VVT 2 niveau 4

Het boek VVT deel 2 maakt deel uit van Traject V&V, een compleet aanbod voor de opleidingen Verzorgende IG en Verpleegkundige MBO. Het boek is bestemd voor de opleiding Verpleegkundige MBO en geschikt voor alle leerwegen en/of verkorte en flexibele trajecten.

VVT | deel 2

VVT deel 2 bevat, samen met deel 1, alle theorie die nodig is om als beginnend beroepsbeoefenaar in de VVT-branche aan het werk te gaan. De theorie sluit aan bij alle kerntaken en werkprocessen die van toepassing zijn op deze uitstroomverbijzondering.

De leerinhouden zijn thematisch en overzichtelijk geordend. Bij het ontwikkelen van de leerinhouden van Traject V&V is uitgegaan van de beroepspraktijk van verzorgenden en verpleegkundigen. Daarnaast is rekening gehouden met de verschillende leerstijlen van studenten.

Traject V&V bestaat uit meerdere onderdelen. Naast de theorie in de boeken is er een onderdeel praktijksituaties en een onderdeel vaardigheden. Praktijksituaties en vaardigheden worden in combinatie met ander ondersteunend materiaal aangeboden via de methodesite.

Deze combinatie maakt Traject V&V tot een actueel en flexibel aanbod in een juiste mix van blended learning componenten. Met Traject V&V wordt opleiden tot vakbekwaam verpleegkundige optimaal ondersteund.

ThiemeMeulenhoff Zorg geeft verschillende methodes en titels voor het MBO uit, waaronder Traject V&V, ZorgBasisboeken, Verpleegtechniek in Beeld, InCasu en Vakuitgaven Zorg (Anatomie & Fysiologie, Basisboek Pathologie e.d.).

Kijk voor meer informatie op www.thiememeulenhoff.nl/mbo/zorg.

niveau

4

Auteurs: H. Drenth M.M.T. van Velsen S.M.T. Vogel Inhoudelijke redactie: C.A. Abrahamse M.H.A.J. Gloudemans

VVT Verpleeg-, verzorgingshuizen, thuiszorg deel 2

niveau

4

VVT deel 2 Verpleeg-, verzorgingshuizen, thuiszorg (niveau 4)

H. Drenth M.M.T. van Velsen S.M.T. Vogel Inhoudelijke redactie: C.A. Abrahamse M.H.A.J. Gloudemans

Eerste druk

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Onderwijs Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 16 ISBN 978 90 06 92527 2 Eerste druk, eerste oplage, 2013 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

FSC LOGO

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

Colofon Auteurs H. Drenth M.M.T. van Velsen S.M.T. Vogel

Inhoudelijke redactie C.A. Abrahamse M.H.A.J. Gloudemans

Redactie Bureau Kroon, Almere

Conceptontwerp Projectteam ThiemeMeulenhoff

Ontwerp Omslag: In2vorm, Barchem Binnenwerk: Imago Mediabuilders, Amersfoort

Fotografie

A/Z Grafisch Servicebureau

Alamy: BSIP SA, Caro, Paul Doyle Astma Fonds Leusden Benelux Press

Ine van den Broek

Corbis: Najlah Feanny erasmusmc.nl

Hans Vroege Fotografie

Hollandse Hoogte: Amelie Benoist (BSIP), Peter Blok, Flip Franssen, Arie Kievit, Jaco Klamer, Sake Rijpkema, Mike Schroeder/Argus

Martin Hogeboom (omslag) iStockphoto: Blend_Images Karin Ligthart Fotografie

Mirador Media: Koen Bakx, Anke Gielen, Maria van der Heyden

Nationale Beeldbank: Kuiper

noorvanmierlo.nl: Noor van Mierlo Fotografie Science Photo Library: Dr P. Marazzi

Shutterstock: Auremar, For you design, Andrew

Gentry, Goodluz, Konstantin Gushcha, Levent

Konuk, Monkey Business Images, Stephen Orsillo

UMC Utrecht

zorginbeeld.nl: Frank Muller

(Technisch) tekenwerk

gemmart.nl: Gemma Stekelenburg Ad Gruter

Imago Mediabuilders Floris Oudshoorn

Overig

Den Brok W., Triemstra M., Rademakers J., CQ-index CVA: meetinstrumentontwikkeling. Kwaliteit van zorg na een CVA of beroerte vanuit het patiĂŤntenperspectief.

Perspekt, keurmerk in de zorg,

(www.perspektkeurmerk.nl), PREZO VV&T 2012

Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM,

www.nationaalkompas.nl, Nationaal Kompas Volksgezondheid, versie 4.11, 28 maart 2013

Ten geleide De afgelopen jaren zijn de beroepsopleidingen voor

Leerstijl en leerervaringen hangen samen met

kelingen in de beroepspraktijk. De veranderde eisen

situatie.

verpleging en verzorging aangepast aan de ontwik-

de kenmerken van de student en zijn of haar

aan het beroep en de beroepsuitoefening zijn uitge-

•

Als mbo-verpleegkundige ben je actief op het gebied

•

werkt in een nieuwe kwalificatiestructuur.

van zorg, wonen en welzijn. Je kunt werken in verschillende beroepspraktijken, zoals een ziekenhuis, ver-

Bij de indeling van de leermiddelen is rekening gehouden met de brancheverbijzonderingen voor de verpleegkundige mbo.

Er is rekening gehouden met het perspectief van doorstroming tussen niveau 3 en niveau 4.

pleeg- en verzorgingshuis en thuiszorg, geestelijke

Binnen het competentiegerichte opleiden worden

mensen met verschillende achtergronden en van alle

tenties bij individuele studenten. Bij het verwerven

gezondheidszorg of gehandicaptenzorg. Je werkt voor leeftijden, denk aan: klinische zorgvragers, chronische zorgvragers, revaliderende zorgvragers, zorgvragers met een handicap, zorgvragers met psychiatrische

problemen, kraamvrouwen, pasgeborenen, kinderen en jeugdigen met gezondheidsproblemen. Je werkt

leertrajecten afgestemd op reeds aanwezige compevan competenties staat het zich eigen maken van

kennis en beroepsvaardigheden, in combinatie met de ontwikkeling van de beroepshouding en de persoonlijke vorming, centraal.

vooral met individuele zorgvragers in hun directe

De leermiddelen van Traject V&V sluiten daarbij

bijvoorbeeld in een kleinschalige woonomgeving.

methodesite www.trajectvenv.nl vormen een

omgeving. Daarnaast kun je ook werken met groepen, Bron: Calibris KD’s 2012/2013

Deze structuur, uitgewerkt in kerntaken en werk-

processen, vormt de basis voor de inrichting van de

huidige opleidingen in de gezondheidszorg. De leermiddelen van Traject V&V zijn ontwikkeld voor, en sluiten aan bij, deze kwalificatiestructuur.

Traject V&V is een leermiddelenaanbod voor de

opleidingen verzorgende-IG (kwalificatieniveau 3) en verpleegkundige mbo (kwalificatieniveau 4).

aan. De vaardigheden en praktijksituaties op de

belangrijk onderdeel van het leermiddelenaanbod.

In de praktijksituaties komen problemen en dilemma’s aan de orde waarmee beroepsbeoefenaren te maken krijgen in hun dagelijkse werk en waarbij van ze verwacht wordt dat ze met een oplossing

en aanpak komen. In combinatie met de beroeps-

praktijkvorming wordt de student op deze manier optimaal ondersteund in zijn professionele ontwikkeling.

Traject V&V is gebaseerd op vier belangrijke uit-

Traject V&V houdt rekening met de leeftijd van de

•

het niveau van de doelgroep en door voorbeelden en

gangspunten:

De leermiddelen zijn ontwikkeld vanuit de

beroepuitoefening. Het beroepsonderwijs in de gezondheidszorg wordt in belangrijke mate

bepaald door de aard van de zorgvragen en door

de context waarin de beroepsuitoefening plaats•

vindt (zorgsituaties).

De leermiddelen zijn ontwikkeld op basis van leerstijlen en leerervaringen van studenten.

studenten door het taalgebruik af te stemmen op opdrachten zo te formuleren dat de verschillende leeftijdsgroepen zich aangesproken voelen. De leermiddelen zijn zo ontwikkeld dat zowel

studenten met een meer theoretische als studenten met een meer praktische inslag er gebruik van

kunnen maken. Traject V&V is inzetbaar binnen elk didactisch model en biedt de docent de ruimte om

invulling te geven aan zijn rol van ‘begeleider’ aan

Beroepsvaardigheden

Traject V&V sluit dus aan bij actuele opvattingen

methodesite www.trajectvenv.nl en via

het leerproces van de student.

over flexibiliteit en zelfstandig leren. Dat betekent onder andere dat aandacht is besteed aan verwer-

kingsopdrachten bij de theorie en zelftoetsing. Daarnaast komen de beroepsvaardigheden en de hou-

dingsaspecten van de (beginnende) beroepsbeoefe-

Het onderdeel ‘vaardigheden’, aangeboden via de Verpleegtechniek in Beeld, biedt opdrachten die zijn gericht op het stapsgewijs aanleren van

instrumenteel-technische en sociaal-agogische vaardigheden.

naar expliciet aan de orde. Deze elementen vormen

Deze drie onderdelen zijn consequent terug te

oefening.

combinatie van deze onderdelen maakt het leren

immers een essentieel onderdeel van de beroepsuitIn Traject V&V, inhoudelijk gebaseerd op de kwalifi-

catiedossiers, worden de werkprocessen en brancheverbijzonderingen uitgewerkt in drie onderdelen.

Theoretische onderbouwing

Het onderdeel ‘theorie’, in de vorm van boeken,

bevat alle basiskennis en achtergrondinformatie die hoort bij het betreffende werkproces. De boeken

voor de brancheverbijzonderingen gaan verdiepend in op de zorg in de verschillende branches. Deze boeken kennen eenzelfde basisstructuur. Zo

beginnen ze met een oriëntatie op de betreffende branche en ze eindigen met een thema over

vinden in het volledige aanbod van Traject V&V. De vanuit verschillende invalshoeken mogelijk en kan zowel in een schoolse situatie als in de beroepspraktijk plaatsvinden.

Het didactisch concept van Traject V&V gaat

nadrukkelijk uit van bovenstaande uitgangspunten, waardoor het vakbekwame leren optimaal wordt ondersteund en mogelijk wordt gemaakt.

Wij hopen dat gebruikers, zowel studenten als

docenten, op een plezierige en zinvolle manier met Traject V&V kunnen werken. Heeft u vragen of

suggesties, dan stellen wij het bijzonder op prijs als u contact met ons opneemt.

coördinatie van zorg, kwaliteitszorg en voorlichting

Amersfoort, 2013

betreffende branche en de samenleving. Extra

Redactie en uitgever

in de branche en een thema over de relatie tussen de theoretische verrijking wordt de student geboden via de methodesite.

Beroepswerkelijkheid

Het onderdeel ‘praktijksituaties’, aangeboden via de methodesite www.trajectvenv.nl, geeft realistische beschrijvingen van zorgsituaties uit de praktijk van

de verzorgende of verpleegkundige. Deze praktijksituaties bevatten voldoende problemen en dilemma’s om als aangrijpingspunt te dienen voor het (zelfstandig) leren.

Woord vooraf Met enthousiasme hebben wij, auteurs, gewerkt

Het is altijd een uitdaging om goede leerstof te

maal werkzaam in de gezondheidszorg of in het

betrekking tot veranderde inzichten en behandel-

aan dit boek over de VVT-branche. Wij zijn alle-

onderwijs aan een opleiding voor verpleegkundige en/of verzorgende-IG. We volgen alle ont-

wikkelingen die nodig zijn om ons beroep uit te oefenen op de voet. Deze kennis en onze prak-

tijkervaring hebben we gebruikt bij het schrijven.

Omdat de leerstof zo veelomvattend is, is ervoor gekozen om deze in twee delen onder te bren-

gen. We denken dat we er in geslaagd zijn twee

leerboeken te schrijven die aansluiten bij de huidige onderwijskundige en praktijkontwikkelingen en bij de toenemende behoefte aan leerin-

houd over de ouderenzorg binnen de beroepsopleidingen.

We gaan in op verschillende thema’s gericht op zorgvragers die zorg en of ondersteuning ont-

schrijven. Door de dynamiek van de thema’s, met

methoden, is het soms lastig om langere tijd actueel te blijven. Voor deskundige leerkrachten ligt er de uitdaging de puntjes op de i te zetten, omdat niet

alle details of varianten beschreven kunnen worden.

Uiteindelijk is het in de praktijk werken met zorgvragers die ondersteuning nodig hebben de beste

leerschool. Bedenk je dan wel: wat heb ik aan theorie geleerd? Kan ik de door mij opgedane kennis

gebruiken in de praktijk? Kan ik gerichter observaties uitvoeren? En kan ik de signalen oppikken die van belang zijn voor de verpleegkundige zorg en behandeling van de zorgvragers?

Wij hopen dat je na het doorwerken van dit boek en het leren in de praktijk over voldoende vakman-

schap beschikt om als professional in de beroepspraktijk goed te functioneren.

vangen in het verpleeghuis, het verzorgingshuis

Als je dit boek gebruikt is het mogelijk dat je vindt

tal algemene onderwerpen in op zorgvragers

beschreven hebben. Indien dit het geval is horen wij

of de thuiszorg. In deel 1 gaan we naast een aanmet psychogeriatrische aandoeningen, hart- en

vaataandoeningen, aandoeningen aan de hersenen en diabetes mellitus. In deel 2 behandelen

dat het in de praktijk of theorie anders is dan wij

het graag. Voor een volgende herziening nemen wij deze suggesties ter harte.

we zorgvragers met aandoeningen aan het

januari 2013

oncologische aandoeningen, ontstekingen en

Hilda Drenth

nisch zieke zorgvragers in de samenleving

Sylvia Vogel

bewegingsstelsel, aan de longen, in het bloed, en infecties. Ook kwaliteitszorg en ouderen en chrokomen in dit deel uitvoerig aan bod.

