld en het gevoel voor anderen (genegenheid en liefde) is anders dan bij ‘normale’ mensen. Een gevolg van deze instabiliteit is dat iemand met borderline zich extremer gedraagt dan een ander onder dezelfde omstandigheden zou doen. Zij is moeilijker in staat haar emoties te reguleren en haar gedrag onder controle te houden.

13496_BW_Borderline de baas.indd 9

22-08-12 09:34

10

Borderline de baas

Kenmerkend voor persoonlijkheidsstoornissen, dus ook voor borderline, is dat gedrag ‘star en onaangepast’ is. Hierdoor is iemand met borderline heel moeilijk in staat zelf te leren van de fouten die zij maakt. Het gedrag is moeilijk te veranderen en past niet bij de omgeving waarin zij verblijft. Het lijkt wel of haar gedrag eerder past bij het gedrag van een kind dan bij het gedrag van een volwassene. Het afwijkende gedrag moet voortdurend door de omgeving begrensd worden. Hierop kom ik later terug.

De diagnose borderline wordt pas gesteld als iemand de leeftijd van achttien jaar heeft bereikt. Men gaat er namelijk in de psychiatrische hulpverlening vanuit dat de persoonlijkheid pas na deze leeftijd volgroeid is. Daarom kan men pas na deze leeftijd de stoornis vaststellen. Deze regel is internationaal vastgelegd in de hulpverlening. Dit wil niet zeggen dat iemand met borderline niet vóór deze leeftijd probleemgedrag kan vertonen. Veel ouders geven aan dat afwijkend gedrag vaak al op veel jongere leeftijd aanwezig was.

1.3 Borderlinegedrag De borderlinestoornis kenmerkt zich door allerlei gedragingen en symptomen.

Hieronder worden de meest voorkomende genoemd. De opsomming is niet compleet, in sommige gevallen komen ook andere gedragingen voor. Er zijn vele verschillende combinaties van gedragingen mogelijk; geen enkele vorm van borderline is hetzelfde.

De borderlinestoornis past zich aan elke situatie aan en vertoont in elk gezin ander gedrag. Hieronder bespreken we kenmerken, gedragingen of symptomen die iemand met borderline kan vertonen.

1 Problemen in relaties De borderline persoonlijkheidsstoornis kenmerkt zich door voortdurende problemen in relaties met anderen. Iemand met borderline kan een ander geweldig vinden en het liefst zo veel mogelijk in de buurt van deze persoon willen zijn; vervolgens kan zij plotseling van mening veranderen en diezelfde persoon beschouwen als een verschrikkelijk en door en door slecht persoon. Deze extreme manier van kijken naar anderen wordt ook wel zwart-wit denken genoemd. Het is alles of niets.

Zwart-wit denken kan allerlei gevolgen hebben. Iemand met borderline kan bijvoorbeeld snel verliefd worden en een kind willen en vervolgens de partner net zo snel weer dumpen. Hierdoor kunnen (seksuele) relaties elkaar snel opvolgen. Zwart-wit denken heeft ook invloed op het contact met collega’s, hulpverleners en oefent een belangrijke invloed uit op het gezin. Er ontstaan voortdurend conflicten en spanningen.

13496_BW_Borderline de baas.indd 10

22-08-12 09:34

1 De borderline persoonlijkheidsstoornis

11

Casus Onze dochter heeft vele relaties achter de rug. Ze komt iemand tegen die ze geweldig vindt en waar ze helemaal voor lijkt te gaan. Vervolgens is het weer helemaal mis, de arme jongen weet niet wat hem dan overkomt. Ze scheldt hem uit, laat hem voor het minste of geringste opdraven en hij accepteert het allemaal maar. Dan, van de ene op de andere dag, laat ze hem vallen als een baksteen. Hij is niks, ‘een nul’ zoals ze dat zegt en vervolgens druipt de arme jongen weer af. Zo gaat het altijd, relatie in, relatie uit. Je vraagt je af of ze ooit rust in haar hoofd heeft.

