najaar 2009
66 d e g e o k r a n t Lesbrief: Vancouver en omgeving Opinie: Ingezonden reacties op het nieuwe leren Vaknieuws: Help‌ het laagland verzuipt!
Inhoud Geonieuws 3 Inhoud deel 3 havo/vwo 3 Nieuw examen vmbo in 2014 4 Werken met de 8e editie 4 Herziening tweede fase 5 Het nieuwe digibord Lesbrief 6 Vancouver en omgeving Opinie 14 Ingezonden reacties op het nieuwe leren Geoservice 15 Vragen en tips 15 Puzzel (V)AKnieuws 16 Help… het laagland verzuipt!
Van de redactie De vwo-4-groepen van de hoofdredacteur hebben de afgelopen cursus het domein ‘klimaatvraagstukken’ behandeld. Als inleiding werd de lessenserie
Klimaatverandering in de klas van Joop van der Schee gebruikt. Met deze lessenserie leren leerlingen kritisch kijken naar feiten en meningen over klimaatverandering.
Ze leren dat ook de wetenschap niet altijd een pasklaar antwoord heeft en dat sommige deskundigen elkaar zelfs tegenspreken. De twee lessen hebben er inderdaad toe
geleid dat de leerlingen het studieboek kritischer zijn gaan benaderen dan ze wellicht anders zouden doen. In de lessen erna kwam het regelmatig tot interessante discussies. Het Inconvenient truth-verhaal van Nobelprijswinnaar Al Gore werd met argusogen bekeken en niet alles werd meer voor zoete koek geslikt.
Kritisch ten aanzien van alle commotie rondom het klimaatvraagstuk was ook Jetse Bos toen hij in De Geokrant 64, in navolging van Salomon Kroonenberg (hoogleraar geologie aan de TU Delft), de menselijke maat afzette tegen de geologische maat. Jetse Bos is verder in de materie gedoken. Dit keer zet hij zijn vraagtekens bij de
mediagekte die in Nederland is ontstaan na het uitkomen van het rapport van de
Tweede Deltacommissie (2008). Deze staatscommissie had de taak om uit te zoeken welke consequenties de klimaatverandering voor Nederland heeft en te adviseren over maatregelen voor de middellange termijn. Op grond van nieuw wetenschap
pelijk onderzoek over het zwaartekrachtveld op aarde kunnen namelijk vraagtekens worden gezet bij de in het rapport genoemde verwachte zeespiegelstijging voor de
lange termijn. Het artikel geeft stof tot nadenken en nodigt uit tot discussie. Zie het (V)AKnieuws: Help, het laagland verzuipt!
Geonieuws
Met plezier kijken we terug op de Geodag afgelopen maart in Zwolle. Het was een Redactie J. Padmos (hoofdredacteur), W. Bouritius, I. Pouw Aan deze Geokrant werkten mee: B.J. Maatman, J. Bos Eindredactie Barbara Visschedijk Vormgeving DATBureau Opmaak PrePressMediaPartners Fotografie Alamy / Image Select, Thom Quijne, Wim Bouritius, Dewitt Jones / Corbis, Forest Ethics, IOC, IPC, ESA, NASA Beeld EMK Deventer De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteurs rechten te regelen volgens wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Bij de voorpagina: De vuurtoren op Chrome Island, een klein eiland in het westen van de Strait of Georgia. De stad Vancouver ligt op de oostoever van de baai.
leuke en waardevolle dag waar auteurs en gebruikers tijdens de workshops van
gedachten hebben gewisseld. Naar aanleiding van enkele vragen die toen werden gesteld, hebben we in het Geonieuws wat antwoorden op een rijtje gezet.
Lesbrief
In februari en maart 2010 worden in Vancouver en omgeving de Olympische en
Paralympische Winterspelen gehouden. Wim Bouritius is in de zomer van 2008 in Canada gaan kijken en heeft zijn bevindingen verwerkt in een lesbrief. Het is een
interessante lesbrief over een stad met een geheel eigen karakter en de bijzondere, wijdere omgeving in de provincie British Columbia.
Opinie
In De Geokrant 65 stond een bijdrage over het ‘nieuwe leren en aardrijkskunde’. Aan de oproep om op dit artikel te reageren, is ruim gehoor gegeven. Helaas kunnen we niet alle binnengekomen reacties plaatsen, maar er is ruimte voor twee. Wij wensen u veel leesplezier met deze Geokrant!
De Geokrant 66
geonieuws
onderbouw
Inhoud deel 3 havo/vwo Tijdens De Geodag 2009 vroegen enkele gebruikers of de defini tieve inhoud van het nieuwe deel 3 havo/vwo al bekend is. Inmiddels ligt de kopij bij de drukker. Op de KNAG-dag (6 november 2009 te Nijmegen) kunt u kennismaken met het nieuwe deel 3 havo/vwo van de 8e editie. Hiernaast vindt u alvast de hoofdstuk- en paragraafindeling.
52
§1
0
200
400 km
1:26.000.000
HI
Lahore
MA
LA
PAKISTAN
15 te ep li 1s 1 ju
b to
INDIA
Dhaka Kolkata
MYANMAR Reliëf in Zuid-Azië hoogte (in m)
un
i 15
o k to
0 - 200
be r
200 - 500 500 - 2000 2000 - 4000 alen
i
Ben g
e e Ze
un
Chennai
Golf v an
sch abi Ar
Hyderabad HOOGLAND VA N D E K A N 1j Bangalore
§ 2 Hightech in Engeland
§ 5 Los Angeles: metropool en
§ 4 De ontwikkeling van Oost-Europa
§ 4 Go west, go south meltingpot
§ 6 Google Earth en Amerika
§ 3 Verschuivende grenzen in Europa § 5 Migratie en de Europese Unie § 6 Gas uit Rusland
2 Uitdagingen voor Nederland
5 Verandering in het Nederlands landschap
§ 2 Help, vergrijzing
§ 2 Het ijs smelt, de zeespiegel stijgt
§ 1 Vergrijzing en ontgroening
§ 5 Water en inrichting
§ 6 Wonen onder de zeespiegel 3 India als opkomend land
G an g es
BANGLADESH
5j
Revolutie
§ 3 Meltingpot of saladbowl?
§ 1 De erfenis van het landijs
§ 3 Mensen in het zandlandschap
§ 4 Landschappen van Laag-Nederland § 5 Zee, wind en rivieren
§ 6 Zeeland: een land van overkanten
Brahmaputra
10 ju ni
X India ligt op het driehoekige schierei-
land Zuid-Azië. Dat is een groot cultuurgebied met scherpe natuurlijke grenzen: aan de noordkant ligt de gebergtemuur van de Himalaya en aan de zuidkant het water van de Indische Oceaan. Het is zó duidelijk een apart deel van Azië,dat het ook wel een subcontinent wordt genoemd. z Als je kijkt naar het reliëf (figuur 1), dan kun je Zuid-Azië in drie gebieden verdelen. Langs de noordgrens ligt de Himalaya. In dit hooggebergte ligt de hoogste berg ter wereld: de Mount Everest (8848 meter). De Himalaya wordt daarom ook wel ‘het dak van de wereld’ genoemd. Op die enorme hoogte is het ijzig koud en zijn de bergen altijd bedekt met sneeuw en ijs. In het Sanskriet, een klassieke taal in India, betekent Himalaya dan ook ‘verblijfplaats van de sneeuw’. Grenzend aan het berggebied ligt een laagvlakte met twee grote rivieren die in de Himalaya ontspringen: de Indus en de Ganges. Het is een dichtbevolkt gebied met vruchtbaar akkerland. Dat heeft te maken met het slib dat de rivieren bij overstromingen achterlaten. Ook de smalle kustvlaktes langs de oost- en westkust van India zijn dichtbevolkt.
ok
§ 1 Manchester en de Industriële
NEPAL BHUTAN
1
15 juni
Mumbai
Reliëf
CHINA
4 Europa in beweging
YA
Delhi
er
ju li m be r
Karachi
India ligt in het cultuurgebied Zuid-Azië. In deze paragraaf kijk je naar het landschap en het klimaat. De nadruk ligt op de oorzaken en gevolgen van de moessonregens in India.