Thea van Velsen

IX

Inhoud 1

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

1

Anatomie en fysiologie van het bewegingsstelsel

1.2

Botten

1.1

1.3

Inleiding

2

2

Spierweefsel

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

2.2

Zorgvragers met reumato誰de artritis

Inleiding

2.3

5

2.2.3

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

Onderzoek en behandeling

7

Zorgvragers met arthrosis deformans 2.3.1

Oorzaken

2.3.3

Onderzoek en behandeling

2.3.4

12

Symptomen

12

11

12

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

2.4.1

Oorzaak

2.4.3

Behandeling

2.4.4

14

Symptomen

14

Aandachtspunten verpleging en begeleiding 14

Zorgvragers met jicht

15

15

Symptomen

2.5.3

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

Onderzoek en behandeling

16

3

Zorgvragers met osteoporose en amputaties 17

3.2

Zorgvragers met osteoporose

Inleiding

Oorzaken

17

3.2.3

Diagnose

18

3.2.4 3.2.5

Symptomen

18

Behandeling

18

3.3.1

16

17

Aandachtspunten verpleging en begeleiding 19

Zorgvragers met een amputatie van de ledematen 3.3.2

4

17

3.2.1

3.2.2

3.3

13

14

2.5.1

2.5.2

3.1

9

Zorgvragers met spondylitis ankylopoetica (ziekte van Bechterew)

2.4.2

2.5

6

5

Symptomen

2.3.2

2.4

5

2.2.1

2.2.2

2

3

2

2.1

1

Behandeling

20

20

Aandachtspunten verpleging en begeleiding 21

Verwerkingsopdrachten 24

13

X

2

Zorgvragers met ontstekingen en infecties 27

5

Ziekteverwekkers

5.2

Micro-organismen

5.1

5.3

5.4 6

6.1

6.2

Inleiding 5.2.1

5.2.2

28

28

28

Besmettingswegen

Afweermechanismen

29

Het ontstaan van immuniteit Vaccinatie

32

29

31

Zorgvragers met ontstekingen 33 Inleiding

33

Ontstekingen

33

6.2.1

Vormen van ontsteking

6.2.3

Symptomen

6.2.2 6.2.4 6.2.5

6.2.6

Oorzaken

34

33

34

Verloop van de ontsteking

Voorkomende ontstekingen Verpleegkundige zorg

37

7

Zorgvragers met infectieziekten

7.2

Infectie

7.1

7.3

7.4 7.5

Inleiding 7.2.1

7.2.2

39

39

Besmettelijkheid

Behandeling

46

48

48

8

Zorgvragers met aids

52

8.2

Aids

Inleiding

52

Hiv-virus

8.2.3

Symptomen

8.2.5

8.2.6 8.2.7 9

52

8.2.1

8.2.4

39

Veelvoorkomende infectieziekten

Risicogroepen

8.2.2

36

39

Verpleegkundige zorg

8.1

35

Besmetting

52

40

53

53

Onderzoek en behandeling

55

Voorkomen van besmetting door de zorgverlener 55 Verpleegkundige zorg Voorlichting

57

Verwerkingsopdrachten 59

56

XI

3

Zorgvragers met aandoeningen aan longen en luchtwegen 63

10

Anatomie en fysiologie van longen en luchtwegen 64

10.1

10.2

Inleiding

64

De ademhaling

64

10.2.1 Ventilatie, diffusie, perfusie

66

11

Onderzoek, zorg en begeleiding bij aandoeningen aan longen en luchtwegen 68

11.2

Aandoeningen aan de longen en luchtwegen 68

11.1

11.3

11.4

Inleiding

68

Symptomen

68

11.3.1

Diagnostische onderzoeken

70

11.4.1

Preventieve en therapeutische maatregelen

Algemene verpleegkundige zorg en begeleiding 72

12

Zorgvragers met chronische longaandoeningen 77

12.2

Zorgvragers met astma

12.1

Inleiding 12.2.1

77

Oorzaak

77

12.2.2 Symptomen

77

78

12.2.3 Onderzoek en behandeling

12.3

72

79

12.2.4 Aandachtspunten verpleging en begeleiding 79 Zorgvragers met COPD

12.3.1

Oorzaken

81

12.3.2 Symptomen

80

82

12.3.3 Onderzoek en diagnose 12.3.4 Behandeling

83

82

12.3.5 Revalidatie 85

12.4

12.3.6 Verpleegkundige zorg en begeleiding 85 Longfibrose

86

12.4.1 Oorzaken

86

12.4.2 Symptomen

86

12.4.3 Diagnostiek en behandeling 12.4.4 Verpleegkundige zorg

87

86

13

Zorgvragers met infectieziekten aan longen en luchtwegen 88

13.2

Pneumonie

13.1

Inleiding 13.2.1

88

88

Oorzaken

89

13.2.2 Symptomen

90

13.2.3 Onderzoek en behandeling

90

XII

13.3

Pleuritis

13.3.1

90

Symptomen

90

13.3.2 Onderzoek en behandeling

13.4

13.3.3 Verpleegkundige zorg Tuberculose

91

13.4.1 Symptomen

90

91

13.4.2 Onderzoek en behandeling 13.4.3 Verpleegkundige zorg

92

90

91

14

Verwerkingsopdrachten 93

4

Zorgvragers met oncologische aandoeningen

15

Oncologie

15.2

Oncologie

15.1

Inleiding 15.2.1

98

98

98

Ontstaan van kanker

15.2.2 Oorzaken van kanker 15.2.3 Onderzoek

100

15.2.4 Behandelingen

98

100

100

16

Verplegen van zorgvragers met kanker

16.2

Oncologische zorgvragers in de VVT 104

16.1

16.3

Inleiding

97

104

104

Verzorging van zorgvragers met oncologische ulcera

16.3.1 Verpleegkundige zorg bij de behandelingen

108

109

17

Verwerkingsopdrachten

5

Zorgvragers met aandoeningen aan het bloed, beenmerg en lymfesysteem 117

18

Aandoeningen aan het bloed

18.1

18.2 18.3

Inleiding Anemie

118

118

18.2.1 Verpleegkundige zorg Ziekten van de bloedplaatjes

18.3.1 Trombocytopenie 18.3.2 Hemofilie

18.4

113

122

122

18.3.3 Verpleegkundige zorg Leukemie

123

18.4.1 Acute leukemie

124

18.4.2 Chronische leukemie

118

121

121

122

125

XIII

18.4.3 Leukopenie

126

18.4.4 Chronische myeloïde leukemie (CML) 18.4.5 Verpleegkundige zorg

127

19

Aandoeningen aan het lymfesysteem

19.2

Hodgkin en non-Hodgkin

19.1

Inleiding

129

19.2.1 Hodgkin-lymfoom

19.3

129

131

19.2.4 Verpleegkundige zorg

130

132

Multipel myeloom (ziekte van Kahler) 19.3.1 Symptomen

129

129

19.2.2 Non-Hodgkin-lymfomen 19.2.3 Onderzoek

133

19.3.2 Onderzoek en behandeling 19.3.3 Verpleegkundige zorg

134

133

133

20

Verwerkingsopdrachten 135

6

Coördinatie, kwaliteitszorg en voorlichting 137

21

Coördineren en afstemmen

21.2

Het zorgleefplan

21.1

Inleiding 21.2.1

138

126

138

138

Coördinatie en afstemming van informele zorg

139

21.2.2 Coördinatie en afstemming van professionele zorg

143

21.2.3 Coördinatie en afstemming op regionaal en landelijk niveau 144

22

Kwaliteitszorg 147

22.2

Interne kwaliteitsbevordering

22.1

Inleiding

147

147

22.2.1 Projectmatige kwaliteitszorg 22.2.2 Procesmatige kwaliteitszorg

22.3

22.2.3 Deskundigheidsbevordering Externe kwaliteitsbevordering

22.3.1 Rol van de overheid 155

153

147

148

150

22.3.2 Rol van de zorgverzekeraars 155 23

Voorlichting, advies en instructie 156

23.2

Vormen van preventie

23.1

Inleiding

156

156

23.2.1 Wet publieke gezondheid (Wpg) 157 23.2.2 Preventieactiviteiten op microniveau

159

XIV

23.2.3 Preventieactiviteiten op mesoniveau

23.2.4 Preventieactiviteiten op macroniveau

24

Verwerkingsopdrachten 165

7

VVT in de samenleving

25

Maatschappelijke ontwikkelingen

25.2

Demografische ontwikkelingen

25.1

25.3

25.4 26

26.1

26.2

Inleiding

161

164

171

172

Veranderende opvattingen 175

172

172

De toekomst van het zorgbestel 179 Ethische vraagstukken Inleiding

181

Ethisch redeneren

181

181

26.2.1 Vragen rond (grenzen aan) zelfredzaamheid

181

26.2.2 Vragen rond (grenzen aan) zelfmanagement 182

26.2.3 Vragen rond (grenzen aan) bezuinigingen op gezondheidszorg 184 26.2.4 Vragen rond (grenzen aan) mantelzorg en vrijwilligerszorg 26.2.5 Professionele normen en persoonlijke normen 187

186

27

Wetgeving en financiering 188

27.2

Wet- en regelgeving rond inkomensvoorziening van ouderen en chronisch zieke mensen 188

27.1

27.3

27.4 28

Inleiding

188

Wet- en regelgeving rond de positie van de zorgvrager Wet- en regelgeving rond de financiering van de zorg Verwerkingsopdrachten 196

Bijlage 1

202

Begrippen Register

206

212

190

194

1

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

Mevrouw Doelens (65) lijdt al vijftien jaar aan reumatoïde artritis.

Helaas ervaart ze elk jaar weer een toename van de pijnklachten. Vooral ’s nachts speelt de pijn op. Ze wordt er wakker van en moet dan soms wel twee pijnstillers nemen. Gelukkig liggen ze klaar op haar nachtkastje, want het opstaan en de trap op- of aflopen is een behoorlijk probleem. Eigenlijk beweegt ze het liefst zo min mogelijk. Sinds kort gebruikt ze in huis een trippelstoel en leidt ze, zoals ze zelf zegt, een zo goed als zittend bestaan. Ook handwerken, wat ze graag doet, lukt niet meer goed. Als ze gaat breien, krijgt ze na een paar minuten al pijn aan haar vingers en worden ze zelfs dik. Ook een pen vasthouden of de mobiel bedienen kosten veel moeite. Door dit alles is ze vaak somber of geïrriteerd, terwijl ze vroeger juist vrolijk en opgewekt was.

2

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

1

Anatomie en fysiologie van het

bewegingsstelsel

1.1

Inleiding

Bot bestaat uit onder andere collageen, calcium., bot-

In dit hoofdstuk besteden we aandacht aan de ana-

tomie en de fysiologie van het bewegingsstelsel. We doen dit beknopt omdat je al voorkennis van het bewegingsstelsel hebt.

Het bewegingsstelsel bestaat voornamelijk uit bot-

ten, gewrichten en spieren. De spieren worden aan-

cellen (osteocyten) en bloedvaten. De collageenve-

zels zorgen voor een bepaalde mate van elasticiteit, zonder collageen zou het bot snel breken. Van bui-

ten naar binnen zijn verschillende delen aan het bot te onderscheiden.

We onderscheiden:

gestuurd door de hersenen en het zenuwstelsel.

1.2

Botten

beenvlies of botvlies (periost), dit vaat- en

zenuwrijke vlies omgeeft het bot en vormt daarmee de buitenbekleding;

substantia compacta (compact hard bot, stevige buitenlaag);

Botten zorgen voor stevigheid en, samen met de

In de botten worden, in het beenmerg, de bloedcel-

raadschuur voor mineralen, zoals calcium. De botten

gevormd door de wervelkolom.

De afbraak en opbouw van bot is een continu proces.

spieren, tot de mogelijkheid om te kunnen bewegen.

binnenlaag);

len aangemaakt. Ook fungeren de botten als voor-

vormen samen het skelet. De as van het skelet wordt

beenvlies substantia compacta (compact hard bot)

substantia spongiosa (harde poreuze binnenlaag) groeischijf

gewrichtskraakbeen

beenmerg

endost (fijn netwerk dat de binnenkant van het bot (mergholte) bekleedt);

mergholte met beenmerg.

De osteoblasten zorgen voor de opbouw, de osteoclasten voor de afbraak. Als het goed is, houdt dit

proces zich in evenwicht. Overheerst de afbraak, dan ontstaat osteoporose. Veel factoren, zoals hormonen (oestrogenen, testosteron), vitaminen (vitamine A

en D) en mineralen (fosfaat, calcium, fluor) spelen in dit evenwicht een rol.

medullaire holte (mergholte)

Figuur 1.1

substantia spongiosa (harde poreuze

Opbouw van een bot

bloedvat

1

Anatomie en fysiologie van het bewegingsstelsel

Gewricht

Een gewricht is de overgang tussen twee botten

waardoor beweging mogelijk is. Het meest beweeglijk zijn de synoviale gewrichten, zoals de schouder,

de elleboog, de heup en de knie, evenals de vele vinger- en teengewrichten. Er bestaan verschillende

soorten gewrichten, vooral de noodzakelijke bewegingen bepalen welk soort gewricht zich op een bepaalde plaats bevindt.

