Voorjaar 2014
75 D E G E O K R A N T Geonieuws: De nieuwe digitale wereld van De Geo Lesbrief: Caribisch Nederland, Aruba, Curaรงao en Sint Maarten V(AK)nieuws: Gentrificatie van Berlijn
Inhoud Geonieuws 3 De nieuwe digitale wereld van De Geo Startpagina Lesbrief 6 Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten Geoservice 14 Puzzel (V)AKnieuws 15 Berlijn na de Muur
Redactie Jan Padmos (hoofdredacteur), Manon ter Wee, Wouter van Rennes Aan deze Geokrant werkten mee: Daphne Ariaens, Wim Bouritius, Wim ten Brinke Eindredactie Barbara Visschedijk Vormgeving PPMP Prepress, Wolvega Opmaak PPMP Prepress, Wolvega Fotografie Huber/Schapowalow, DPA/Lineair, Reinhard Dirscherl/ Lineair, Jochem Wijnands/Lineair, Jochem Wijnands/Hollandse Hoogte, Vincent Mentzel/Hollandse Hoogte, Flip Franssen/Hollandse Hoogte, Oliver Lang/Lineair, Arco Images/ Lineair, Wim ten Brinke Beeld EMK Deventer De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Bij de voorpagina: Aan de westkant van Sint Maarten liggen Oysterbeach en Oysterpond.
Van de redactie Om eens iets anders te doen in de kerstvakantie en om de Nederlandse winter te ontvluchten, zijn we met het gezin een week naar Praia da Luz in de Algarve geweest. Behalve dat de kans op een aangename temperatuur en op veel zon hier groot is, zijn de huurprijzen van het vastgoed in deze periode ook zeer aantrekkelijk. Voor een paar honderd euro per week huur je een riante villa met veel slaapkamers en badkamers en met een prachtig uitzicht op zee op een paar honderd meter van het strand. Ook de kosten voor de vliegreis blijven binnen de perken. Daarnaast is de regio zowel fysisch- als sociaalgeografisch erg interessant. Je raakt niet uitgekeken op de prachtige karstlandschappen, de geërodeerde klifkusten en de metershoge golven die tegen de ruige krijtkusten beuken. Zeker de westkust is fabelachtig mooi. Een zoon die aanstaand aardwetenschapper is en de nodige uitleg verzorgt, verhoogt natuurlijk het plezier. Zeker buiten het hoogseizoen valt op hoeveel, vooral Engelse, expats ervoor hebben gekozen om zich in de Algarve te vestigen. In 2012 bestond bijna 12 procent van de bevolking van de Algarve (ongeveer 52.000 mensen) uit expats. Ondanks de crisis is er de laatste tien jaar een toename van 5,5 procent. Dit grote aantal weerspiegelt zich in de lokale gemeenschappen. In ‘ons’ dorp is een deel van de horeca overgenomen door ondernemende Engelsen. Het is even wennen als je door een Portugees dorp wandelt en je struikelt over de Engelse pubs (compleet met pubquiz), de Indiase restaurants en talloze Britse makelaardijen. Vaak hadden we het idee dat Engels in plaats van Portugees de voertaal is. Twee enthousiaste Engelse bejaarden geven zelfs maandelijks de krant Tomorrow uit. De O in het midden is veranderd in een prachtig zonnetje! Misschien is de term expat wel aan verandering toe. De omschrijving ervan – iemand die tijdelijk in een land verblijft met een andere cultuur dan die waarmee hij is opgegroeid – gaat voor de Engelsen in ieder geval niet meer op. Ze hebben hun cultuur daadwerkelijk geëxporteerd. Een stukje GrootBrittannië, maar dan in een heerlijk klimaat. Dommelend in het zonnetje op het terras schoot ook het afgelopen jaar door mijn gedachten. Zoals de keuze om een Geokrant in zijn geheel aan een land te wijden. Gezien de vele positieve reacties die we mochten ontvangen over de special over Zuid-Korea, was dit een goede keus. Het was ook een bewogen jaar voor de uitgeverij; 2013 stond in het teken van een belangrijke reorganisatie. Hierdoor verdwenen enkele functies en kwamen er nieuwe functies bij. Een en ander heeft ertoe geleid dat de uitgeefster van De Geo, Daphne Ariaens, ervoor heeft gekozen om haar dienstverband bij ThiemeMeulenhoff te beëindigen. Namens het gehele team van De Geo wil ik haar nogmaals bedanken voor de ruim vijf jaar die zij met hart en ziel aan De Geo heeft gewerkt. Mede dankzij haar inzet is De Geo nog steeds de grootste en meest gewaardeerde aardrijkskunde methode in Nederland. Haar laatste bijdrage is de lesbrief over Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten, die u in deze Geokrant aantreft. Geo-auteur Wim ten Brinke vergelijkt in (V)AKnieuws de stedelijke structuur van Berlijn voor de Wende met het Berlijn van nu. Kortom, we denken weer een interessante en lezenswaardige Geokrant te hebben gemaakt. Veel leesplezier. Jan Padmos
De Geokrant 75
Geonieuws
De Geo onderbouw 9e editie opent een nieuwe digitale leeromgeving voor leerlingen. Vanuit een digi taal werkboek beleven leerlingen aardrijkskunde met interactieve afbeeldingen en video’s, maken ze interactieve opdrachten die passen bij hun leerstijl, hebben zij (en u) continu inzicht in de leerstof, hun leerproces en resul taten, en kunnen ze hun werk opslaan en later bekijken. Ook het vertrouwde Basisboek is in deze digitale leeromgeving volledig opgenomen. Kortom: deze inter actieve editie benut de digitale mogelijkheden optimaal, van verwerkingsmateriaal tot en met de volledige leerstof, plus geselec teerd internetmateriaal.
De Geo Startpagina Leerlingen openen hun eigen start pagina en zien direct waar ze in de online leeromgeving zijn gebleven, hoe ze verder kunnen en wat hun nog te wachten staat. Op hun persoonlijke startpagina staat overzichtelijk op een rij: ■ één overzicht met alle hoofdstukken, paragrafen en opdrachten ■ bij welke opdracht ze zijn gebleven (in woord en beeld), waarmee ze direct weer verder kunnen ■ welke opdrachten van het betreffende hoofdstuk tot nu zijn gemaakt, hoe ze hierin hebben gescoord en welke opdrachten nog gemaakt moeten worden ■ een overzicht van hun persoonlijke resultaten binnen het betreffende hoofdstuk, met scores in verschillende vaardigheden in verhouding tot de gemiddelde score van de klas. In De Geo Startpagina zijn alle onderdelen logisch met elkaar verbonden en worden leerlingen vanuit de opdrachten doorgestuurd naar de bijbehorende lesstof. Vanaf de startpagina hebben leerlingen direct toegang tot verschillende overzichten en vinden daarin eenvoudig hun weg door de lesstof. De Geokrant 75
onderbouw
3
De nieuwe digitale wereld van De Geo
De Geo Startpagina voor leerlingen
Interactieve opdrachten Via de knop ‘Opdrachten’ zien de leerlingen één overzicht met alle opdrachten, geordend per hoofdstuk en paragraaf. Bij elke paragraaf zien ze hoe ze de opdrachten hebben gemaakt. Ook staat in dit overzicht expliciet weergegeven waar de leerling is gebleven. Als de leerlingen klikken op een paragraaf wordt met een prachtig beeld het paragraafoverzicht getoond, dat altijd begint met leerdoelen en waarin bijbehorende opdrachten gegroepeerd worden getoond.
