Met examentraining Wim ten Brinke e.a.
Lesboek 3|4 vmbo-kgt
Arm en rijk
SE
SE
Lesboek 3|4 vmbo kgt
Arm en rijk Auteurs Gerard van de Garde MichaĂŤl van Veen Eindredactie Wim ten Brinke MichaĂŤl van Veen
2
Arm en rijk
Methodeoverzicht SE Leerstof voor Schoolexamen 978 9006 43689 1 Arm en rijk lesboek 978 9006 43682 2 Arm en rijk werkboek 978 9006 43690 7 Grenzen en identiteit lesboek 978 9006 43683 9 Grenzen en identiteit werkboek 978 9006 43691 4 Bronnen van energie lesboek 978 9006 43684 6 Bronnen van energie werkboek
CE Leerstof voor Centraal examen 978 9006 43688 4 Bevolking en ruimte lesboek 978 9006 43685 3 Bevolking en ruimte werkboek 978 9006 43693 8 Weer en klimaat lesboek 978 9006 43687 7 Weer en klimaat werkboek 978 9006 43692 1 Water lesboek 978 9006 43686 0 Water werkboek De Geo lesboek 3|4 vmbo-kgt is een onderdeel van de aardrijkskundemethode De Geo Geordend. De grondleggers van deze methode zijn prof. dr. R. Tamsma, H. Dragt en W.A. Hofland (sinds 1968) en J. Bos en dr. J. Hofker (sinds 1970).
Colofon
Vormgeving HollandseWerken, Zwolle Opmaak DeltaHage bv, Den Haag Beeldresearch Lineair, Arnhem Cartografie EMK, Deventer Technisch tekenwerk Tiekstra Media, Groningen
Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff is dé educatieve mediaspecialist en levert educatieve oplossingen voor het Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Middelbaar Beroepsonderwijs en Hoger Onderwijs. Deze oplossingen worden ontwikkeld in nauwe samenwerking met de onderwijsmarkt en dragen bij aan verbeterde leeropbrengsten en individuele talentontwikkeling. ThiemeMeulenhoff haalt het beste uit élke leerling. Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze educatieve oplossingen: www.thiememeulenhoff.nl of via de Klantenservice 088 800 20 15 ISBN 978 90 06 43689 1 Derde druk, vierde oplage, 2013 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2012 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.
Deze uitgave is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.
De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
3
Inhoud
SE
Inhoud Aan de leerling
4
Start
6
1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
Arm en rijk in Nederland Verschillen tussen wijken Veranderingen in oude arbeiderswijken Achterstandswijken verbeteren Verschillen tussen regio’s Bronnen: Ruimte, lucht en water Arm en rijk in Nederland in beeld
8 10 12 14 16 18
2
Arm en rijk in de Verenigde Staten
20
2.1 2.2 2.3 2.4
Rijk en arm in de Verenigde Staten Detroit: armoede en rijkdom in de stad Landbouw in de VS Bronnen: Globalisering en werk in de VS
20 22 24 26
Examentraining
3 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6
GT
8
C C.1 C.2 C.3
28
Arm en rijk in Nigeria
30
Bevolking en welvaart in Nigeria Voedselvoorziening in Nigeria Nigeria in de wereldeconomie Gezondheid in Nigeria Bronnen: Nigeria en de VS in de wereld Nigeria en de VS in beeld
30 32 34 36 38 40
Casus: Armoede in Ogoni
42
Armoede en honger in Ogoni Armoede en ziekte in Ogoni Steun aan de Ogoni
42 44 46
Examentraining
48
Vaardigheden
50
Begrippen
54
4
Arm en rijk
Aan de leerling Voor je ligt het katern Arm en rijk. Dit katern bereidt je voor op het Schoolexamen. In totaal zijn er zes katernen. Drie katernen bereiden je voor op het Schoolexamen. De andere drie bereiden je voor op het Centraal Schriftelijk Eindexamen.
Arm en rijk Moestuinen in een vervallen stad
1
Arm en rijk in Nederland. Hoe zit dat?
2
Rijkdom en armoede in één van de rijkste landen ter wereld: de VS. Hoe kan dat?
3
Rijkdom en armoede in Nigeria. Welke oorzaken daarvan liggen in Nigeria en welke daarbuiten?
C
Wat hebben armoede, ziekte en honger met elkaar te maken?
43
Armoede en honger in Ogoni
NIGERIA Rivers
m o
Port Port Harcourt Harcourt
Ri
Bori
20
2
2.1
Arm en rijk in de Verenigde Staten
21
Rijk en arm in de Verenigde Staten
Ongelijkheid van groepen Amerikanen Inkomen huishoudens 75.000 dollar en meer 25.000 -75.000 dollar 0 -25.000 dollar
2
60 50 40 30
Amerika totaal
Aziaten
blanken
Hispanics
AfroAmerikanen
300
14
197
50
39
Aantal inwoners (in miljoenen)
15 49.000
Gemiddeld inkomen huishoudens p/jr (in $)
Ongelijkheid in Amerika XU Niet iedereen in de VS is even rijk.
zz De rijkste Amerikanen verdienen
duizenden dollars per maand. Armere
UU Figuur 1 Armoede in de VS.
16
1
Geo_vm_3_bb_LB_AR_2_1_3
de Amerikaanse bevolking indelen in klassen: de lage klasse, de middenklasse en de hoge klasse.
gezinnen hebben een inkomen van ongeveer 1.000 dollar per maand. Dat is een ongelijke verdeling van het inkomen. Je kunt dat ook zien aan de Lorenzcurve (figuur 1). In deze grafiek zie je welk deel van het totale inkomen in de VS (y-as) voor armen en welk deel voor rijken is (x-as). De 20% rijkste Amerikanen verdienen samen de helft van het totale Amerikaanse inkomen. De armste 20% van de bevolking verdient maar 4%. De ongelijkheid in de VS is voor een rijk land groot. zz Door de ongelijkheid in de VS kan niet iedereen evenveel kopen. De koopkracht, de hoeveelheid producten die je van je inkomen kunt kopen, is ongelijk. zz Een deel van de Amerikanen heeft zo’n laag inkomen dat ze onder de armoedegrens leven. Het gaat om ruim
Ruimte per inwoner in m2 (2006) in m2
5000 4500 4000 3500 3000 2500
Leefbaarheid in de grootste steden In deze bron kun je zien wat Nederlanders vinden van de leefbaarheid van hun woon- omgeving. De leefbaarheid hangt af van verschillende dingen, zoals de veiligheid, welke voorzieningen er in de wijk zijn of hoe ver mensen van het stadscentrum wonen. Ook de tevredenheid over de ruimtelijke kwaliteit is belangrijk. Daarmee wordt bedoeld hoe goed of slecht de gebouwen, de woonomgeving of het landschap van een gebied zijn.
%
90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
1998
2008
heel Nederland
1998
2008
Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht
1998
2008
rest van Nederland
matig negatief
Geo_vm_3_bb_LB_AR_1_bron_5_2
VV Bron 3
1000
CANADA 80
60
ol la No Ze nd or elan -B ra d ba Li nt m bu rg
No
Gr on in Fr ge ie n sl Dr and en Ov th er e Fl ijsse ev Ge olan l ld er d la nd or Utre d- ch Zu Ho t id lla -H nd
0
werken
natuur
wonen
landbouw
Geo_vm_3_bb_LB_AR_1_bron_5_1
In gebieden met veel intensieve veeteelt (Gelderse Vallei, Oost-Brabant) is de lucht- en waterkwaliteit niet altijd goed. De meeste varkens, kippen en kalveren worden in megastallen gehouden. Deze grote aantallen dieren op een klein oppervlak zorgen voor veel vervuiling. Deeltjes van stro en gedroogde mest komen in de lucht als fijnstof. Ook produceren al die beesten te veel poep en pies (mest). In mest zitten voedingsstoffen, zoals stikstof en fosfaat. Mest is dus goed voor de planten, maar er is zo veel mest dat planten niet alle mest kunnen opnemen. Het spoelt weg en komt terecht in het grond- en oppervlakte- water. Daar veroorzaken hoge concentraties stikstof en fosfaat sterke algengroei, waardoor vissen dood gaan.
Ogoni
Nigeria
pijpleiding
Ogoni
0
5
10 km
UU Figuur 2 Door olielekkages is veel water in Ogoni vervuild. De lekkages
oliewinning
1:670.000
zijn ontstaan door slecht onderhoud van pijpleidingen, maar ook door illegaal aftappen van olie door de Ogoni (sabotage).
UU Figuur 1
C.1 Armoede en honger in Ogoni Armoede, ziekte en honger hebben veel met elkaar te maken. Hoe dat zit ga je onderzoeken bij het Nigeriaanse volk de Ogoni.
De Ogoni XU In Nigeria wonen zo’n 250 verschillende volken. In het zuiden van het land, in de staat Rivers in de Nigerdelta, wonen de Ogoni. Het is een volk van driekwart miljoen mensen dat al eeuwen in de met mangrovebossen begroeide delta leeft. De Ogoni leven vooral van de landbouw en de visserij.