Aan de buitenzijde wordt het gewricht afgesloten

door gewrichtsbanden die het gewricht versterken, beschermen en in evenwicht houden. Behalve

gewrichtsbanden zitten er aan de buitenzijde van de gewrichten ook pezen. Deze vormen de verbinding tussen het bot en de spieren.

Figuur 1.2

Zijaanzicht van een kniegewricht met gewrichtsbanden

1.3

Spierweefsel

Spierweefsel dient voor de beweging van het skelet.

Bij het bewegen van het skelet wordt dwarsgestreept spierweefsel (willekeurig) gebruikt.

Figuur 1.3

Bouw dwarsgestreepte spier

3

4

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

Daarnaast bevindt zich in het lichaam veel glad

spierweefsel dat onbewust wordt aangestuurd, zoals de ademhalingsspieren. Het hart vormt hierop een

uitzondering: deze dwarsgestreepte spier wordt wel onbewust aangestuurd.

Spierweefsel bestaat uit spiervezels. Elke spiervezel is omgeven door een dun bindweefsellaagje, het

endomysium. Een aantal spiervezels samen vormen een spierbundel. Vele spierbundels samen vormen een spier.

Doordat de spier zich samentrekt en korter wordt,

vermindert de afstand tussen zijn uiteinden en dus de afstand tussen de botdelen waaraan hij vastzit.

Zo ontstaan bewegingen. Om weer te verlengen is

de kracht van een andere spier nodig die de botdelen weer uit elkaar trekt. De spier die deze functie

vervult noemen we de antagonist van de spier. Soms vervult de zwaartekracht de functie van de antagonist.

2

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

2

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

2.1

Inleiding

In dit hoofdstuk staan zorgvragers met gewrichts-

aandoeningen centraal. Vaak beperken de klachten en/of afwijkingen zich echter niet alleen tot de

gewrichten, maar kunnen ook spieren en organen

aangetast raken. Als het bot-, spier- of bindweefsel

aangetast is, kunnen deze weefsels hun functie niet meer goed uitoefenen. Bij de verpleging van deze

zorgvragers is het van belang dat je kennis hebt van de oorzaken, de gevolgen en de progressie van deze

aandoeningen. Achtereenvolgens worden reumati-

sche aandoeningen als reumatoïde artritis, arthrosis deformans, spondylitis ankylopoetica en jicht behandeld.

2.2

Zorgvragers met reumatoïde artritis

Reumatoïde artritis openbaart zich vaak tussen het twintigste en veertigste levensjaar, maar de ziekte

kan zich tot op hoge leeftijd manifesteren. Onder de leeftijd van zestien jaar spreken we van juveniele chronische artritis of jeugdreuma. Van de Neder-

landse bevolking lijdt 0,5 tot 1 procent aan reumatoïde artritis.

Reumatoïde artritis wordt beschouwd als een autoimmuunziekte. Er gaat iets mis doordat het

immuunsysteem lichaamseigen cellen en stoffen

als lichaamsvreemd ziet. Het lichaam gaat dan antistoffen tegen de eigen weefsels vormen.

Kenmerkend voor de ziekte zijn de steriele ontstekingen van de perifere gewrichten (voet- en handgewrichten, pols, elleboog, schouder, enkel, knie en

heup). Ook de peesscheden en de slijmbeurzen in de buurt van de ontstoken gewrichten kunnen ontstoken raken. Eerst treedt er een ontsteking op van het synoviaal vlies, de slijmvliesbekleding van de gewrichtsholte. Deze scheidt hierdoor meer

gewrichtsvloeistof af, waardoor het gewricht zwelt

en pijnlijk wordt omdat het gewricht onder spanning komt te staan. Het overmatige gewrichtsvocht bevat zeer veel witte bloedcellen en deze bevatten op hun beurt enzymen die de weefsels kunnen aantasten.

Wanneer de ontsteking lang genoeg duurt, ontstaat ontkalking van het bot rond de ontstoken gewrichten. In een later stadium verweekt en verdunt het kraakbeen en dit zal zelfs volledig verdwijnen. De gewrichtskapsels kunnen verweken en ten slotte

kan het bot aangetast worden. Deze aantasting van het bot noemen we erosies.

Naast gewrichtsschade kunnen er ook zogenaamde

subcutane noduli ontstaan. Noduli zijn verbindweefselde onderhuidse knobbeltjes rond de gewrichten,

meestal op handen, voeten en ellebogen. Deze knobbels zijn aan de buitenzijde zichtbaar.

Typisch voor reumatoïde artritis is de symmetrie, dit wil zeggen dat het rechter- en linkergewricht telkens samen aangetast zijn.

5

6

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

bot knieschijf buitenste verdwijnend gewrichtskapsel kraakbeen

verdikt binnenste gewrichtskapsel

binnenste gewrichtskapsel

kraakbeen

gewrichtsholte

aangetast bot

Figuur 2.1

Een ongeschonden en een aangetast kniegewricht

2.2.1

Symptomen

Bij zorgvragers met reumatoĂŻde artritis worden

actieve perioden afgewisseld door inactieve perio-

den. In de actieve periode hebben zij last van pijnlijke, warme, rode en gezwollen gewrichten. Hieraan vooraf gaat vaak een gevoel van algehele malaise,

koorts en een slechte eetlust met gewichtsverlies. De pijn en de zwelling van de gewrichten zijn ’s och-

tends vaak erger. Ook doet zich zogenaamde och-

tendstijfheid voor of stijfheid na langdurig zitten in dezelfde houding. De zorgvrager kan last hebben van vermoeidheid, waardoor hij prikkelbaar en soms depressief kan worden.

De terugkerende steriele ontstekingen vernietigen

(destrueren) geleidelijk aan de gewrichten. Dit leidt ook in de inactieve periode tot pijnlijke gewrichten,

standafwijkingen van gewrichten en een verminderde functie van de gewrichten. Uiteindelijk kunnen gewrichten zelfs volledig verstijven (ankylose).

In de voortgang van het ziekteproces kunnen er aller-

lei complicaties optreden. De aandoening kan immers meer organen beschadigen dan alleen de gewrichten.

Pezen en peesscheden kunnen ook ontstoken raken.

Pezen kunnen zover aangetast worden, dat ze scheuren (peesruptuur). Noduli kunnen optreden op

gezwollen buitenste gewrichtskapsel

gevaarlijke plaatsen, zoals in het geleidingssysteem van het hart, en hartritmestoornissen veroorzaken.

Er kan een synoviale cyste ontstaan (Bakerse cyste).

Deze cyste ontstaat meestal in de knie en soms in de

schouder. Door de ontsteking verzwakt het kapsel en

kan het gaan uitpuilen van de knie naar de knieholte, of van de schouder naar de bovenarm. Een cyste kan ook barsten, waardoor het vocht uit de cyste in de

kuit of bovenarm zakt. Dit verschijnsel is pijnlijk en kan lijken op een trombosebeen of trombosearm.

Als de gewrichten van de wervelkolom betrokken

raken, kunnen de banden rondom de wervels, met

name de nekwervels, slap worden. Hierdoor kunnen

wervels verschuiven. Door deze verschuiving kunnen

zenuwen bekneld raken. Dit kan hoofdpijn geven, nek-

pijn, tintelingen of zelfs verlamming in armen of benen.

Vasculitis of bloedvatontsteking kan voorkomen in

de kleine of middelgrote bloedvaten. De ontsteking treedt meestal op in de huid of de nagelriemen. Dit

is zichtbaar door een roodblauwe of roodbruine verkleuring van de huid. Ook kunnen er wondjes zijn.

Door het gebruik van medicatie (prednison) kan osteoporose (botontkalking) ontstaan.

De ervaren beperkingen zijn afhankelijk van de

ernst van het ziektebeeld. Er kan sprake zijn van

mobiliteitsproblemen, zoals een verminderde loop-

2

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

functie of moeilijkheden bij de transfers. Soms kan

2.2.2

De mobiliteitsproblemen worden veroorzaakt door

De diagnose wordt in eerste instantie gesteld op grond

kleine gewrichten van de voeten zijn vaak aangetast

vuld met lichamelijk onderzoek en bloedbepalingen.

de zorgvrager volledige rolstoelafhankelijk worden. de aantasting van de grote gewrichten, maar ook de en verminderd belastbaar.

Er kan ook sprake zijn van ADL-problemen. Deze

Onderzoek en behandeling

van de typische klachten van de zorgvrager, aange-

Er wordt getest op de aanwezigheid van zogenaamde reumafactoren in het bloed en op een verhoogde

worden veroorzaakt door de beperkte mobiliteit en

bezinking. Reumafactoren zijn antistoffen die bij

van de aantasting van de handgewrichten en pezen.

ide artritis, via een zogeheten latexfixatietest, worden

de arm-handfunctiestoornissen, die het gevolg zijn De zorgvrager heeft moeite om huishoudelijke taken of arbeidstaken te verrichten.

ongeveer 80 procent van de zorgvragers met reumatoaangetroffen. Een andere test is de anti-CCP test.

De test bepaalt of en in welke mate er antistoffen

tegen het eiwit CCP (cyclische citrulline peptide) in

het bloed aanwezig zijn. Mensen die niet lijden aan reumatoïde artritis hebben geen antistoffen tegen

CCP in het bloed. De anti-CCP test is met name nuttig om de ziekte in een vroeg stadium te kunnen

vast stellen. Anti-CCP in het bloed betekent meestal dat iemand reumatoïde artritis heeft of zal krijgen.

Deze test is veel specifieker dan de reumafactorbepaling, maar in de Nederlandse huisartsenpraktijk wordt de anti-CCP test nog niet gebruikt.

Figuur 2.2

Hulpmiddel voor zorgvragers met reuma

Het onderscheid met andere reumatische aandoeningen is echter niet altijd gemakkelijk te maken.

Ook is het beloop van de ziekte nogal wisselend en

Voorbeeld

kan de diagnose niet altijd vroeg gesteld worden.

Behandeling bestaat uit:

Tegen de ochtend begint het gedonder. Dan lig ik in bed en

probeer mij uit te rekken, maar als ik niet oppas, schiet het

gelijk in mijn nek! Alles doet zeer en ik moet er gewoon

behandeling met medicatie; oefentherapie;

chirurgische behandeling.

bij denken hoe ik uit bed kom. Ik moet me op mijn kant draaien en me er dan voorzichtig uit laten zakken. Zoiets dus ... Alles langzaam en door de pijn kan ik mij ook niet zo goed concentreren.

Als ik dan eindelijk uit bed ben, dan is het lopen op vooral de linkervoet steeds moeilijker. Ik heb van die zooltjes,

Behandeling met medicatie

Eerst behandelt de arts de aandoening met medicij-

nen. Hiermee wordt geprobeerd om het immuunsysteem zo te remmen, dat de gewrichtsontsteking

stopt zonder dat de weerstand tegen ziekteverwek-

maar dat werkt toch niet. Dus ik strompel meer dan ik

kers afneemt. Hij gebruikt daarvoor:

loop, hoewel alles in de loop van de dag beter wordt. Ik

zou vandaag even gaan winkelen voor wat nieuwe kleding, maar ik zie daar zo tegenop. Dat is echt geen uitje meer.

NSAID’s (Non-Steriodal Anti-Inflammatory

Drugs), zoals ibuprofen en diclofenac. Deze middelen verminderen het ontstekingsproces en de

pijn, maar hebben geen invloed op de voortgang

Gerrie (34 jaar)

van de ziekte.

7

8

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

DMARD’s (Disease Modifying Anti-Rheumatic

Ergotherapie

Leflunomide en sulfasalazine. Deze middelen

goed gebruik van de aangetaste gewrichten, vaar-

Drugs), zoals methotrexaat, goudverbindingen, verminderen de activiteit van ontstekingen in de gewrichten en hierdoor wordt zo veel mogelijk

gewrichtsschade voorkomen. Ze hebben echter ook flinke bijwerkingen. Een behandeling met een DMARD wordt gestart als er onvoldoende reactie is op behandeling met een gewone NSAID.

Corticosteroïden, zoals prednison. Dit zijn krachtige ontstekingsremmers die, vanwege de bijwerkingen, kort worden gebruikt.

TNF-a blokkers (tumornecrosefactor-alpha), zoals adalimumab (Humira®), etanercept (Enbrel®), certoluzimab pegol (Cimzia®), golimumab

(Simponi®) of infliximab (Remicade®). Deze middelen gaan de werking van het eiwit TNF-a

De ergotherapeut kan voorlichting geven over een digheden trainen en adviezen geven over hulpmiddelen. Ook kan de ergotherapeut de zorgvrager

begeleiden bij het traject van aanschaf of lenen van hulpmiddelen.

De zorgvrager moet zich begeven op het grensvlak

van gezonde belasting en overbelasting. Overbelasting moet in ieder geval voorkomen worden. De

ergotherapeut leert de zorgvrager de gewrichten op een juiste manier te belasten en hoe hij zijn energie het beste kan verdelen. Het gaat hierbij om het

afwisselen van activiteit en rust zodat pijn kan worden voorkomen. Voor iedere zorgvrager ligt dit

grensvlak iets anders. Goede samenspraak met de zorgvrager is noodzakelijk.

tegen. Dit eiwit wordt gemaakt door ontste-

Chirurgische behandeling

artritis blijkt de ernst van de ontsteking samen

uitgevoerd als de conservatieve therapie onvoldoen-

kingscellen. Bij zorgvragers met reumatoïde te hangen met de hoeveelheid TNF-a in de gewrichtsvloeistof.