15 s eptem ber
THARWOESTIJN
§ 2 Klimaat en natuurgeweld
§ 4 Files oplossen
India, land van de moesson
us Ind
§ 1 Kolonisatie en landschap
§ 3 Mobiliteit
Hoofdstuk 3 India als opkomend land
India
1 Migratie in de Verenigde Staten
hoger dan 4000 stad met meer dan 5 miljoen inwoners grote aardbeving begin moesson einde moesson
SRI LANKA
plaatrand
S FIguuR 1
Het midden van India bestaat uit een
hoogvlakte: het Hoogland van Dekan. Het heeft een zacht golvend landschap van zo’n 400-800 meter hoog. De hoogvlakte wordt aan de westkust begrensd door bergen: de West-Ghats (hoogste punt: 1600 meter).
Moessonregens
X Het zuidelijke deel van India ligt in de
tropen. Het is er het hele jaar door warm. Maar ook in het noorden van India is het ‘s winters overdag nog ruim 20 ˚C. Alleen ‘s nachts koelt het dan af tot zo’n 5 ˚C. z Veel belangrijker voor de seizoenen zijn de verschillen in neerslag. Er is in India een droge en een natte tijd. Dat heeft te
maken met de halfjaarlijks wisselende wind, de moesson. Het woord ‘moesson’ komt van het Arabische woord ‘mausim’. Dat betekent seizoen. De regentijd valt in de zomer ( juni, juli, augustus). Het wordt in India dan erg warm: 40 ˚C overdag is heel gewoon. Door die hitte gaat de lucht stijgen. Het tekort boven land wordt aangevuld door lucht van zee. Die vochtige, tropische zeewind vanaf de Indische Oceaan heet de zuidwestmoesson. Vooral aan de Indiase westkust en in de Himalaya valt dan erg veel neerslag. Hier botst de aanlandige wind tegen de bergen, waardoor het gaat regenen.
§ 1 India, land van de moesson § 2 India, land van verschillen
6 Een duurzame aarde
§ 1 China: een economische groei ten koste van alles?
§ 3 Booming India
§ 2 Driemaal crisis!
§ 5 Opkomende landen
§ 4 Brazilië: grondstoffencrisis in het
§ 4 India shining
§ 6 Kies je land: werken met digitale bestanden
§ 3 Duurzame ontwikkeling oerwoud
§ 5 Maldiven en het broeikaseffect § 6 Duurzaam toerisme in Kenia (onderzoeksparagraaf)
Paragraaf 1 van het hoofdstuk over India.
geonieuws
2014
TWEEDE FASE
nieuw examen vmbo De invoering van een nieuw examen
nieuwe examenprogramma worden
Het ministerie heeft dit, na overleg met
plaatsvinden in mei 2014. Uiteraard
programma voor het vmbo is uitgesteld. diverse onderwijspartijen, afgelopen mei
besloten. In augustus 2012 zal in klas 3 het
De Geokrant 66
ingevoerd. Het eerste nieuwe examen zal verschijnt de nieuwe editie van De Geo ruim op tijd.
geonieuws
Werken met
onderbouw
de
e 8
editie
Bij het ontwikkelen van de 8e editie is reke
editie bestaan de hoofdstukken uit zeven
vier pagina’s. Ook het aantal opdrachten
gebruikers. Deze opmerkingen werden
diepende plus-paragraaf.
en/of elke paragraaf hoeft per se te
7e editie, ook tijdens panelbijeenkomsten,
sommige collega’s ternauwernood het boek
ning gehouden met de opmerkingen van
niet alleen gemaakt naar aanleiding van de waar het nieuwe concept van de 8e editie werd besproken, konden gebruikers hun
kanttekeningen plaatsen. Twee zaken werden vaak genoemd: enerzijds de lengte van het boek, en anderzijds het gebrek aan diffe
rentiatie tussen havo/vwo- en vwo-klassen.
Aan het
tweede punt is in de 8e editie tege
moet gekomen door een aparte vwo-editie op de markt te brengen. Deze vwo-editie
onderscheidt zich van de havo/vwo-boeken
door een extra verdieping per paragraaf
(langere teksten, een verdiepende bron en
extra verdiepende opdrachten). In de vwo-
geonieuws
paragrafen: zes basisparagrafen en een ver Het eerste punt lag moeilijker. Het bleek dat uitkregen en anderen halverwege mei al
klaar waren. Een en ander hangt natuurlijk
af van het aantal lesuren dat wordt gegeven, maar ook van de zijwegen die tijdens een schooljaar worden ingeslagen. Niemand wil immers slaaf van de methode zijn.
Om aan beide partijen tegemoet te komen is er een (echt Nederlands) compromis
gesloten. In de boeken van de 8e editie staat meer leerstof. De lesboeken voor havo/vwo bevatten nu zes hoofdstukken met elk zes
paragrafen van twee pagina’s in plaats van vijf hoofdstukken met vier paragrafen van
t w e e d e fa s e
Herziening tweede fase Zo vond men van sommige katernen het niveau te hoog, doordat de teksten voor
Tijdens De Geodag bleek dat veel collega’s
tevreden zijn over de 3e editie die is gemaakt voor de nieuwe tweede fase. Deze blijkt in de klas goed te werken en leerlingen kun
nen er prima mee uit de voeten. Met name de duidelijke structuur en de vaste hoofd
stukopbouw – een opening met de hoofd
vraag, per paragraaf één of twee deelvragen, en een afsluiting ter reflectie – werd als
positief ervaren. Ook de variatie in soorten opdrachten – verwerkingsopdrachten,
toepassingsopdrachten, groepsopdrachten, casusopdrachten, webquests e.d. – blijken in de dagelijkse lespraktijk aan te slaan. Toch waren er ook kritische geluiden.
leerlingen te lastig zijn of doordat de opdrachten te complex zijn.
Het is de bedoeling deze kritiek te verwerken in de 4e editie voor de tweede fase. De plan nen zijn om de katernen gefaseerd te her zien. De katernen ‘Arm en rijk’ (vwo) en
‘Landbouw in Europa’ (havo) zullen waar schijnlijk als eerste aan bod komen. Zoals het er nu naar uitziet, kunnen de eerste
nieuwe edities in het schooljaar 2012-2013
worden ingevoerd. Mocht u nog op- of aan
merkingen hebben waarvan u vindt dat die
moeten worden meegenomen in de nieuwe editie, dan kunt u die mailen naar:
degeokrant@thiememeulenhoff.nl. We houden u op de hoogte.
is uitgebreid. Maar: niet elk hoofdstuk
worden gedaan! Op de site van De Geo
(www.degeo-online.nl) zijn bij elk hoofdstuk diverse leerroutes te vinden. In overleg met de sectie kunt u zelf bepalen welke leerstof er in een bepaald schooljaar wordt behan
deld. U kunt zelfs een hoofdstuk overslaan.
Als u bang bent dat de leerlingen daardoor bepaalde Basisbegrippen missen, kunt u aan het eind van elke paragraaf kijken
welke nummers uit het Basisboekboek zijn behandeld. Mocht u het nodig achten, dan kunt u deze nummers apart behandelen, maar vaak is dat niet nodig. De meeste
begrippen komen tijdens de onderbouw meerdere keren aan bod.