Grote variatie in werkvormen De leerlingen kunnen kiezen voor herhaling en zelftoetsen, en openen (zonder daarbij de paragraaf of
opdracht te verlaten) de bijbehorende theorie en eventueel gemaakte aantekeningen. De verschillende typen opdrachten, zoals markeeropdrachten, invulopdrachten of sleepopdrachten, bieden een grote variatie in werkvormen die de lesstof voor leerlingen uitdagend, spannend en verrassend houdt. Theorie met interactieve beelden De knop ‘Theorie’ geeft de leerlingen één overzicht van alle benodigde theorie. Door op een onderdeel te klikken, komen de leerlingen terecht op een theoriepagina. Begrippen in de theorie zijn gearceerd weergegeven en aanklikbaar voor een korte uitleg. De lesstof komt in de theorie tot leven met interactieve beelden en video’s die de wereld in de klas brengen. Daarnaast hebben de leerlingen de beschikking over extra audiovisueel materiaal, zoals gefilmde reportages
4
Geonieuws
onderbouw prestaties binnen de groepen zelf en ten opzichte van elkaar vergelijken, en kunt daarbij voor verschillende perspectieven kiezen. Per leerling ziet u uiteraard exact hoe hij of zij heeft gescoord en hoe hij of zij er bijvoorbeeld in een specifiek hoofdstuk voorstaat. In een gedetailleerd overzicht ziet u alle opdrachten en bijbehorende scores op een rij.
Snel theorie of aantekeningen raadplegen
en interviews, en zien ze directe verwijzingen naar bijbehorende andere theorie. Aantekeningen maken en lezen Leerlingen kunnen bij alle opdrachten en theorie persoonlijke aantekeningen maken. Via de knop ‘Notities’ zien de leerlingen een overzicht met al hun eigen aantekeningen op een rij. Continu inzicht in resultaten Leerlingen hebben zelf continu inzicht in hun resultaten. Op hun startpagina zien ze hun resultaten binnen het hoofdstuk waarin ze werken. De knop ‘Resultaten’ geeft een volledig overzicht van de voortgang en de bijbehorende scores van alle gemaakte opdrachten. Ook hun vaardigheden zijn daarin apart beoordeeld. Alle resultaten kunnen ze vergelijken met de gemiddelde scores van hun klas. Voor de docent: unieke lessen, volledig inzicht De Geo onderbouw 9e editie geeft u als docent de mogelijkheid om unieke lessen te creëren. Dankzij nog meer activerende didactiek, nog meer keuzevrijheid en nog meer interactiviteit. Via de overzichtspagina voor docenten hebt u direct toegang tot de leeromgeving van leerlingen. U kunt kiezen voor basismateriaal bij deze editie, extra inspiratie voor uw digibord met actueel en extra lesmate-
riaal, en u hebt de beschikking over evaluatiegegevens om uw klassen te bewerken, oefenresultaten in te zien en proefwerken af te nemen. Persoonlijke overzichtspagina Op de overzichtspagina voor docenten van De Geo Startpagina ziet u onmiddellijk per klas de voortgang en scores, waarmee u eenvoudig groepen op hoofdlijnen kunt vergelijken op hun voortgang en vaardigheden. U kunt per klas en per leerling de scores van de opdrachten en vaardigheden bekijken en vergelijken. U kunt de
Kies uw arrangement De Geo is een methode met ruim 45 jaar ervaring. Met de nieuwe digitale omgeving van De Geo combineren we de kracht van de methode met de kracht van internet. U kunt De Geo Startpagina inzetten in de klas zoals u dat wilt, in combinatie met de boeken (blended learning) of volledig digitaal. Zo behaalt u met uw klas betere leerresultaten, omdat de stof nog beter beklijft.
Mogelijkheid om unieke lessen te creëren Bekijk het actuele arrangementsoverzicht op www.thiememeulenhoff.nl/ voortgezet-onderwijs/mens-en-maatschappij/aardrijkskunde/de-geo-onderbouw-9e-editie.
Voorbeeld van een overzichtspagina voor docenten
De Geokrant 75
Geonieuws
onderbouw
Met eigen ogen zien? Onze accountmanagers komen graag bij u op school om De Geo onderbouw 9e editie, boeken én digitale leeromgeving, te laten zien. Zij beantwoorden graag uw vragen en denken met u mee. U kunt vanaf de zomer 2014 een proeflicentie aanvragen van de digitale leeromgeving van De Geo onderbouw 9e editie. Alle streams van leerjaar 1 zijn beschikbaar voor schooljaar 2014/2015. Maak een afspraak of vraag uw persoonlijk beoordelingsexemplaar aan via onze klantenservice. Bel naar 088 - 800 2015 of mail naar vo@thiememeulenhoff.nl.
Waarom De Geo onderbouw 9e editie? ✓ Betere leerresultaten Met de innovatieve digitale leeromgeving van De Geo met interactief verwerkingsmateriaal zijn leerlingen nog beter gemotiveerd. ✓ Leren op maat Met het les- en verwerkingsmateriaal uit de nieuwe editie kunt u optimaal differentiëren naar behoefte in leerstijl, niveau en interesse. ✓ Keuzevrijheid 100% boeken tot 100% digitaal gestuurd, of een combinatie van beide. ✓ Activerende didactiek De opdrachten in de basis- en keuzestof spreken meerdere leerstijlen aan, en bieden leerlingen inzicht in de leerstof en het leerproces. ✓ Heldere leerlijn en leerroutes Bekijk de digitale presentatie van De Geo onderbouw 9e editie op www.degeo-online.nl.
De 9e editie in boekvorm 1
lesboek
1
vmbo-b(k)
vmbo-kgt aardrijkskunde
aardrijkskunde
voor
de onderbouw
voor
de onderbouw
lesboek
W.B. ten Brinke e.a.
Uiteraard verschijnt de nieuwe editie van De Geo voor de onderbouw ook in boekvorm! Hier staan ze op een rij: het Basis boek en de nieuwe lesboeken voor het eerste leerjaar, die inmiddels allemaal zijn verschenen, net als alle werkboeken.
5
W.B. ten Brinke e.a.
vmbo-t/havo
lesboek havo/vwo aardrijkskunde voor
de onderbouw
W.B. ten Brinke e.a.
W.B. ten Brinke e.a.
W.B. ten Brinke e.a.
1
lesboek
1
1
lesboek vwo aardrijkskunde voor
de onderbouw
aardrijkskunde voor
de onderbouw W.B. ten Brinke e.a.
aardrijkskunde voor
de onderbouw
De boeken van De Geo onderbouw voor het komende eerste leerjaar
De Geokrant 75
6
Lesbrief
Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten
Docenteninformatie Inhoud In het najaar van 2013 bezochten koning Willem-Alexander en koningin Maxima verschillende gebieden in het Koninkrijk der Nederlanden. Doel van het bezoek was het beter leren kennen van het koninkrijk en het vinden van aansluiting bij de mensen die er wonen. Uiteraard bracht het paar ook een bezoek aan Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten. De Nederlandse Antillen bestaan als land niet meer sinds 10 oktober 2010. De benaming Nederlandse Antillen wordt nog wel gebruikt als verzamelnaam voor de eilanden in de Caribische Zee die bij het Koninkrijk der Nederlanden horen. De pers besteedde veel aandacht aan het koninklijk bezoek aan de eilanden. Maar wat weten leerlingen in Nederland eigenlijk van de delen van ons koninkrijk in de Caribische Zee? Weten ze dat deze eilanden deel uitmaken van ons koninkrijk? Waar liggen de eilanden? Hoe zien de eilanden eruit? Wat is het klimaat en hoe leven de mensen er? In deze lesbrief maken de leerlingen kennis met het gebied door de vaardigheid Regio in beeld in te zetten. Niveau Deze lesbrief is bedoeld voor de onderbouw van het vmbo-kgt. Omdat niet alle klassen dezelfde voorkennis hebben, worden in de opdrachten begrippen als BNP, levensverwachting en zuigelingensterfte zo veel mogelijk uitgelegd. De lesbrief gaat er wel vanuit dat basale kennis over de klimaten uit hoofdstuk 2 vmbo-kgt aanwezig is. De vaardigheid Regio in beeld, waarbij leerlingen aan de slag gaan met het beschrijven van ligging, landschap, natuurlijke kenmerken, bevolkingskenmerken, cultuur, economie en ontwikkeling, komt uitgebreid aan de orde. Leerlingen maken op enkele punten een vergelijking met Nederland. Omdat de lesbrief is bedoeld voor het vmbo wordt het Basisboek niet gebruikt. Wel wordt gebruikgemaakt van de atlas, waarbij zowel de Grote Bosatlas als de Basis Bosatlas inzetbaar is. U kunt de lesbrief kopiëren voor gebruik in de klas. Voor leerlingen is een kleurenversie van de lesbrief toegankelijk via www.degeo-online.nl. Op het docentendeel van deze website vindt u ook de antwoorden bij de opdrachten.