Rijke bodem, arme bevolking XU In de bodem van Ogoni zit veel aardolie. Die olie wordt sinds 1958 door oliemaatschappijen als Shell gewonnen. Shell werkt daarbij samen met de Nigeriaanse regering, die veel aan de olie verdient. In de staat Rivers wordt veel verdiend; het BNP per hoofd van de bevolking is hoog (zie figuur 2 in paragraaf 3.1). Toch betekent dit niet dat de Ogoni rijk zijn. Sterker nog, ze zijn één van de armste volken in Nigeria. De rijkdom van de olie komt bijna niet bij de Ogoni terecht. Er zijn verschillende redenen voor hun armoede. zz Voor hun bestaan hebben de Ogoni landbouwgrond en visgebieden nodig. Sinds de komst van de olie-industrie zijn
de Ogoni veel land kwijtgeraakt. Er zijn olie-installaties en pijpleidingen aangelegd, waardoor er minder ruimte voor landbouw is. zz De olie-industrie heeft schade aan het land veroorzaakt. Lekkende pijpleidingen hebben landbouwgrond en water vervuild. De opbrengsten van de landbouw en de visserij zijn daardoor lager geworden. zz De olie-industrie zorgt voor werkgelegenheid, maar er werken weinig Ogoni in de olie-industrie. De werkloosheid is hoog, ook omdat er minder werk is in de landbouw.
buiten de regio, maar omdat de Ogoni minder verdienen in de landbouw en visserij, kunnen velen dat niet betalen. zz De prijzen van het voedsel dat de Ogoni moeten kopen, veranderen ook. Zo zijn yams in de afgelopen tien jaar drie keer zo duur geworden. Dat komt doordat in Nigeria niet meer voldoende yams worden verbouwd. Ook de prijzen van voedsel op de wereldmarkt zijn gestegen. Het maakt geïmporteerd voedsel in Nigeria duurder. Niet iedereen kan dat betalen.
Armoede leidt tot honger
XU Armoede veroorzaakt honger, en honger versterkt armoede. Hoe kan dat? zz Boeren die onvoldoende eten, hebben minder energie om te werken. Zij kunnen niet meer een heel veld met yams oogsten, maar bijvoorbeeld nog de helft. Hierdoor verdienen ze minder geld. zz De schoolprestaties van kinderen zijn ook lager als ze niet voldoende eten. Dat kan de kans op werk en een goed salaris in de toekomst verminderen.
XU Voor de komst van de olie-industrie was de voedselvoorziening in Ogoni goed. De Ogini verbouwden hun eigen voedsel en verkochten veel voedsel buiten Ogoni. Tegenwoordig lijdt ongeveer een derde van de Ogoni aan kwalitatieve of kwantitatieve honger. Een oorzaak daarvan is armoede. zz De opbrengsten van de landbouw en visserij zijn door vervuiling van de olie-industrie niet meer voldoende om alle Ogoni te voeden. Ze moeten nu zelfs voedsel kopen van
Honger leidt tot armoede
UU Figuur 3 Een visser in Ogoni. Door het vervuilde water is de opbrengst
uit de visserij klein.
VERENIGDE STATEN
20 Alaska 0
0
20
40
60
80
Hawaii
rijkste 20%
een na armste 20%
een na rijkste 20%
armste 20%
MEXICO
0
500
1.000 km
1:55.000.000
100
deel van de totale bevolking van arm (links) naar rijk (rechts) (in %)
minder dan 11%
13,0% - 16%
11,0% - 13%
16,0% of meer
UU Figuur 4
Vaardigheid
middelste 20%
5 Verbanden leggen
UU Figuur 3
50
GEO_vm_3_bb_LB_AR_2_1_2
17
Bronnen: Ruimte, lucht en water
VV Bron 5
Stof in de stad
Aantrekkelijk landschap
De luchtkwaliteit is in stedelijke gebieden vaak niet goed genoeg. Woningen, bedrijven en auto’s verbruiken veel energie, waardoor rook- en uitlaatgassen in de lucht terechtkomen. In die gassen zit veel fijnstof. Dat is stof dat bestaat uit deeltjes kleiner dan 10 micrometer (kleiner dan 0,01 mm). Het is schadelijk voor mensen met ademhalingsklachten en hart- en vaatziekten. Een goede maatregel om de hoeveelheid fijnstof te verminderen is een maximumsnelheid van 80 km per uur op de snelwegen rond de stad. Ook energiebesparing helpt: door minder gas, olie en elektriciteit te gebruiken, komt er minder fijnstof in de lucht. Dankzij energiebesparing is de hoeveelheid fijnstof al sterk afgenomen, maar het kan nog beter. Ook zware industrie (aardolieraffinaderijen, hoogovens) en elektriciteitscentrales produceren veel fijnstof. Er is al het nodige verbeterd, bijvoorbeeld door schadelijke stoffen af te vangen met behulp van filters.
Op dit kaartje kun je zien wat Nederlanders vinden van de ruimtelijke kwaliteit van het landschap.
0
25
0
25
50 km
1:3.200.000
Amsterdam
Utrecht
Den Haag Rotterdam
DUITSLAND Eindhoven
50 km
BELGIË
Aantrekkelijkheid van het landschap in 2006 rapportcijfer aantrekkelijkheid <6
7 - 7,5
6 - 6,5
7,5 - 8
6,5 - 7
>8
bebouwing
Examentraining Na hoofdstuk 2 en Casus test je je kennis met de Examentraining. Zo kun je je goed voorbereiden op het echte examen. Daarnaast vind je op DeGeo-online.nl extra examentraining.
Amsterdam
De veeteelt als vervuiler
500
Kaa
Aardolie in Nigeria
Armoede in Ogoni
40
1:3.000.000
zeer positief positief
2000 1500
Percentage inwoners onder de armoedegrens, per staat in 2010
VV Bron 4
Leefbaarheid in de vier grote steden (1998-2008) 100
27 32.000
Inkomensongelijkheid in de Lorenzcurve van de VS
1.5
VV Bron 2
Ruimte per inwoner
27 38.000
XU Veel arme Amerikanen doen laagbetaald werk, zoals eenvoudige fabrieks- of plattelandsarbeid. Een deel heeft helemaal geen werk. Werkloosheid is een groot probleem. 11% van de Amerikanen heeft geen werk.
zz Arme mensen zijn vaak zwarte Amerikanen (Afro-Amerikanen). Zij stammen af van Afrikaanse slaven die vroeger in het zuidoosten van de VS als slaven op plantages werkten. Later zijn veel Afro-Amerikanen ook in de grote steden gaan wonen, om daar in fabrieken te werken. Ook veel Hispanics zijn arm. Zij zijn afstammelingen van Spaanssprekende immigranten uit bijvoorbeeld Mexico. Ook nu nog komen veel Hispanics naar de VS om er te werken. z Andere mensen die vaak met armoede te maken hebben zijn ouderen en gezinnen met één ouder. zz Rijke mensen in de VS zijn vaak blanke Amerikanen van Europese afkomst en Aziatische Amerikanen. De Aziaten komen oorspronkelijk uit landen als China, Japan, India en Zuid-Korea. Ze zijn vaak hoog opgeleid en hebben goede banen. Ze wonen vooral in de grote steden in de VS.
100
Arm en rijk in Nederland
Bronnen: Ruimte, lucht en water
De bevolkingsdichtheid is het hoogst in stedelijke gebieden. Daar liggen steden en hun voorsteden dicht bij elkaar. De bevolkingsdichtheid is lager in landelijke gebieden.
10 55.000
De arme en rijke Amerikaan
15% van de Amerikanen, oftewel 46 miljoen inwoners van de VS.
z Door de inkomensverschillen kun je
In deze paragraaf onderzoek je de kwaliteit van ruimte, water en lucht in stedelijke en landelijke gebieden. VV Bron 1
12 64.000
UU Figuur 2
Verenigde Staten
Rijk en arm in de Verenigde Staten
gedurende één jaar. Allerlei bedrijven, zoals Nike, Universal Studio’s, maar ook de kapper, dragen daaraan bij. Het BNP van de VS is zo hoog, omdat in Amerika ruim 300 miljoen mensen wonen. Alle Amerikanen samen kunnen veel geld verdienen. z Gemiddeld per inwoner is het BNP in de VS zo’n 47.000 dollar. Dat is iets lager dan het BNP in Nederland, maar het blijft hoog. zz Amerikanen zijn grote consumenten: ze geven veel geld uit aan voedsel, kleding, auto’s, televisies, barbecues en vakanties.
11
13
21
2
47
Aantal inwoners in armoede (in miljoenen) Inwoners in armoede (in %)
XU Op verschillende manieren kun je zien dat de Verenigde Staten (afgekort: de VS) een rijk land zijn. zz Het Bruto Nationaal Product (BNP) is het hoogste van de wereld. Het BNP is de waarde van alle goederen en diensten die in een land worden gemaakt
5500
80 70
0
De Verenigde Staten staan bekend als een rijk land. Maar ook in dit rijke land vind je armoede. In deze paragraaf bekijk je wie de rijken en wie de armen zijn.