Oefentherapie

Zorgvragers met reumatoïde artritis worden vaak

Een chirurgische behandeling wordt in principe pas de effect heeft. Artsen proberen met chirurgie ver-

dere afwijkingen te voorkomen, pijn te behandelen

en instabiliteit en functiebeperking te verminderen.

We onderscheiden bij gewrichtschirurgie:

begeleid door een fysiotherapeut om soepele

heup, elleboog, schouder) en een aantal vinger-

gewrichten te houden,een goede lichamelijke condi-

gewrichten kunnen door prothesen (kunstge-

tie op te bouwen en vaardigheden te leren.

wrichten) vervangen worden. De prothesen hebben een beperkte levensduur, mede doordat het

Fysiotherapie

De behandeling van de fysiotherapeut richt zich

kunstgewricht los kan gaan zitten.

vooral op het versterken van de spieren rondom een

juist daar optreedt.

tie van gewrichten. De oefeningen zijn zo opgesteld,

waardoor een ander deel van het gewrichtsop-

optreden van ontstekingen kan er aan een herstel-

pervlak belast wordt. Op die manier kan de pijn

programma gewerkt worden. Algemene oefentheraDaarbij gaat het vooral om inspanning, zoals bij lopen en fietsen.

Osteotomie. Door stukken bot weg te nemen, kan een standverandering teweeg worden gebracht,

dat er geen overmatige belasting optreedt. Na het

pie wordt gegeven om de conditie te verhogen.

Synovectomie. Door de slijmvliesbekleding weg

te nemen, vermindert het ontstekingsproces dat

aangedaan gewricht. Door gerichte oefeningen kan de zorgvrager zelf werken aan behoud van de func-

Gewrichtsprothese. Alle grote gewrichten (knie,

verminderen.

Arthrodese. Door een gewricht, vooral enkels,

tenen en polsen, vast te zetten, wordt volledige stabiliteit verkregen. Ook een nekoperatie is

2

mogelijk. Hierbij wordt de halswervelkolom

Wisseling van houding is dus dag en nacht van

Peesreconstructie. Operaties aan pezen en pees-

artritis die dit niet zelf kunnen, zijn afhankelijk van

geheel of gedeeltelijk vastgezet.

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

scheden vinden over het algemeen in de hand of de schouders plaats. Ook hier kunnen de woeke-

ringen van de synovia rondom de pezen worden

verwijderd om het proces te remmen. Daarnaast kunnen peesaanhechtingen worden verplaatst om de functionaliteit te bevorderen. De pezen herstellen hierdoor.

2.2.3

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

In het algemeen omvat de verpleging van een zorg-

vrager met reumatoïde artritis de volgende specifie-

belang. Zorgvragers met een gevorderde reumatoïde ondersteuning van de verpleegkundige.

Vooral na gewrichtsvervangende of andere opera-

ties verkeert de zorgvrager met reumatoïde artritis

in een riskante situatie. Bedlegerigheid moet tot een minimum beperkt worden, het oefenprogramma

moet meteen na de operatie begonnen worden. Een

te lange rustfase leidt tot verstijving van de gewrichten, verlies van spierkracht, risico op infectie en decubitus.

Zwemmen in warm water, fitness, fietsen en wandelen zijn aanbevolen verantwoorde activiteiten voor zorgvragers met reumatoïde artritis.

ke aspecten.

ADL

Mobiliteit

kelijk worden in hun zelfverzorging. Om de zelfred-

Zorgvragers met reumatoïde artritis worden geleidelijk aan minder mobiel. Om dit proces te vertra-

gen, is het belangrijk dat de zorgvrager zorgvuldig omgaat met de belasting van zijn gewrichten. Tij-

dens de actieve fase van de aandoening verloopt de mobiliteit anders dan tijdens een periode van rust.

In de actieve fase bestaat er grote kans op blijvende

schade aan een gewricht en daarom wordt immobilisatie van het ontstoken gewricht aanbevolen. Dit betekent dat de zorgvrager in de actieve fase rust

moet houden voor de ontstoken gewrichten en de spieren in de omgeving daarvan.

In de inactieve perioden betekent dit gedoseerd belasten. Daarmee wordt bedoeld dat de gewrichten wel gebruikt moeten worden, maar op een efficiënte

manier met een evenwicht tussen rust en inspan-

ning. Daarnaast is het goed om een individueel oefenprogramma te volgen om de spieren in conditie en de

gewrichten in beweging te houden. Het verdient aanbeveling om de duur, intensiteit en frequentie van de

Zorgvragers met reumatoïde artritis kunnen afhanzaamheid zolang mogelijk te laten voortbestaan, kan

de zorgvrager gebruikmaken van aanpassingen in de badruimte en woning, zoals handgrepen, iets om op

te zitten in het bad of de douche of een hendelkraan in plaats van een draaiknop. Ook kunnen hulpmiddelen als een aankleedstok of een washand op een

steel ondersteunen in de ADL en hulp van anderen minder nodig maken. In de ochtend kan het bewe-

gen van de gewrichten erg pijnlijk zijn. Pas je tempo

aan en laat de zorgvrager aangeven op welke manier hij begeleid wil worden en hoe de transfer het beste kan plaatsvinden. Probeer te voorkomen dat je de

zorgvrager bij de polsen vastpakt. Een rustige benadering is van belang. Laat de zorgvrager zo veel

mogelijk de dingen doen die hij zelf kan doen. Dit

vergroot het gevoel van eigenwaarde en zelfstandig-

heid. Het overnemen van de zelfzorg moet zo kritisch mogelijk gebeuren. Bespreek wat de zorgvrager wil:

wat ligt wel binnen zijn mogelijkheden en wat niet?

activiteiten langzaam op te bouwen. Te lang in dezelf-

Decubitus

dit bepaalde gewrichten te lang achter elkaar belast.

ten en decubitus te voorkomen. Een dunne huid

de houding zitten moet voorkomen worden, omdat

Een goede huidverzorging is noodzakelijk om smet-

9

10

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

door de prednisonbehandeling en de immobiliteit

zorgvrager aan de medicijninname te herinneren,

tusrisico. Dagelijkse huidinspectie is noodzakelijk.

wekkers, alarm instellen op telefoon, een sms-alert

tijdens de actieve periode geven een hoog decubiEen antidecubitusmatras is aan te bevelen.

Voeding en gewicht

De zorgvrager moet een gevarieerde en evenwichtige voeding gebruiken met veel verse groenten en

fruit en voldoende granen. Gember is gunstig tegen

gewrichtspijn. Verse gember bevat bestanddelen die de pijn in de spieren en gewrichten verminderen en de beweeglijkheid verbeteren. Gember kan ook

geraspt in de thee gebruikt worden. Het vermoeden bestaat tegenwoordig dat vitamine D een gunstige werking heeft bij ontstekingsreuma.

Overgewicht is een bedreiging voor het functione-

bestaan er allerlei hulpmiddelen, zoals medicijn-

dienst of een medicatie app voor iPhone of Android.

Medicijnen bij reumato誰de artritis kunnen bijwerkingen geven, zoals maag- en darmklachten en

ongewenste huidreacties. Dit is sterk afhankelijk

van het soort medicijn dat is voorgeschreven. Gezien de mogelijke bijwerkingen is het belangrijk om goed te letten op de voorschriften voor het innemen en

voorzichtig te zijn met het gelijktijdige gebruik van andere medicijnen of bepaalde zelfzorgmiddelen.

Raadpleeg bijsluiters van medicijnen, signaleer

afwijkingen en breng de arts op de hoogte van de bevindingen.

ren en belast de gewrichten extra. Overgewicht

Reumaconsulent

Aangepast bestek met verdikte, verlengde en of gebo-

(reumaverpleegkundige) werkzaam. De reumato-

moet dan ook voorkomen worden.

gen handvatten kan eten en drinken gemakkelijker maken. Ook licht campingbestek kan handig zijn.

Medicatie

Het is belangrijk om de medicijnen trouw in te

nemen, elke dag op hetzelfde moment. Het kan handig zijn om de medicijntijden aan te passen aan

vaste terugkerende momenten in de dag, bijvoor-

beeld bij de maaltijden of het tandenpoetsen. Om de

Figuur 2.3

Op steeds meer plaatsen is een reumaconsulent

loog kan de zorgvrager verwijzen naar een reumaconsulent of de zorgvrager kan zelf een afspraak maken. De reumaconsulent is gespecialiseerd in

het begeleiden van zorgvragers met reumato誰de

artritis en helpt zorgvragers om te gaan met hun

ziekte en alle dagelijkse beperkingen. Ze geeft voorlichting en bemiddelt bijvoorbeeld bij aanpassingen in de woning.

Standafwijking en functieverlies zijn enkele van de symptomen die optreden bij zorgvragers met reumato誰de artritis

2

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

Seksualiteit

Het is belangrijk dat er openheid is in de relatie: niet

zorgvrager, maar ook dat van zijn partner. Dingen

Vragen kunnen zijn: is er een taboe rondom seks en

Reuma verandert niet alleen het leven van de

die eerst zo vanzelfsprekend waren, zijn nu soms een groot probleem. Dat kan ook gelden voor de seksualiteit. Chronische vermoeidheid, pijn en

het eigen lichaam als minder aantrekkelijk erva-

ren door vergroeiingen kunnen een negatieve rol spelen in de beleving van seks. Ook de pijn na

het vrijen is vaak heel belastend voor de zorgvrager. Daardoor heeft de zorgvrager vaak geen zin

in seks. Ook bepaalde medicijnen kunnen ervoor zorgen dat de zin in seksualiteit afneemt. Door prednisongebruik kan de potentie eveneens afnemen.

“We hebben nu weer een seksleven” ‘In het begin voelde ik mij zo akelig, ik had nergens zin in en helemaal niet in seks. Als ik eraan dacht dat mijn man op mij zou liggen en hij op mijn pijnlijke heup zou drukken dan hoefde het al niet meer. We leefden een paar maanden zonder seks. Toch merkte ik dat het hem dwars zat. Op een avond hadden we oppas, mijn man en ik zouden naar de film gaan. Toen we buiten waren zei

alleen over de ziekte, maar ook over seksualiteit.

het bespreken ervan? Is er vertrouwen en wederzijds respect? Is er motivatie om alles te proberen wat een ander kan helpen? Is de wil aanwezig om moeite te doen tijdens het vrijen?

Het is belangrijk steeds weer elkaars behoefte en wensen te bespreken, zodat je je kunt inleven in

elkaars situatie en alternatieven kunt bedenken.

Wanneer de zorgvrager pijn heeft tijdens seks

zijn er verschillende oplossingen, zoals hulpmiddelen, andere houdingen of vooraf medicatie

gebruiken. Op technisch gebied zijn er voldoende mogelijkheden om tot alternatieve vormen van seks te komen, maar je moet er wel voor open-

staan. De juiste brochures, de patiëntenvereni-

ging en de telefonische reumalijn kunnen ondersteuning bieden.

Reumafonds

Het Reumafonds strijdt voor een beter leven met

reuma. De organisatie komt op voor zorgvragers met reuma en biedt veel voorlichting. Daarnaast finan-

ciert het Reumafonds onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek.

hij; “Weet je wat we doen vanavond? We gaan naar een pornofilm.” “Een pornofilm?” vroeg ik wat onwennig.

“Ja”, zei hij, “op de gewone manier gaat het niet meer, dus moeten we maar eens kijken wat er nog meer te koop is.” Ik moest toegeven dat hij gelijk had.

We hebben die avond dingen gezien waarvan we het bestaan niet eens wisten en langzaam ook wat uitgeprobeerd. We merken dat het een verrijking was voor ons en dat het beter gaat. We hebben nu weer een seksleven.’

2.3

Zorgvragers met arthrosis deformans

Bij arthrosis deformans (artrose) is er sprake van een structurele slijtage van het gewrichtskraakbeen. Er gaat meer gewrichtskraakbeen verloren dan het

lichaam kan produceren. Kraakbeen is over het algemeen doorzichtig en glad, waardoor de botdelen in

een gewricht soepel over elkaar kunnen draaien en Bron: Reumafonds, Amsterdam

glijden. De vloeistof (synovia) in het gewricht

‘smeert’ alles en zorgt ervoor dat schokken opgevanFiguur 2.4

Voorbeeld uit de folder Reuma en seksualiteit

gen kunnen worden. Als het kraakbeen in kwaliteit

achteruitgaat, wordt het oneffen en ruw en kan het zelfs helemaal verdwijnen. Het bot raakt daardoor

11

12

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

beschadigd. Het bot wordt rond, het beschadigde

aanwezig bij bewegen en belasten. In de loop van de

tosen) ontstaan. Dit proces treedt in het algemeen

verder over stijfheid, vooral na een periode van rust.

gewricht dikker en er kunnen botuitgroeisels (exosop in één gewricht. Daarbij zijn de zwaarbelaste

grote gewrichten van de onderste extremiteit (knie

en heup) en de wervelkolom als eerste aan de beurt.

Sommige mensen lijden aan een gegeneraliseerde

vorm van artrose (polyartrose), waarbij dan vaak ook de gewrichten van de arm en de hand betrokken

zijn. Over het algemeen is er sprake van polyartrose als er meer dan drie gewrichten zijn aangedaan.