Online vindt u ook over de slavenhandel en de driehoekshandel veel filmpjes. ■ Een mooie illustratie van de zoutwinning op Bonaire vindt u op www.schooltv.nl/beeldbank/clippopup/20030623_zout01. ■ Wilt u iets meer tijd besteden aan de g eschiedenis van de eilanden en hun relatie met Nederland, dan is deze klokhuisaflevering de moeite waard: www.youtube.com/watch?v=uVq-ADpwYQ0. ■
Google Maps Ook met Google Maps kunt u de leerlingen meenemen naar de eilanden. Streetview werkt helaas niet op de meeste plekken. Waar Streetview wel werkt, is dat meestal beperkt tot foto’s van bekende monumenten of mooie resorts. Door deze beperkingen is ervoor gekozen om Google Maps niet in de lesbrief te integreren. U kunt uw leerlingen natuurlijk wel enkele zaken laten zien. Met de satellietfunctie kunt u bijvoorbeeld de zoutpannen op Bonaire of de olieraffinaderij en het asfaltmeer in Willemstad goed bekijken.
Leerlingenmateriaal Inleiding In november 2013 las de nieuwslezer van het NOS Journaal een opmerkelijk bericht voor: ‘Vandaag bezochten koning Willem-Alexander en koningin Maxima het land Venezuela, het grootste buurland van ons koninkrijk.’ Hoe kan Venezuela in Zuid-Amerika nu ons buurland zijn? Foto 1 Koning Willem-Alexander en koningin Maxima bezoeken Westpunt, 19 november 2013
Filmpjes Bij de lesbrief wordt gebruikgemaakt van enkele filmpjes die leerlingen online kunnen bekijken. Wilt u meer beeldmateriaal laten zien? Hier zijn enkele aanvullende tips. ■ Er zijn op de site van de NOS reportages te vinden van het koninklijk bezoek aan Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten. Het is de moeite waard om enkele van deze beelden in de klas te laten zien, als introductie op de lesbrief of bijvoorbeeld na het (klassikaal) maken van opdracht 1. Zo geeft u niet direct te veel informatie weg. Zie bijvoorbeeld: vimeo.com/79740569. De Geokrant 75
7 Kaart 2 Het Caribisch gebied en omgeving 0
250
500 km
1 : 25.600.000
A
U
c
V B
Bove
S T
i l l e n
K l
t
e i n e A n Be O P n Q ne de den windse Eilan
F
anden
D b
i
Eil
A n t i l l e n
E
R
e
r o t e
nw
ds
G
W
Z
n
C
Y
X
N
G I a K
H
L
M
J
Opdracht 1 Lees de inleiding. Gebruik de atlas. a Zoek Venezuela op in de atlas. Schrijf de buurlanden van Venezuela op. b Leg uit dat de nieuwslezer gelijk had toen hij zei dat Venezuela het grootste buurland is van ons koninkrijk. Opdracht 2 Bekijk foto 1 en lees het bijschrift. Gebruik de atlas. a Zoek Westpunt op in de atlas. Op welk eiland is deze foto genomen? b Zou deze foto ook in Nederland genomen kunnen zijn? Leg je antwoord uit.
Opdracht 4 Boven de Caribische Zee waait de wind bijna altijd uit het noordoosten. In de zeevaart noemt men de richting waar de wind vandaan komt de bovenwindse richting. Waar de wind naartoe waait, heet de benedenwindse richting. Gebruik de atlas. Gebruik nog een keer kaart 2. a Geef op kaart 2 met een pijl de wind uit het noordoosten aan. b Neem de volgende zinnen over en vul in. Kies bij de breedtegraden voor N.B of Z.B.
De drie Bovenwindse eilanden zijn: en
,
.
Topografie Opdracht 3 Gebruik de atlas. Gebruik kaart 2. a Neem de hoofdletters A t/m Z van kaart 2 over en zet er de namen van de landen achter. b Onderstreep de namen van de landen en gebieden die bij het Koninkrijk der Nederlanden horen. c Neem de letters a t/m c van kaart 2 over en zet er de namen van de wateren achter. De Geokrant 75
De drie Benedenwindse eilanden zijn: en
.
De wind waait bijna altijd van de naar de
,
eilanden
eilanden.
De Bovenwindse eilanden liggen op
De Benedenwindse eilanden liggen op
° N.B. / Z.B. ° N.B. / Z.B.
Lesbrief
8
Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten
Gebruik uit de Basis Bosatlas de kaart De aarde – staatkundig of uit de Grote Bosatlas De wereld – staatkundig. c Reken met de schaal van de kaart in de atlas ongeveer de afstand tussen Nederland en de eilanden in het Caribisch gebied uit. d Hoe groot is ongeveer de afstand tussen Curaçao en Sint Maarten? Het Koninkrijk der Nederlanden Tekst 3
De Nederlandse Antillen bestaan niet meer? Misschien heb je wel eens gehoord van de Nederlandse Antillen? De Nederlandse Antillen waren tot 10 oktober 2010 een land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Het lag in de Caribische Zee en bestond uit vijf eilanden: Bonaire, Curaçao, Saba, Sint Eustatius en Sint Maarten. In 2010 hielden de Nederlandse Antillen op te bestaan als land. Wat veranderde er? Bonaire, Sint Eustatius en Saba werden bijzondere gemeenten van het land Nederland. Ze worden ook wel de BES-eilanden genoemd, of Caribisch Nederland. Sint Maarten en Curaçao werden aparte landen binnen het Koninkrijk der Nederlanden, net als Aruba. Dat land is al sinds 1986 een apart land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. In de atlas zie je vaak nog de naam Nederlandse Antillen staan. Dat komt doordat veel atlassen al gemaakt zijn vóór 2010. Ook gebruiken veel mensen de naam Nederlandse Antillen nog gewoon als een soort verzamelnaam voor de zes eilanden in de Caribische Zee die bij het Koninkrijk der Nederlanden horen. Dat is gemakkelijk, net zoals je bijvoorbeeld Waddeneilanden zegt in plaats van alle eilanden in de Waddenzee apart op te noemen.
Opdracht 5 Lees tekst 3 en gebruik schema 4. a Het verhaal in tekst 3 is best ingewikkeld. Als je het in een schema zet, wordt het duidelijker. Neem schema 4 over en vul het in. Zorg ervoor dat je genoeg ruimte hebt om de landen in te vullen. Lees nog eens tekst 3 en bekijk nog eens kaart 2. b Waar komt de naam Nederlandse Antillen vandaan, denk je?
Het verleden Tekst 5
Een stukje geschiedenis Waarom horen Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten bij het Koninkrijk der Nederlanden? Om die vraag te beantwoorden, moet je de geschiedenis induiken. De eilanden zijn in de zeventiende eeuw door Nederland veroverd op Spanje. De eilanden werden toen onder andere gebruikt voor zoutwinning. Zout was erg belangrijk voor het bewaren van voedsel toen er nog geen koelkasten of vrieskisten waren. Want gezouten vis of vlees kun je heel lang bewaren zonder dat het bederft. Maar de eilanden werden ook gebruikt voor de slaven handel. Vanuit West-Afrika werden slaven naar de eilan den vervoerd. Op Curaçao ontstond de belangrijkste slavenmarkt in het gebied. Van daaruit werden slaven verder verkocht en vervoerd naar Midden- en Zuid-Amerika. Er werd enorm veel geld verdiend aan deze slavenhandel. Heel bekend is de driehoekshandel. Schepen vertrokken uit West-Europa met vooral vuurwapens, buskruit, ijzer en textiel. Dat werd in West-Afrika geruild voor onder andere slaven. Vanuit West-Afrika vertrokken de schepen met slaven naar het Caribisch gebied en naar NoordAmerika. De schepen gingen dan weer terug naar WestEuropa met dure goederen zoals zout, maar ook suiker, rum, zilver, koffie, tabak en katoen. De slavenhandel is een zwarte bladzijde uit de geschiedenis van ons koninkrijk. De slavernij werd pas in 1863 op Curaçao afgeschaft.