1.5
90
10
Arm en rijk in de Verenigde Staten 2.1
100
20
De rijke Verenigde Staten
Hoofdstukken Na de start volgen drie hoofdstukken. De hoofdstukken zijn onderverdeeld in paragrafen. In deze paragrafen leer je de stof die je nodig hebt voor je school- of eindexamen. Begrippen die je moet kennen, zijn vetgedrukt en paars. Een begrip dat wordt herhaald, is cursief. Soms oefen je met vaardigheden. Dan word je vanuit de tekst verwezen naar het overzicht met vaardigheden achterin het lesboek.
C.1
Armoede in Ogoni
r ve
In dit katern:
Casus
I
Dit katern gaat over rijkdom en armoede. Dat kom je overal tegen. In Nigeria, maar ook in Nederland en de VS. Hoe ontstaan de verschillen tussen arm en rijk in deze landen?
42
River nny Bo
Detroit is een grote stad in het noorden van de Verenigde Staten. In het centrum van de stad staan grote wolkenkrabbers en in de suburbs wonen veel mensen in mooie huizen met prachtige tuinen. Maar tussen het centrum en de suburbs ziet de stad er heel anders uit. Huizen zijn vervallen, ramen dichtgetimmerd. Op plaatsen waar vroeger huizen stonden, groeien nu gras, struiken en bomen. ‘Je zou door dat groen niet zeggen dat je midden in een stad bent,’ zegt Adam. De Afro-Amerikaan woelt in de aarde van een moestuin in de verlaten wijk Brush Park. ‘Vroeger woonden hier veel mensen. Ze werkten in de fabrieken in de buurt. Maar het werk is weg. In plaats daarvan kwamen armoede, alcohol en geweld. De rijken verhuisden naar de suburbs aan de rand van de stad. Mijn familie kon dat niet.’ De reden waarom Adam samen met de buren een moestuin heeft aangelegd, is simpel. ‘De winkels waar je betaalbare verse groenten en fruit kunt kopen, zijn met de rijken meeverhuisd. Hier zijn alleen wat kleine winkeltjes overgebleven, zoals die bij het benzinestation. Verse en betaalbare groenten vind je daar amper. Geld voor een auto heb ik niet, dus ik kan ook moeilijk naar de grote winkels rijden. Vandaar de moestuin. Het is hard werken, maar met elkaar is het best gezellig.’
Casus De Casus is examenstof voor de gt-leerlingen.
VV Bron 6
Utrecht
Den Haag
Grond- en oppervlaktewater
Rotterdam Den Bosch Tilburg
BELGIË Fijnstof in 2010 < 18 µg/m³
22-24 µg/m³
18-20 µg/m³
24-26 µg/m³
20-22 µg/m³
> 26 µg/m³
DUITSLAND Eindhoven
Vroeger was het water zo vervuild dat je er beter niet in kon zwemmen. De waterkwaliteit is sterk ver- beterd doordat de grote rivieren zijn schoongemaakt en water- zuiverings- installaties worden gebruikt.
28
Arm en rijk
SE
29
Examentraining
Examentraining
Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten je krijgt voor een goed antwoord.
Bron 1 Gemiddelde WOZ-waarde woningen per provincie in 2011 Groningen
€ 179.000
Utrecht
€ 281.000
Friesland
€ 195.000
Noord-Holland
€ 262.000
Drenthe
€ 212.000
Zuid-Holland
€ 222.000
Overijssel
€ 218.000
Zeeland
€ 198.000
Flevoland
€ 202.000
Noord-Brabant
€ 264.000
Gelderland
€ 254.000
Limburg
€ 200.000
2p
1
Gemeenten bepalen de WOZ-waarde van alle woningen. Dat doen ze om vast te stellen hoeveel belasting de eigenaren moeten betalen volgens de Wet Onroerende Zaakbelasting (WOZ). Bron 1 laat zien dat de gemiddelde WOZ-waarde van woningen van regio tot regio behoorlijk verschilt. Noem twee oorzaken voor de verschillen in WOZ-waarde tussen de noordelijke provincies en Zeeland aan de ene kant en bijvoorbeeld in Utrecht en Noord-Holland aan de andere kant.
2p
3
Geef twee redenen waarom de werkloosheid in Groningen al jaren het hoogst is van heel Nederland.
1p
4
Hieronder staan twee uitspraken. I In het westen wonen meer mensen met een hoog inkomen dan in de rest van Nederland. II Langs de grenzen wonen minder mensen met een hoge opleiding dan in de rest van Nederland. Welke uitspraak is juist en welke is onjuist? A I en II zijn juist. B I en II zijn onjuist. C I is juist, II is onjuist. D I is onjuist, II is juist.
2p
2
0
25
veertig achterstandswijken niet verbeterd door sportvoorzieningen en groen, maar wel door het vervangen van huurwoningen door koopwoningen?
Geef twee redenen waarom de gezondheid in grote steden lager is dan gemiddeld in Nederland. Hieronder staan twee uitspraken. I In het centrum van Detroit wonen veel arme, zwarte mensen. II In een suburb wonen veel rijke Hispanics.
III
IV
I
8
BELGIË
22-24 µg/m³
18-20 µg/m³
24-26 µg/m³
20-22 µg/m³
> 26 µg/m³
Bekijk bron 6. Welke twee conclusies kun je trekken uit bron 6?
Aantal boerderijen en hun gemiddelde omvang, in de VS (1930-2010) 8
250
7 200
6 5
150
aantal boerderijen
4
100
3
Bron 5
2
Inkomensongelijkheid in de Lorenzcurve van de VS
grootte boerderijen
1 0 1850 ’60
80
60
2p
’80
1900
’20
’40
’60
’80
50
0 2000’10 jaar
Bron 7 GEO_vm_3_bb_LB_AR_ET1_5 10 Noteer twee verschillen tussen Amerikaanse en Nigeriaanse boerderijen.
40
Ga naar www.DeGeo-online.nl voor meer examentraining.
20
0
20
40
60
80
100
deel van de totale bevolking van arm (links) naar rijk (rechts) (in %)
< 18 µg/m³
9
Bron 6
Over bron 5 worden de volgende uitspraken gedaan. I De armste 10% verdient 10% van het nationale inkomen. II De rijkste 20% verdient 50% van het nationale inkomen.
100
0
Fijnstof in 2010
Welke uitspraak is juist en welke is onjuist?
A I en II zijn juist. B I en II zijn onjuist. C I is juist, II is onjuist. D I is onjuist, II is juist. 2p
II
DUITSLAND
Welke uitspraak is juist en welke is onjuist?
A I en II zijn juist. B I en II zijn onjuist. C I is juist, II is onjuist. D I is onjuist, II is juist. 2p
50 km
Lees bron 2. Waarom is de leefbaarheid en veiligheid in de
7
5
Bron 2
6
1p
Bron 4 toont de vervuiling door fijnstof. Neem de cijfers I, II, III en IV over en schrijf bij elk cijfer de oorzaak van de grote vervuiling door fijnstof. Bron 4 2p
1:3.000.000
Aanpak achterstandswijken blijkt mislukking De sociaaleconomische situatie in veertig achterstandswijken is nauwelijks veranderd tussen 1999 en 2008. Dat blijkt uit een rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). De aanwezigheid van sportvoorzieningen en meer groen heeft nauwelijks effect op de leefbaarheid en de veiligheid. Sloop en nieuwbouw dragen wel bij aan de leefbaarheid en veiligheid. Als huurwoningen worden vervangen door koophuizen nemen de criminaliteit en onveiligheid af en wordt de sociale cohesie in de wijk bevorderd. Elsevier, 21 juni 2011
2p
grootte (in hectare)
Start
41
In beeld: Nigeria en de VS
aantal ( × miljoen)
w
3.6
Arm en rijk in Nigeria
In beeld: Nigeria en de VS
deel van de totale inkomsten in de VS(in %)
7
Start
3
3.6
N oo rdzee
Arm en rijk
N oo rdzee
6
40
Er zijn drie soorten paragrafen: - Tekstparagrafen met opdrachten, - Bronnen: soms met gewone opdrachten, soms met een onderzoek, - In beeld: een paragraaf, waarin je begrippen uit het hoofdstuk aan de hand van foto’s toepast. deel van de bevolking (in %)
Start Elk katern begint met Start. Dat is de oriëntatie op het katern. Via de foto en het verhaal maak je kennis met de belangrijkste onderwerpen en regio’s die in de hoofdstukken behandeld worden.
deel van de totale inkomsten in de VS (in %)
Lesboek
De structuurtekens helpen je de tekst te lezen: X hoofdzaak: waar gaat het over; z bijzaak of opsomming van punten; voorbeeld of extra uitleg.
N oo rdzee
Elk katern bestaat uit een lesboek en een werkboek. Op deze bladzijden lees je hoe je met deze twee boeken werkt.
rijkste 20%
een na armste 20%
een na rijkste 20%
armste 20%
middelste 20% GEO_vm_3_bb_LB_AR_ET1_4
5
Aan de leerling
SE
Arm en rijk
SE 1
Wat is nodig bij kaartlezen?
5
- Titel: naam van de kaart (gebied, onderwerp). - Legenda: uitleg van kleuren en symbolen op de kaart. - Noordpijl: geeft aan waar het noorden is. - Schaal: geeft aan hoeveel de werkelijkheid is verkleind.