2 Impulsiviteit Impulsiviteit wil zeggen dat iemand met borderline van het ene op het andere moment een bepaalde actie start of stopt. Zo wordt de ene opleiding afgebroken en ingeruild voor een andere. Zelfverdiend of andermans geld wordt besteed aan gokken, drank of drugs, of over de balk gegooid door impulsief aankopen te doen (bijvoorbeeld mobiele telefoons). Iemand met borderline kan opeens zin hebben in een jointje en een fles wijn in één keer leegdrinken, met alle gevolgen van dien. Soms ook wordt er roekeloos in auto’s rondgereden, zonder rekening te houden met zichzelf of met anderen. Impulsief gedrag is dikwijls schadelijk voor degene met borderline zelf en voor de omgeving.

Casus Wij weten ons geen raad met onze zoon. Hij drinkt, gokt en gebruikt drugs. Het lijkt wel of de problemen toevallig op zijn weg komen, dat de problemen hem opzoeken. Hij heeft altijd foute vrienden en komt altijd foute vriendinnen tegen. Soms moet ik hem zelfs helpen de schulden af te lossen die hij heeft gemaakt bij een of andere drugsdealer. Zelf deze schulden betalen lukt niet, want werk heeft hij niet. Hij is veel opleidingen gestart maar heeft nooit iets afgemaakt.

3 Emotionele instabiliteit Het gevoel en de gemoedstoestand van iemand met borderline zijn niet stabiel. Zo kan iemand het ene moment depressief, angstig of heel erg boos worden en het andere moment weer volstrekt ‘normaal’ zijn. Het is bijna niet mogelijk om een goede stemming of een gevoel van tevredenheid voor langere tijd vast te houden. Naastbetrokkenen zijn vaak heel gevoelig voor de emotionele instabiliteit; ze weten op een gegeven moment niet meer wat ze wel of wat ze niet kunnen zeggen en doen.

Casus Ik heb hier zoveel moeite mee. Ik weet echt niet wat ik aan mijn vrouw heb. Het ene moment is ze zo lief en aanhankelijk en het volgende moment lijkt het wel of ze veranderd is in een heks. Ze schreeuwt naar me en gooit met dingen. Zomaar, om het minste of geringste. Ik weet niet eens wat ik fout heb gedaan. Ook kan ze zomaar depressief worden en zegt ze dat het allemaal geen zin meer heeft en dat ze beter van de flat kan springen. Ik zit daar dan erg mee, terwijl zij een half uur later weer door het huis loopt alsof er niets aan de hand is.

13496_BW_Borderline de baas.indd 11

22-08-12 09:34

12

Borderline de baas

4 Woede Iemand met borderline heeft soms last van intense woede of kan kwaadheid moeilijk beheersen, vaak op momenten dat dit helemaal niet terecht is. Iemand met borderline kan driftbuien hebben op momenten dat anderen dit niet verwachten en geen idee hebben wat er is misgegaan. Woede uit zich dikwijls in fysiek geweld tegenover anderen, zonder een directe aanleiding en zonder dat anderen het idee hebben een aanleiding te hebben gegeven.

Casus Mijn dochter kan zonder enige aanleiding woedend tegen mij uitvallen. Ze schreeuwt dan dat ik de allerslechtste moeder ben die ze zich maar kan voorstellen en dat ze me kapot gaat maken. Ze gooit met glazen, trapt gaten in deuren en zwaait met haar vuist in mijn gezicht.

Op zo’n moment ben ik ontzettend bang voor haar en loop ik het liefst weg.

5 Suïcidaal gedrag of hiermee dreigen Acht tot tien procent van de mensen die lijden aan de borderline persoonlijkheidsstoornis zou, volgens de beschikbare cijfers, door suïcide (zelfdoding) komen te overlijden.

Een nog groter aantal doet een suïcidepoging en nog meer mensen met borderline dreigen ermee. Suïcidaal gedrag roept bij naastbetrokkenen de meeste emoties op. Het wordt gezien als het meest ernstige symptoom.