Opdracht 6 Lees tekst 5 en bekijk foto 6. Bekijk ook het filmpje over Curaçao via de link: www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20130812_curacao01. a Waarom wordt de handel in slaven en andere goederen van en naar de eilanden ‘driehoekshandel’ genoemd? b Waarom is de slavenhandel een zwarte bladzijde in onze geschiedenis? c Hoe kun je volgens het filmpje het koloniale verleden van Nederland nog terugzien op Curaçao? d Hoe kun je in het filmpje nog meer zien dat er vroeger mensen uit Afrika naar de eilanden zijn gebracht?
Schema 4 Koninkrijk der Nederlanden
koninkrijk:
Koninkrijk der Nederlanden
landen:
Aruba
bijzondere gemeenten: (BES-eilanden, ook wel
genoemd)
De Geokrant 75
9 Foto 6 Slavenhuisjes op Bonaire. Hier woonden de slaven die het zout harkten en op de schepen laadden
Tekst 7
Taal en cultuur Op de eilanden is het Nederlands de taal van de overheid; de wetten en de rechtspraak zijn in het Nederlands. Maar de inwoners van de eilanden spreken thuis en onder elkaar vaak een andere taal, bijvoorbeeld het Papiaments: dat is een taal gebaseerd op het Spaans en Portugees, met Engelse, Nederlandse, Indiaanse en Afrikaanse invloeden. En op de Bovenwindse eilanden wordt veel Engels gesproken. Het onderwijs op de eilanden is vanaf groep 5 in het Nederlands, behalve op Saba, waar in het Engels wordt lesgegeven. Nederlands is daar wel een verplicht vak. De eilanden hebben ook hun eigen munteenheid: op Curaçao en Sint Maarten is dat de Antilliaanse gulden, op Bonaire, Saba en Sint Eustatius de Amerikaanse dollar, en op Aruba de Arubaanse florin.
Opdracht 7 Lees tekst 7. Gebruik uit de Grote Bosatlas kaart 209H Gesproken talen (deze kaart staat niet in de Basis Bosatlas). Bekijk op internet het filmpje over Willemstad via de link: www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20080930_willemstad03. a Papiaments is een taal met invloeden uit verschillende talen. Leg van vijf talen uit hoe het komt dat ze invloed hadden op het Papiaments. Doe dat door een lijntje te trekken tussen de taal en de juiste verklaring. De Geokrant 75
1 Spaans
A De eilanden zijn onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden. 2 Engels B De oorspronkelijke bewoners van de eilanden waren Indianen. 3 Nederlands C De slaven brachten hun eigen taal mee. 4 Indiaans D Vroeger waren de eilanden een kolonie van Spanje. 5 Afrikaans E Door de internationale handel werd en wordt deze taal veel gesproken. b Waarom wordt er op de Bovenwindse eilanden vooral Engels gesproken? c Waarom denk je dat Nederlands belangrijk is voor het onderwijs op de eilanden? Opdracht 8 Je zoomt nu met de atlas in op de eilanden. Gebruik uit de Grote Bosatlas de kaarten op bladzijde 209 of uit de Basis Bosatlas de kaarten op bladzijde 102. a Welk eiland is het grootst? Schrijf de lengte van het eiland in kilometers op. b Welk eiland is het kleinst? Schrijf de lengte van het eiland in kilometers op. c Wat is de grootste stad van alle eilanden? d Welk eiland is in tweeën gedeeld? Schrijf op uit welke twee delen het eiland bestaat. e Welke twee eilanden hebben een hoofdstad met dezelfde naam?
10
Lesbrief
Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten Foto 9 Het landschap van Curaçao is voornamelijk vlak, met hier
Klimaat en landschap
en daar wat heuvels
Tekst 8
Klimaat De Bovenwindse en de Benedenwindse eilanden liggen in de tropen en hebben een gemiddelde jaartemperatuur van 27,5 °C. Je weet al dat het in de tropen altijd warm is. De stevige wind die op de eilanden bijna het hele jaar vanuit het noordoosten waait, werkt lekker verkoelend. In het tropisch klimaat regent het veel, maar er is soms ook een droge tijd. De gemiddelde neerslag op de Bovenwindse eilanden is 1000 mm per jaar. Daar valt de meeste regen van augustus tot december, maar het kan in alle maanden flink regenen. Op de Benedenwindse eilanden is het droger. Daar is de gemiddelde neerslag 500 mm per jaar. De meeste regen valt van oktober tot februari. In de andere maanden is het een stuk droger. Je ziet dan ook duidelijk een verschil in begroeiing tussen de Benedenwindse eilanden en de Bovenwindse eilanden. Ter vergelijking, in het Nederlandse De Bilt valt gemiddeld 800 mm neerslag per jaar.
Foto 10 Sint Maarten is heuvelachtig en heeft een tropische begroeiing. Het eiland is gedeeltelijk bedekt met zoutmeertjes en lagunen
Foto 11 De Hooiberg op Aruba is 167 meter hoog en vanaf ieder punt op het eiland te zien
Tabel 12
eilanden
eilanden
nat savanneklimaat
steppeklimaat
veel groen en bossen
kale gebieden met lage struiken en cactussen
Dat zie je op foto
Dat zie je op de foto’s
De Geokrant 75
11 Bevolking Tabel 13 Vlaggen en gegevens over Nederland en de eilanden
Nederland oppervlakte 41.526 km2 aantal inwoners 16.805.037 bevolkingsdichtheid 405 inw/km2 BNP per inwoner $ 42.900 werkloosheid 6,3% levensverwachting 81 jaar zuigelingensterfte 0,37%
Curaçao oppervlakte 444 km2 aantal inwoners 146.836 bevolkingsdichtheid 331 inw/km2 BNP per inwoner $ 20.500 werkloosheid 9,8% levensverwachting 76 jaar zuigelingensterfte 1,1%
Bonaire oppervlakte 288 km2 aantal inwoners 16.541 bevolkingsdichtheid 57 inw/km2 BNP per inwoner $ 19.000 werkloosheid 6,2% levensverwachting 74 jaar
Aruba oppervlakte 180 km2 aantal inwoners 109.153 bevolkingsdichtheid 606 inw/km2 BNP per inwoner $ 25.300 werkloosheid 6,9% levensverwachting 76 jaar zuigelingensterfte 1,25%
Sint Eustatius oppervlakte 21 km2 aantal inwoners 3.791 bevolkingsdichtheid 181 inw/km2 werkloosheid 4,9% Saba oppervlakte 13 km2 aantal inwoners 1.971 bevolkingsdichtheid 152 inw/km2 werkloosheid 4,4% Opdracht 9 Lees tekst 8 en bekijk de foto’s 9, 10 en 11. Gebruik tabel 12. Neem de tabel over en vul de volgende woorden en cijfers in: Bovenwindse – Benedenwindse – 6 – 9 – 10 – 11. Opdracht 10 Bekijk tabel 13. a Het aantal inwoners per eiland verschilt sterk. Op welk eiland wonen de meeste mensen? En op welk eiland de minste? b Het aantal inwoners van een gebied zegt niet zo veel over hoe druk het er is. Daarvoor moet je kijken naar de bevolkingsdichtheid: het aantal inwoners per km2. Welk eiland heeft de hoogste bevolkingsdichtheid en welk eiland de laagste? c Welke kaart in deze lesbrief zegt iets over de bevolkingsdichtheid op een eiland? d Wat valt je op aan de bevolkingsspreiding van Curaçao? Opdracht 11 Bekijk nog eens tabel 13. Het Bruto Nationaal Product (BNP) is de waarde van alle goederen en diensten die in een land in één jaar worden gemaakt. Hoe hoger het BNP, hoe hoger de ontwikkeling van een land. De Geokrant 75
Sint Maarten oppervlakte 34 km2 aantal inwoners 39.689 bevolkingsdichtheid 1.167 inw/km2 BNP per inwoner $ 15.400 werkloosheid 12% levensverwachting 77 jaar zuigelingensterfte 0,9%
Om landen met elkaar te kunnen vergelijken, moet je het BNP delen door het aantal inwoners. Je krijgt dan het BNP per inwoner. In tabel 13 staat het BNP per inwoner aangegeven in Amerikaanse dollars. Dat wordt vaak gedaan om het vergelijken van landen in de hele wereld makkelijk te maken. Ook werkloosheidscijfers zeggen iets over hoe goed het met de economie van een land gaat. Hoe meer er in een land wordt gemaakt en hoe meer mensen er werk hebben, hoe beter het gaat met de economie. Met het BNP en de werkloosheid meet je de ontwikkeling van een land. a Vergelijk het BNP per inwoner van Nederland met dat van de eilanden. Wat zegt dit over de ontwikkeling van de eilanden? b Vergelijk het werkloosheidscijfer van Nederland met dat van de eilanden. Wat zegt dit over de ontwikkeling van de eilanden?