2.3.1

Oorzaken

Artrose ontstaat als een normaal proces van het

dag kan de pijn erger worden. Zorgvragers klagen De functie van de gewrichten is minder en er zijn

misvormingen te zien. Het functieverlies ligt gedeel-

telijk in het gewricht zelf, maar ook in de verminderde spierfunctie, doordat de spier door pijn en stijfheid vaak minder gebruikt wordt.

Bij ernstige artrose kun je het gewricht bij bewegen soms horen kraken. Bij een flinke beschadiging van het gewricht kan er ook een ontstekingsreactie optreden. Het gewricht zwelt en wordt rood.

2.3.3

Onderzoek en behandeling

ouder worden, als gevolg van jarenlange belasting

De diagnose wordt gesteld aan de hand van de

factoren die eveneens bijdragen tot het ontstaan

met röntgendiagnostiek. Opvallend genoeg

van een gewricht. Daarnaast zijn er nog een aantal van artrose. De meest voorkomende risicofactoren voor het ontstaan van artrose zijn:

Overgewicht. Overgewicht verhoogt het risico van artrose voor die gewrichten die het

lichaamsgewicht moeten dragen, zoals in de rug, de heupen en de knieën.

Trauma. Door een trauma, zoals een sportletsel, wordt het gewricht beschadigd.

Overbelasting. Een gewricht wordt overbelast

door een verkeerde houding, door fysiek zware

arbeid, intensief sporten of door steeds herhaalde bewegingen in bepaalde beroepen, zoals in het geval van pianisten, typisten en dansers.

Inflammatoire aandoeningen, zoals reumatoïde artritis en jicht.

Ontwikkelingsstoornissen van het bewegings-

apparaat, zoals heupdysplasie (onvoldoende ontwikkeling van het heupgewricht).

2.3.2

Symptomen

De symptomen ontstaan meestal geleidelijk en kunnen in de loop van de tijd toenemen. Pijn is het

meest kenmerkende symptoom. De pijn is vooral

anamnese en lichamelijk onderzoek in combinatie komen de ernst van de klachten en de ernst van de afwijkingen op de röntgenfoto’s niet altijd overeen. Op een röntgenfoto is te zien dat de

gewrichtsspleet smaller is geworden. Het kraak-

been zelf is op een röntgenfoto niet te zien, en ook niet dat er botuitsteeksels aan de rand gevormd zijn (osteofyten).

De behandeling bestaat uit pijnstilling, oefenthe-

rapie om het spierstelsel optimaal te laten functioneren en het behandelen van de factoren die de klachten doen toenemen. Dit laatste betekent voor veel mensen dat ze moeten afvallen.

Als bij artrose een ontstekingsreactie ontstaat,

moet de zorgvrager gedoseerd rust houden. Het gewricht moet gekoeld worden met ijs of natte kompressen. De fysiotherapeut adviseert een

oefenprogramma waarbij het gewricht mobiel blijft, maar niet overbelast raakt en waarbij de spierfunctie onderhouden wordt.

Bij zeer ernstige pijn en functionele beperkingen

kan chirurgisch worden ingegrepen door een osteotomie of een gewrichtsvervangende operatie (prothese).

2

2.3.4

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

In het algemeen omvat de verpleging en begelei-

ding van een zorgvrager met artrose een aantal specifieke aspecten.

Mobiliteit

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

de zorgvrager zich met diverse hulpmiddelen zo zelfstandig mogelijk douchen en verzorgen. Dit

geldt evenzo voor huishoudelijke taken en hob-

by’s. Buitenshuis kan een loophulpmiddel aan te bevelen zijn. De ergotherapeut kan hierbij goed adviseren en de zorgvrager helpen bij de aanvraagprocedure.

Voor zorgvragers met artrose is aan te bevelen om in

Medicatie

heid en meer pijn. Vooral zorgvragers met overge-

Pijnstilling kan de aandoening wel verlichten. Het is

beweging te blijven. Inactiviteit leidt tot meer stijf-

wicht moeten extra bewegen. Hierbij is jouw ondersteunende houding erg belangrijk. Ook goede bege-

leiding van de fysiotherapeut is van belang. De activiteiten moeten aangepast worden aan de mogelijkheden van de zorgvrager en moeten in evenwicht zijn

met het nemen van rust om de belasting te beperken.

Bij artrose van de heup of de knie zijn activiteiten met een lage piekbelasting van het aangedane

gewricht aanbevolen, zoals wandelen, zwemmen of fietsen. Bij problemen met de rug, de heupen of de

knieën moet lang en veel staan vermeden worden.

Artrose kan niet met medicatie worden behandeld. hierbij belangrijk dat de medicatie op de voorge-

schreven tijden ingenomen wordt. Afhankelijk van de situatie worden paracetamol, ontstekingsrem-

mende pijnstillers of opiaatachtige pijnstillers voorgeschreven. Meestal worden ontstekingsremmende pijnstillers, zoals Voltaren®, naproxen, diclofenac of Brufen®, voorgeschreven. Als de pijnstillers onvol-

doende helpen, wordt er soms een injectie met corticosteroïden gegeven. Die heeft meestal echter maar een tijdelijk effect.

Als door ziekte bedlegerigheid optreedt, is het

Pijn

mum te beperken.

aspecten zoals die bij chronische pijn zijn omschre-

belangrijk om de periode van bedrust tot een miniDe verpleging kan in het begin van de dag wat langzamer verlopen door de ochtendstijfheid. Een

warme douche en het doen van oefeningen kunnen dit verhelpen.

Voeding en gewicht

Vooral gewichtsverlies of beperking van gewichtstoename zijn van belang. Dit betekent vaak een

energiebeperkt dieet. Met behulp van de diëtiste kan de voeding worden aangepast.

ADL

Beperkingen van de handgewrichten kunnen

dagelijkse bezigheden bemoeilijken. Gewrichts-

Door de chronische aard van de pijn spelen alle

ven een rol. Probeer erachter te komen in welke situatie de pijn erger wordt en welke maatregelen juist

een gunstig effect hebben op de pijn. Houd hiervoor een pijndagboek bij. Pas een pijnanamnese toe en

gebruik zo nodig pijnscorelijsten. Ontspannings- en afleidingstechnieken kunnen werken. Ook warmtepakkingen en een warm bad kunnen verlichting geven bij pijnklachten.

2.4

Zorgvragers met spondylitis ankylopoetica (ziekte van Bechterew)

ontlastende hulpmiddelen, zoals aangepast

Tegenwoordig spreken we van spondylitis ankylo-

nen nodig zijn. Bij de persoonlijke verzorging kan

rew wordt steeds minder gebruikt.

bestek, elektrische blikopeners en orthesen kun-

poetica (SA). De oude benaming ziekte van Bechte-

13

14

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

Bij spondylitis ankylopoetica raken de gewrichten van het bekken en de wervelkolom ontstoken. Als

gevolg van een verharding van de banden langs de

het borstbeen. Daardoor kan de borstkas verstarren, met een benauwd gevoel en pijn als gevolg.

wervels, de tussenwervelschijven en de kleine wer-

2.4.3

de wervelkolom op. Door de ontsteking wordt er lit-

Wanneer er niets wordt gedaan, kan de wervelko-

beenderen (bijvoorbeeld wervels) opvult. Zo raakt

geeft op een röntgenfoto een karakteristiek beeld,

velgewrichtjes treedt geleidelijk een verstijving van tekenweefsel gevormd dat de ruimte tussen twee

het gewricht verstijfd. Het littekenweefsel kan uiteindelijk tot bot omgevormd worden. Het neemt dan de ruimte tussen de twee beenderen in. Het

gewricht is daardoor versteven: de twee beenderen vormen nu als het ware één been. De ziekte treedt vaker op bij mannen dan bij vrouwen en kan zich

openbaren tussen het vijftiende en vijfendertigste levensjaar.

2.4.1

Oorzaak

Ondanks langdurig onderzoek is de exacte oorzaak

lom uiteindelijk in een benige zuil veranderen. Dit de zogenaamde ‘bamboo spine’. Daarom moet de

zorgvrager met SA dagelijks oefenen om de rug zo veel mogelijk beweeglijk en in ieder geval recht te

houden. Op die manier wordt kromgroeien zo veel mogelijk tegengegaan.

Door middel van een operatieve wervelkolomcorrectie kan de houding worden hersteld of tenminste verbeterd. Andere behandelingen zijn:

naproxen).

een remmende werking op het lichaamseigen

rol bij het ontstaan van de aandoening. In sommige

eiwit TNF (tumornecrosefactor). TNF speelt een

families komt de ziekte namelijk bij meerdere perso-

belangrijke rol bij het reumatoïde ontstekings-

nen voor. Als de vader of moeder SA heeft, loopt het

wijzen op SA is de factor HLA-B27. Bij zo’n 90 pro-

cent van de mensen met SA komt deze factor in het bloed voor.

2.4.2

Symptomen

Meestal worden als eerste de gewrichten tussen de bekkenbeenderen aangetast. Daarna raken de

gewrichtjes van de wervelkolom aangedaan. Als de

TNF-a blokkers gebruiken (zoals Remicade®,

Enbrel® en Humira®). Deze medicijnen hebben

schijnlijk spelen bepaalde genetische factoren een

genetische factor waarvan bekend is dat die kan

Ontstekingsremmende medicijnen gebruiken (NSAID’s, zoals ibuprofen, diclofenac of

van spondylitis ankylopoetica nog onbekend. Waar-

kind een risico van 10 procent om het te krijgen. Een

Behandeling

proces.

Fysiotherapie of oefentherapie Cesar of

Mensendieck ten behoeve van houdingsadviezen en instructies voor oefeningen.

2.4.4

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

In het algemeen omvat de verpleging van een zorgvrager met spondylitis ankylopoetica de volgende specifieke aspecten.

aandoening verder gevorderd is, dan zien we ver-

Medicatie

benen uitstralende rugpijn. De wervelkolom is

Van belang hierbij is dat de medicatie op de juiste

schijnselen als ochtendstijfheid en een naar de

slechts met grote moeite of helemaal niet zijdelings

te bewegen. Bij sommige zorgvragers ontsteken niet alleen de gewrichten van de rug, maar ook die van

Medicatie vormt een groot deel van de behandeling. manier verstrekt en ingenomen wordt. Als ver-

pleegkundige kun je hierop toezien en zo nodig de

zorgvrager informeren over het belang van een cor-

2

recte inname om de werkzaamheid van de medicatie optimaal te laten zijn.

Gerichte lichaamsoefeningen

De zorgvrager moet lichaamsoefeningen doen om

de wervelkolom en onderrug soepel te houden. Als

de zorgvrager het alleen oefenen niet prettig vindt,

dan kun je hem als verpleegkundige adviseren zich aan te sluiten bij een oefengroep voor mensen met

SA. Ook sporten zoals volleybal, zwemmen, langlau-

Normaliter lost urinezuur op in het bloed. Als er een te hoge concentratie is, doordat de stofwisseling

niet goed verloopt, kan dit zuur neerslaan in een gewricht in de vorm van kleine kristallen. Dit

gebeurt meestal in de grote teen. Dit kan leiden tot plotselinge aanvallen van gewrichtsontstekingen, die gepaard gaan met veel pijn. Jicht komt meer voor bij mannen dan bij vrouwen.

Er bestaan twee vormen van jicht: ‚

fen (beperkt) en nordic walking zijn goed voor men-

gen en rugligging af te wisselen met buikligging.

Warmte

Warmte door een bad, een douche, een sauna of een infraroodlamp verlichten de klachten. Dit kan wel

minder prettig aanvoelen als de zorgvrager ontstekingen heeft.

Bewegen en rust

Primaire jicht ontstaat door een erfelijke stoornis van het urinezuurmetabolisme waardoor het

sen met SA.

In bed is het aan te bevelen zo plat mogelijk te lig-

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

urinezuur in het bloed verhoogd is. ‚

Secundaire jicht is het gevolg van andere aan-

doeningen die de verhoging van het urinezuur

veroorzaken. Leukemie geeft een verhoogde urinezuurspiegel door een toegenomen aanmaak en nierziekten leiden tot een verminderde uit-

scheiding van urinezuur. Ook bepaalde medicijnen verminderen de uitscheiding (furosemide).

2.5.1

Symptomen

In principe kan de zorgvrager alles doen zolang er

Bij een aanval van jicht is er sprake van een pijnlijk,

rust nemen. Het verloop van de ziekte maakt dat de

het gewricht aan de basis van de grote teen. De aan-

maar een balans is tussen in beweging blijven en

mogelijkheden van dag tot dag kunnen verschillen.

Wel is oefenen erg belangrijk om pijn en stijfheid zo lang mogelijk tegen te gaan.

Kuren

Kuren (kuuroord) heeft een heilzaam effect op

zorgvragers met SA. Er zijn inmiddels onderzoeken gedaan die aantonen dat drie weken kuren een positiever en langdurig effect op SA heeft dan thuis oefenen.

2.5

Zorgvragers met jicht

Jicht wordt gekenmerkt door terugkerende, pijnlijke ontstekingen in en bij de gewrichten. Ze zijn het gevolg van de neerslag van urinezuurkristallen.

rood en gezwollen gewricht. Meestal gaat het om

val kan gepaard gaan met koorts, algehele malaise

en hoofdpijn. De frequentie van de aanvallen wisselt sterk. In het beginstadium van jicht zijn er tussen de pijnlijke aanvallen doorgaans geen klachten. De

tweede jichtaanval kan ook pas jaren na de eerste

aanval komen. Naarmate de ziekte vordert, neemt de frequentie van de aanvallen toe en worden de gewrichten steeds ernstiger aangetast.