Casus Laatst had ik ruzie met mijn dochter. Ik vertelde haar dat ik haar gedrag zat was en dat ik haar de deur uit zou zetten, als ze niet zou stoppen met haar gedrag. Maar ja, dat heb ik al zo vaak gezegd en ik weet dat ik dat nooit zal doen. Ze heeft me al eens gezegd dat ze zichzelf dan ‘iets’ aan zal doen. Stel dat ik tegen haar zeg dat ze moet vertrekken en ze loopt de deur uit en onder een auto, ik zou dat mezelf nooit vergeven.

6 Zelfbeschadiging Ook zelfbeschadiging (automutilatie) is gedrag dat naastbetrokkenen als zeer beangstigend ervaren. Zelfbeschadiging is een manier van iemand met borderline om de leegte en het onplezierige gevoel van dissociatie te verminderen en om te laten zien hoe moeilijk zij het heeft. Het komt dikwijls voor, zonder dat het de bedoeling is zichzelf te suïcideren.

Casus Een cliënt: Ik voel absolute wanhoop, uitzichtloosheid, woede en razernij. De enige manier waarop ik de verschrikkelijke duisternis binnenin kan uiten, is door mijn lichaam te bewerken met iets scherps. Snijden is gemakkelijker dan verbaal uiten hoe ik me voel: ik kan het laten zien.

Daarna voel ik me vredig doordat ik mijn gevoelens heb kunnen uiten, maar ik heb ook spijt en ben kwaad op mezelf omdat ik het heb gedaan. (Mason & Kreger, 1997)

13496_BW_Borderline de baas.indd 12

22-08-12 09:34

1 De borderline persoonlijkheidsstoornis

13

7 Instabiel zelfbeeld Iemand met borderline heeft een aanhoudend instabiele identiteit en instabiel zelfbeeld. Hierdoor weet iemand met borderline niet wie of wat zij is. Zij weet bijvoorbeeld niet of zij op mannen of op vrouwen valt. Zij weet niet welke vrienden zij moet nemen en/of houden. Ook is het moeilijk te kiezen voor een bepaalde studierichting of baan, omdat degene met borderline geen idee heeft welke kant zij op wil. Iemand met borderline heeft over het algemeen weinig zelfvertrouwen.

8 Gevoel van leegte Mensen met een borderlinestoornis zeggen vaak een groot gevoel van leegte te ervaren.

Casus Mijn zoon zegt dat hij zich zo leeg voelt van binnen. Dat straalt ook van hem af. Hij zit op de bank of ligt in bed. Niks kan zijn stemming verbeteren. Tegen het eind van de middag wordt hij wakker, gaat allerlei feestjes af, rookt, drinkt en gebruikt drugs. Ik denk dat hij dat doet omdat dat het vervelende gevoel vermindert. Of het echt helpt weet ik niet, de volgende dag ligt hij immers weer in bed.

9 Verlatingsangst Een belangrijk kenmerk van borderline is verlatingsangst. Degene met borderline doet krampachtige pogingen deze, vaak ingebeelde, verlating te voorkomen. Kenmerkend voor verlatingsangst is dat er over het algemeen geen enkele reden is om angstig te zijn.

Verlatingsangst openbaart zich vaak op momenten dat naastbetrokkenen het niet verwachten. Soms kan het simpelweg naar de winkel gaan, of een avondje uit willen met een vriendin al verlatingsangst oproepen. Verlatingsangst zet iemand met borderline aan tot gedrag om te zorgen dat de ander thuis blijft en daarmee om angst te verminderen. Dit kan gepaard gaan met agressie, zelfbeschadiging en suĂŻcidaal gedrag.

Verlatingsangst legt een zware claim op naastbetrokkenen, omdat dit dikwijls dilemma’s oproept. Moet ik ervoor kiezen thuis te blijven en mezelf daarmee wegcijferen? Of moet ik ervoor kiezen gewoon te gaan met het risico dat het thuis uit de hand loopt?