Lesbrief
Caribisch Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten
Tekst 14 14 [k4]Tekst De economie van Curaçao De economie van Curaçao heeft drie belangrijke pijlers: 1 De olie-industrie bracht veel werkgelegenheid op Curaçao. Maar er ontstonden ook milieuproblemen door luchtvervuiling en vervuiling van de grond. 2 Banken en verzekeraars leveren Curaçao veel geld op door de belastingen die deze bedrijven betalen aan Curaçao. 3 Het toerisme is erg belangrijk voor het eiland Curaçao. KLM vliegt dagelijks non-stop op Curaçao en Arkefly vliegt zes keer per week. Het toerisme is wel kwetsbaar. Toeristen komen alleen als ze geld hebben. Door de economische crisis blijven er toeristen weg. Ook schrikken negatieve berichten over Curaçao toeristen af. Meestal gaat het dan over overlast door drugshandel en drugsgebruik. Het eiland probeert deze problemen te bestrijden met strenge controles en het inzetten van politie en marine.
Kaart 16 Milieuproblemen op Curaçao 0
5
10 km
1 : 600.000
Caribis che Ze e
CURAÇAO Curaçao International Airport (Hato)
Bullenbaai Isla Willemstad
Milieuproblemen op Curaçao bebouwing
vervuilingskegel
hoofdweg
industrieterrein
aan- en uitvliegtrog
ringweg Willemstad
natuurpark
asfaltmeer
geluidshinder
onderwaterpark
Kaart 15 Bevolkingsdichtheid Curaçao 0
5
10 km
1 : 600.000
Grafiek 17 Ontwikkeling van toerisme op Curaçao Ca
ri b
isc
he
aantal verblijfstoeristen (× 1000)
12
Zee
CURAÇAO
Willemstad
175 150 125 100 75 50 25 0 2007
Bevolkingsdichtheid Curaçao aantal inwoners per km² onbewoond
100 - 1.000
2.000 - 4.000
minder dan 100
1.000 - 2.000
meer dan 4.000
2008
2009
2010
2011
Zuid- en Midden-Amerika
Noord-Amerika
Europa
Overig Bron: CBS, 2012
Tekst 18
Opdracht 12 In deze opdracht kijk je naar de ontwikkeling van Curaçao. Lees tekst 14. Bekijk kaart 15 en 16 en grafiek 17. a Welke twee bedreigingen voor het toerisme lees je in tekst 14? Bekijk grafiek 17. b Waar komen de meeste toeristen vandaan? c Welke groep toeristen is sterk afgenomen? Waardoor komt dat, denk je? Bekijk kaart 16. d Bij opdracht 12a noemde je al twee bedreigingen voor het toerisme. Welke derde bedreiging zie je in kaart 16 voor het toerisme? Leg je antwoord uit. e Noem twee oorzaken van deze bedreiging.
Verschil tussen arm en rijk Als je het BNP van de eilanden vergelijkt met dat van andere landen in de regio, dan zijn de eilanden welvarend. Maar er bestaat een groot verschil tussen arm en rijk op de eilanden. Op Curaçao zie je dat bijvoorbeeld aan de rijkdom van de streng beveiligde villawijk Spaanse Water en de armoede van de bouwvallige hutjes aan de randen van de stad onder de rook van de olieraffinaderij. Op Curaçao is de werkloosheid hoog, vooral onder jongeren. De bijstandsuitkeringen zijn laag en de prijzen hoog, vergelijkbaar met de prijzen in Nederland. Mensen komen niet om van de honger, maar leven wel onder armoedige omstandigheden. Deze armoede wordt als belangrijkste oorzaak gezien van de criminaliteit op Curaçao.
De Geokrant 75
13 Foto 19 Armoede op Curaçao
Grafiek 20 Bevolkingsopbouw Curaçao
Bevolkingsopbouw leeftijd ≥ 85 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4
mannen (× 1000)
8
Opdracht 13 In opdracht 11 en 12 keek je naar de economie, het BNP en de werkloosheid van Curaçao. Om de ontwikkeling van een land te onderzoeken, kun je ook kijken naar de verschillen tussen arm en rijk. Lees tekst 18 en bekijk foto 19. a Wat zegt de tekst over verschillen tussen arm en rijk? b Waarom is het belangrijk ook te kijken naar de verschillen tussen arm en rijk op een heel eiland en niet alleen naar bijvoorbeeld het BNP per inwoner? Opdracht 14 Je leerde al over het BNP per hoofd van de bevolking, de werkloosheid en het verschil tussen arm en rijk op Curaçao. In de tabel 13 staan nog meer cijfers over de ontwikkeling van Curaçao: ■ de levensverwachting: een schatting van het gemiddeld aantal jaren dat iemand leeft. ■ de zuigelingensterfte: het aantal kinderen dat in het eerste levensjaar sterft. Bekijk tabel 13. a Vergelijk de levensverwachting van Nederland met die van Curaçao. Wat zegt de levensverwachting over de ontwikkeling van Curaçao als je die vergelijkt met Nederland? b Vergelijk de zuigelingensterfte van Nederland met die van Curaçao. Wat zegt de zuigelingensterfte over de ontwikkeling van Curaçao als je die vergelijkt met Nederland?
6
4
2
0
vrouwen (× 1000)
0
2
4
6
8
Bron: CBS, 2011
Tekst 21
Vergrijzing van de eilanden Emigratie betekent dat mensen het land waar ze wonen verlaten om in een ander land te gaan wonen. Al jaren emigreren vooral jonge mensen van de eilanden. Ze gaan naar andere landen voor een opleiding of om werk te zoeken. Meer dan 80 procent gaat naar Nederland. Ook de goed opgeleide jongeren vertrekken. Dat heeft grote gevolgen voor de eilanden. Als jonge goed opgeleide mensen vertrekken, blijven er steeds minder mensen over om geld te verdienen en voor de oudere mensen te zorgen. De bevolking vergrijst.
Opdracht 15 Bekijk grafiek 20. Lees tekst 21. Bekijk op internet het verhaal van Jandino Asporaat via de link: www.ntr.nl/player?id=TELEA_1050135. Bekijk alleen de eerste 8 minuten. De rest van de film gaat over een ander onderwerp. a Hoe weet je dat het filmpje is gemaakt vóór 10 oktober 2010? b Hoeveel Antillianen wonen er volgens het filmpje in Rotterdam en hoeveel op de Antillen? Hoeveel procent van de Antillianen woont dus in Rotterdam? c Waarom kwam Jandino naar Nederland? d Is Jandino blij dat zijn ouders hem meenamen naar Nederland? Leg je antwoord uit. Opdracht 16 a Waarom zijn het vooral jongeren die emigreren? b Hoe zie je dit terug in de bevolkingspiramide van grafiek 20? c Welke problemen die zijn ontstaan door de emigratie van jongeren van de eilanden noemt Jandino? d Welke oplossing voor het probleem noemt Jandino?
De Geokrant 75
Geoservice
14
Puzzel Oplossing puzzel nr. 74
Stedenpuzzel
De oplossing van de puzzel Leer Koreaans is:
Deze keer zoeken we de namen van 20 steden verspreid over de wereld. Alle steden zijn te vinden op de staatkundige wereldkaart in de Grote Bosatlas, 54e druk. Elke stadsnaam is te vinden door steeds vier omschrijvingen met elkaar te combineren. Achter elk viertal omschrijvingen staan tussen haakjes twee cijfers. Het eerste getal geeft aan uit hoeveel letters de te vinden plaatsnaam bestaat. Het tweede cijfer geeft aan de hoeveelste letter je van de stadsnaam moet noteren. Deze letters samen vormen een begrip. Dit begrip is de oplossing van de puzzel.