2
Hoe gebruik je de atlas?
Bladwijzer
Carnarvon Monkey Mia Midland
0
Geraldton
Mundaring
5
10 km
PERTH
0
250
Fremantle Esperance
Sie
Kus
da Neva rra
Lokale schaal
Darwin
Albany 0
500 km
PERTH
AUSTRALIË Brisbane Adelaide Sydney Melbourne
Oc ea an
Regionale schaal
AZIË Gro Ocea te an Indonesië ische Ind aan AUSTRALIË Oce AFRIKA
PERTH Nieuw-Zeeland
1.000 2.000 km
1:180.000.000
1:46.000.000
1:1.100.000
AZIË
Kalgoorlie Coolgardie
he
500 - 1.000 1.000 - 1.500 meer dan 1.500
Lokaal dorp, stadswijk, stad Regionaal streek, provincie, landsdeel Nationaal land Internationaal verschillende landen, werelddeel Mondiaal verschillende werelddelen, wereld
Gibsonwoestijn WESTAUSTRALIË Grote Victoriawoestijn
isc Ind
Centrum Fremantle
an ea Oc
ergte
250 - 500
e sch Indi
PERTH
Oceaan
minder dan 250
NEVADA
Schaalniveaus
Er zijn verschillende schaalniveaus. Door in te zoomen of uit te zoomen kun je wisselen van schaalniveau.
Indische
tgeb
ANTARCTICA
ANTARCTICA
Nationale schaal
Internationale en mondiale schaal
inzoomen
aan Oce Grote
y lle l Va tra Cen te rg be
tge
Death Valley
0
Los Angeles
uitzoomen
r Figuur 3
Las Vegas 125
250 km
7
1:17.500.000
Stappenplan eigen mening
8
Regio in beeld
r Figuur 1
Stap 1 Stap 2 Stap 3
Reliëf in Californië en Nevada hoogte in meters
Kus
tgebergte
Verklaren met factoren
beneden zeeniveau 0 - 200 Sie
a ea Oc
ley Val t ral rg be
tge
Grote
Cent
Kus
n
e
500 - 1.000 1.000 -2.000
da Neva
CALIFORNIË
200 - 500
NEVADA
San Francisco
rra
Verklaren betekent dat je gaat uitleggen hoe iets komt. Voorbeeld: Tropische regenwouden ontstaan in een warm en vochtig klimaat. De factoren zijn dan: temperatuur en neerslag. Er zijn twee soorten factoren: Natuurlijke factoren - Klimaat: temperatuur, neerslag - Natuurkrachten: vulkanisme, aardbevingen, erosie Menselijke factoren - Economisch: geld en werk - Sociaal: (samen)leven van mensen - Cultureel: taal, godsdienst, geschiedenis, gewoontes - Politiek: regering, provincies, gemeentes
6
Neerslag in Californië en Nevada neerslag in mm
CALIFORNIË San Francisco
Beschrijven en verklaren
Bij aardrijkskunde ga je een gebied beschrijven en verklaren. - Bij beschrijven is een belangrijke vraag: Wat is daar? Voorbeeld: Tropische regenwouden in het Amazone- gebied. - Bij verklaren is een belangrijke vraag: Waarom is dat daar? Voorbeeld: Het Amazonegebied ligt dicht bij de evenaar. Het is er altijd warm en vochtig.
4
Verbanden leggen
In de aardrijkskunde leg je uit wat twee of meer verschijnselen met elkaar te maken hebben. Dat noem je verbanden leggen. Voorbeeld: Langs de kust in Californië regent het veel (zie figuur 1). Dat komt omdat de vochtige lucht van zee botst tegen het Kustgebergte en de Sierra Nevada (zie figuur 2). In het gebied erachter valt weinig neerslag. Dat ligt in de regenschaduw. Je kunt dus zeggen dat er een verband is tussen de hoeveelheid neerslag en het reliëf in Californië. Kus
aart met vakken waarin de nummers van K atlaskaarten staan. Inhoud De nummers en de titels van atlaskaarten. Namenregister Lijst van alle namen van plaatsen, rivieren en bergen in de atlas. Legenda Uitleg van kleuren en symbolen op atlaskaarten.
3
51
Vaardigheden
Vaardigheden
2.000 - 3.000 meer dan 3.000 Death Valley
Los Angeles
Las Vegas 0
125
250 km
1:17.500.000
r Figuur 2
Stap 4
Wat is het probleem? Er ligt een ongebruikt stuk grond in de stad. Hoe moet het worden ingericht? Wie zijn erbij betrokken? Winkeliers, bewoners, leerlingen en de gemeente. Wat is hun mening over het probleem? Winkeliers: Wij willen meer parkeerruimte, anders blijven de klanten weg. Bewoners: In onze buurt is er nauwelijks groen. Daarom willen wij een park. Leerlingen: Wij willen graag een half-pipe en een basketbalveldje bij de school. Gemeente: Wij willen appartementen bouwen voor woningzoekenden. Wat is jouw eigen mening? Je moet als een rechter goed luisteren wat de verschillende partijen willen. En waarom ze dat willen. Daarna geef je een eigen oordeel.
Topografie 1 Ligging van steden, wateren, bergen en landen Natuur 2 Klimaat 3 Landschappen 4 Hoogteligging Mensen 5 Bevolking 6 Bestaansmiddelen 7 Ontwikkelingspeil 8 Infrastructuur 9 Cultuur 10 Politiek
Je begint altijd te werken vanuit je werkboek. Daar staan alle opdrachten over het lesboek. Ook zijn er opdrachten die je met de atlas of de computer moet maken. Aan het eind van elke paragraaf maak je een uittreksel. Een overzicht van de lesstof vind je in het onderdeel Wat moet je leren? Een hoofdstuk in het werkboek wordt afgesloten met een overzicht van alle begrippen uit dat hoofdstuk. 24
2
2.2 1
Begrippen Achter in het boek staan alle begrippen die je moet kennen nog eens op een rij, met de definitie en het paginanummer erbij. Zo’n begrippenlijst is handig bij het leren en om snel iets op te zoeken. 54
SE
Arm en rijk
55
Begrippen
Begrippen
Welke begrippen moet je kennen? Aandachtswijk 13 Achterstandswijk die wordt opgeknapt. Ook wel krachtwijk genoemd. Achterstandswijk 8 Woonwijk met een slechte leefbaarheid en sociale problemen zoals structurele werkloosheid. Armoedebeleid 12 Gemeentelijk beleid voor de vermindering van de armoede bij de inwoners. Armoedegrens 14 Het inkomen dat je minimaal nodig hebt om te kunnen voorzien in je behoefte aan voedsel, kleding, huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs. Artsendichtheid 36 Het aantal inwoners dat afhankelijk is van één arts. Autodichtheid 9 Het aantal auto’s per vierkante kilometer. Bebouwingsdichtheid 9 Het aantal gebouwen per vierkante kilometer. Beroepsbevolking 14 Iedereen die werkt heeft of werk zoekt. Besteedbaar inkomen 14 Het inkomen dat je overhoudt nadat je je belastingen en premies hebt betaald. Bestemmingsplan 12 Plan van een gemeente waarin staat wat met de ruimte mag gebeuren. Bevolkingsdichtheid 16 Het gemiddeld aantal inwoners per vierkante kilometer. Bruto Nationaal Product (BNP) per hoofd van de bevolking 30 De waarde van alle goederen en diensten die in een land worden gemaakt gedurende één jaar gedeeld door het inwonertal. Bruto Regionaal Product 14 De waarde van alle goederen en diensten die een regio produceert. Dumping 35 Meer produceren dan nodig is en de overschotten voor een lage prijs op de wereldmarkt verkopen.
Exportlandbouw Landbouw die producten oplevert om aan het buitenland te verkopen. Exportsubsidie Geld dat landen aan hun boeren geven om hun producten aan het buitenland te verkopen. Extensieve veeteelt Grote veebedrijven met heel weinig vee per hectare. Fair trade Een vorm van handel waarbij boeren een eerlijke en hogere prijs voor hun producten krijgen. Genetisch gemodificeerde gewassen Het aanpassen van de genen van planten voor hogere opbrengsten en minder problemen met ziekten. Globalisering Het proces waarbij wereldwijd steeds meer goederen, geld en informatie worden uitgewisseld. Groenvoorzieningen Parken en plantsoenen. Handelsbelemmeringen Regels die voorkomen dat producten uit het buitenland verkocht kunnen worden in een land. Handelsgewassen Gewassen die verbouwd worden voor de export. Human Development Index (HDI) Een maat voor de ontwikkeling van een land, op basis van het BNP, de kwaliteit van de gezondheidszorg en het onderwijs. Huurwoning Woning die geen eigendom is van de bewoner. De bewoner huurt de woning van de eigenaar. Integratie Hoe goed allochtonen actief meedoen aan de samen- leving. Keurmerk Een bewijs dat een bedrijf rekening houdt met de lonen van de werknemers, het milieu of kinderrechten.