Casus Ik kan niet de deur uit zonder dat mijn dochter met mij mee gaat. Familiebezoek, even naar de winkel, op een terrasje zitten, overal wil ze mee naar toe. Op vakantie gaan zonder haar is al helemaal uit den boze. Als ik tegen haar zeg dat ik alleen met mijn man op vakantie wil, dan haalt ze van alles uit de kast om ons niet zonder haar te laten gaan. Ze snijdt zichzelf om te laten zien hoe slecht het met haar gaat en dat ze echt niet alleen thuis kan blijven. Vorig jaar heeft ze nog een suĂŻcidepoging gedaan omdat ik een weekendje met een vriendin op stap wilde. Dat weekendje kon ik dus wel vergeten. Alles doet ze om niet alleen gelaten te worden. Ze zegt ook letterlijk dat ze bang is dat ik haar niet meer wil en misschien nooit meer terug kom.

13496_BW_Borderline de baas.indd 13

22-08-12 09:34

14

Borderline de baas

10 Paranoïde gedachten en dissociëren Een klein deel van de mensen met borderline heeft last van voorbijgaande, paranoïde gedachten of ernstige dissociatieve verschijnselen, vaak op momenten van stress. Het hebben of ervaren van paranoïde gedachten wil zeggen dat degene met borderline achterdochtig is en dat zij de mensen in haar omgeving niet vertrouwt.

Dissociatie wil zeggen dat iemand met borderline het idee heeft zichzelf niet te zijn, niet in het eigen lichaam te zitten en/of niet in de realiteit te staan. De omgeving en zichzelf worden als vreemd en vaag ervaren.

Casus Soms lijkt het of mijn vrouw dwars door me heen kijkt. Dan zie ik alleen die lege blik, alsof er niemand ‘thuis is’. Soms doet ze op dat soort momenten de gekste dingen en beschadigt ze zichzelf. Ik heb haar al een keer bloedend in de stoel zien zitten, dan was ze van de trap gevallen. Vaak zegt ze dat ze niet meer weet wat er is gebeurd, dat ze zich van de gebeurtenissen niets meer kan herinneren.

11 Twijfel Iemand met borderline twijfelt vaak aan wat zij doet of voelt. Zij vraagt voortdurend aan anderen wat zij moet doen en hoe ze dit moet aanpakken. Het lijkt erop dat ze geen enkel zelfvertrouwen heeft.

12 Middelengebruik of -misbruik Veel mensen met borderline gebruiken middelen zoals drugs of alcohol. Dit gebruik is niet altijd het gevolg van het al eerdergenoemde impulsieve gedrag. Middelen worden ook gebruikt als iemand met borderline hieraan simpelweg verslaafd is. Daarnaast worden middelen, met name softdrugs, gebruikt als medicijn om gevoelens van angst en leegte niet te hoeven voelen.

13 Liegen In de praktijk horen we dikwijls van ouders en partners dat iemand met borderline ‘keihard’ kan liegen, ook in situaties waarin overduidelijk blijkt dat men niet de waarheid spreekt. Dit liegen is niets anders dan een primitief afweermechanisme. Dat wil zeggen dat liegen wordt toegepast in situaties waarin iets gebeurt dat anders is dan men zou willen. Het is een manier om controle te krijgen over de situatie.

Casus Het was gisteren zo leuk. We zijn met z’n tweeën naar Amsterdam geweest. Vanmorgen echter kwam haar vriendje op bezoek. De sfeer sloeg onmiddellijk om. Ze had hem niet verteld dat ze weg was geweest. Zegt ze tegen hem dat ze gisteren een baaldag heeft gehad. Dat ze de hele dag thuis is geweest en dat ze er verschrikkelijk van baalt dat hij haar niet heeft gebeld. En ik maar denken dat we een leuke dag hadden… Mooi niet dus.