1 Los Angeles [Lo-suh-an-dzjel-le-suh] 2 Washington [Oe-oh-sing-ton] 3 São Paolo [Sa-pa-ol-lo] 4 Parijs [Pa-ri] 5 Rome [Ro-ma] 6 Kiev [Ki-ae-fuh] 7 Lagos [La-go-suh] 8 Durban [Doh-ban] 9 Isfanhan [I-suh-fa-han] 10 Mumbai [Moem-ba-i] 11 Beijing [Ba-i-dzjing] 12 Pyongyang [Pjong-jang] 13 Hong Kong [Hong-kong] 14 Phnom Penh [Puh-nom-pen] 15 Sydney [Si-duh-ni]
1 nationale hoofdstad – gelegen op het dichtstbevolkte eiland – grote welvarende Chinese wijk – moessonklimaat [7-1] 2 nationale hoofdstad – Aw-klimaat met droge tijd van april tot september – 12% van de stadsbevolking spreekt het Guarani-dialect – zusterstad van Taipei [8-3] 3 sterke religieuze segregatie – grote Poolse gemeenschap – ’s werelds grootste droogdok – geboorteplaats van een van de Ierse presidenten [7-1] 4 betekent in het Mongools ‘mooie weide’ – BS-klimaat – ruim 3 miljoen inwoners – politiek erg onrustig [6-6] 5 sterke groei door olie‘boom’ – ooit gastheer van de Olympische winterspelen – Uit de goede oplossingen trokken wij thuisstadion van de gelijknamige Flames – stedenband met Jaipur [7-3] als winnaar: 6 kleine stad – in de 2e eeuw v.Chr. onder Romeins bewind gekomen – gelegen Wouter Schutte van Sg de Lingeborgh in Geldermalsen. aan de gelijknamige Golf – land werd zelfstandig op 20 maart 1956 [5-4] 7 diverse boeddhistische en taoïstische tempels – hét pandafokcentrum van het Zijn klas ontvangt een jaarabonneland – provinciehoofdstad – televisietoren van 336 m hoogte [7-7] ment op de Nederlandstalige editie 8 sinds 1996 nationale hoofdstad – bevolking behoort merendeels tot de Bantuvan de National Geographic. volkeren – officiële taal is het Kiswahili – Arabische en Indiase minderheid [6-5] 9 in de 18e eeuw Frans, later bezit van de WIC – in 1812 naam veranderd en vernoemd naar de koning van het koloniserende land – gelegen op ongeveer 7 graden breedte – aan de monding van een zuid-noord stromende rivier [10-2] 10 sinds 1983 geen hoofdstad meer – primate city – succesvol nationaal voetbalelftal – Frans koloniaal verleden [7-4] 11 havenstad in het noordwesten van het land – grote visverwerkende industrie – BW-klimaat – typerende dambordplattegrond [8-5] 12 in de eigentaal betekent de naam ‘hoofdstad’ – in een van de grootste Aziatische landen – land onafhankelijk geworden in 1991 – gastheer Internationale Informatica Olympiade in 2015 [6-3] 13 deelstaathoofdstad aan de noordkust – Aw-klimaat – inwoners hebben o.a. Ierse, Schotse, Chinese, Griekse en Italiaanse wortels – hoogste percentage inheemse bevolking van alle hoofdsteden in het land [6-5] 14 grote Duitse onderzeeboothaven in WOII – tegenwoordig marinehaven van een andere staat – op de westelijke punt van een groot schiereiland – ca. 5 lengtegraden ten westen van Londen [5-3] 15 sinds 2005 nationale hoofdstad – partnerstad is Sint Petersburg – op ongeveer 20 graden breedte – Aw/Cw-klimaat [9-4] 16 sprake van een enorme urban sprawl – een van de hoogste gebouwen van het zuidelijk halfrond (328 m) – ‘city of sails’ – grootste Polynesische gemeenschap ter wereld [8-2] 17 hoofdstad – land werd lid van de EU na 2000 – Serviërs vormen er de grootste minderheid – gelegen aan de voormalige Autoput [6-1] 18 vijfde stad van het land naar inwonertal – sportieve stad in 2014 – gelegen op zeer lage breedte – in de 17e eeuw genaamd Nova Lisboa [9-8] 19 een van de drie officiële hoofdsteden van het land – Hooggerechtshof – museum Het Olijvenhuis – geboorteplaats schrijver De Hobbit [12-4] 20 nationale hoofdstad – hier werden de zeilwedstrijden gehouden van de Olympische Spelen in 1980 – belangrijke veerhaven gericht op een aantal buurlanden – internationale vestiging van Vopak [7-4] 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Stuur de oplossing voor 1 augustus 2014 naar: Redactie De Geokrant, ThiemeMeulenhoff, Postbus 400, 3800 AK Amersfoort. Of mail naar: degeokrant@thiememeulenhoff.nl. De Geokrant 75
(V)AKnieuws
15
Berlijn na de Muur –
Op 9 november 1989 gebeurde wat niemand had verwacht: de val van de Berlijnse Muur. Duizenden Oost-Berlijners stroomden, vol ongeloof, dronken van vreugde, West-Berlijn in. Dat was het be ginpunt van ingrijpende veran deringen en uitdagingen, ook in geografische zin. Zou het moge lijk zijn de gedeelde stad te helen? Wat te doen met het historische centrum? Hoe de vervallen wonin gen in Oost-Berlijnse wijken aan te pakken? Wat te doen met de er fenis van decennia socialistische stedenbouw? 25 jaar na de val van de Muur zie je in het stadsbeeld de uiteenlopende antwoorden.
geliefde stad met geheelde littekens terug zijn in de tijd vóór de Tweede Wereldoorlog, toen de Potsdamer Platz de draaischijf was van Berlijn. Na de verwoestingen van de oorlog was daar al weinig van over, maar de nekslag kwam in 1961 met de aanleg van de Muur. De ‘rotonde van Europa’ was een uithoek geworden in West- en in Oost-Berlijn, gescheiden door een brede Todesstreifen – die oversteken betekende een zekere dood. In dit desolate niemandsland werd al enkele dagen na de val van de Muur een oude, opgegraven straat opnieuw geasfalteerd en konden pruttelende Trabantjes over een geïmproviseerde grensovergang van Oost naar West. Nergens was de scheiding tussen Oost- en West-Berlijn nadrukkelijker een open wond dan in deze strook tussen Potsdamer Platz en Spree. Deze
Bloei in de stadswoestijn 3 oktober 2013, feest op de Festmeile bij de Brandenburger Tor, feest op de Dag van de Duitse Eenheid. Duizenden wandelen vanuit het Hauptbahnhof naar de Brandenburger Tor. Velen pikken eerst de glazen koepel van de Rijksdag mee, of trekken verder naar de winkels, casino’s en theaters op de Potsdamer Platz. Ongelooflijk hoe dit door de Muur doodgeslagen stuk van Berlijn tot leven is gekomen. Alsof we 0
1
2 km
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1 : 95.000
Wedding
Prenzlauer Berg Marthashof Mauergedenkstätte
Hauptbahnhof Moabit Rijksdag Brandenburger Tor Holocaustmonument 1 Tiergarten
Park am Gleisdreieck
Berlijn
8 Spree Fernsehturm 9 10 5 Marx en Engels Mitte Humboldtforum 6 3 4 7 2
spr ee
Molecule Man Kreuzberg
nieuwe city
park
socialistische erfenis
overige stadsdelen
De Geokrant 75
Friedrichshain dia
historisch centrum
Berlijn
11
Me
stadsvernieuwing en gentrificatie City West met Kurfürstendamm
Berlijnse Muur
Potsdamer Platz Leipzigerstrasse Bebelplatz Gendarmenplatz Museuminsel Unter den Linden Friedrichstrasse Alexanderplatz Karl Marx Allee Strausberger Platz Frankfurter Tor
Tempelhof
Neukölln
wond te helen en aan te sluiten op het historische centrum: dat werd de opdracht, en hoe geslaagd is die uitgevoerd. Het dorre niemandsland van de Todesstreifen is veranderd in een bloeiende akker met een stedelijkheid van het hoogste niveau. Pots damer Platz, Holocaustmonument, Brandenburger Tor, Rijksdag en het nieuwe Hauptbahnhof: bestuur, verkeer, herdenken, winkelen, feesten – allemaal functies en voor zieningen op nationaal niveau. De nieuwe gebouwen hebben als de tandjes van een rits de twee stadshelften samengevoegd. Geslotenheid en scheiding zijn er veranderd in openheid en verbinding. De glazen koepel van de Rijksdag is een prachtig voorbeeld: je kijkt uit over de eengeworden stad en tegelijk zie je beneden je parlementsleden aan het werk; een open blik in het hart van de democratie. Van verbinding getuigen de kantoren van de bondskanselier, de parlementsleden en de bibliotheek: dit langgerekte gebouwenlint springt de Spree over en verbindt zo Oost- en West-Berlijn; deze Band des Bundes is symbool van het herenigde Duitsland én van de geheelde stad. Hier is in de inrichting vormgegeven aan de woorden die Willy Brandt, oud-burgemeester van Berlijn en oud-bondskanselier, vlak na de opening had gesproken: ‘Jetzt wächst zusammen, was zusammengehört.’ Het historische centrum heroverd De nieuwe stedelijkheid tussen Spree en Potsdamer Platz is belangrijk voor het historische centrum. De nieuwbouw op de grens van Oost en West is als het ware een uitroepteken, een stevige zuil die Berlin Mitte onder-