25
34
24 38
24
26
9 34
34 37
9
11
39
Kinderrechten Rechten van kinderen over de hele wereld, zoals het recht op leven en onderwijs. Ook mogen kinderen geen werk doen dat gevaarlijk of schadelijk voor hun gezondheid is. Koopkracht De hoeveelheid producten die je van je inkomen kunt kopen. Koopwoning Woning die eigendom is van de bewoner. Kwalitatieve honger Mensen hebben te weinig voedsel van voldoende kwaliteit en krijgen te weinig bouw en bescherm- stoffen binnen. Kwantitatieve honger Mensen hebben te weinig voedsel en krijgen te weinig energie binnen. Landelijk gebied Gebied met weinig bebouwing en veel open ruimte; ander woord: platteland. Leefbaarheid Hoe geschikt een woonwijk is om in te leven. Levensverwachting Het aantal jaren dat je waarschijnlijk nog te leven hebt. Lorenzcurve Een grafiek waarmee je kunt bekijken hoe groot de inkomensongelijkheid in een land is. Luchtkwaliteit Hoe veel of weinig de lucht vervuild is. Migratie De verhuizing naar een andere woongemeente. Monocultuur Vorm van landbouw waarbij altijd hetzelfde gewas op een stuk land wordt verbouwd. Ondervoeding Zie Kwalitatieve honger. Opbrengst per hectare De hoeveelheid producten die een hectare grond oplevert.
39
21
9 33
33
16
9 15 21
17 15 24
33 24
Opleidingsniveau De hoogste vorm van onderwijs die mensen hebben afgemaakt. Overvoeding Als je door voedsel meer calorieën (energie) binnen- krijgt dan je nodig hebt. Productiviteit per persoon De hoeveelheid producten die een persoon kan produceren. Renovatie Verouderde woningen opknappen. Ruimtelijke kwaliteit Hoe goed of slecht de gebouwen, de woonomgeving of het landschap van een gebied zijn. Sahel De steppe aan de rand van de Sahara-woestijn. Sanering De woningen in een wijk, buurt of dorp verbeteren door renovatie en door sloop en nieuwbouw. Savanneklimaat Tropisch klimaat met een droge periode. Sloop en nieuwbouw Woningen afbreken en daarna nieuwe bouwen. Sociaaleconomische status Het aanzien dat iemand heeft in de maatschappij dat vooral afhankelijk is van inkomen, opleiding en beroep. Sociale cohesie (of samenhang) Mensen in een wijk of dorp voelen zich met elkaar verbonden (ze spreken elkaar en/of werken met elkaar samen). Sociale onveiligheid Sfeer van onveiligheid in een gebied die wordt veroorzaakt door asociaal of crimineel gedrag. Stedelijk gebied Steden en dorpen die (bijna) aan elkaar zijn vast- gegroeid. Stedelijke vernieuwing Het verbeteren van woningen en de woonomgeving samen met projecten om de leefbaarheid te verbeteren.
10
25
24
12 16
32 12
32 12 15
11
11
16
12
2.2
Arm en rijk in de Verenigde Staten
Detroit: armoede en rijkdom in de stad Lees Groei van Detroit en bekijk figuur 8.
a Wat was de oorzaak van de grote groei van het aantal inwoners in Detroit?
d De meeste mensen in de agglomeratie wonen tegenwoordig op plekken die je alleen met de auto / trein kunt bereiken. e Gebruik W5. Hoe groot is tegenwoordig de agglomeratie km.
van oost naar west? Ongeveer
Werkgelegenheid:
Werkloosheid:
Armoede:
Inrichting:
4
Onderwijs:
c
8 km
1:1.100.000
%
erklaar het verschil met de werkloosheid in het centrum V van Detroit.
c
Ongeveer 20% / 50% / 100% van de mensen in de stad Detroit was rond 1950 Afro-Amerikaan. d I n welk deel van de agglomeratie woonden in 1950 de meeste mensen?
2
Detroit
Lees Veranderingen in Detroit. CANADA
a W at was de oorzaak van de daling van het aantal inwoners in de stad Detroit?
Lees Crisis in het centrum en bekijk figuur 6.
b W elke positieve invloed kan dat hebben op de kwaliteit van het voedsel dat mensen in die wijken eten?
Gezondheid:
figuur 9)?
Detroit in 2011 0
6
a Hoe worden sommige lege stukken land waar vroeger huizen stonden gebruikt door de overgebleven bewoners?
b Hoe groot is de werkloosheid in de agglomeratie (bekijk
W5 Detroit: lokale spoorlijnen in 1920 en de agglomeratie b Hoeveel mensen woonden er op het hoogtepunt in de stad Detroit?
25
Detroit: armoede en rijkdom in de stad
d Welk deel van de mensen leeft in het centrum van Detroit onder de armoedegrens?
7
Bekijk W7 en figuur 5.
a Kleur in W7 de grens van de stad Detroit. b V ul in W7 de woorden laag en hoog op de goede plek in de legenda. c Toch zie je in figuur 5 allemaal kantoren in het centrum van Detroit. Waarom hebben de inwoners van het centrum daar weinig aan?
%
e L eg uit waardoor de levensverwachting in arme wijken lager ligt dan in rijke wijken.
d Waar in W7 kun je de figuren 5, 6 en 7 plaatsen? Zet bij de juiste stip het juiste cijfer. W7 Inkomens van huishoudens in Detroit
buitengebied
0
water
3
Lees Veranderingen in Detroit en bekijk W5 en figuur 8.
a Kleur in W5 de plaatsen waar mensen rond 1920 konden gaan wonen, als ze uit Detroit vertrokken. Kleur ook de legenda in. b Waarom kozen mensen juist die plaatsen uit?
bewoonde gebieden rond 1920 (o.a. Detroit) spoorlijnen rond 1920
4
Lees Veranderingen in Detroit en bekijk figuur 9.
Noteer twee redenen waardoor er steeds minder banen in de fabrieken in Detroit zijn? -
f
In welk deel van de agglomeratie wonen tegenwoordig de meeste mensen? stad Detroit omliggende steden en woongebieden buitengebied
8 km
Waardoor neemt de kwaliteit van het onderwijs in Detroit af? Gebruik de volgende woorden om W6 compleet te maken. minder, salaris, docenten, leerlingen, aantrekkelijk Detroit
W6 Waarom verslechtert het onderwijs is Detroit? Scholen in Detroit krijgen steeds
geld van de gemeente.
-
CANADA
Daardoor kunnen ze minder
aannemen. Daarnaast is het
van de docenten in Detroit lager dan gemiddeld. c
4
1:1.100.000
suburbs
b Welk begrip hoort bij dit proces? Kruis het goede antwoord aan. stadsvernieuwing verstedelijking urbanisatie suburbanisatie
5
Lees Crisis in het centrum en bekijk figuur 5, 8 en 9.
a Schrijf kort op welke problemen het centrum van Detroit heeft.
La St. Cke lair
50
Werkboek
Lak St. C e lair
Vaardigheden Aan het eind van elk katern vind je een overzicht met vaardigheden. Hierin worden alle vaardigheden die je voor het examen moet beheersen uitgelegd.
Dat maakt docent zijn in Detroit ook minder . Met minder docenten kun je minder goed begeleiden.
Inkomens van huishoudens ..................................................... gemiddeld .....................................................
stad Detroit water
Symbolen De volgende symbolen kun je tegenkomen in het werkboek: Atlas Vaardigheden Lesboek Computer Samenwerkingsopdracht ICT en De Geo Op DeGeo-online.nl vind je de volgende onderdelen: - ICT-opdrachten uit de paragrafen en de casus, - proeftoets per hoofdstuk en de casus, - begrippentoets, - examentraining, - film en animaties per paragraaf, - begrippenlijst, - overzicht van vaardigheden.
6
Arm en rijk
7
Start
w
Start
Arm en rijk Moestuinen in een vervallen stad Detroit is een grote stad in het noorden van de Verenigde Staten. In het centrum van de stad staan grote wolkenkrabbers en in de suburbs wonen veel mensen in mooie huizen met prachtige tuinen. Maar tussen het centrum en de suburbs ziet de stad er heel anders uit. Huizen zijn vervallen, ramen dichtgetimmerd. Op plaatsen waar vroeger huizen stonden, groeien nu gras, struiken en bomen. ‘Je zou door dat groen niet zeggen dat je midden in een stad bent,’ zegt Adam. De Afro-Amerikaan woelt in de aarde van een moestuin in de verlaten wijk Brush Park. ‘Vroeger woonden hier veel mensen. Ze werkten in de fabrieken in de buurt. Maar het werk is weg. In plaats daarvan kwamen armoede, alcohol en geweld. De rijken verhuisden naar de suburbs aan de rand van de stad. Mijn familie kon dat niet.’ De reden waarom Adam samen met de buren een moestuin heeft aangelegd, is simpel. ‘De winkels waar je betaalbare verse groenten en fruit kunt kopen, zijn met de rijken meeverhuisd. Hier zijn alleen wat kleine winkeltjes overgebleven, zoals die bij het benzinestation. Verse en betaalbare groenten vind je daar amper. Geld voor een auto heb ik niet, dus ik kan ook moeilijk naar de grote winkels rijden. Vandaar de moestuin. Het is hard werken, maar met elkaar is het best gezellig.’ Dit katern gaat over rijkdom en armoede. Dat kom je overal tegen. In Nigeria, maar ook in Nederland en de VS. Hoe ontstaan de verschillen tussen arm en rijk in deze landen?