Oproep! De heer Dick Rozing wil een boekje schrijven over de geschiedenis van het ak-onderwijs in het voortgezet onderwijs. Daarin wil hij aandacht besteden aan alle belangrijke aard rijkskundemethodes, dus ook aan De Geo (Geordend). Hij wil hiervoor gebruikmaken van de Geokranten die in de loop der tijd zijn versche nen. Helaas mist hij de nummers 1, 2 en 7. Ook de redactie heeft geen exemplaar meer van deze drie kran ten. Bent u in het bezit van deze exemplaren en wilt u die uitlenen aan dhr. Rozing, dan kunt u contact met hem opnemen: 033-455 20 31 of dick.rozing@xs4all.nl. U kunt zich ook tot de redactie wenden: degeokrant@thiememeulenhoff.nl. Wij willen ons ook graag aansluiten bij het idee van dhr. Rozing om een complete serie Geokranten beschik baar te stellen aan het Nederlands Onderwijsmuseum. Mocht iemand van plan zijn om zijn/haar verzame ling Geokranten weg te doen, dan houdt dhr. Rozing zich ook daarvoor aanbevolen.
De Geokrant 66
GEON I EUWS
A L GE M EEN
Aan de slag met het digibord Het aantal digitale schoolborden in scholen neemt gestaag toe. Voor u als aardrijkskundedocent betekent dit dat u nog meer mogelijkheden heeft om les te geven en ons mooie vak beeldend neer te zetten. Met de nieuwe digibordtoepassing bij De Geo hebt u toegang tot prachtige beelden, animaties, films en links naar bijvoorbeeld Google Maps.
Wij hoorden van docenten dat het veel tijd kost om goede bronnen en filmpjes uit te
zoeken en dat het werken met een digitaal
Voorbeeld van een pagina op het digibord van De Geo.
De Geokrant 66
schoolbord enige oefening vergt. Deze tijd
foto’s in het boek. Daarnaast hebben wij
materiaal voor het digibord. Daarom
animaties verzameld. U kunt direct vanuit
gaat ten koste van met maken van goed
hebben wij het een en ander vast voor u verzameld.
Met de digibordtoepassing bij De Geo krijgt
voor u een aantal interessante filmpjes en de juiste pagina naar het filmpje. Eenvoudiger kan niet.
u het boek digitaal. U kunt de pagina’s
Kijkt u op www.degeo-online.nl voor een
na’s vindt u een aantal knoppen waarmee
prijzen en verschijningsdata. En wilt u een
tonen op het scherm. Op iedere twee pagi u de leerdoelen en begrippen eenvoudig
kunt laten zien en u kunt inzoomen op de
demo. Daar vindt u ook informatie over
training volgen, dan kan dat ook. Ook deze informatie is op de site te vinden.
lesbrief
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
Docentenhandleiding Inhoud
Leerlingenmateriaal Inleiding
Zoals u van ons gewend bent, spelen wij met onze lesbrieven in op
Over enige maanden staat de stad Vancouver in Canada in het
gaan plaatsvinden. Zo ook deze keer. We haken in op de Olympische
2010 worden daar de Olympische Winterspelen gehouden. Een
actuele en bijzondere evenementen die de komende maanden en Paralympische Winterspelen in februari en maart 2010 in
Vancouver en omgeving. Een stad met een geheel eigen karakter, zowel in economisch, sociaal, etnisch-demografisch en cultureel opzicht.
De thema’s die aan de orde komen, zijn de positie van de inheemse bevolking in de Canadese samenleving, in het bijzonder die van de
provincie British Columbia, de enorme landschappelijke en biologi sche diversiteit, problemen die daarmee te maken hebben, en de stedelijkheid van Vancouver als relatieve metropool aan de Pacifische kust.
Niveau
De lesbrief is gemaakt voor klas 3 havo/vwo. Er wordt verwezen
naar een aantal internetsites. Natuurlijk moeten ook het Basisboek
8e editie (tussen haakjes staat het Basisboeknummer van de 7e edi tie) en de Grote Bosatlas (53e druk) worden geraadpleegd. Sommige begrippen zullen in ander bronnen moeten worden opgezocht (Google e.d.).
De lesbrief kunt u kopiëren voor gebruik in de klas. Voor leerlingen is de lesbrief ook toegankelijk via www.degeo-online.nl. Op die
manier kunnen de leerlingen de kleurenversie gebruiken. Op het
docentendeel van de website vindt u de antwoorden bij de opgaven in deze lesbrief.
brandpunt van wereldwijde belangstelling. Van 12 tot 28 februari maand later vormt deze stad het decor voor de Paralympische
Winterspelen. De Spelen staan, naast dé sportontmoeting van het
jaar, in het teken van duurzaamheid en deelname van de inheemse bevolking. Vancouver wil zijn Spelen in de boeken laten komen als de Spelen met positieve economische, sociale en milieugevolgen
voor de lange termijn. Ook wil men de inheemse bevolking, tegen
woordig First Nations genoemd, betrekken bij de voorbereiding en de gastvrijheid van de Spelen. De Spelen zijn kortom een mooie
gelegenheid om je te verdiepen in de provincie waar het zich alle maal gaat afspelen: British Columbia.
De stad Vancouver ligt aan de voet van de westelijke ruggen van de Rocky Mountains en kent op korte afstand een afwisselend land
schap, waar alle disciplines van de Winterspelen kunnen worden beoefend.
Deze lesbrief heeft tot doel je te laten kennismaken met de stad
Vancouver en haar omgeving en met de positie van de inheemse bevolking, verdeeld over zo’n 50 stammen. Daarnaast houd je je
bezig met een tweetal actuele thema’s die te maken hebben met
de schitterende natuurlijke omgeving van British Columbia en de stad Vancouver zelf.
Opdracht 1
Gebruik kaart 2 en de atlas.
Canada is een confederatie van tien provincies en drie territoria. a Wat is een confederatie?
b Waarom wordt in Canada onderscheid gemaakt tussen provincies en territoria?
Foto 1 De stad Vancouver
De Geokrant 66
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
Kaart 2 De bestuurlijke indeling van Canada
c Op kaart 2 zijn de namen van de provincies en territoria ver
vangen door letters. Neem de letters A t/m M over en noteer de juiste naam achter de letters. Zet achter de naam van de territoria tussen haakjes een T.
Opdracht 2
Je gaat inzoomen. Gebruik kaart 3 en de atlas.
British Columbia is de meest westelijke provincie van Canada.
a Neem de letters A t/m F over en noteer de juiste namen van de steden.
b Wat is de hoofdstad van British Columbia?
c Wat valt je op aan de absolute ligging van de hoofdstad?
d Wat vind je van de relatieve ligging van de hoofdstad? Licht je antwoord toe.
e Waarom wordt British Columbia de ‘Pacific province’ genoemd?
De Geokrant 66
Kaart 3 Topografie British Columbia
lesbrief
lesbrief
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
Zoek op www.wikipedia.nl informatie over Vancouver. Met deze
Opdracht 5
Gebruik uit het Basisboek B143 Stedelijk gebied (B141) en B26
a Noem drie redenen waarom je Vancouver een multiculturele
informatie kun je de vragen bij opdracht 3 t/m 5 beantwoorden. Tijdzones (B24).
Opdracht 3
Bekijk foto 5.
stad kunt noemen.
b Ondanks de prettige leefsfeer is er toch sprake van etnische segregatie. Wat is dat?
Vancouver is een agglomeratie, ook wel Greater Vancouver
Een belangrijke etnische groep in Vancouver wordt gevormd door
a Wat wordt bedoeld met een agglomeratie en uit hoeveel
c Uit welke stad in China zijn zij vooral afkomstig?
Regional District (GVRD) genoemd. gemeenten bestaat het GVRD?
b Hoeveel uur bedraagt het tijdsverschil met Amsterdam? Is het in Vancouver vroeger of later?
c Leg uit waarom wordt aangenomen dat de naam Vancouver
een Nederlandse oorsprong heeft? (Tip: Denk aan de provincie Drenthe.)
de Chinezen. In groten getale zijn zij naar Vancouver gekomen. d Noem een push- en een pullfactor voor hun migratie naar Vancouver.
e Noem een algemene verklaring voor het feit dat er zoveel Aziatische nationaliteiten in Vancouver wonen.