13496_BW_Borderline de baas.indd 14

22-08-12 09:34

1 De borderline persoonlijkheidsstoornis

15

14 Negatief beoordelen van de omgeving Iemand met borderline kijkt anders naar de wereld om zich heen dan gewone mensen.

De beleving van situaties is doorgaans negatief gekleurd. Hierdoor is de waarneming van wat er gebeurt dikwijls anders dan de werkelijkheid. Bij een conflict zijn er dan ook twee verschillende verhalen. Deze negatieve beoordeling van de omgeving is ook van invloed op hoe iemand met borderline bijvoorbeeld de opvoeding beleeft. Ouders geven vaak aan dat ze hun kind naar hun beste weten (goed) hebben opgevoed, terwijl degene met borderline dikwijls aangeeft dat ze de slechtst mogelijke opvoeding heeft genoten.

15 Gezelligheid We horen vaak dat iemand met borderline weinig plezier beleeft aan bijzondere dagen zoals familiebijeenkomsten, feestdagen en soms ook vakanties. Dit is wel te verklaren.

Ten eerste geeft het degene met borderline het gevoel van: ‘kijk eens hoe gezellig het is en waarom voel ik dat niet’, met als gevolg een toename van het gevoel van leegte. Ten tweede zijn deze bijeenkomsten een bron van conflict, waarbij het zwart-wit denken ervoor kan zorgen dat er conflicten ontstaan. Ten derde kan de weerstand tegen ‘gezelligheid’ ontstaan, omdat er veel aandacht uitgaat naar anderen. Verlatingsangst kan hier gemakkelijk optreden.

Feestdagen brengen voor naastbetrokkenen veel dilemma’s mee. Moet ik degene met borderline uitnodigen? Moet ik iemand uitnodigen met wie degene met borderline problemen heeft? Als gevolg hiervan zijn feestjes voor naastbetrokkenen op voorhand al verpest.

16 Lichamelijk contact Sommige mensen met een borderlinestoornis hebben liever geen lichamelijk contact.

Dit is niet altijd zo, er zijn ook mensen met borderline die juist heel veel lichamelijk contact willen.

17 Controle willen hebben over de omgeving Iemand met borderline heeft dikwijls chaos in haar hoofd en weinig controle over zichzelf. Om toch enigszins stabiliteit te ervaren, probeert zij de omgeving te controleren.

Controle uitoefenen is een manier om te proberen het eigen, vaak zeer angstige wereldje voorspelbaar en beheersbaar te maken.

Casus Laatst had ik een cliënte die ik altijd aan het eind van de middag zag. Dit had echter een nadeel. Zij zorgde er namelijk voor dat elke keer de sessie iets uitliep. Op een keer vertelde ik haar direct aan het begin van de sessie, dat ik na afloop weg moest en we daarom stipt op tijd moesten ophouden. Vijftien minuten later raakte zij in een crisistoestand: ze kreeg een woedeaanval en na gedreigd te hebben met zelfdoding, stormde zij met slaande deuren de kamer uit, mij verbouwereerd achterlatend. Zij had mij simpelweg laten weten dat niet ik de controle had, maar dat zij bepaalde hoe lang de sessies duurden. Bij andere bijeenkomsten had zij immers ook bepaald wanneer zij opstapte.

13496_BW_Borderline de baas.indd 15

22-08-12 09:34

16

Borderline de baas

18 Manipuleren Manipuleren is op zich niet vreemd of afwijkend. Iedereen doet het in situaties waarin men niet in staat is zijn gelijk op een normale manier te halen. Het verschil tussen manipuleren van ‘normale’ mensen en het manipuleren van iemand met borderline is de ernst van het gedrag. Iemand met borderline kan op een hele agressieve manier manipuleren: door te dreigen met suïcide, door zichzelf te beschadigen en door woedeaanvallen. Manipuleren kan overigens ook op een subtiele manier plaatsvinden.