In dit katern: 1
Arm en rijk in Nederland. Hoe zit dat?
2
Rijkdom en armoede in één van de rijkste landen ter wereld: de VS. Hoe kan dat?
3
Rijkdom en armoede in Nigeria. Welke oorzaken daarvan liggen in Nigeria en welke daarbuiten?
C
Wat hebben armoede, ziekte en honger met elkaar te maken?
8
1
Arm en rijk in Nederland
1 Arm en rijk in Nederland 1.1
Nederland
Verschillen tussen wijken
Nederland is een rijk land, maar er zijn verschillen in rijkdom. Dat is goed te zien als je woonwijken met elkaar vergelijkt. In de stad Eindhoven ga je verschillen tussen woonwijken bekijken.
Eindhoven, stad van arbeiderswijken XX Eindhoven is met 216.000 inwoners
de vijfde stad van Nederland. Tot 1900 was het een klein stadje. Maar kort daarvoor was er een lampenfabriekje gevestigd. Dit bedrijf, Philips, groeide enorm. Er werkten duizenden arbeiders, waarvoor speciale woonwijken werden gebouwd. Een voorbeeld van zoâ&#x20AC;&#x2122;n arbeiderswijk is Doornakkers. De wijk bestaat voor een groot deel uit kleine woningen die in rijen aan elkaar zijn gebouwd. Een wijk is een deel van de stad. zz Eindhoven kent ook villawijken. Een voorbeeld is De Karpen aan de rand van Eindhoven. Je ziet er grote, vrijstaande huizen met een flinke tuin. Langs de
brede lanen staan rijen bomen. In de zomer ziet het er fris en groen uit.
Eindhoven verandert XX Eindhoven is veranderd, als je kijkt
naar werk en waar mensen wonen.
zz Philips groeide uit tot een wereldwijd
elektronicaconcern. Na 1970 liet het bedrijf zijn producten steeds meer maken in landen waar de lonen lager waren dan in Nederland. Dat deden andere fabrieken ook. Voor de industriearbeiders in Eindhoven was er steeds minder werk. Dat had gevolgen voor arbeiderswijken als Doornakkers. Veel mensen werden er werkloos. zz Een tweede verandering is dat wijkbewoners met een hoog inkomen uit de wijk zijn vertrokken. Ze verhuisden naar
een groter huis in een andere wijk of buiten de stad. Â&#x201E;z Het gevolg was dat arbeiderswijken als Doornakkers verarmden. Het werden achterstandswijken. Verwaarloosde woningen staan er dicht op elkaar. Op straat zie je rommel en werklozen die niets te doen hebben. Sommigen zijn verslaafd aan drugs.
Welvaart in de wijk XX Tussen de wijken Doornakkers en De Karpen zijn grote verschillen in welvaart. Welvaart betekent dat mensen genoeg geld hebben en goed kunnen voorzien in hun behoefte aan voedsel, huisvesting, onderwijs en gezondheidszorg. Welvaart kun je meten met bepaalde kenmerken van een woonwijk: het
1.1
aantal koopwoningen en de waarde van de woningen. zz In villawijk De Karpen staan bijna alleen koopwoningen. Een koopwoning is eigendom van de bewoner. In Doornakkers staan vooral huurwoningen. De bewoner betaalt elke maand een vast geldbedrag als huur aan de eigenaar. De meeste huurwoningen zijn eigendom van woningcorporaties (ook genoemd: woningbouwverenigingen). Ze zijn opgericht om betaalbare huurwoningen te bouwen en te onderhouden. zz Elke gemeente heft belasting op huizen volgens de Wet Onroerende Zaakbelasting, afgekort WOZ. Om vast te stellen hoeveel belasting iedereen moet betalen, laat de gemeente van alle huizen de waarde bepalen. Aan de gemiddelde WOZ-waarde kun je welvaartsverschillen tussen wijken aflezen. De WOZ-waarde van huizen in De Karpen is hoger dan in Doornakkers.
9
Verschillen tussen wijken
Welzijn in de wijk XX Arm of rijk heeft ook te maken met
welzijn. Welzijn wil zeggen dat het goed met je gaat: je voelt je veilig, je hebt vrienden, je krijgt waardering en je doet werk dat je leuk vindt. Ook de leefbaarheid van je woonwijk is belangrijk voor je welzijn. Leefbaarheid betekent: hoe geschikt een woonwijk is om in te leven. Er zijn verschillende manieren om de leefbaarheid te meten. zz In een wijk met een goede leefbaarheid zijn de huizen en de woonomgeving (straten, parken, speelplekken) goed onderhouden. Maar de leefbaarheid hangt ook af van de bebouwingsdichtheid. Dat is het aantal gebouwen per vierkante kilometer. In de derde plaats speelt de autodichtheid een rol. Dat is het aantal autoâ&#x20AC;&#x2122;s per vierkante kilometer. Ten slotte zijn voorzieningen belangrijk. Zijn er een basisschool, een huisarts,
UX Figuur 1 In De Karpen staan de duurste
woningen van heel Eindhoven. De Karpen is een echte villawijk.
een apotheek, een sporthal, een zwembad en een wijkcentrum? Zijn er winkels, bushaltes en groenvoorzieningen zoals parken of plantsoenen? Of ligt dat allemaal ver weg, ergens buiten de wijk?
2
2
1
1 Gemiddelde WOZ-waarde van woningen in Eindhoven geen woningen
Percentage huurwoningen in Eindhoven geen huurwoningen
1 - 150.000 euro
0 - 25%
150.000 - 300.000 euro
26 - 53%
300.000 - 500.000 euro
> 53% 1
Doornakkers
2
De Karpen
UX Figuur 2
>500.000 euro 0
1 1:155.000
2 km
gegevens uit 2010 1
Doornakkers
2
De Karpen
UX Figuur 3
0
1 1:155.000
2 km
10
1
1.2
Arm en rijk in Nederland
Veranderingen in oude arbeiderswijken
Veel achterstandswijken waren vroeger aantrekkelijke nieuwbouwwijken voor jonge gezinnen. Waardoor zijn deze wijken zo achteruitgegaan?
Veel veranderingen XX De Nederlandse samenleving is de
laatste vijftig jaar veranderd. zz Vroeger werkten veel mensen in fabrieken. Ze deden eenvoudig werk waarvoor een laag opleidingsniveau voldoende was. Dat werk is overgenomen door machines, computers en robots. Veel fabrieken zijn verhuisd naar landen waar de lonen lager zijn. Dat is ook gebeurd bij Philips en andere fabrieken in Eindhoven. Hierdoor is onder mensen met weinig opleiding structurele werkloosheid ontstaan. Dat is blijvende werkloosheid die niet vermindert wanneer het beter gaat met de economie. zz In oude arbeiderswijken wonen veel niet-westerse allochtonen bij elkaar. Dat zijn vooral mensen uit islamitische landen. In Doornakkers vormden ze in 2005 28% van de bevolking. De werkWerklozen en structureel werklozen (2005) 14
% 13,2
12 10 8
8,5
7,8
6 4,6
4 1,8
2 0
0,0
Doornakkers D kk
De K Karpen D
werklozen structureel werklozen
UX Figuur 4 Geo_vm_3_bb_LB_AR_1_2_1
heell h Eindhoven
Te weinig bewegen
Roken
Overgewicht
Doornakkers
38%
30%
42%
De Karpen
26%
9%
34%
UX Figuur 5 Een (on)gezonde manier van leven.
loosheid onder hen is hoog. De ouderen zijn vroeger naar Nederland gekomen om ongeschoold of zwaar werk te doen in de fabrieken. Juist dat werk is verdwenen.
De jongeren kunnen soms moeilijk werk vinden door discriminatie. Zo hebben veel bedrijven weinig vertrouwen in Marokkaanse sollicitanten, ook al zijn die goed opgeleid, ijverig en eerlijk.
Kempi De rapper Kempi groeide op in een Eindhovense achterstandswijk. Hij zat op een school voor moeilijk opvoedbare kinderen en werd veroordeeld voor dealen in harddrugs, mishandeling, bedreiging en vuurwapenbezit. In 2006 brak hij door als rapper. Toen in 2007 zijn eerste zoon werd geboren, besloot Kempi serieuzer te worden. Maar in 2008 moest hij nog een straf uitzitten voor eerdere misdrijven. Veel allochtone jongens in achterstandswijken belanden in de criminaliteit. Kempi had door zijn succes iets te verliezen en vond de kracht om zijn leven te beteren.
1.2
11
Veranderingen in oude arbeiderswijken
UX Figuur 6
Bijna alle ouderen en sommige jongeren spreken bovendien slecht Nederlands. Al die oorzaken zorgen ervoor dat een aantal niet-westerse allochtonen niet echt meedoet in de samenleving (dus naar school gaan, een baan hebben, lid Sociale onveiligheid (2009-2010) 50
per 1.000 inwoners
40 30 20 10 0
zijn van een vereniging). Hun integratie in de samenleving verloopt moeizaam. zz De medische zorg is de laatste vijftig jaar verbeterd, maar van veel mensen is de leefstijl verslechterd. Door de gestegen welvaart eten Nederlanders meer snoep en fast food en ze bewegen minder. Dat veroorzaakt overgewicht, hart- en vaatziekten en suikerziekte. Deze welvaartsziekten zie je ook bij arme mensen. Juist inwoners van achterstandswijken leven vaak ongezond. Daardoor hadden de inwoners van de Eindhovense wijk Doornakkers in 2005 de slechtste gezondheid van alle Eindhovenaren.