Bij een langdurig bestaande jicht (chronische jicht) ontstaan stijve, in functie beperkte gewrichten,

doordat er steeds meer urinezuur is afgezet in het

gewricht en het gewricht door de herhaalde ontstekingen aan slijtage (artrose) lijdt. Daarnaast ont-

staan er in de omgeving van het gewricht en ook in

de nieren en de oorschelp zogenaamde tophi (harde knobbeltjes). Hierbij is rondom sprake van een urinezuurkristalverbindweefseling.

15

16

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

2.5.2

Onderzoek en behandeling

De diagnose jicht wordt gesteld door lichamelijk

onderzoek aangevuld met bloedonderzoek en soms een punctie van het gewricht. Zowel het bloed als

het gewrichtsvocht kunnen onderzocht worden op de aanwezigheid van urinezuurkristallen.

De behandeling bestaat in eerste instantie uit het

verminderen van de ontstekingsreactie met medicijnen en in tweede instantie uit het verlagen van de urinezuurspiegel om nieuwe jichtaanvallen te

voorkomen. Een veelgebruikt medicijn bij een acute aanval is colchicine. Dit middel moet direct bij het

begin van de aanval worden ingenomen. De onderhoudsbehandeling bestaat uit het gebruiken van

het veel voorgeschreven medicijn allopurinol dat de productie van urinezuur vermindert. Soms schrijft

de arts een geneesmiddel (Desuric®) voor dat de uitscheiding van urinezuur bevordert.

Bij ernstig aangetaste voeten kan speciaal vervaardigd schoeisel de pijnlijke gewrichten ontlasten en de loopfunctie in stand houden.

2.5.3

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

In de acute fase is het koelen van het gewricht met

ijs of natte pakkingen noodzakelijk. In de niet-acute fase bestaat er vaak geen zorgvraag, zij het dat de

zorgvrager soms langdurig medicatie moet gebruiken om nieuwe aanvallen te voorkomen.

Zorgvragers die weten dat ze erfelijk belast zijn, kunnen risicofactoren beter vermijden.

Dat betekent:

Overgewicht vermijden. Overgewicht gaat

meestal samen met een verhoogd gehalte aan urinezuur in het bloed.

Eten van orgaanvlees en schelpdieren beperken.

Deze voedingsmiddelen zijn purinerijk en hieruit vormt zich urinezuur.

Drinken van alcohol beperken. Alcohol vermindert de afscheiding van urinezuur door de nieren.

Saunabezoek kan de uitscheiding van afvalstoffen via de huid bevorderen.

3

Zorgvragers met osteoporose en amputaties

3

Zorgvragers met osteoporose en amputaties

3.1

Inleiding

Botten vervullen een aantal belangrijke functies in

het menselijk lichaam. Ze kunnen ook ziek worden,

3.2.1

Er zijn veel oorzaken van osteoporose te noemen:

waardoor een of meerdere functies van de botten

de oestrogenen in het lichaam.

legerigheid en medicijnen. Osteoporose is een

middelen, antidepressiva, anti-epileptica en

dit hoofdstuk komt osteoporose verder aan de orde.

chronisch heparinegebruik kunnen osteoporose

Ook worden in dit hoofdstuk zorgvragers met een

veroorzaken. De bijwerking betreft dan ontkal-

amputatie beschreven. Bij hen is een arm of een

king van het skelet.

been afgezet. Beide aandoeningen worden omschre-

verzorgings- en begeleidingsaspecten aan de orde.

ven en daarna komen de oorzaak, verschijnselen en

botmineralen, vooral kalk. Hierdoor wordt het botweefsel steeds minder sterk. Het gevolg is dat de botten niet meer goed tegen een grote belasting

kunnen en snel kunnen breken (vooral pols en heup)

Vitamine D tekort door bijvoorbeeld slechte voeding. Hierdoor raakt de opname van calcium uit de darmen verstoord. Calcium wordt dan ont-

trokken uit het botweefsel, wat de botten zwakker maakt.

aandoening verliest het bot langzaam steeds meer

Te weinig beweging. Denk hierbij aan rolstoelgebruikers of bedlegerige zorgvragers.

Zorgvragers met osteoporose

Osteoporose betekent letterlijk ‘poreus bot’. Bij deze

Bijwerkingen medicatie. Met name prednison,

maar ook laxeermiddelen, maagzuurbindende

botaandoening waarbij het bot zwakker wordt. In

3.2

Geslachtshormonen. Vrouwen hebben na de

menopauze een verhoogde kans door daling van

verstoord raken. Bot kan zwakker worden door hor-

monale en voedingsfactoren, bepaalde ziekten, bed-

Oorzaken

Bepaalde ziekten of aandoeningen. Een te hard werkende schildklier, astma, reuma, bepaalde

darm- en huidziekten, diabetes mellitus (suikerziekte), anorexia nervosa en levercirrose (ver-

schrompeling van de lever) kunnen osteoporose veroorzaken.

en inzakken (ruggenwervels). De aandoening is in

Overige risicofactoren zijn: niet genoeg calcium via

voor bij vrouwen vanaf de middelbare leeftijd dan

te weinig buitenlucht, hoge leeftijd, orgaantrans-

hoge mate aan leeftijd gebonden en komt vaker bij oudere mannen.

de voeding, roken, veel koffie- en/of alcoholgebruik, plantatie.

17

18

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

neuropathische pijn veroorzaakt door inzakking van de wervelkolom, waardoor druk op de uittredende zenuwbanen kan optreden.

Zuurbranden, vaak plassen en een uitbollende buik kunnen ook wijzen op ingezakte wervels.

3.2.3

Diagnose

De diagnose osteoporose kan op diverse manieren worden gesteld:

Na een botbreuk. Op basis van een röntgenfoto kan worden vastgesteld of er sprake is van een botbreuk door osteoporose.

Röntgenfoto van de wervelkolom. Met behulp

van een röntgenfoto kan de wervelkolom met Figuur 3.1

Het kleiner worden van gestalte door osteoporose

3.2.2

Symptomen

Osteoporose laat zich in een vroeg stadium niet zien.

De aandoening wordt soms pas voor het eerst opgemerkt als de zorgvrager een bot breekt. Het proces

van osteoporose kenmerkt zich door een aantal verschijnselen:

Botbreuken. Botbreuken kunnen al na een gerin-

(botmassa) kan op een betrouwbare manier

gemeten worden op verschillende plaatsen in het skelet. Meestal worden de heup en de len-

denwervels gemeten. Het DXA-apparaat waarmee dit gebeurt lijkt op een röntgenapparaat.

Hoe lager de botdichtheid, des te groter de kans op een botbreuk als iemand komt te vallen.

Kleiner wordende gestalte (krimpen door inzakken

De behandeling van osteoporose richt zich op de

wervelkolom of houdingsafwijkingen omdat de

van verder botverlies en het voorkomen van bot-

zorgvrager structureel een pijnvrije houding zoekt.

Ademhalingsmoeilijkheden. Deze kunnen optre-

Behandeling

volgende facetten: pijnbestrijding, het tegengaan breuken.

den wanneer het bovenste gedeelte van de wer-

Pijnbestrijding

Pijnklachten:

van oplopende sterkte van. Indien nodig kunnen

velkolom is aangetast.

Botdichtheidmeting. De dichtheid van het bot

3.2.4

van de wervelkolom) en het krom worden van de

ge val of stoot optreden. De bekendste en het beruchtst is de heupfractuur.

ingezakte wervels zichtbaar gemaakt worden.

botpijn zonder dat er sprake is van een botbreuk;

pijn veroorzaakt door botbreuken, waaronder wervelfracturen;

spierpijn als gevolg van een veranderd houdings- en looppatroon;

Over het algemeen schrijft de arts bij pijn pijnstillers opioïden (morfineachtige medicijnen) voorgeschreven worden om de pijn te verlichten. Andere maat-

regelen om de pijn te verlichten kunnen zijn rust en mobilisatie op geleide van de pijn en eventueel fysiotherapie.

3

Zorgvragers met osteoporose en amputaties

Verder botverlies tegengaan en botbreuken voorkomen

Om verkrommingen zo veel mogelijk tegen te gaan,

breuken te voorkomen, zijn een aantal leefregels

hulpmiddelen, zoals een orthopedisch korset.

Om verder botverlies tegen te gaan en nieuwe botbelangrijk, zoals goede voeding (vitaminen en vol-

is een goede zit- en lighouding van belang. Soms

moet het lichaam daarbij worden ondersteund door

doende calcium), voldoende buitenlucht en

Voeding

Daarnaast kan de arts verschillende middelen voor-

speerpunten in de preventie van osteoporose. Vooral

lichaamsbeweging.

schrijven die osteoporose tegengaan, zoals bisfosfo-

naten, SERM’s (selectieve oestrogeenreceptor modulatoren), bijschildklierhormonen, Denosumab (Prolia®) en het middel strontiumranelaat (Protelos®).

Deze medicijnen vertragen de botafbraak of bevorderen de botopbouw.

Er is een bisfosfonaat dat eenmaal per drie of vier

maanden per infuus wordt toegediend. Deze behandeling vindt plaats in het ziekenhuis.

3.2.5

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

De verpleging van een zorgvrager met osteoporose is voor een groot deel gericht op maatregelen ter

voorkoming van osteoporose. In het algemeen omvat de verpleging van een zorgvrager met osteoporose de volgende specifieke aspecten.

Houding en beweging

Voldoende lichaamsbeweging heeft een stimulerende invloed op de aanmaak van botweefsel. Te veel

rust geeft een ontkalking van de botten. Voldoende

lichaamsbeweging houdt ook de soepelheid, kracht,

Een goed voedingsadvies is een van de belangrijkste vitamine D en melkproducten moeten aanbevolen worden. Vitamine D zit vooral in verse groenten,

vette vis en margarine. Melkproducten zijn rijk aan calcium. Als verpleegkundige kun je de zorgvrager stimuleren door de juiste informatie te geven. Zo

nodig kan in overleg met een diëtiste een calcium-

rijk dieet worden samengesteld. Soms wordt aanbevolen kalktabletten of vitamine D in tabletvorm in

te nemen. Het is goed om te weten dat te veel alcohol, zout en koffie de voordelen van calciumrijke voeding weer teniet doen.

Zonlicht

In de zomer kan, onder invloed van het ultraviolette deel van het zonlicht, een stof (provitamine) in de

huid worden omgezet in vitamine D. Vitamine D is nodig om calcium te kunnen opnemen. Onder

invloed van (zon)licht maakt het lichaam het zelf

aan. De zon moet dan wel op de huid kunnen schijnen – minimaal een kwartier op handen en hoofd.

Stimuleer de zorgvrager om dagelijks naar buiten te gaan of bied de zorgvrager de mogelijkheid om de zon op te zoeken.

het evenwicht en coördinatievermogen op peil. Dat

Pijn

verpleegkundige moet de zorgvrager zo veel moge-

klachten zo veel mogelijk worden bestreden. Pijn

verkleint de kans op valpartijen en botbreuken. De lijk stimuleren om in beweging te blijven en zo

nodig ondersteuning bieden om het bewegen te

vergemakkelijken. Goede vormen van lichaamsbeweging zijn bijvoorbeeld gymnastiekoefeningen,

Als er sprake is van pijnklachten, dan moeten de kan met medicatie worden bestreden, maar ook door warmte en ontspanningsoefeningen (rode lamp of massage).

wandelen, hardlopen en traplopen. Activiteiten

Medicatie

tie, maar helpen niet om stevige botten te krijgen.

langdurig gebruikt worden. Zodra de zorgvrager

zoals fietsen en zwemmen zijn goed voor de condi-

Medicijnen die osteoporose bestrijden, moeten vaak

19

20

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

stopt met innemen, neemt het effect langzaam af.

Daarom is het belangrijk dat de zorgvrager zijn

een deel van het lichaamsdeel waarin het zich

medicatie, zolang de arts die voorschrijft, elke dag

bevindt weg te nemen. Artsen proberen dit tot

trouw inneemt. Als verpleegkundige kun je de zorgvrager hierin stimuleren. Verder is het aan te beve-

Een kwaadaardig gezwel kan het nodig maken

een minimum te beperken.

len om medicatiebijsluiters goed lezen voor een juis-

Bij snel voortschrijdende infecties, zoals koudvuur, kan het nodig zijn het aangedane

te werking. Soms moet de medicatie namelijk op

lichaamsdeel af te zetten om het leven van de

een lege maag ingenomen worden of wordt het

zorgvrager te redden.

afgeraden om binnen een half uur na inname van

Botbreuken voorkomen

3.3.1

den, kan een aantal maatregelen worden genomen.

Al tijdens de operatie houdt de chirurg er rekening

mogen geen kleden losliggen, bij evenwichtsproble-

De plaats van het litteken, de lengte van de stomp

een tablet te gaan liggen.

Om de kans op botbreuken zo klein mogelijk te houHet schoeisel van de zorgvrager moet goed zijn, er

men kan de zorgvrager gebruikmaken van een hulpmiddel. Tegenwoordig zijn er speciale broeken verkrijgbaar met verdikte stukken op de heupen ter

bescherming bij vallen. Verwijder obstakels in en rond de woning zo veel mogelijk.

3.3

Zorgvragers met een amputatie van de ledematen

Na een giftige beet waardoor necrotische zweren ontstaan.

Behandeling

mee dat er een prothese moet worden aangemeten. en het bedekken van het stompuiteinde zijn belangrijke factoren die het succes van de latere prothese bepalen.

