Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх систем- Татварын боловсролын асуудал Татварын боловсрол – иргэний нийгмийн төлөвшилд бага хурал. 2016-03-30 МУИС-ийн БС-ийн профессор, ТМЗ нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, Доктор, профессор Г.АЛТАНЗАЯА МУИС-ийн БС-ийн багш О.ПҮРЭВДОРЖ
Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх систем хэний ч шахалтгүй сайн дурын үндсэнд сахин биелүүлэх Үүргийн ба албадлагын арга
Мэдлэг, боловсрол Татварын хуулийг сахин биелүүлэх нийгмийн сэтгэлгээний төлөвшил
Асуудал Татвар төлөх нийгмийн сэтгэлгээний хандлагыг илэрхийлнэ. Сайн дурын үндсэнд татварын хуулийг сахин биелүүлж, өөрөө тодорхойлон төлөх?
Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх эсэх нь сайн дурын хэрэг, эсвэл хэрэгжүүлэхгүй ч байж болох?
ХХОАТ-ын хуулиар зөвхөн хөнгөлөлт чөлөөлөлт эдлэх бол өөрөө тодорхойлох, тайлагнах, бусад үед огт хамааралгүй -
хандлага
ЭЗХАХБ-ын улс орнуудын хүрээнд дэлхийн нийт орлогын 4-10% буюу 100-аас 240 тэрбум америк доллартай тэнцэх хэмжээний орлого алдагдаж байгаа
Хөгжиж буй орнуудын хүрээнд
Татварын зөрчил, маргаан нэмэгдэх \НӨАТ-ын
хуурамч падаан\ “ Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хууль 34,7 их наяд төгрөгний хөрөнгө, орлого тайлагнагдсан болохыг албан ѐсоор мэдээлсэн. ДНБ-ээсээ давсан, Төсвийн орлогын 4 дахинаас илүү Өршөөл үзүүлэх\торгууль, алданги\
Иймээс ЭЗХАХБ-аас “Ашгийн суурийг бууруулах, татвараас зайлсхийхтэй тэмцэх”(BEPS)
15 үйл ажиллагааны төлөвлөгөө(action plan)
Татварын хуулийг сахин биелүүлэх хандлага Татварын хуулийг дагаж мөрдөх Концепци
Эхэн үеийн хандлага
Татварын хуулийн цоорхой\Tax gap\ 100% даган мөрдөх. Бодит орлогоос бага (тодорхой зүйлд)
Татварын бааз Нарийн, тодорхой (ойлгомжтой төвлөрнө байдал) Татварын хуулийг Эдийн засгийн оновчлол дагаж мөрдөх Тайлбар
Асуудал
Өнөөгийн хандлага Сайн дурын Татварын хуулийг захидал мэтээр сэтгэлдээ хүлээн авч даган мөрдөхөд бэлэн байх
хэсэгт Өргөн
Зайлсхийх, зугтах хүлээлт Илрүүлэлтийн эрсдэл, торгууль ногдуулалт Хувийн орлого, эд баялагаа дээд хэмжээнд хүргэх
Нөөцийн хуваарилалтын үр ашиг
Нийгмийн харилцаа, хамтын ажиллагаа (төр, татвар төлөгчийн) Хувь хүн бүр бие даах нь хялбар биш, хувиа хичээх үзэл дээд хэмжээнд хүрэх. Нийгэмд эзлэх байр суурь, итгэл, хандлага, хэм хэмжээний дагуу харилцаанд оролцох. Амжилт бол хамтын үйл ажиллагаанаас хамаарна. Тэгш, шударга, татварын хүрээ, орчин
Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх системийн үүсэл Улсын нэр Амеркийн нэгдсэн улс Англи Австраль Шинэ Зеланд Шири Ланк Пакистан Индонез Япон Ирланд Малайз Монгол*
Нэвтрүүлсэн он Хуулийн этгээд 1913 1999 1986\1987 1988 1972 1979 1982 1947 1988 2001 1993
Хувь хүн 1913 1996\1997 1992 1988 1972 1979 1984 1947 1988 2004 1993 ??? \2007
Татварын хуулийг даган мөрдөх - татвар төлөгчдийн хандлага, төлөвшлийн хамааралын \BISEP\
Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх систем үр дүнтэй болох түлхүүр асуудал Малайз улсын доктор (Mohd Rizal Palil.2010) өөрийн судалгааны ажилдаа авч үзжээ. Үүнд:
• Татварын боловсрол ба татварын мэдлэг • Энгийн, хялбар систем • Татварын хяналт • Алданги, торгууль
• Татварын боловсрол ба татварын мэдлэг Татварын мэдлэг чадвартай мэргэжилтэнгүүд татварын албанд ажиллахаас илүү мэдлэг, боловсрол бүхий татвар төлөгчтэй улс орон байх нь хөгжлийн нэг түлхүүр юм
• Энгийн, хялбар систем Татвар төлөгчдөд татвараа үнэн зөв тайлагнахад туслах зүйл Татварын албаны үйлчилгээ энгийн, хялбар, татвар төлөгчид нь сэтгэл хангалуун байх үйлчилгээний тогтолцоог нийлүүлэх ѐстой(Forest and Sheffrin)
• Татварын хяналт татварын хуулийг сахин биелүүлэхэд татварын хяналт шалгалтаас татвар төлөгчдийн хуулийг сахин биелүүлэх төлөвшил, дадал илүү хүчтэй хамааралтай гэж(Mohd Rizal Palil.2010)
• Алданги, торгууль татварын хяналтаасаа алданги, торгууль нь хуулийг сахин биелүүлэхэд хүчтэй нөлөө үзүүлнэ гэж үзжээ(i.e. Fisher et. al., 1992)
Татварын боловсрол ба татварын мэдлэг. Татвараа өөрөө тодорхойлон төлдөг системтэй улс орнуудад татвар төлөгчдөд чиглэсэн татварын боловсрол олгох, мэдлэг эзэмшүүлэх тусгай хөтөлбөр, ажлуудыг үндэсний хэмжээндээ хэрэгжүүлдэг байна. ЭЗХАХБ-аас 2013 онд татвар төлөгчдөд боловсрол олгож буй судалгааг хийжээ.