Casus Mijn dochter vroeg mij op donderdag of ik haar aankomende zaterdag naar Amsterdam wilde brengen. Ze had haar weekgeld dat ze van ons krijgt inmiddels opgemaakt aan andere dingen en was dus blut. Ik vertelde haar dat ze haar zakgeld beter had moeten besteden en dat ik op zaterdag geen tijd had. Uiteraard werd ze woedend over wat ik zei, maar ik hield vol. De volgende dag ging ze naar mijn vrouw en deed of er niets aan de hand was. Terloops gaf ze aan dat ze de volgende dag naar Amsterdam zou gaan. Mijn vrouw, die wist van het gesprek met mij, vroeg haar verbaasd hoe ze dat wilde doen. Mijn dochter vertelde haar dat ze ging liften, iets waarvan mijn vrouw een groot tegenstander is. Mijn vrouw zei dan ook meteen tegen onze dochter dat ze dat niet moest doen, omdat haar van alles kon overkomen. Mijn dochter antwoordde dat als ik haar niet wilde brengen, liften het enige alternatief was. Na overleg met mijn vrouw heb ik haar toch maar gebracht.

19 Claimen Claimend gedrag kan verschillende oorzaken hebben. Ten eerste kan de verlatingsangst zo sterk zijn dat iemand met borderline alles zal doen om de ander bij zich te houden.

Zo kan een partner gevraagd worden vrienden te verlaten en alleen op stap gaan zit er al helemaal niet in. Dit gedrag is meestal gericht op de partner alsmede op de ouders (met name de moeder). Ten tweede is iemand met borderline niet of moeilijk in staat zich de liefde van anderen te herinneren als de persoon in kwestie niet in de buurt is. Iemand met borderline kan daarom de behoefte hebben om anderen vaak te bellen en er zo zeker van te zijn dat deze er nog steeds is en om haar geeft. En ten derde wil iemand met borderline door claimen proberen de controle op de omgeving te houden.

20 Bijkomende andere psychische klachten Mensen met een borderlinestoornis hebben, naast hun borderlinestoornis, vaak nog andere bijkomende stoornissen. Angst en depressie komen veel voor.

De hierboven genoemde twintig kenmerken worden in de psychiatrische hulpverlening niet allemaal gebruikt om de diagnose te stellen. De hulpverlening gebruikt negen hoofdkenmerken, waarvan iemand er vijf moet hebben om te kunnen spreken van borderline. (De negen kenmerken vindt u in bijlage III.) Als u naar deze opsomming kijkt dan krijgt u het idee dat iemand met borderline geen aardig persoon kán zijn. Niets is minder waar. Mensen die lijden aan borderline hebben

13496_BW_Borderline de baas.indd 16

22-08-12 09:34

1 De borderline persoonlijkheidsstoornis

17

hier niet allemaal evenveel last van. Velen van hen hebben een geweldig gevoel voor humor en kunnen slim, intelligent, warm, vriendelijk, competent en succesvol zijn. Zij zijn goed in staat zelfstandig te functioneren en hebben ook geen behandeling nodig.

Anderen hebben daarentegen een ernstiger vorm. Zij zijn niet of zeer moeilijk in staat zichzelf staande te houden in de maatschappij en doen voortdurend een beroep op anderen. Zij ondervinden zoveel hinder van angsten in het dagelijks leven dat ze niet in staat zijn om bijvoorbeeld langdurige relaties aan te gaan of te werken.

1.4 Waardoor ontstaat borderline?

De borderline persoonlijkheidsstoornis is een stoornis of afwijking in de persoonlijkheid. Hoe deze afwijking ontstaat is (nog) niet duidelijk, maar wel staat vast dat bij het ontstaan ervan veel factoren een rol spelen. We spreken dan ook niet over oorzaken van borderline, maar over factoren die het risico om borderline te ontwikkelen verhogen.

Het ontstaan van borderline kan het beste worden uitgelegd aan de hand van het zogenaamde bio-psychosociale model. Hierin wordt er vanuit gegaan dat bij het ontstaan van borderline zowel de biologische aanleg, als ook omgevings- en maatschappelijk invloeden een rol spelen. Op dit moment gaat men ervan uit dat ongeveer 50% van ons gedrag wordt bepaald door biologische factoren en 50% door de directe omgeving waarin we opgroeien en de maatschappij waarin we leven.