Wijken raken achterop 2009 20 09 9
2010 20 010
Doornakkers
2009 2 009
2010 010 0
De Karpen
inbraken vandalisme drugs/drankoverlast UX Figuur 7 Geo_vm_3_bb_LB_AR_1_2_3
2009 2009 09
2010 20 010 010
heel Eindhoven
XX Vooral in oude arbeiderswijken
met goedkope huurwoningen zijn de werkloosheid en armoede toegenomen. Er zijn problemen ontstaan met de leefbaarheid. zz In de wijk Doornakkers waren er rond 2005 spanningen tussen allochtonen en
autochtonen. Ze leven langs elkaar heen. Er is weinig sociale cohesie. Sociale cohesie (of samenhang) betekent dat mensen zich met elkaar verbonden voelen, dat ze elkaar spreken en met elkaar samenwerken. Â&#x201E;z In een wijk met weinig sociale cohesie doen de inwoners weinig om hun woning en de omgeving te onderhouden. Ze ruimen hun rommel niet op. Als dingen kapot gaan, repareren ze die niet meer. Jongeren vervelen zich en gedragen zich uitdagend en asociaal. Ze vernielen spullen, plegen inbraken, pesten kinderen en ouderen. Andere inwoners voelen zich niet meer op hun gemak; er ontstaat sociale onveiligheid. Mensen die komen wonen in een wijk met weinig sociale cohesie, voelen zich er niet thuis en verhuizen al snel weer.
Vaardigheid 10 Onderzoeksplan
52
12
1
1.3
Arm en rijk in Nederland
Achterstandswijken verbeteren
In heel Nederland zijn achterstandswijken te vinden, vooral in de grootste steden. Op verschillende manieren wordt geprobeerd die wijken te verbeteren. Stadsvernieuwing in de Eindhovense wijk Doornakkers sanering bestaande woningen (vooral renovatie) nieuwbouw (koopwoningen) Werklozen (2005-2011) 15
%
wijkcentrum De Toeloop Doornakkers o k 10
5
heel E Eindhoven e
Sportvelden 0
125
0 2005
250 km
1:20.000
UX Figuur 8
Werken aan de leefomgeving XX In alle grote en middelgrote steden
van Nederland zijn gemeenten en woningcorporaties bezig om achterstandswijken te verbeteren. Het verbeteren van de woningen in een wijk noem je ook wel sanering. Daarbij gaat het vooral om twee dingen. Woningen die nog een tijd meekunnen, worden opgeknapt. Dat heet renovatie. Bij woningen die te oud en te slecht zijn, wordt gekozen voor sloop en nieuwbouw. zzOok de woonomgeving wordt opgeknapt. Tot de woonomgeving horen bijvoorbeeld de straten, parken en plantsoenen, speelveldjes, bankjes, straatlantaarns en prullenbakken. Â&#x201E;zDe gemeente Eindhoven heeft in ongeveer tien achterstandswijken projecten voor sanering en het opknappen van de woonomgeving. Een van die wijken is Doornakkers. Sinds
2006
2007
2008
2009
2010
2011
UX Figuur 9
2007 is er veel gedaan aan renovatie en het opknappen van de woonomgeving. Op het terrein van een voormalig sportcomplex is bovendien een heel nieuwe buurt gebouwd met alleen koopwoningen. Daardoor wonen er in Doornakkers nu meer mensen met hogere inkomens. Ze hebben een hogere opleiding en zijn minder vaak werkloos dan de oorspronkelijke inwoners. zzElke gemeente maakt een plan voor het gebruik van de ruimte. In zoâ&#x20AC;&#x2122;n bestemmingsplan is te zien waar woonwijken, sportvelden, bedrijfsterreinen, parken of verkeerswegen liggen. Regelmatig is het nodig een bestemmingsplan aan te passen, bijvoorbeeld als de gemeente een nieuwe weg wil aanleggen, of sportvelden wil veranderen in een woonwijk. Dat is ook gebeurd in de wijk Doornakkers. Alle bewoners kunnen hun mening geven over die veranderingen.
Geo_vm_3_bb_LB_AR_1_3_2
Doornakkers
Eindhoven
2005
7,9%
4,6%
2006
8,7%
4,6%
2007
7,8%
3,7%
2008
7,2%
3,6%
2009
6,0%
3,5%
2010
7,5%
4,0%
2011
6,3%
3,8%
UX Figuur 10 Structureel werklozen in %
(2005-2011).
Werken met de inwoners XX Problemen met leefbaarheid los je
niet alleen op door woningen en de woonomgeving op te knappen. Er moet meer gebeuren. zzElke gemeente heeft een eigen armoedebeleid. Een gemeente kan daarmee mensen met een bijstandsuitkering een extraatje geven. Sommige gemeenten geven gratis toegang tot
1.3
13
Achterstandswijken verbeteren
Gemeente
Aantal
Alkmaar, Amersfoort, Deventer, Dordrecht, Enschede, Heerlen, Leeuwarden, Maastricht, Nijmegen, Schiedam, Zaanstad
1
Groningen
2
Eindhoven
3
Arnhem, Utrecht, Den Haag
4
Amsterdam
5
Rotterdam
7
UX Figuur 11 Verdeling van de krachtwijken over Nederlandse steden.
de bibliotheek, andere geven korting op een opleiding die de kans op werk vergroot. Veel gemeenten helpen mensen die grote schulden hebben. zzGemeenten proberen de gezondheid van inwoners te verbeteren, bijvoorbeeld met een cursus ‘Gezonde voeding hoeft niet veel te kosten’. zzDe leefbaarheid kan ook verbeteren door bewoners met elkaar in contact te brengen. Zo is in Doornakkers een nieuw wijkcentrum gebouwd: De Toeloop. In het centrum zijn de basisschool, de kinderopvang, het consultatiebureau voor moeders van baby’s en peuters, de sportzaal en de Buurt-info-winkel gevestigd. De Toeloop ligt precies tussen de oude buurten en de nieuwe buurt met koopwoningen. Ook is er een wijkraad waar inwoners samen plannen van de gemeente bespreken en ideeën bedenken om de leefbaarheid te verbeteren. Het verbeteren van woningen en de woonomgeving samen met projecten om de leefbaarheid te verbeteren noem je stedelijke vernieuwing.
Cruyff Court Aan de rand van de Eindhovense wijk Doornakkers is een Cruyff Court aangelegd: een trapveldje voor kinderen en jongeren. De stichting van oudvoetballer Johan Cruyff betaalt mee aan trapveldjes in arme wijken. Ze doet dat omdat sporten gezond is en omdat sporten buurtbewoners met elkaar in contact brengt. Ook leren kinderen en jongeren door sporten hoe je je hoort te gedragen: zij leren normen en waarden. De slagzin van de stichting is: ‘Alleen kun je niets, je moet het samen doen.’ Zo dragen de Cruyff Courts bij aan de sociale cohesie. Er zijn inmiddels meer dan tweehonderd Cruyff Courts in heel Nederland.
In Nederland Niet alleen in Eindhoven, maar in heel Nederland worden achterstandswijken opgeknapt. In totaal zijn er veertig van die wijken. Ze worden aandachtswijken of krachtwijken genoemd. Je vindt ze vooral in de grote steden.
Vaardigheid 7 Stappenplan eigen mening 51
14
1
1.4
Arm en rijk in Nederland
Verschillen tussen regio’s
Verschillen in welvaart en gezondheid bestaan niet alleen in de steden, maar ook tussen regio’s in Nederland.
Verschillen in inkomen XX De welvaart in verschillende regio’s
kun je op twee manieren met elkaar vergelijken. zzBij de eerste manier bereken je het Bruto Regionaal Product (BRP). Dat is de waarde van alle goederen en diensten die een regio produceert. zzDe welvaart van de inwoners blijkt uit het besteedbaar inkomen per huishouden. Dat is het inkomen dat overblijft na het betalen van belastingen en premies. 0
25
zIn de grote en middelgrote steden
leeft soms meer dan 10% van de mensen onder de armoedegrens. De armoedegrens is het bedrag dat je minimaal nodig hebt om te kunnen voorzien in je behoeftes aan voedsel, kleding, huisvesting, gezondheidszorg en onderwijs.
Verschillen in werkgelegenheid XX Verschillen in inkomen hebben te
maken met het soort werk dat mensen doen. Iemand die werk heeft, hoort tot de beroepsbevolking. Ook mensen die werk 0
50 km
1:3.000.000
25
zoeken horen daarbij. In Nederland was de werkloosheid in 2012 ongeveer 6%. De werkgelegenheid gaat over de banen die er in een gebied zijn. Er is een verdeling in drie sectoren: in de eerste sector is de landbouw het belangrijkst, in de tweede sector de industrie. In de derde sector gaat het om banen bij de overheid en bij bedrijven die diensten leveren, zoals handels- en transportbedrijven, de banken, de media en de horeca. De meeste mensen werken in de derde sector.