16
(V)AKnieuws
Potsdamer Platz, 11 november 1989. Inwoners van West-Berlijn verwelkomen Oost-Duitsers bij een in de voorgaande nacht haastig opgezette doorlaatpost in de Muur van Berlijn
steunt. Ook daar noodzaakte de val van de Muur tot veel veranderingen. Vraag was wel: hoe? In het Planwerk Innenstadt uit 1999 werd gekozen voor re-urbanisering en revitalisering in een ‘trialoog’ tussen de historische plattegrond, de bestaande gebouwen en een toekomstgerichte stedenbouwkundige ontwikkeling. Kortom: behoud van traditie, maar ook ruimte voor vernieuwing. Een daaropaansluitend uitgangspunt was het Leitbild der Europäischen Stadt, oftewel zorgen voor een aantrekkelijke binnenstad waar wonen, werken, cultuur en verkeer een evenwichtige plek hebben. Dat heeft ertoe geleid dat de historische uitstraling is vernieuwd en versterkt. Zie de Gendarmenmarkt, de Bebelplatz, Unter den Linden, maar met name het Museumsinsel waar liefst vijf musea met wereldcollecties jaarlijks miljoenen toeristen lokken. Hier ben je in het hart van cultureel Berlijn en tegelijk op de plek waar Berlijn begon, als een nederzetting op beide oevers van de Spree. Vernieuwing is goed te zien in de Friedrichstrasse, die zich met name uit in chique winkels en warenhuizen, zoals de Duitse vestiging van Galeries Lafayette. Passend bij de aansluiting op het historische stadsbeeld zijn de gelijke gevelhoogten van nieuwe gebouwen; nergens wordt de maat van het historische Berlijn overschreden. Een ander uitgangspunt van het
Planwerk was het aanpakken van zogenaamde Fehlentwicklungen der Nachkriegszeit. In het bijzonder ging het daarbij om sloop van het Palast der Republik (het cultuurcentrum en parlementsgebouw van de DDR) dat, grenzend aan het Museumsinsel, was gebouwd op de plek van het in 1950 opgeblazen Berlijner stadsslot. Het Palast gold als een toonbeeld van de vooruitstrevende DDR – van buiten een spiegelpaleis dankzij de goudkleurige spiegelplaten, fel verlicht van binnen (vandaar de bijnaam Erichs Lampenladen – de ‘lampenwinkel’ van DDR-leider Erich Honecker). Vooral veel Oost-Duitsers hebben tegen afbraak geprotesteerd, want werd
daarmee niet een deel van hun nationale identiteit naar de schroothoop gebracht? Het verzet mocht niet baten; ervoor in de plaats komt een uitwendige reconstructie van het stadsslot – aan de buitenkant een terugkeer naar de traditie, van binnen vol van vernieuwing en aansluiting op het Museumsinsel. Doel van het toekomstige Humboldtforum is een nieuwe, universele en gelijkwaardige kijk op de beschavingen van de wereld te tonen. De herontwikkeling van het historische centrum, samen met de westelijke uitbreiding zijn uitgedrukt in bezoekersaantallen een enorm succes: ruim 25 miljoen overnachtingen werden er in 2013 geteld. De socialistische erfenis Op de puinhopen van het naoorlogse Berlijn heeft de DDR ideeën over communistische stadsinrichting gerealiseerd. Daartoe hoorde het op de binnenstad aansluitende gebied tussen het Palast der Republik en de Alexanderplatz – het in socialistische stijl uitgevoerde wegwaaiplein werd in de DDR-tijd ruim vier keer vergroot voor het houden van massamanifestaties. Na de Wende is de ‘Alex’ weer verkleind, vooral door de bouw van winkelcomplexen, waarmee het plein tegelijk aan de vrije, kapitalistische markt werd aangepast. Nog weinig is er veranderd aan de open ruimte ten zuiden van de Alexanderplatz; aan de
De Todesstreifen van de bovenste foto ligt rechtsboven op de luchtfoto, met onder andere het Holocaustmonument
De Geokrant 75
17
Molecule Man, een kunstwerk van de Amerikaanse kunstenaar Jonathan Borofsky in de Spree. Op de achtergrond de Fernsehturm en de Oberbaumbrücke. Dit is de Mediaspree volop in ontwikkeling
rand staan als altijd de beelden van Marx en Engels, en waar het Palast der Republik ten onder ging, won de Fernsehturm aan betekenis. De toren waarmee Walter Ulbricht wilde laten zien dat de socialistische levensweg ook in de hoogte zou overwinnen, heeft de ineenstorting van de DDR niet alleen overleefd, maar is uitgegroeid tot een van de beeldbepalende symbolen van Berlijn. Net zo is, in het teken van traditie en vernieuwing, de 90(!) meter brede Karl Marx Allee bewaard gebleven als voorbeeld van een socialistische ‘magistraal’, waarover de massa’s en het leger konden paraderen. De Allee is ook ontworpen als een socialistisch woonparadijs, waar arbeiders en professoren naast elkaar konden wonen in moderne flats. Vooral tussen Strausberger Platz en Frankfurter Tor hebben de façades allure met hun reliëfs van serieus werkende arbeiders, moedige soldaten en betrokken moeders; erg fraai zijn de torens bij de Frankfurter Tor: suikertaartenarchitectuur van ongeëvenaarde klasse. Net zo mooi is de moderne, strakke vormgeDe Geokrant 75
ving van Kino International. Helaas was het mooie bouwen slechts een kort leven beschoren, want door de hoge woningnood en door geld gebrek ging de DDR over op eenvormige, geïndustrialiseerde woningbouw, oftewel de eenvormige Plattenbau, flats te kiezen uit de catalogus. Waar je ook komt in de voormalige communistische broederlanden van Oost-Europa, altijd zijn er die eenvormige flats, waarvan voorbeelden zijn te zien aan de zuidkant van Alexanderplatz en langs de Karl Marx Allee. Gentrificatie Na 1870 groeide de stad razendsnel door de industrialisatie en de daarmee verbonden migratiegolf. Duizenden woningen waren nodig en ze kwamen er in de vorm van Mietkasernen, dichtbevolkte hoge stapelwoningen die via binnenhoven met elkaar waren verbonden. Ze lagen rondom het oude centrum, bijvoorbeeld in de Oost-Berlijnse wijken Prenzlauer Berg en Friedrichshain. In de DDR-tijd keek het regiem er nauwelijks naar om, een immense verwaarlozing was het
gevolg. Na de Wende groeiden de wijken uit tot broedplaatsen voor de alternatieve cultuur. Hier kon je als kunstenaar of student goedkoop wonen en werd je niet gehinderd door regeltjes, hier kon je een atelier aanhouden, of een galerie beginnen, een wild feest organiseren. Hier begon de ontwikkeling van wat Berlijn nu is: de creatieve en culturele hoofdstad van Duitsland. Mauergedänkstätte aan de Bernauerstrasse Een bezoek aan de Mauergedänkstätte in Bernauerstrasse laat je beklemmend ervaren hoe het leven met de Muur was. Vanaf een platform kijk je uit over een bewaard stuk Muur, inclusief Todes streifen en ‘achterlandmuur’ (de muur waar de OostBerlijners tegenaan keken). In het bezoekerscentrum lees je, zie je en hoor je dramatische verhalen over het leven met de Muur.