Biologische factoren Biologische factoren verwijzen naar genetische en lichamelijke factoren en naar aanleg bij het ontstaan van bepaalde stoornissen. Bij het ontstaan van borderline lijkt deze biologische aanleg de enige duidelijke, aanwijsbare en altijd aanwezige risicofactor te zijn.

Aanleg wil zeggen dat bepaalde kenmerken van borderline in de genen aanwezig zijn.

Het gaat met name om de aanleg voor impulsiviteit en emotionele instabiliteit. Ook is aangetoond dat iemand met borderline afwijkingen vertoont in de stofwisselingprocessen (de serotonine-huishouding) die plaatsvinden in de hersenen. Het gaat om afwijkingen die ervoor kunnen zorgen dat prikkels uit de omgeving leiden tot somberheid, emotionele reacties en soms tot hyperactiviteit.

Factoren uit de omgeving Er zijn veel factoren die een rol spelen bij het ontstaan van borderline als deze in aanleg aanwezig is. Hoe sterk iedere factor hieraan bijdraagt is niet aan te geven, maar dat ze invloed uitoefenen staat wel vast. Veel mensen met borderline geven aan dat er sprake is van problemen in de vroege kinderjaren. Zo kan een door hen ervaren emotionele verwaarlozing een rol spelen. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat ook andere factoren een bijdrage kunnen leveren aan het ontstaan van borderline: een psychische ziekte bij ĂŠĂŠn of beide ouder(s), seksueel of fysiek misbruik, echtscheiding of het overlijden van iemand in het gezin.

13496_BW_Borderline de baas.indd 17

22-08-12 09:34

18

Borderline de baas

Maatschappelijke ontwikkelingen Er is onderzoek verricht naar de gevolgen van onze snelle westerse maatschappij op het ontstaan van een afwijkende persoonlijkheid. Borderline komt namelijk minder voor in andere maatschappijen die minder modern en snel zijn. Er wordt in snelle maatschappijen meer van mensen verwacht, er is meer druk. Zo moeten kinderen op zeer jonge leeftijd al beslissingen nemen die van invloed zijn op hun verdere leven. Denk aan de school- en beroepskeuze.

De moderne maatschappij is minder voorspelbaar en minder zeker. Kinderen met probleemgedrag werden vroeger terechtgewezen door school, kerk, buren en vriendjes; nu gebeurt dat minder of helemaal niet meer. Alle verantwoordelijkheid voor de opvoeding ligt daardoor bij de ouders. Dat is jammer, want ouders van kinderen met probleemgedrag kunnen alle hulp bij de opvoeding van hun kind gebruiken, maar krijgen deze vaak niet. Daarnaast worden zij, vaak onterecht, gemakkelijk beschuldigd van een verkeerde omgang met hun probleemkinderen en/of van grote fouten in de opvoeding.

Onze ervaring is dat het aangeboren afwijkende temperament van iemand met borderline veel problemen in een gezin veroorzaakt. Kinderen vertonen vaak op jonge leeftijd al probleemgedrag. Ze gedragen zich afstandelijk of zeer afhankelijk. Soms zijn ze snel geïrriteerd of juist heel emotioneel. Ze reageren in ieder geval anders dan andere kinderen. Ouders hebben het heel moeilijk met dit gedrag. Ze hebben geen flauw idee hoe ze met dit afwijkende gedrag moeten omgaan. Ouders proberen afwijkend gedrag van hun kind te voorkomen en gaan zich aanpassen. Dit werkt vaak niet of averechts; niets immers is goed. Veel ouders voelen zich op een gegeven moment schuldig over het ontstaan van de stoornis en zoeken de fout in de opvoeding. De meeste ouders die wij kennen hebben echter alles gedaan om hun kind op een goede manier op te voeden. Het is dan ook onterecht en onnodig dat ouders schuld op zich nemen.

1.5 Samenvatting Het is niet mogelijk één oorzaak voor het ontstaan van de borderline persoonlijkheidsstoornis aan te wijzen. Vele factoren spelen hierbij een rol. De belangrijkste en meest duidelijke is het aangeboren afwijkende temperament. Hierdoor kan zich vroeg of laat door allerlei omgevingsinvloeden borderline ontwikkelen, met alle gevolgen van dien voor degene met borderline zelf en de naastbetrokkenen.