Foto 5 Chinatown Vancouver
Opdracht 4
Bekijk foto 4 en gebruik uit het Basisboek B190 Globalisering (B185). a Noem drie redenen waarom Vancouver zich heeft kunnen ont wikkelen tot een van de grootste havens van Noord-Amerika.
b Wat is globalisering?
c Waarom heeft Vancouver hiervan geprofiteerd.
d Vancouver wordt beschouwd als een prettige woonstad. Noem hiervoor drie redenen die je uit de tekst van Wikipedia kunt halen. Lees wel het hele artikel op Wikipedia door. Foto 4 Downtown Vancouver
Lees tekst 6 voordat je de vragen van opdracht 6 en 7 beantwoord. Gebruik uit het Basisboek B56 Endogene en exogene krachten
(B58), B57 Platen en breuken (B60) en B59 Plooien, breuken, horsten en slenken (B59).
Gebruik uit de atlas de kaartbladen 192 en 193.
Opdracht 6
Je gaat de aanwezigheid van het vele reliëf in British Columbia
uitzoeken en proberen te verklaren met de theorie van de platen tektoniek.
a Hoe wordt het kustgebergte in Canada genoemd?
b Uit welke plooiingsperiode dateren de gebergten in British Columbia?
c Wat is de oorzaak van het ontstaan van deze bergketens? d Welke plaatbeweging speelt hierbij een rol?
De Geokrant 66
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
Opdracht 7
a Welke andere endogene krachten en processen komen in dit gebied voor?
b Dankzij het reliëf is er sprake van een enorme diversiteit aan planten en diersoorten. Leg deze bewering uit met twee argumenten.
Lees tekst 7. f
Noem drie factoren die verklaren waarom het temperatuur
verloop in het noordoosten van British Columbia heel anders is dan in de kustgebieden.
Tekst 7
In het noordoosten van British Columbia is de invloed van de
Tekst 6
Met een oppervlakte van 948.600
lesbrief
arctische kou merkbaar en zijn de winters koud, met veel km2
is British Columbia
sneeuw. De zomers zijn hier kort. In het noordelijke Fort Nelson
ongeveer 25 keer zo groot als Nederland. Er wonen 4,4 miljoen
komen extreme temperaturen vaker voor dan aan de kust.
mensen, waarvan de helft in de agglomeratie Vancouver. Het
Op 1 juli 1942 werd het +36,7 °C. Het onweert gemiddeld
midden en het noorden van de provincie zijn erg dunbevolkt.
22 dagen per jaar en dan voornamelijk in de zomer. In de winter
British Columbia bestaat vrijwel geheel uit zuidoost-noordwest
daalt de temperatuur soms onder de -40 °C. De allerlaagste
georiënteerde bergketens en valleien. Daarin onderscheiden
temperatuur werd bereikt op 30 januari 1947. Toen werd het
zich drie bergketens: de Coast Mountains, de Columbia
-51,7 °C. In de winter ligt er gemiddeld 55 centimeter sneeuw.
Mountains en de Rocky Mountains. De Coast Mountains langs de pacifische kust zijn 320 km breed en vormen het grootste bergmassief van Canada. Ze zijn doorkliefd met fjorden en hebben mooie dalen waarin grote rivieren stromen. Langs de grillige kustlijn liggen honderden grote en kleine eilanden, met als grootste Vancouver Island. Tussen de eilanden door loopt de Inside Passage, een belangrijke vaarroute voor de visserij en de bosbouw- en houtverwerkende bedrijven. De belangrijkste rivier is de Fraserrivier, bekend vanwege de zalmtrek en -visserij. In andere grotere rivieren zijn waterkrachtcentrales gebouwd, die een bijdrage leveren aan de energieproductie in British Columbia. Ongeveer de helft van het grondgebied is bedekt met uitgestrekte wouden, die vooral bestaan uit verschillende soorten dennen, sparren en ceders. Ook de dierenwereld in British Columbia is erg divers. Het gebied is bekend om de beren, wolven, elanden, herten, schapen en geiten.
Ga naar www.amerika.nl/canada/html/samenleving/firstnat.htm en beantwoord de vragen van opdracht 9 en 10.
Opdracht 9
Bekijk op de volgende bladzijde tabel 8 en foto 9 en 10.
Voorvaderen van de huidige inheemse stammen en volkeren zijn ooit overgestoken van Oost-Siberië naar het Amerikaanse conti nent. Dat was mogelijk dankzij een zogenaamde landbrug.
a Waarom was er toen een landbrug tussen beide continenten? Eenmaal op Amerikaanse bodem zijn de volkeren uitgezwermd
over het hele continent tot in Zuid-Amerika toe. De middelen van
bestaan werden bepaald door de natuurlijke omgeving. De volke
ren in British Columbia worden onderscheiden in kustvolkeren en volkeren van het binnenland.
b Beschrijf voor beide groepen welke bestaansmiddelen belang rijk zijn geworden en geef aan wat de natuurlijke omgeving
Opdracht 8
Gebruik uit de atlas de klimaatkaarten op de kaartbladen 171, 194, 195 en 196 en eventueel het Basisboek.
a Welk klimaattype volgens Köppen komt in het westelijk deel van British Columbia voor?
b Welke kenmerken heeft dit klimaattype wat betreft tempera tuur en neerslag?
c Noem drie redenen waarom de temperatuur in het westen van deze provincie nooit heel erg hoog of heel erg laag is.
d Leg uit dat de hoogte van de neerslag in het westen het gevolg is van de ligging tussen de oceaan en het gebergte.
e Hoe wordt het type neerslag genoemd dat hier voorkomt?
De Geokrant 66
hiermee te maken heeft.
Opdracht 10
a Wat wordt bedoeld met de zin: ‘Het zou de Europeanen veel meer tijd hebben gekost zich in Noord-Amerika te vestigen zonder hun hulp en medewerking ...’?
b Bovenstaande zin wordt afgesloten met de woorden ‘zegt de
overheid nu’. Wat zeggen deze vier woorden over de positie van de First Nations tegenwoordig?
10
lesbrief
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
De enorme verscheidenheid aan volkeren komt ook tot uiting in
Opdracht 11
zie je de belangrijkste volkeren in British Columbia qua bevolkings
Behalve door de neerslag wordt het Great Bear Rainforest ook
het aantal talen dat wordt gesproken in British Columbia. In tabel 8 aantallen.
c De toekomst van de First Nations zal afhangen van de economi sche vooruitgang. Wat zijn volgens jou naast de traditionele
bestaansmiddelen nieuwe mogelijkheden om geld te verdienen? Tabel 8 Volkeren in Canada en British Columbia naar taal en aantal Taal
Totaal in Canada
In British Columbia
Lees tekst 11 en bekijk kaart 12 en foto 13.
gevoed door vele rivieren die in het kustgebergte ontspringen. a Waarom komt er zoveel rivierwater naar de kust toe?
b Veel rivieren eindigen in een fjord. Hoe zijn deze fjorden ont staan?
c Waarom zullen deze rivieren voor de scheepvaart niet belang rijk zijn? Noem een natuurlijke en een menselijke verklaring.
d Verklaar waarom ook de oceaankust niet erg geschikt is voor
Babine-Witsuwit’en
500
500
Okanagan
500
300
Thompson
500
500
Tlingit
575
20
Nisga’a
700
700
Great Bear Rainforest
Coast Tsimshian
800
750
Het Great Bear Rainforest wordt gekenmerkt door een aantal
Dakelh
1.000
1.000
van de oudste en hoogste bomen ter wereld, zoals de douglas-
Gitksan
1.000
1.000
spar, de rode ceder en de Sitka-dennenboom. Deze kunnen
Chilcotin
1.200
1.200
meer dan 1500 jaar doorgroeien en zo’n 180 meter hoog wor-
Slave
3.000
400
den. De enorme biologische verscheidenheid is het resultaat
Cree
35.000
1.000
Foto 9
intensieve scheepvaart.