18
(V)AKnieuws
Ryckestrasse vóór de val van de Berlijnse Muur
In de jaren negentig kwam de stadsvernieuwing op gang; de overheid speelde er een grote rol met saneringsplannen en veel investeringen. Maar rond 2004 was het geld op, de schuld van Berlijn was opgelopen tot zo’n 63 miljard euro. De overheid trok zich terug, de huurbescherming verviel en de bewoners werden aan de vrije markt overgeleverd. De gentrificatie kwam nu goed op gang: arme, oorspronkelijke bewoners, en ook de kunstenaars en studenten, konden de hogere huren niet meer opbrengen en trokken weg, rijkere inwoners namen hun plaatsen in. Dat zijn veelal academici, met geld en werk; vaak hebben ze jonge kinderen – in wijken als Prenzlauer Berg en Friedrichshain struikel je over de kinderwagens en vaders die trots hun kind in een doek op de borst dragen. Het voorzieningenaanbod veranderde mee: grandcafés, biologische winkels, en waar het inkomensniveau nog een graadje hoger lag, verschenen de delicatessen-, chique mode- en goede wijnenwinkels. Ondertussen is de gentrificatie alweer een stap verder. Voor de nog rijkeren, onder wie buitenlanders of niet-Berlijners die afkomen op het alternatieve imago van de stad, worden grote, dure appartementen gebouwd – gated
communities midden in de stad (Marthashof in Prenzlauer Berg is een voorbeeld) of krijgen eerder gerenoveerde huizen een luxueuze makeover. Supergentrificatie; voorlopig eindpunt in de omwenteling van arme Oost-Berlijnse wijken in yuppen resorts. Cirkel van vernieuwing De stadsvernieuwing rolde als een stoomwals over de stad heen, en is nog steeds onderweg (zie de kaart over de gentrificatie van Berlijn). Klaar zijn de aan het centrum grenzende
Spandauer Vorstadt en Rosenthaler Vorstadt. Alternatief is het er niet meer, wel mooi, bijvoorbeeld in de Hackescher Markt, een complex van binnenhoven dat na zorgvuldige restauratie een ware toeristenmagneet is. Ook Prenzlauer Berg is klaar en kent nog maar weinig rafelrandjes. Die zijn er nog wel in Friedrichshain, waar de karavaan van alternatieven is neergestreken in de gekraakte gebouwen van een voormalige spoorwerkplaats langs de Spree. De yuppen zitten hen op de hielen, met hun kekke petjes, modieuze brillen en kinder wagens bevolken ze de terrassen van aangrenzende en gerenoveerde straten. Voor hen zijn de hoge huur- en koopprijzen van de vernieuwde appartementen geen bezwaar. En het werk komt met ze mee, want aan beide oevers van de Spree vestigen zich in (opnieuw) een niemandsland waar ooit de Muur Oost en West scheidde bedrijven uit de wereld van design, media (MTV, Universal Music), creatieve industrie en horeca. Opvallende nieuwbouw en zorgvuldige renovatie gaan samen langs de Mediaspree – mooi symbool is de Molecule Man, een driepersonensculptuur in de Spree. Al is er veel protest tegen de nieuwe kantoren en dure appartementen (met rivierzicht), langzaam maar zeker winnen ondernemers en yuppen van alternatieven en autonomen. Bovendien, voor hen die de echte rafelrand zoeken, is de Mediaspree alweer te Gentrificatie in Berlijn afgeronde stadsvernieuwing, voortgaande (super)gentrificatie wijken die ‘in’ zijn; veel gentrificatie
Wedding Prenzlauer Berg
Rosenthaler Vorstadt
voorhoede-wijk; gentrificatie begint overige wijken cirkel van stadsvernieuwing bron: Geografische Rundschau, nr 2, 2013, p.26
Spandauer Vorstadt
S pree
Mitte
Friedrichshain
Mediaspree spree
Kreuzberg
0
1 1 : 130.000
2 km
Tempelhof
Neukölln
Gentrificatie van Berlijn
De Geokrant 75
19
Ryckestrasse (precies dezelfde plek) na de Wende
netjes en gereguleerd. De culturele voorhoede is de Spree overgestoken naar voormalig West-Berlijn en aangeland in Kreuzberg en Neukölln, waar men zich mengt met de vaak arme, veelal uit migranten bestaande bevolking. Hier en daar worden al weer woningen gerenoveerd; het zijn – als hot spots in deze stadsdelen – eerste tekenen van gentrificatie. Zo De Ku’damm Na de bouw van de Muur moest West-Berlijn op zoek naar een nieuw centrum. Dat werd de Kurfürstendamm, met grote warenhuizen (het Kaufhaus des Westens, als etalage van alles wat het vrije Westen bood en het Oosten niet), mooie cafés, theaters en bioscopen. Na de val van de Muur ging de Ku’damm achteruit, alles en iedereen verhuisde naar Mitte. Nieuwe investeringen in luxe winkels, hotels en een congrescentrum krikken de boel weer op.
De Geokrant 75
gaat het sinds de val van de Muur maar door, in een ongekende dynamiek van vernieuwing die zich in haar eigen staat bijt, want ooit begon de sociale stadsvernieuwing in WestBerlijn, in ... Kreuzberg. Arm, sexy, ruim Na de opening van de Muur was de verwachting dat Berlijn 6 miljoen inwoners zou gaan tellen, maar dat is nooit uitgekomen. Velen vertrokken juist, want na 1989 werd suburbanisatie mogelijk, wonen in het landelijk gebied rondom Berlijn. Bovendien, de talloze bedrijven die hun hoofdkantoor in de nieuwe hoofdstad zouden vestigen, kwamen niet. Integendeel, de werkloosheid liep sterk op door het faillissement van de Berlijnse industrie. Het gevolg was armoede, zowel bij bewoners als bij de stad, leegstaande gebouwen, ruimte te over, zoveel dat je braakliggende vlaktes als park kon inrichten. Mooi voorbeeld is de luchthaven Tempelhof, die in 2008 werd gesloten en nu een gigantisch recreatieterrein met startbaan is, midden in de stad. Nog zo’n voorbeeld,
zo’n beetje naast het centrum, is het voormalige rangeerterrein van de Anhalter Bahnhof, ingericht als stadspark met zicht op de Potsdamer Platz. En zo zijn we weer aan het begin van de rondgang langs ‘namuurse inrichtingsveranderingen’, een tocht die begon in het Berlijn als Europese metropool, als culturele en creatieve hoofdstad van Duitsland, maar eindigt in een relativering daarvan – Berlijn ziet er uit als een gave, modieuze jas, waarin bij nadere beschouwing de gaten van armoede en schulden zichtbaar worden. Toch wegen die niet op tegen de culturele mogelijkheden en de open, tolerante sfeer. Berlijn is ‘arm aber sexy’. Nog vele jaren zullen er braakliggende stadsgronden zijn, verwijzend naar de tijd van de deling en wachtend om te worden veroverd door de creatieve voorhoede. Al is de stad geheeld, de littekens blijven zichtbaar, en geliefd.
Wim ten Brinke
De Geokrant is een uitgave van ThiemeMeulenhoff. Dit tijdschrift verschijnt twee keer per jaar ter ondersteuning van de methode De Geo voor de onderbouw, leerwegen en tweede fase. Voor meer informatie over de methode of over de artikelen uit deze Geokrant kunt u contact opnemen met onze klantenservice 088 - 800 2015. U kunt ook een e-mail sturen naar degeokrant@thiememeulenhoff.nl.
ThiemeMeulenhoff Postbus 400 3800 AK Amersfoort