Na de operatie is het belangrijk om de wond goed te laten helen en daarna te beginnen met het conisch

zwachtelen van de stomp (zie bijlage 1), waardoor de stomp van boven naar beneden dunner wordt. Dit

heeft tot doel het vocht in de stomp kwijt te raken

en de stompvorm zo te krijgen, dat er een goede prothese voor gemaakt kan worden.

Amputatie betekent een gehele of gedeeltelijke chi-

Verschillende soorten prothesen

schillende redenen om een amputatie te verrichten:

onderscheiden.

rurgische afzetting van een lichaamsdeel. Er zijn ver

Ernstige doorbloedingsstoornissen waardoor er versterving van weefsel optreedt. In de meeste

gevallen wordt dit veroorzaakt door atheroscle-

rose en vaataandoeningen bij diabetes mellitus.

Van de zorgvragers waarbij een amputatie van

het been moet worden verricht, heeft ongeveer de helft diabetes mellitus.

Een ongeval kan een lichaamsdeel zo beschadigen, dat amputatie de enige oplossing is.

Na ongelukken (verkeersongelukken, bomexplosies, industriële ongelukken) waarbij een

lichaamsdeel wordt afgesneden of afgerukt.

Er is een groot aantal verschillende prothesen te Voor de arm wordt veel gebruikgemaakt van myo-

elektrische prothesen. Hiermee kan de prothesearm, en vooral de prothesehand, worden aangestuurd

door spieren aan te spannen. Doordat een elektrode op deze spieren geplaatst is, kunnen er signalen

worden doorgegeven aan de hand. Op die manier

kan de zorgvrager leren dingen vast te pakken. Het

vergt veel oefening en handigheid om hiermee om te gaan en de prothese moet ook goed passen. Niet iedereen is in staat om dit te leren.

Prothesen van het been zijn vooralsnog bijna allemaal mechanisch. Je hoeft met de voet geen fijne

3

Zorgvragers met osteoporose en amputaties

grijpbewegingen te maken en de loopbeweging is

Begeleiding voor de operatie

De meeste beenprothesen zijn opgebouwd uit een

een amputatie wordt overgegaan. De meeste zorgvra-

met de resterende spieren goed te leren.

binnen- en een buitenkoker. De binnenkoker is van wat zachter materiaal en zorgt voor een goed contact met het been. Hij laat echter ook voldoende

ruimte op de plaatsen waar het been niet belast

mag worden. De buitenkoker past goed over de binnenkoker en is gemaakt van stug materiaal dat stevig genoeg is om de krachten op te vangen. Aan de

buitenkoker zitten de noodzakelijke kunstgewrichten en het been vast.

De voetprothese kan van verschillende materialen

gemaakt zijn. Het gebruik bepaalt het soort materiaal. Gaat het om een actieve jonge man die veel

sport of om een oudere man met evenwichtsproblemen die er alleen in huis mee loopt? De eerste heeft een flexibele voet nodig en kan het gebrek aan sta-

biliteit opvangen, de tweede moet een stabiele voet

hebben die echter wel zo soepel is, dat het lopen niet te veel energie vergt.

Cosmetische protheses worden niet functioneel

gebruikt. Je kunt er dus niet mee grijpen en niet op

Er wordt vaak een lange weg afgelegd voordat er tot gers hebben al een aantal vaatoperaties achter de

rug. Sommigen hebben daar lange tijd baat bij gehad, anderen hebben dat bijna tegen beter weten in laten doen en met een tegenvallend resultaat. Hun grootste angst, het verliezen van een deel van hun

lichaam, wordt nu werkelijkheid. De rouw begint vrijwel meteen. Gevoelens van verdriet, woede en teleurstelling komen naar boven. Deze kunnen zich ook op jou als zorgverlener richten. Anderen ervaren de

amputatie als een verlossing. ‘Eindelijk de pijn kwijt’

of ‘het been zat me al tijden in de weg’ zijn uitspraken die je soms voor of na de operatie hoort.

Het bespreken van angsten en teleurstellingen voor

de operatie kan de revalidatie na de operatie positief beïnvloeden. Ook de deskundigen voor na de opera-

tie, zoals de revalidatiearts, er vooraf bij betrekken is niet alleen in technisch opzicht handig (adviseren

chirurg), maar de zorgvrager kan zich daardoor ook al instellen op de tijd na zijn operatie.

staan. Ze worden voor de arm en de hand veel

Postoperatieve zorg

sche prothese niet veel oplevert. Sommige zorgvra-

ling, stompzwachtelen en stompharden. De eerste

gebruikt, zeker als het gebruik van een myo-elektrigers hebben zowel een actieve prothese als een cosmetische prothese, afhankelijk van hun bezigheid

gebruiken ze de ene of de andere. Voor het been zijn cosmetische prothesen vaak niet aan te raden.

Meestal zijn ze hinderlijk in het maken van transfers en wordt de zorgvrager afhankelijker van hulp

omdat hij niet kan staan op de prothese. De cosmeti-

sche prothese kan wel de zithouding van de zorgvrager in de rolstoel stabiliseren.

3.3.2

Aandachtspunten verpleging en begeleiding

In het algemeen omvat de verpleging van een zorgvrager met een amputatie van een ledemaat een aantal specifieke aspecten.

De postoperatieve zorg bestaat uit wondbehandetwee zijn bekend. Het harden van de stomp is

belangrijk om de huid geschikt te maken om de prothese te kunnen (ver)dragen. Dit begint meestal

nadat de wond voldoende geheeld is. Goede methoden om de stomp te harden zijn: na het douchen de stomp afspoelen met koud water, opbouwend van

koel naar koud, de stomp met een handdoek droogwrijven, masseren van de stomp en met gestrikte vingers tikken op de stomp.

De fysiotherapeut probeert contractuurvorming te

voorkomen. Doordat de spieren rondom de amputatie vaak van plaats en dus van trekrichting zijn veranderd, neigt het lichaamsdeel tot verkeerde houdingen. Als verpleegkundige speel je hierin een

ondersteunende rol, door tijdens de verzorging de gewrichten te strekken.

21

22

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

Bij een boven- en onderbeenamputatie moet de

medicatie die de prikkeloverdracht in het zenuw-

de buik liggen om contracturen te voorkomen. Dit

De afgelopen jaren wordt steeds meer gebruik

zorgvrager een aantal malen per dag een half uur op valt hem niet altijd gemakkelijk en stimulatie is nodig om later problemen te voorkomen.

Fantoompijn

Een bekend fenomeen na een amputatie zijn de fan-

stelsel en de hersenen verminderen of veranderen. gemaakt van een antidepressivum of anti-epilepti-

cum. Op den duur verdwijnen fantoomsensaties en -pijn vaak. Het gebruik van de prothese lijkt dit te bevorderen.

toompijn en fantoomsensaties. De doorgesneden

Mobiliteit

nen, waardoor het lijkt of het geamputeerde

heidstraining. Deze training bestaat niet alleen uit

zenuwen blijven prikkels doorgeven aan de herselichaamsdeel er nog is. Dit kan vreemd aanvoelen of pijn doen. Voorbeelden van fantoomsensaties zijn dat de zorgvrager de fantoomtenen voelt en wil

bewegen of dat de wreef een jeukend gevoel geeft.

Allerlei soorten fantoomgevoelens kunnen voorko-

men. Fantoomgevoelens zijn niet pijnlijk, maar kunnen wel vervelend gevonden worden.

De behandeling van fantoompijn bestaat uit

Figuur 3.2

Het aanbrengen van een prothese vergt enige oefening

De zorgvrager kan al snel beginnen met zelfstandigprothesetraining, maar de zorgvrager moet ook

weer zelfstandig worden in zijn ADL. Daarnaast

moet hij zich ook zonder prothese kunnen redden.

Hij moet zichzelf kunnen wassen, aan- en uitkleden en het toilet bezoeken zonder prothese. Dit is goed

als voorbereiding op de prothesetraining, maar ook noodzakelijk in situaties waarbij de prothese voor

reparatie weg is en de zorgvrager zelfstandig woont.

4

Aan- en uittrekken van de prothese

De zorgvrager heeft in wisselende mate hulp nodig

bij het aan- en uittrekken van de prothese. Dit hangt af van het stadium van de revalidatie en van de bij-

komende aandoeningen. Sommige zorgvragers zullen het nooit zelfstandig leren of kunnen en blijven hierin dus afhankelijk.

Psychische gevolgen

Het verwerken van een amputatie komt overeen met

de fasen van een rouwproces, en soms is daar deskundige begeleiding bij nodig. Ook reacties van de partner, de familie en de omgeving spelen hierbij een grote rol. Schrikken zij van de zorgvrager die een

lichaamsdeel mist of reageren ze met afschuw of

afstand, dan heeft dit zijn weerslag op de zorgvrager.

Het tonen van bereidheid om met de zorgvrager over

zijn gevoelens en bevindingen te praten en het tonen

van begrip kan helpen. Ook het samen bekijken welke mogelijkheden er zijn om de zelfredzaamheid te ver-

hogen, vormt een belangrijke bijdrage aan dit proces.

De mate waarin de zorgvrager in staat is om weer

perspectief te zien in de toekomst bepaalt ook zijn motivatie voor de revalidatie. Je kunt met de zorgvrager zoeken naar de doelstellingen die hij heeft voor de toekomst en deze stapsgewijs realiseren.

Seksualiteit

Een amputatie doet de zorgvrager twijfelen aan zijn aantrekkelijkheid en vaak ook aan zijn fysieke

mogelijkheden. De angst om afgewezen te worden

kan veroorzaken dat hij er niet over spreekt. Ditzelfde kan gelden voor de partner. Openheid is noodzakelijk om het vertrouwen te herwinnen en het

gevoel van aantrekkelijkheid en fysieke mogelijkheden terug te krijgen. Aarzel niet om op een geschikt moment hiernaar te vragen, wacht alleen niet te lang op dat geschikte moment. Verwijs zo nodig door naar specialistische hulp.

Zorgvragers met osteoporose en amputaties

23

24

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

4 1 1

2

Verwerkingsopdrachten Anatomie en fysiologie van het bewegingsstelsel

Welke functie hebben botten in het lichaam? Noem er drie.

Bot bestaat onder ander uit collageen.

a

b

Beschrijf wat collageen is.

Wat is de relatie tussen collageen en het breken van een bot?

3

Bot is levend weefsel. Wat wordt hiermee bedoeld?

4

Wat is de functie van gewrichtsbanden bij een synoviaal gewricht?

5

Leg in je eigen woorden uit hoe een beweging tot stand komt en benoem daarbij de functie van de spieren.

2

Zorgvragers met gewrichtsaandoeningen

1

2

Reumatoïde artritis is een auto-immuunziekte gekenmerkt door steriele ontstekingen van de perifere

gewrichten. Leg in je eigen woorden uit wat hiermee bedoeld wordt.

Mevrouw Huting heeft erg veel pijn door reumatoïde artritis. Ze vraagt aan jou wat ze nog meer kan doen

om de pijn te verlichten en draaglijk te maken, naast de inname van haar pijnmedicatie. Laat je bij je ant-

woord, indien gewenst, ondersteunen door informatie op internet, zoals de website www.reumafonds.nl.

3

Door reumatoïde artritis vertonen de gewrichten aan de vingers van mevrouw Wiersma ernstige ver-

groeiingen. Bij de ADL-activiteiten heeft ze vooral moeite met eten en aan- en uitkleden. Beschrijf welke hulpmiddelen mevrouw Wiersma mogelijk kunnen helpen haar zelfstandigheid zo lang mogelijk te behouden.

4

Geef drie kenmerken waarin artrose verschilt van reumatoïde artritis.

5

Mevrouw Van Beuningen heeft erg last van haar knieën door artrose. De knieën zijn ook erg dik. De arts

van mevrouw Van Beuningen heeft geadviseerd om de gewrichten even te ontzien maar de rustperiode niet te lang te laten zijn. Als jij als verpleegkundige bij mevrouw Van Beuningen komt blijkt dat ze niet meer uit bed is geweest sinds de arts is geweest. a

b

6 a

b c

d

Beschrijf waarom een rustperiode niet te lang mag duren.

Hoe reageer je naar mevrouw Van Beuningen toe?

Bedenk drie beroepen die een verhoogde kans geven op het ontstaan van arthrosis deformans.

Welke gewrichten lopen bij de verschillende beroepen het grootste gevaar?

Welke preventieve adviezen zou je kunnen geven?

Loop je als verpleegkundige ook extra gevaar op arthrosis deformans? Motiveer je antwoord.

4

7

Verwerkingsopdrachten

Meneer Sadik heeft al een paar jaar spondylitis ankylopoetica. Sinds een jaar zijn de klachten, ook de

pijnklachten, verergerd. Meneer Sadik wil nu steeds minder bewegen. Jij wilt hem motiveren om juist wel te bewegen. Hoe pak je dit aan? Wat zeg je?

8

Een zorgvrager met spondylitis ankylopoetica moet bepaalde leefregels in acht nemen. Beschrijf vier

leefregels en geef hier tevens bij aan wat jouw taak als verpleegkundige hierin kan zijn.

9 Jicht ontstaat door het neerslaan van urinezuur. a

Wat is urinezuur?

c

Wat kun je de zorgvrager adviseren om het urinezuurmetabolisme in balans te houden?

b

Leg uit wat urinezuur doet bij jicht.