Tekst 11
van een ontwikkeling die meer dan 10.000 jaar geleden begon toen de landijsgletsjers op het noordelijk halfrond begonnen te smelten. De prachtige natuur is al die jaren nauwelijks verstoord geraakt door bosbranden of andere natuurlijke verschijnselen. Het regenwoud loopt door tot in zee, waarvandaan de wind en de neerslag afkomstig zijn die dit regenwoud in stand houden. Het resultaat is een uitwisseling van voedingsstoffen en energie die zorgen voor een voedselketen die de oorzaak is voor de aanwezigheid van ontelbare planten en diersoorten. Daarnaast draagt ook het bergachtige karakter van het gebied bij aan de uitzonderlijke landschapsvormen met warme bronnen en vulkanische bodems. Er komen veel endemische diersoorten voor, zoals de kustwolf en de witte beer. Het Great Bear Rainforest is de thuishaven voor 2500 zalmpopulaties die steeds terugkeren naar de rivieren
Foto 10
waar ze zijn geboren.
De Geokrant 66
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
Kaart 12 Het Great Bear Rainforest strekt zich uit over een afstand van 400 kilometer langs de prachtige fjordenkust van British Columbia, van de noordelijke punt van Vancouver Island tot de zuidgrens van Alaska
lesbrief
11
Opdracht 12 Lees tekst 14.
Het Great Bear Rainforest wordt bedreigd door een aantal econo mische activiteiten. De belangrijkste activiteit is de commerciële houtkap.
a Waarom is dit regenwoud interessant voor de houtindustrie?
b Noem drie redenen op regionale schaal waarom deze houtkap schadelijk is voor het natuurlijke milieu?
c Noem een reden op mondiale schaal waarom deze houtkap schadelijk is voor het milieu.
Bekijk in de atlas kaartblad 217.
d Welke aanwijzing is ervoor te vinden op kaartblad 217? Tekst 14
De regenwouden op de gematigde breedte, zoals het Great Bear Rainforest, behoren tot de meest bedreigde wouden op onze planeet. Oorspronkelijk bedekten zij 0,2% van het aardoppervlak. Bijna 60% van deze regenwouden is verdwenen als gevolg van houtkap en ontwikkeling van het gebied. Het Noord-Amerikaanse gematigde regenwoud strekte zich ooit uit van Zuid-Alaska tot Noord-Californië. Meer dan de helft is verdwenen. Hier en daar zijn er nog wat kleinere bosarealen te vinden, met als grootste het Great Bear Rainforest in Canada.
Foto 13 Het Great Bear Rainforest
De Geokrant 66
12
lesbrief
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
Tekst 16
Opdracht 13
a Noem een sociaal-culturele reden waarom het Great Bear Rainforest gespaard zou moeten blijven.
b Een van de afspraken die de milieuorganisaties, de First Nations en de overheid hebben gemaakt is de diversificatie van de eco
nomie van het regenwoud. Wat zou daarmee worden bedoeld?
c Wie zouden hiervan moeten kunnen profiteren?
Eenderde deel van het regenwoud gaat duurzaam beheerd worden. De betrokkenheid van de inheemse bevolking bij het akkoord is uniek te noemen. In het gebied wonen ongeveer 30.000 mensen die behoren tot 29 First Nations. Hun levenswijze, spiritualiteit en identiteit zijn onlosmakelijk verbonden met het Great Bear Rainforest. De recente akkoorden getuigen van respect voor de band van de First Nations met het regen-
Opdracht 14
woud. Zo zullen voor de indiaanse cultuur belangrijke bomen,
Bekijk kaart 15 en lees tekst 16.
planten en diersoorten niet mogen worden aangetast.
a Hoe blijkt uit kaart 15 dat er sprake is van duurzaam beheer van het regenwoud?
b In het zuidwesten, aan de kust, zijn nog extra doelen genoemd
voor bepaalde ecosystemen. Om welke diersoorten zou het hier kunnen gaan?
In opdracht 15 tot en met 17 ga je de keverepidemie bestuderen.
Je gaat op zoek naar de spreiding van de plaag, de oorzaken en de
gevolgen voor het milieu en de economie, en ten slotte ga je na hoe deze plaag kan worden bestreden.
Kaart 15
Opdracht 15
Great Bear Rainforest 2009 Beschermde gebieden en Ecologische Beheersgebieden
Lees tekst 17 en bekijk foto 18.
Ga naar www.for.gov.bc.ca/hfp/mountain_pine_beetle/maps.htm
en kies vervolgens: Cumulative percentage of pine killed. Je ziet dan een serie kaarten van British Columbia die de verspreiding van de keverplaag weergeven.
beschermde gebieden Ecologische Beheersgebieden % oorspronkelijke begroeiing 100% 70% 50% 30% 30% (plus extra doelen voor bepaalde ecosystemen)
a Geef een beschrijving van de omvang van de plaag in de loop der jaren en van de richting waarin de plaag zich uitbreidt.
Bekijk in de atlas de kaarten 217A en 217B.
b De atlaskaarten 217A en 217B geven een verklaring voor de uit breiding van het aantal kevers. Welk verband is er volgens jou tussen beide kaarten?
Door de oorzaak weergegeven op de atlaskaarten 217A en 217B
raken steeds meer bomen gestresst en verzwakt. Dit speelt vooral in de zomerperiode.
c Waardoor zijn bomen juist in de zomer verzwakt en dus kwets baar voor de pijnboomkever?
d Wat valt je op als je kijkt naar de hoogteligging van het aan getaste gebied?
e Verklaar dit. Tekst 17
Mountain Pine Beetle (pijnboomkever) Een van de kleinste roofdieren in de bossen van West-Canada is de pijnboomkever. Normaal gesproken eten zij de schors van volwassen, oude of verzwakte bomen en leveren zij zo een bijdrage aan de verjonging van het bos. Ze horen dus thuis in het ecosysteem. Echter de laatste tien jaar krijgt hun vraatzucht een enorme omvang en kun je spreken van een ernstige Bron: www.savethegreatbear.org
keverplaag.
De Geokrant 66
v a n c o u v e r e n o m g e vi n g
Foto 18 De bomen die rood zijn verkleurd, zijn aangetast. Inmiddels heeft de plaag de Rocky Mountains bereikt en verwacht men dat binnen enkele jaren ook bossen in de naburige provincie Alberta zullen worden getroffen. Inmiddels betreft de boomsterfte in British Columbia reeds enkele miljarden bomen in een gebied vier keer zo groot als Nederland. De kever is nog geen centimeter lang en nestelt zich met enkele duizenden familie leden tegelijk onder de bast van de dennenbomen en legt daar zijn eitjes. Binnen enkele dagen kan de boom zijn vernietigd.
lesbrief
Opdracht 18
Ten slotte terug naar de aanleiding van de lesbrief: De Olympische Spelen van Vancouver 2010.
Ga naar www.vancouver2010.com. Gebruik het menu aan de linker kant.
Kies: Competition Schedule and Venues → Venues → Competition venues (= wedstrijdlocaties).
a In welke vier gemeenten worden de sporten afgewerkt? b Welke van deze vier ligt verder weg van de andere drie? c Wat is de reden daarvoor?
Kies: Competition Schedule and Venues → Competiton Schedule
(= wedstrijdschema).