50 km
N oo rdzee
N oo rdzee
1:3.000.000
Amsterdam
Amsterdam
Utrecht
Den Haag
Utrecht
Den Haag Rotterdam
Rotterdam
DUITSLAND
DUITSLAND Eindhoven
Eindhoven
BELGIË
BELGIË
Gemiddeld besteedbaar inkomen per gemeente in 2010
Werken in de derde sector (bij bedrijven)
< €10.500 per jaar
€12.500-€13.500 per jaar
0-39%
46-49%
€10.500-€11.500 per jaar
> €13.500 per jaar
40-42%
> 49%
€11.500-€12.500 per jaar UX Figuur 12
43-45% UX Figuur 13
1.4
15
Verschillen tussen regioâ&#x20AC;&#x2122;s
zzDe meeste banen in de derde sector
vind je in het westen van Nederland. Daar vind je ook de bestbetaalde banen. Dat komt doordat je voor veel banen in de derde sector veel kennis nodig hebt. Kennisintensieve banen vind je bijvoorbeeld bij banken, grote ondernemingen, universiteiten, de overheid of advocatenkantoren. zzIn de tweede sector zijn er kennisintensieve banen in hightechbedrijven. Een voorbeeld is ASML, dat machines fabriceert waarmee je chips maakt voor computers en andere elektronica. Â&#x201E;zGrensgebieden hebben weinig goede opleidingen en goede banen. Veel jongeren verhuizen er na hun middelbare school om ergens anders een opleiding te volgen. Door deze migratie stijgt het percentage ouderen in de bevolking. Dat noem je vergrijzing.
Verschillen in gezondheid XX De gemiddelde levensverwachting in Nederland is hoog. Dat is het aantal jaren dat een Nederlander gemiddeld nog te leven heeft. Nederlanders zijn dus gezond. Maar in de grote steden is 0
25
50 km
25
50 km
1:4.500.000
N oo rdzee
N oo rdzee
de gezondheid slechter dan gemiddeld. Daar wonen meer mensen met een lage sociaaleconomische status. Ze hebben weinig opleiding, een laag inkomen en doen eenvoudig werk. Mensen met een lage sociaaleconomische status leven vaak minder gezond: ze roken en drinken meer, eten minder groenten en fruit en sporten minder. zzVerschillen in gezondheid hebben niet alleen te maken met sociaaleconomische status. In gebieden met 0
1:4.500.000
Den Haag
UX Figuur 16 Welvaartsziekte nummer 1: obesitas.
Amsterdam Utrecht
Den Haag
Rotterdam
Amsterdam Utrecht Rotterdam
Eindhoven
UX Figuur 14
Wat doet de overheid? XX De overheid onderneemt van alles op het gebied van inkomen en gezondheid. zzVerschillen tussen arm en rijk worden kleiner door een inkomensbeleid. Zo betalen mensen met lagere inkomens in verhouding minder belasting. Wie geen baan kan vinden, ontvangt een uitkering. Ook is extra bijstand mogelijk, zoals huurtoeslag of zorgtoeslag. zzDe overheid bemoeit zich met de gezondheid. Iedereen moet zich verzekeren tegen ziekte en ongevallen. Daarnaast is er veel aandacht voor het voorkomen van welvaartsziekten. Zo is het mogelijk cursussen te volgen om gezond te leren koken en eten. Ook worden voedingsbedrijven onder druk gezet om minder vet en zout in hun producten te stoppen. Misschien komt er wel een speciale belasting op ongezond voedsel: de vettax. Of gaat dat te ver?
Sociaaleconomische status
Gezondheid goed
Eindhoven
een hoge vergrijzing wonen bijvoorbeeld meer mensen met ouderdomsklachten.
gemiddeld
slecht
hoog UX Figuur 15
gemiddeld
laag
Vaardigheid 13 Gebieden vergelijken
53
16
1
1.5
Arm en rijk in Nederland
Bronnen: Ruimte, lucht en water
In deze paragraaf onderzoek je de kwaliteit van ruimte, water en lucht in stedelijke en landelijke gebieden. VX Bron 1
VX Bron 2
Ruimte per inwoner De bevolkingsdichtheid is het hoogst in stedelijke gebieden. Daar liggen steden en hun voorsteden dicht bij elkaar. De bevolkingsdichtheid is lager in landelijke gebieden. Ruimte per inwoner in m (2006) 2
5500
in m2
5000 4500 4000 3500 3000 2500
Leefbaarheid in de grootste steden In deze bron kun je zien wat Nederlanders vinden van de leefbaarheid van hun woonomgeving. De leefbaarheid hangt af van verschillende dingen, zoals de veiligheid, welke voorzieningen er in de wijk zijn of hoe ver mensen van het stadscentrum wonen. Ook de tevredenheid over de ruimtelijke kwaliteit is belangrijk. Daarmee wordt bedoeld hoe goed of slecht de gebouwen, de woonomgeving of het landschap van een gebied zijn.
Leefbaarheid in de vier grote steden (1998-2008) 100
%
90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
1998
2008
heel Nederland
1998
2008
Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht
1998
2008
rest van Nederland
zeer positief
matig
positief
negatief
2000 Geo_vm_3_bb_LB_AR_1_bron_5_2
1500
VX Bron 3
1000
De veeteelt als vervuiler
500
Gr on i Fr nge ie n sl Dr and en Ov th er e Fl ijss ev el Ge ola ld nd er No U lan or tr d d ec Zu -Ho ht id lla -H nd ol l No Ze and or ela -B n ra d b Li an m t bu rg
0
werken
natuur
wonen
landbouw
Geo_vm_3_bb_LB_AR_1_bron_5_1
In gebieden met veel intensieve veeteelt (Gelderse Vallei, Oost-Brabant) is de lucht- en waterkwaliteit niet altijd goed. De meeste varkens, kippen en kalveren worden in megastallen gehouden. Deze grote aantallen dieren op een klein oppervlak zorgen voor veel vervuiling. Deeltjes van stro en gedroogde mest komen in de lucht als fijnstof. Ook produceren al die beesten te veel poep en pies (mest). In mest zitten voedingsstoffen, zoals stikstof en fosfaat. Mest is dus goed voor de planten, maar er is zo veel mest dat planten niet alle mest kunnen opnemen. Het spoelt weg en komt terecht in het grond- en oppervlaktewater. Daar veroorzaken hoge concentraties stikstof en fosfaat sterke algengroei, waardoor vissen dood gaan.
1.5
17
Bronnen: Ruimte, lucht en water
VX Bron 4
VX Bron 5
Stof in de stad
Aantrekkelijk landschap
De luchtkwaliteit is in stedelijke gebieden vaak niet goed genoeg. Woningen, bedrijven en auto’s verbruiken veel energie, waardoor rook- en uitlaatgassen in de lucht terechtkomen. In die gassen zit veel fijnstof. Dat is stof dat bestaat uit deeltjes kleiner dan 10 micrometer (kleiner dan 0,01 mm). Het is schadelijk voor mensen met ademhalingsklachten en hart- en vaatziekten. Een goede maatregel om de hoeveelheid fijnstof te verminderen is een maximumsnelheid van 80 km per uur op de snelwegen rond de stad. Ook energiebesparing helpt: door minder gas, olie en elektriciteit te gebruiken, komt er minder fijnstof in de lucht. Dankzij energiebesparing is de hoeveelheid fijnstof al sterk afgenomen, maar het kan nog beter. Ook zware industrie (aardolieraffinaderijen, hoogovens) en elektriciteitscentrales produceren veel fijnstof. Er is al het nodige verbeterd, bijvoorbeeld door schadelijke stoffen af te vangen met behulp van filters.
Op dit kaartje kun je zien wat Nederlanders vinden van de ruimtelijke kwaliteit van het landschap.
25
25
50 km
N oo rdzee
1:3.200.000
Amsterdam
Utrecht
Den Haag Rotterdam
DUITSLAND Eindhoven
50 km
1:3.000.000
BELGIË
Aantrekkelijkheid van het landschap in 2006 rapportcijfer aantrekkelijkheid
N oo rdzee
0
0
<6
7 - 7,5
6 - 6,5
7,5 - 8
6,5 - 7
>8
bebouwing
Amsterdam VX Bron 6
Utrecht
Den Haag
Grond- en oppervlaktewater
Rotterdam Den Bosch Tilburg
BELGIË Fijnstof in 2010 < 18 µg/m³
22-24 µg/m³
18-20 µg/m³
24-26 µg/m³
20-22 µg/m³
> 26 µg/m³
DUITSLAND Eindhoven
Vroeger was het water zo vervuild dat je er beter niet in kon zwemmen. De waterkwaliteit is sterk verbeterd doordat de grote rivieren zijn schoongemaakt en waterzuiveringsinstallaties worden gebruikt.
18
1.6
1
Arm en rijk in Nederland
Arm en rijk in Nederland in beeld
1.6
Arm en rijk in Nederland in beeld
19