13496_BW_Borderline de baas.indd 18

22-08-12 09:34

2 Het borderlinegezin

19

2 Het borderlinegezin 2.1 Inleiding Naastbetrokkenen worden dikwijls geconfronteerd met borderlinegedrag. Het gedrag speelt zich dan ook voor een belangrijk deel af in het gezin en roept veel emoties op. Zo zijn naastbetrokkenen vaak bang voor de extreme uitingen ervan, met name voor suïcide, zelfbeschadigend gedrag en agressie. Dikwijls hebben ze medelijden met hun kind of partner, omdat deze ook zelf ernstig onder de stoornis lijdt. Dat borderline zich met name afspeelt in het gezin wordt veroorzaakt doordat degene met borderline en de naastbetrokkenen emotioneel, financieel en materieel van elkaar afhankelijk zijn.

Hierdoor beïnvloeden ze elkaar en versterken ze elkaars gedrag. Dit heeft tot gevolg dat de meest naastbetrokkenen (ouders, partners, broers, zussen en soms ook kinderen) dagelijks met borderlinegedrag te maken hebben, terwijl zij geen idee hebben hoe ze met het gedrag moeten omgaan. Stress en spanning en de hieruit voortvloeiende emoties lopen hierdoor steeds verder op.

2.2 Borderline in het gezin Zoals in hoofdstuk 1 gezegd, is het ontstaan van borderline van veel factoren afhankelijk.

Met name de biologische en genetische aanleg speelt bij de vorming ervan een cruciale rol. Door omgevingsinvloeden kan vervolgens de borderline persoonlijkheidsstoornis ontstaan. Soms zijn er duidelijk aanwijsbare omgevingsinvloeden die kunnen bijdragen aan het ontstaan: misbruik in de kinderjaren, echtscheiding, of verlieservaringen zoals afgestaan worden voor adoptie.

Echter, ook veelvoorkomende, onschuldig ogende gebeurtenissen (een verhuizing, de overgang van basisschool naar voortgezet onderwijs) lijken al problemen te kunnen veroorzaken in het jonge leven van iemand bij wie borderline in aanleg aanwezig is.

Bij sommige mensen ontstaat het probleemgedrag op (veel) oudere leeftijd. Bij de meeste mensen echter, wordt de stoornis gediagnosticeerd rond het achttiende levensjaar; dikwijls was er dan op veel jongere leeftijd al sprake van gedrag dat afwijkt van gedrag van andere ‘normale’ kinderen. Het is duidelijk dat dit gedrag grote problemen oplevert.

Het roept bij naastbetrokkenen maar één vraag op: hoe moeten we omgaan met het gedrag van degene met borderline? Naastbetrokkenen doen er vervolgens alles aan om het borderlinegedrag te voorkomen of in banen te leiden.

Borderline heeft een grote invloed op het reilen en zeilen in het gezin.

Naarmate de tijd vordert, neemt ook de ernst van het borderlinegedrag toe. Het wordt steeds moeilijker om ermee om te gaan. Naastbetrokkenen hebben het idee er alleen

13496_BW_Borderline de baas.indd 19

22-08-12 09:34

90

Borderline de baas

Over de auteur Koos Krook studeerde aan de HBO-V te Groningen en daarna Gezondheidswetenschappen (GVO) aan de Universiteit van Maastricht. Hij werkte als psychiatrisch verpleegkundige, als docent en als onderzoeker. Ten tijde van het schrijven van dit boek was hij werkzaam als senior preventiefunctionaris bij de GGZ Breburg (locatie Tilburg). In deze functie was hij coÜrdinator van de preventieprogramma’s rondom ouderen en rondom naastbetrokkenen van mensen met (ernstige) psychiatrische problematiek.

13496_BW_Borderline de baas.indd 90

22-08-12 09:34