10 Bezoek op internet de website van het Reumafonds (www.reumafonds.nl) en bekijk deze website.

3 1

2

3

a

Noem vijf vormen van reuma die op deze website beschreven worden en die niet in dit thema aan de

b

Maak van minimaal één vorm een kort verslagje. Beschrijf hierin in je eigen woorden wat de aandoe-

orde komen.

ning is en welke symptomen erbij horen.

Zorgvragers met osteoporose of amputaties

Osteoporose is in hoge mate aan leeftijd gebonden en komt vaker voor bij vrouwen vanaf de middelbare

leeftijd dan bij mannen. Leg uit waardoor dit, volgens jou, komt.

Geef minimaal vijf adviezen die bruikbaar zijn voor de zorgvrager om osteoporose te voorkomen. Gelden

deze adviezen voor alle zorgvragers? Motiveer je antwoord. Welke adviezen gebruik je zelf?

Sinds kort heb je mevrouw Van Asbeck in de zorg. Mevrouw Van Asbeck is terug uit het ziekenhuis na

een heupfractuur. Mevrouw is bekend met osteoporose en ze valt regelmatig. Je wilt de risico’s in kaart

brengen zodat je preventieve maatregelen kunt nemen. Welke vragen stel je aan mevrouw Van Asbeck of

welke onderwerpen stel je aan de orde, zodat je een goed beeld krijgt van de situatie en de valincidenten?

4

5

Osteoporose wordt ook wel de ‘stille ziekte’ genoemd. Beschrijf in je eigen woorden wat hiermee wordt bedoeld.

Beschrijf in je eigen woorden waarom het verlies van een lichaamsdeel door een amputatie gezien kan

worden als het begin van een rouwverwerkingsproces.

6 Kun je als verpleegkundige een bijdrage leveren aan het acceptatieproces? Wat kun jij daarin betekenen voor een zorgvrager met een amputatie?

7

Na de amputatie moet de onderbeenstomp van meneer van Diest konisch gezwachteld worden. Meneer

van Diest vraagt aan jou wat konisch zwachtelen nu precies is en waarom dat zo moet gebeuren. a

b

Beschrijf wat konisch zwachtelen is.

Wat is het doel van deze methode van zwachtelen?

25

26

Zorgvragers met aandoeningen aan het bewegingsstelsel

8

Beschrijf vier aandachtspunten met betrekking tot de verzorging van de amputatiestomp en beschrijf

vier aandachtspunten die je als verpleegkundige in acht moet nemen bij de zorg voor de prothese van de zorgvrager.

9 Waarom is het leren lopen met een bovenbeenprothese over het algemeen moeilijker dan het leren lopen met een onderbeenprothese?

10 Waarom is het voor de zorgvrager belangrijk dat de prothese er goed en mooi uitziet?

2

Zorgvragers met ontstekingen en infecties

Natasja volgt de opleiding tot verpleegkundige en doet hiervoor BPV op de revalidatieafdeling van een verpleeghuis. Zij zal vandaag meneer Jaspers opnemen. Meneer Jaspers is gevallen tijdens zijn vakantie in het buitenland en heeft daarbij zijn heup gebroken. Hiervoor is meneer Jaspers in het buitenland geopereerd. Nu hij terug is in Nederland zal meneer Jaspers worden opgenomen in het verpleeghuis om verder te revalideren. Natasja is op de hoogte van de procedure die gevolgd moet worden, wanneer zorgvragers opgenomen zijn geweest in een buitenlands ziekenhuis. Zij heeft samen met haar werkbegeleider het MRSA-protocol bestudeerd. De verpleeghuisarts komt ook nog langs om met het verplegend personeel het beleid af te spreken. Voor Natasja is dit een leerzame opname. Ook in de zorginstelling en de thuiszorg zal zij zorgvragers tegenkomen met een infectieziekte waarvoor bepaalde maatregelen moeten worden toegepast.

28

Zorgvragers met ontstekingen en infecties

5

Ziekteverwekkers

5.1

Inleiding

Als verpleegkundige zul je regelmatig zorgvragers met een ontsteking of een infectie tegenkomen in

het verpleeghuis, verzorgingshuis en thuiszorg. Het

is belangrijk dat je op de hoogte bent van de zorg en maatregelen die je dan als verpleegkundige moet nemen. Je moet weten hoe iemand besmet kan

raken. Je moet ook weten wat de natuurlijke afweermechanismen zijn. Dit hoofdstuk geeft algemene

Wanneer ze in een gezonde verhouding aanwezig

zijn worden we niet ziek. Sommige micro-organis-

men zijn op bepaalde plaatsen in het lichaam nuttig, terwijl ze op andere plaatsen in het lichaam

schadelijk zijn. De colibacil in de darmen bijvoor-

beeld, heeft een positieve functie bij de spijsverte-

ring. Daarentegen is de colibacil juist schadelijk als

hij in de urinewegen terechtkomt. Hij kan daar zelfs een urineweginfectie veroorzaken.

informatie over de verschillende soorten micro-

organismen. Ook zal worden ingegaan op de ver-

schillende ontstekingen en infecties die je in verpleeghuizen, verzorgingshuizen en de thuiszorg kunt tegenkomen.

5.2

Micro-organismen

Zoals je weet is een kenmerk van micro-organismen

Figuur 5.1

Van de zeer vele micro-organismen die in de natuur

Ontstekingen en infecties worden vaak veroorzaakt

(ziekteverwekkend) voor de mens. Sommige micro-

Er worden vier groepen pathogene micro-organis-

dat ze niet met het blote oog waar te nemen zijn.

voorkomen, is slechts een heel klein deel pathogeen organismen heb je als mens juist nodig. Denk bij-

voorbeeld aan darmbacteriĂŤn die een belangrijke rol spelen bij het verteringsproces.

Er komen veel micro-organismen voor op de huid, in

de mond- en keelholte en in het darmkanaal. Dit zijn zowel nuttige als schadelijke micro-organismen.

Bacillen

door (ziekmakende) pathogene micro-organismen. men onderscheiden: ‚

Virussen. Ze veroorzaken kinderziekten, zoals

mazelen, waterpokken, rodehond en polio. Griep, verkoudheid en hepatitis worden veroorzaakt door een virus, evenals aids dat veroorzaakt wordt door het hiv-virus.

5

Bacteriën. Streptokokken zijn vaak de oorzaak

van keelontstekingen en wondroos (erysipelas).

afweer die een normale huid bezit, komen huidinfecties vrij vaak voor. Pathogene micro-orga-

rige ontstekingen, zoals bij steenpuisten, huid-

nismen komen wel op de huid voor, maar krij-

ontstekingen en pneumonieën. De tuberkelbacil

gen onder normale omstandigheden geen kans.

is veroorzaker van tuberculose. Pseudomonas- en

Bij kleine wondjes en op plaatsen waar de huid

proteusbacillen komen allebei voor in het maag-

een verminderde weerstand heeft, kunnen ziek-

darmkanaal en zijn te zien bij decubitus en in de

tekiemen ontstekingen veroorzaken. De steen-

urineblaas. Spirocheten veroorzaken onder meer

puist en wondroos (erysipelas) zijn hiervan

geslachtsziekten en de ziekte van Lyme.

voorbeelden.

Schimmels en gisten. Hiertoe hoort het zwem-

merseczeem, sommige nagelontstekingen en de

hepatitis. Bij serumhepatitis kan besmetting

Protozoën. Deze eencellige micro-organismen

plaatsvinden via besmet materiaal, bijvoorbeeld

veroorzaken malaria, toxoplasmose en amoe-

via spuiten. Ook kun je zelf besmet raken door-

bendysenterie.

5.2.1

dat je je prikt aan een naald waarmee je een

Besmettingswegen

zorgvrager met hepatitis hebt geïnjecteerd. Bij

malaria brengt de mug de parasiet rechtstreeks

Micro-organismen verplaatsen zichzelf niet, maar

worden overgebracht. Daarvoor hebben ze wel een transportmiddel nodig. Dit transportmiddel is het

directe contact van mens op mens of van voorwerp op mens of van mens op voorwerp. Vloeistofdrup-

Hematogeen (via het bloed). Op deze manier vindt de besmetting plaats bij bijvoorbeeld

candidaschimmel in de mondholte of vagina.

Cutaan (via de huid). Op deze manier kunnen ontstekingen ontstaan. Ondanks de goede

Stafylokokken komen vooral voor in allerlei ette-

Ziekteverwekkers

in het bloed.

Seksueel contact (via sperma of vaginaal vocht).

Dit is het geval bij bijvoorbeeld syfilis, gonorroe, aids en hepatitis B.

peltjes (bij spreken, hoesten, niezen), stofdeeltjes,

5.2.2

ten en en andere voorwerpen kunnen als transport-

Alle soortvreemde stoffen die ons lichaam binnen-

besmette voedingsmiddelen, insecten, instrumenmiddel dienst doen.

Besmetting kan op verschillende manieren plaats-

Afweermechanismen

dringen, zullen door het organisme als vreemd

vinden, namelijk:

Aërogeen (via de luchtwegen). De besmetting

vindt plaats door aan hoesten, druppelinfectie of via stofdeeltjes bij bijvoorbeeld tuberculose.

Kinkhoest en longontsteking ontstaan via besmetting van de luchtwegen.

Enteraal (via het maag-darmkanaal). Besmet

voedsel en besmet drinkwater komen in de darmen en het bloed terecht. Op deze manier ontstaan tyfus, paratyfus en salmonella. Bij de

hepatitis infectiosa (leverontsteking) dringt het

virus via het maag-darmkanaal door tot de lever;

Figuur 5.2

Verkoudheid wordt via de lucht overgedragen van een ziek persoon naar een gezond persoon

29

30

Zorgvragers met ontstekingen en infecties

worden herkend en kunnen een afweerreactie

Deze eiwitten noemen we antistoffen of antilicha-

fen zijn ziektekiemen, soortvreemde eiwitten, kleur-

stoffen richten zich tegen de antigenen.

oproepen. Voorbeelden van deze soortvreemde stofstoffen, cosmetica, enzovoort.

De soortvreemde stof waarmee ons organisme in

contact komt, noemen we het antigeen. Ons lichaam beschikt over vier soorten afweermechanismen:

aspecifieke humorale afweer; aspecifieke cellulaire afweer; specifieke humorale afweer; specifieke cellulaire afweer.

Aspecifieke humorale afweer

Iedereen beschikt over dit afweermechanisme, ook als je nooit in contact bent geweest met het anti-

geen. De stoffen kunnen zich in het bloed en in het

weefselvocht bevinden. Humoraal heeft betrekking op de lichaamsvloeistoffen. Ze kunnen antigenen

oplossen of onschadelijk maken. Een voorbeeld hier-

van is interferon. Dit is een eiwit dat zich van nature in het lichaam bevindt en een rol speelt bij de afweer.

Aspecifieke cellulaire afweer

Dit afweermechanisme bestaat uit de fagocytose

van lichaamsvreemd materiaal door granulocyten.

De granulocyten (witte bloedlichaampjes) zullen de bacteriën onschadelijk maken door deze in zich op

te nemen: fagocytose. De fagocyterende cellen kun-

nen het beschadigde weefsel, eventuele micro-orga-

men, ook wel immunoglobulines genoemd. De antiEr is een aantal immunoglobulines (afkorting: Ig)

bekend. Ze verschillen van elkaar wat betreft bouw, grootte en eigenschappen. Zo bestaan er IgA en IgE, die vooral gevormd worden rond de slijmvliezen,

zoals rond de luchtwegen en het maag-darmkanaal.

Bij de infectieziekten vormen de verwekkende ziektekiemen antigenen. Het lichaam maakt hiertegen antistoffen die de antigenen onschadelijk maken.

Door deze antigeen-antilichaamreactie worden

infectieziekten bestreden. De strijd met een anti-

geen leidt via een soort selectie tot het ontstaan van specifieke cellen, die het antigeen onschadelijk maken.

Als iemand een bepaalde infectieziekte heeft doorgemaakt, zijn er in het lichaam veel meer lymfocyten aanwezig die antistoffen kunnen vormen.

Wanneer je kortgeleden een infectieziekte hebt

doorgemaakt, zijn er veel antistoffen in het bloed aanwezig (verhoogd titer). Na enige weken tot

maanden neemt deze hoeveelheid af, maar vaak

blijven antistoffen gedurende vele jaren aantoon-

baar. In het bloed van een zorgvrager kun je zowel

bepaalde antigenen als antistoffen aantonen. Ook

de concentratie van antistoffen kan worden aangetoond. Het aantonen van antigenen of antistoffen kan nodig zijn om te kunnen bepalen of en welke behandeling nodig is.

nismen en andere verontreinigingen opruimen.

Specifieke cellulaire afweer

Specifieke humorale afweer

zijn ontstaan in de thymus, de T-lymfocyten. Deze

Specifieke humorale afweer wordt gevormd door lymfocyten. De lymfocyten zijn ontstaan uit het beenmerg, de zogenaamde B-lymfocyten. Deze

bevinden zich onder andere in de lymfeklieren, in de milt en in de buurt van de slijmvliezen (onder andere tractus digestivus en respiratorius). Wanneer

soortvreemde eiwitten ons lichaam binnendringen, gaan de lymfocyten eiwitten produceren.

Deze afweer wordt gevormd door lymfocyten die

cellen bevinden zich in het bloed en in het lymfe-

weefsel. Wanneer antigenen het lichaam binnen-

dringen zullen deze lymfocyten zich vermenigvuldigen, waarna ze het antigeen door fagocytose

onschadelijk maken. De strijd met een antigeen leidt ook hier via een soort selectie tot het ontstaan van specifieke cellen, die het antigeen door fagocytose onschadelijk maken.