Je ziet nu een overzicht van de takken van sport.
d Ga na in welke gemeente welke sport zal worden beoefend? Afbeelding 19
Opdracht 16
Bekijk nogmaals foto 18 en gebruik uit de atlas grafiek E1 op kaart blad 217.
De enorme sterfte van de bossen heeft gevolgen voor zowel het milieu als de economie van de provincie British Columbia.
a Er is een relatie tussen de massale sterfte van bomen en het versterkte broeikaseffect. Welke relatie wordt bedoeld?
Bekijk nogmaals de kaarten 217A en 217B.
b Welke natuurramp zal zich steeds meer voordoen in bossen met veel dood hout?
c Welk gevolg heeft dit voor de versterking van het broeikas effect?
Opdracht 17
a Wat is het belangrijkste gevolg voor de economie van de provin cie (gelet op de belangrijkste middelen van bestaan)?
b De bestrijding van de kever is erg moeilijk. Er wordt onder meer gesproken over biologische bestrijding. Wat is dat?
c Sommige deskundigen noemen gecontroleerde bosbranden een oplossing om aangetaste gebieden en de kevers volledig uit te roeien. Anderen vinden dit helemaal geen goed idee. Waarom vinden ze dit geen goed idee?
De Geokrant 66
13
14
OPINIE
H ET N I EUWE L EREN
Ingezonden reacties op het
In De Geokrant 65 vroegen we uw mening over het nieuwe leren en aardrijkskunde. Zweert u bij een meer traditionele manier van lesgeven, of begeleidt u de leerlingen bij hun individuele leerproces, al of niet door gebruik te maken van ict? Van de reacties die zijn binnengekomen, plaatsen we er een tweetal.
nieuwe leren
Geachte redactie van De Geokrant, Het doet me goed dat De Geokrant een podium wil bieden voor het uitwisselen van ervaringen met het nieuwe leren. Nadat ik jarenlang met steeds minder plezier als programmeur in de ict had
gewerkt, koos ik er zes jaar geleden voor om leraar aardrijkskunde te worden. Van die keuze heb ik zeker geen spijt. Maar wat ik, ach-
teraf misschien naïef, niet had zien aankomen, waren de pogingen om van bovenaf onderwijsvernieuwingen op te leggen.
Ik heb puur voor het docentschap gekozen vanwege het klassikaal lesgeven in mijn vak. Daarbij geloof ik dat het overgrote deel van
de leerlingen daar doorgaans het meest bij gebaat is. Aan die ver-
weesde, contactarme, stuurloze zoek-het-zelf-maar-uit-lesuren die voor onderwijs moeten doorgaan, heb ik zelf dan ook heel bewust
nooit meegewerkt. Gelukkig werk ik inmiddels op een kleine school waar de docenten gewoon zelf mogen uitmaken hoe ze hun lessen inrichten. En dát is overigens ook waar BON voor staat: beter
Beste redactie, Ik ben wel een SMART Board-docent (lees: freak), maar niet flitsend als in maximaal vijf minuten al klikkend iets laten zien waarna ik individuele leerprocessen ga begeleiden. Ik probeer juist rust te
creëren in mijn lessen, daar de zap-generatie al een kakofonie aan indrukken krijgt te verwerken gedurende een normale dag.
Het SMART Board en de bijbehorende digibord-software (Notebook & SMART Ideas) geven mij juist de gelegenheid om meer structuur in mijn lessen te geven en verbanden te laten zien die ik zonder SMART Board moeilijk over kan brengen. Door meer gebruik te
maken van een activerende didactiek op het SMART Board zijn leerlingen en ik op een andere manier bezig met de leerstof. Zij hoeven eigenlijk geen aantekeningen meer te maken tijdens de les. De
noodzakelijke content kan ik vervolgens aanbieden via de ELO of
via e-mail. Het overnemen van aantekeningen kost mij als docent
nodeloos veel lestijd (aardrijkskunde is bij mij op school in een aantal leerjaren slechts een éénuursvak geworden) en onderzoek wijst
uit dat de door de leerlingen behaalde resultaten minstens even zo goed zijn als die van een groep die wel aantekeningen maakt
tijdens de les. Een middenweg zou kunnen zijn om zogenoemde
hand-outs uit te reiken, waarop de leerlingen zelf aantekeningen kunnen maken tijdens de les.
onderwijs middels kleine scholen en vrijheid van didactiek.
De lessen zijn door de activerende didactiek, beelden en animaties
Wat die SMART Boards betreft: mijn leerlingen kunnen al halver-
genoeg, maar ook een heel goede leidraad om de spannende
wege het lokaal de onderkant van het scherm niet meer goed zien, omdat hun klasgenoten ervoor zitten. Daardoor kunnen ze de
ondertiteling bij de regelmatig door mij getoonde tv-fragmenten
niet lezen. Ook doen zich, vooral in lokalen waar de docenten vaak
op het bord anders, en dat is voor de leerling misschien spannend verhalen vorm te geven. Internet is bij de hand en kan zo worden
opgeroepen om (ook bij een éénuursvak) zijsporen te nemen en de actualiteit te bezoeken. Ik kan niet meer zonder …
wisselen, veel technische problemen voor. Kortom, zolang ik het
B.D. Berlijn
ge krijtbord, lijkt het mij geen verbetering!
Ashram College, Alphen aan den Rijn
niet kan gebruiken in combinatie met het onverwoestbaar handi-
docent aardrijkskunde en economie
Ralph Maartens, 38 jaar, Utrecht
eerstegraads docent aardrijkskunde
Chr. Gymnasium Sorghvliet, Den Haag
De Geokrant 66
g e o s e r vi c e
15
v r a g e n e n t ip s In deze rubriek staan vragen van gebruikers van De Geo over het omgaan met het lesmateriaal, de Geosite en de ICT-hulpmiddelen. Ook ideeën voor het werken met De Geo of geografisch interessante tips zijn hier te vinden. Heeft u vragen en/of ideeën stuur ze op of mail ze naar: Redactie de Geokrant, ThiemeMeulenhoff, Postbus 7, 7200 AA Zutphen degeokrant@thiememeulenhoff.nl
tips Tip 1 In 1995 werd het eerste vakdidactiek
opiumboer van Robert Giebels goed
Verenigde Staten. Een wat serieuzer boek,
correspondent van NRC Handelsblad in
life on the new frontier van de Amerikaanse
boek aardrijkskunde gepubliceerd. Het was
bruikbaar. Giebels was van 2000 tot 2004
eerste- en tweedegraads lerarenopleidin
deze regio. In 32 korte verhalen schetst hij
een initiatief van de vakdidactici aan de
gen. Het boek heeft jarenlang een nuttige
functie vervuld in het opleiden van leraren, maar is inmiddels verouderd en in onbruik geraakt, deels doordat er in het onderwijs
tien Zuidoost-Aziatische landen. Tien van deze verhalen staan op
home.kpn.nl/giebe098/Boek.htm.
allerlei veranderingen zijn ingetreden,
Tip 3 Ook het boek Kleine landjes, berich-
deprogramma’s zijn gewijzigd en deels
Jelle Brandt Corstius, bekend van de tele
deels omdat inhoudelijk de aardrijkskun omdat er nieuwe vakdidactische methodie ken en zienswijzen zijn ontstaan. De opvol ger ligt vanaf juli in de boekhandel, maar
de volledige tekst is ook te downloaden via www.vakdidactiekaardrijkskunde.nl.
Tip 2 Om Zuidoost-Azië te verlevendigen in de klas is het boek De olieprins en de
g e o s e r vi c e
ten uit de Kaukasus is het vermelden waard. visieserie Van Moskou tot Magadan, doet
maar zeer aardig om te lezen is Edge city,
journalist Joel Garreau. Twee wat luchtigere werkjes van eigen bodem zijn In New York en domweg gelukkig van Jan Tromp en
Botox op K Street van Margreet Oostveen.
Ook deze boeken zijn geschreven door cor respondenten van dagbladen en brengen onder meer New York en Washington DC meer tot leven.
het in dit boekje nog eens dunnetjes over.
Tip 5 Leuk om in de klas te bekijken is de
onbekende landen van de Kaukasus tot
me_english.htm. De wereld is gecompri
In een pakkende schrijfstijl brengt hij de leven. Zie: www.jellebc.nl.
Tip 4 Ten slotte in het verlengde van de
vorige tips drie boeken over de steden in de
volgende site: www.miniature-earth.com/ meerd tot honderd mensen. Hoeveel kun nen er lezen? Hoeveel wonen er in Azië? Kortom, statistiek van de wereld terug gebracht tot 100 mensen.
puzzel
Landenletterbrij
Oplossing puzzel
Dit keer een letterbrij van landen. Hieronder staan de letters van twaalf landen. De letters
nr. 65
moeten van de groepjes letters twaalf landen worden gemaakt. De namen van de landen
Munster
van de landen zijn zo door elkaar geschud dat ze op alfabetische volgorde staan. Eerst
vult u in het schema in. De twaalf
aegiinr aeegiinnr t adiin abci lmoo eilnotu w aabdeeijnrzz aeekmnor addeelnnr addilnstu eehiiopt aaeilrstu deenwz
De Geokrant 66
letters in de gekleurde vakjes vor men samen ook weer de naam van een land. Dit land is de oplossing van de puzzel.
Stuur de oplossing voor
Uit de goede oplossingen trokken wij als winnaar:
Eric Mieras, mentor klas 1b,
Calvijn College, Locatie Appelstraat te Krabbendijke.
15 janurari 2010 naar:
Deze klas ontvangt een jaarabonne
ThiemeMeulenhoff,
van de National Geographic.
Redactie De Geokrant, Postbus 7, 7200 AA
Zutphen. Of mail naar: degeokrant@
thiememeulenhoff.nl.
ment op de Nederlandstalige editie
1
(V)aknIeuws
zeesPIegeLstIJgIng
Help… het laagland verzuipt! Zeespiegelstijging, dat is nu eens een prima onderwerp om de goegemeente op stang te jagen. Angstwekkend en begrijpelijk voor de domste krantenlezer. De aarde warmt op, nietwaar? Wat gebeurt er dan met ijs? Juist, dat smelt. En waar blijft het smeltwater van het landijs? Dat loopt de zee in. De zeespiegel stijgt en voor je het weet is Amersfoort aan Zee een feit. Zie hier het badkuipmodel dat innig wordt aangehangen door woonbootfabrikanten, dijkverhogers, tunnelboorders en andere neringdoenden.
De opwarming van de atmosfeer heeft
windopstuwing daargelaten. En als de
veranderingen heel verschillend kan zijn.
zeewater, doordat het water uitzet.
een gelijk aantal centimeters betreffen.
Noordzee tien tot vijftien maal zo snel
gevolgen voor het volume van het
Weliswaar is de temperatuur van de
zeespiegel wijzigt, dan zal dat wel overal
atmosfeer de laatste drie jaar wereldwijd
Zeespiegel
van de voorgaande jaren.
al heel lang. De bewijzen zijn talrijk en
gedaald, maar er is nog een naijleffect Nu is het ook wetenschappers niet
kwalijk te nemen dat ze er altijd stil zwijgend van uitgegaan zijn dat het
oppervlak van de wereldzee in principe keurig horizontaal is, getijwerking en
Dát de zeespiegel kan variëren, weet men
In het begin van het Holoceen steeg de
als nu, zonder dat onze voorouders daar overigens veel last van hadden; op tijd verhuizen, daar ging het om.
overduidelijk. Zo stond de zeespiegel
Satelliettechnologie
In het Pleistoceen juist heel wat lager:
wijd zeer nauwkeurig gemeten door een
tijdens het Krijt 200 meter hoger dan nu. de Noordzee stond droog. Ook is het bekend dat het tempo van niveau
Sinds 1993 wordt het zeeniveau wereld
aantal satellieten met de in maart 2009 gelanceerde GOSE (Gravity field and
Figuur 1 De aardse zwaartekracht is niet overal even groot. Vanwege de afplatting van de aarde tengevolge van de aswenteling is de zwaartekracht bij de polen groter dan bij de evenaar, omdat je bij de polen nu eenmaal dichter bij het middelpunt van de aarde zit. Maar ook massaverdelingen in de aarde hebben hun invloed, waarvan aardoliegeologen graag gebruikmaken om veelbelovende ondergrondse formaties op te sporen. tot overmaat van ramp is de aarde ook geen zuivere geoïde (afgeplatte bol), maar heeft ze meer weg van een knoestige aardappel (ietwat overdreven gesteld). Daardoor is de zwaartekrachtverdeling van de aarde als geheel zeer grillig en tot op heden goeddeels onbegrepen. (De afwijkingen van de ideale geoïde zijn hier zwaar overdreven. Maar de gevolgen voor de zwaartekracht zijn wel degelijk een feit. rood en oranje staan voor een iets hogere zwaartekracht dan gemiddeld, groen en blauw voor juist een lagere.)
De Geokrant 66
17
uitstulping
uitstulping
ijskap
visceuze stroming
Figuur 2 De zeespiegelveranderingen in de aangegeven periode zijn niet overal even groot. In de rode gebieden
Figuur 3 Zoals een vlot dieper in het water komt te lig-
was deze positief, terwijl in de blauwe gebieden er zelfs sprake was van een geringe daling.
gen zodra het belast wordt, zo zakt ook een continent onder invloed van het gewicht van een grote massa landijs in het onderliggende materiaal. En om de analo-
steady-state Ocean Circulation Explorer) als neusje van de zalm. Dit Europese
instrument (met grote inbreng van de
TU Delft) gaat de variaties in de aardse zwaartekracht meten met een nauw
Over de oorzaken van die verschillen
kunnen we kort zijn: we begrijpen er
eigenlijk heel weinig van. Kennelijk ver anderen de zwaartekrachtvelden ook.
keurigheid die een factor 100 groter is
Niveauveranderingen
Daardoor zijn wetenschappers in staat
besproken werden en die afhankelijk zijn
dan die van de eerdere satellieten.
om een goed model te maken van de
‘ideale zeespiegel’ – het oppervlak waar op het water tot rust zou komen als er
geen wind en getijden zouden zijn. Dit
theoretische water‘vlak’ vertoont, zoals
al is vastgesteld, ‘heuvels’ en ‘dalen’ en is
van groot belang voor het onderzoek naar zeestromen, niveauveranderingen en de wijze waarop klimaten veranderen.
Uit de gegevens van de eerste satellieten is gebleken dat het ‘ideale watervlak’
helemaal niet horizontaal is. En ook is
aangetoond dat er sinds 1993 sprake is
van een gemiddelde stijging van 3 mm per jaar (los van een zekere seizoens
variatie). Maar let op het verraderlijke
woordje ‘gemiddeld’. Er zijn zeegebieden (rood en wit op figuur 2) waar de zee spiegel 10 mm per jaar steeg, terwijl
elders sprake was van een daling met 5 mm per jaar (de donkerblauwe
gebieden).
De Geokrant 66
De zeespiegelbewegingen die tot nu toe van de watermassa in de wereldzee,
worden eustatische niveauveranderingen genoemd. Daarnaast bestaan ook isostatische niveauveranderingen. Die hebben
te maken met veranderingen in het drijf evenwicht van continenten. Zo werd in
het Pleistoceen Noord-Europa de onder grond ingedrukt door het gewicht van
enorme ijsmassa’s en kwamen zuidelijker gebieden van de weeromstuit omhoog. Dat ijs is nu nagenoeg verdwenen en
Noord-Europa veert weer omhoog en
overig Europa, zuidelijk van de scharnier lijn die ruwweg over Denemarken loopt,
gaat weer naar beneden. Die beweging is nog steeds gaande en niemand weet
wanneer het ophoudt. De relatieve daling van de Botnische Golf is één centimeter
per jaar: de ingang van boothuizen uit de zeventiende eeuw liggen nu zo’n meter of vier boven zeeniveau.
gie met dat vlot vast te houden: als het continent maar aan één kant met ijs wordt bedekt, dan komt de andere kant juist omhoog. Na verdwijnen van het ijs herstelt de normale situatie zich weer: isostasie. Overigens komt naast de ijskap het onderliggende nauwelijks vloeibare aardmantelmateriaal niettemin omhoog: daardoor is de zee rond Groenland en Antartica minder diep dan die zonder landijs zou zijn.
18
( V ) AKN I EUWS
ZEES P I EGE L ST I J G I NG
5,0 m
= KNMI 2006-scenario’s
4,5 m 4,0 m
= Deltacommissie 2008
3,5 m 3,0 m 2,5 m 2,0 m 1,5 m 1,0 m 0,5 m 0,0 m 2000
2050
2100
2150
2200
Figuur 4 De prognose van de Deltacommissie van de zeespiegelstijging (exclusief bodemdaling) tot 2200 als ‘worst case scenario’
In onze situatie is er nog een derde oor
als al het ijs op Groenland zou smelten.
kunnen we zeker aan als we meteen de
niveau relatief daalt. Dat geldt voor
rapport van de Staatscommissie die door
er dan geen enkel probleem.
zaak te noemen van het feit dat het land ingedijkt en bemalen land (vooral veen)
waaraan water wordt onttrokken en dat
daardoor in volume afneemt (inklinking of compactatie wordt dit verschijnsel genoemd).
De situatie voor Nederland
De media beroepen zich dan weer op het
de regering werd ingesteld om uit te zoe ken welke consequenties de klimaatver
andering voor Nederland heeft en om te adviseren over wat er allemaal moet
gebeuren om problemen op de midden lange termijn voor te zijn.
Tweede Deltacommissie
zoekers, de zwaartekrachtdeskundige
Deltacommissie verscheen in 2008 en is
Dr. Radboud Koop en de geofysicus
Dr. Bert Vermeersen zetten toch vraag
tekens bij de herhaaldelijk in de media
geponeerde stelling dat wij de dijken met minstens zeven meter moeten verhogen
Nu moet gezegd dat de Commissie heel
concreet is tot 2050, wat meer slagen om de arm houdt voor het Nederland van
2100 en zich op de vlakte houdt voor het jaar 2200. Het enige onderwerp waar
men zich over uitlaat voor die ‘verre’ toe komst is de zeespiegelstijging. Daarvoor
Hoe gevaarlijk is de zeespiegelstijging voor Nederland? Twee Delftse onder
klus ter hand nemen. Ook financieel is
baseert de commissie zich op gegevens
Het rapport van de Tweede
een uitstekend stuk werk en volop waard om nader te worden besproken. De toon
is realistisch en opbeurend. Ja, er dreigen problemen met de temperatuurstijging, met de zee en met de rivieren. Maar die
van het KNMI uit 2006 en op rapporten van de IPCC (het klimaatverandering
platform van de Verenigde Naties). Die gegevens wijzen op een stijging van
20 tot 40 cm in 2050 en 40 tot 80 cm in
2100. De Deltacommissie heeft die lijnen doorgetrokken naar 2200 en er voor alle
zekerheid een schepje bovenop gegooid.
Eigenlijk zegt de Commissie: Ook al stijgt
de zeespiegel soms met wel vier meter in land met ijskap
2200 (bijvoorbeeld bij een stormsituatie
1
als in 1953), dan nog kunnen we Nederland leefbaar houden.
2 3
2 3 oceaanbodem
1
Figuur 5
De Geokrant 66
19
Figuur 6 Gevolgen van de smelt van het Groenlandijs voor het zeeniveau: blauw is daling, lichtblauw is lichte stijging, en hoe roder het wordt, hoe heftiger de zeespiegelstijging
Zwaartekracht
Niveau 2 wordt bereikt als het
Conclusie
met een aantal andere zaken rekening
huidige situatie: het zeewater wordt naar
het rapport van de Deltacommissie in
Koop en Vermeersen denken toch dat er moet worden gehouden:
Ruwweg zou de zeespiegel wereldwijd
met zo’n zeven meter kunnen stijgen als
al het Groenlandse ijs zou smelten. Het is
onwaarschijnlijk dat dit gebeurt. Zelfs op het veel warmere IJsland slinkt de Vätnajökull nauwelijks en zal nog
bestaan als de volgende ijstijd aanbreekt. Hooguit tien procent Goenlandsmelt tot
2200 is al een hoge schatting. Van de kant van Antartica is geen gevaar te duchten: de landijsmassa neemt per saldo toe!
IJssmelt in de polen heeft gevolgen voor de zwaartekrachtsituatie van de gehele aarde. Nu het landijs er nog ligt, oefent het een fikse zwaartekracht uit op het
zeewater, dat daardoor naar het ijs wordt
toegetrokken. Wat als het ijs smelt? Dat is zeer spectaculair! (zie figuur 5).
Niveau 3 zou de stand van de zeespiegel zijn als het badkuipmodel realiteit zou
zijn. Geen zwaartekrachtwerking van het Groenlandijs en het zeeniveau is wereld wijd volstrekt horizontaal.
De Geokrant 66
Groenlandijs is gesmolten. Niveau 1 is de Groenland getrokken. Conclusie: als het
Groenlandijs weg is, dan dáált de zeespie gel tot aan het snijpunt van lijn 1 en lijn 2. Dat is over een afstand van 2200 km. En
Kunnen we dus achteroverleunen en
een diepe la wegstoppen? Dat zou wel erg kort door de bocht zijn. Ook Bert
Vermeersen durft niet te garanderen
dat zijn vermoedens juist zijn. ‘De wissel
tussen het snijpunt 1-2 en 1-3 stijgt de
werking tussen ijskappen, oceaan
der zwaartekrachteffect het geval zou
aardkorst is nog onvoldoende begrepen’,
zeespiegel wel, maar minder ver dan zon zijn geweest. Het snijpunt 1-3 ligt op
6700 km van Groenland, Nederland ligt op pakweg 3000 km van Groenland en dus ruimschoots in de zone waar de
stromingen en veranderingen in de zegt hij. Maar er is, ook in ons eigen
belang, veel aan gelegen dat onderzoek
naar deze materie krachtig wordt voort gezet met als ‘worstje-voor-ons-uit’ de
zeespiegelstijging geweldig meevalt.
mogelijkheid dat de waterstaatkundige
maximaal. Het vervelende nieuws is dat
minder kostbaar kan zijn.
Geen zeven meter, maar twee meter
de zee verder weg dan die 6700 km van
Groenland wel stijgt. Omgekeerd zou het afsmelten van het Zuidpoolijs in onze
streken de zeespiegel juist wel meer dan gemiddeld doen stijgen. Maar, zoals gezegd:
het verdwijnen van Zuidpoolijs is echt niet aan de orde.
toekomst van Nederland wellicht stukken
Jetse Bos
De Geokrant is een uitgave van
ThiemeMeulenhoff. Dit tijdschrift
verschijnt twee keer per jaar ter onder
steuning van de methode De Geo voor de onderbouw, leerwegen en tweede fase.
Voor meer informatie over de methodes
of over de artikelen uit deze Geokrant kunt
u contact opnemen met onze docentenlijn 0575 - 59 49 97.
U kunt ook een e-mail sturen naar
degeokrant@thiememeulenhoff.nl.
ThiemeMeulenhoff Postbus 7 7200 AA Zutphen 978-11-112-5330-1