Малайз-д “Тax fun for children”, Жамайка-д “School taxpayer education program” Чилд “Introducing online taxpayer education” Австраль улсад „Teaching Tax with Tax Files‟ гэж нэрлэгддэг хөтөлбөрийг 9-12 насны хүүхдүүдэд 1998 оноос хэрэгжүүлж иржээ. Англи, Австраль, Шинэ Зеланд, Канад, Япон, Малайз зэрэг ихэнх орнуудын татварын боловсролын бодлого ирээдүйн татвар төлөгчдөд илүү түлхүү чиглэдэг(Eriksen and Fallan, 1996) гэжээ. 9
Татварын хууль тогтоомжийг сайн дурын үндсэнд мөрдөх(хэрэгжүүлэх) Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх системээр дамжуулан улс орны
хүний нөөцийг чадавхжуулах, ажил хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, гэр бүл, нийгмийн харилцааг зохицуулах иргэний эрх үүргийг мэдрүүлэх зэргээр татвар бол бүх нийтийн үүрэг гэсэн харилцаа
Татварын асуудлыг танин мэдүүлэх мэдлэг олгох нь зөвхөн татварын албаны үүрэг биш
Япон улсын туршлага 1950 онд Үндэсний татварын албанаас ахлах сургуульд зориулсан сургалтын материал гаргаж байсан
1995 оноос Татварын итгэмжлэгдсэн нягтлан бодогчдын холбооноос бага, дунд, ахлах сургуулийн хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлсэн.
2003 онд уг холбооноос Татвар төлөгчдөд боловсрол олгох програм боловсруулж мөрдөж байгаа
2014 онд Татварын итгэмжлэгдсэн нягтлан бодогчдын хуульд Татвар төлөгчдөд боловсрол олгох ажлыг бүс нутгийн нийгэмлэгүүд хэрэгжүүлэхээр нэмэлт өөрчлөлт орсон байна
Татварын хууль тогтоомжийг сайн дураараа даган мөрдөх үндэслэл • •
Үндсэн хуульдаа иргэний үндсэн 4 үүргийн нэгийг “хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх” Татварын ерөнхий хуульд - “татвар ногдох зүйл, татвараа үнэн зөв тодорхойлж, тогтоосон хугацаанд төлөх”, - “татвар ногдуулах, төлөхтэй холбогдсон тооцоо, мэдээ, тайланг гаргаж тогтоосон хугацаанд татварын албанд ирүүлэх”, - “Татвар төлөгч холбогдох баримт, бүртгэлд үндэслэн хуулийн дагуу төлбөл зохих татварын ногдлоо өөрөө тодорхойлон татварын тайланд тусгаж, бэлэн болон бэлэн бус хэлбэрээр татвар төлнө”, - “Татвар төлөгч нь хууль тогтоомжийн дагуу татвар ногдох зүйл, төлөх татварын хэмжээг тодорхойлох баримтыг цахим, эсхүл цаасан хэлбэрээр бүрдүүлж, хуулийн этгээдийн тухайд нягтлан бодох бүртгэл, хувь хүний тухайд энгийн бүртгэл хөтөлнө”, - “Татвар төлөгч татварын тайланг хуулиар тогтоосон хугацаанд, батлагдсан загвар, зааврын дагуу үйлдэж, харьяалах татварын албанд тушаана
Монгол улсын татварын боловсрол олгож буй өнөөгийн байдал Ирээдүйн татвар 2009 онд Монголтакс ТИН ХХК, төлөгчдийг бэлдэх 2010 онд БСШУЯ, Татварын ерөнхий газраас, Жайка байгууллагаас гарын авлага гаргасан, ерөнхий боловсролын сургуулиудад цөөн удаа сургалт явагдсан ч сүүлийн жилүүдэд зогссон Татварын Бизнесийн болон эдийн засгийн, хуулийн чиглэлээр сургуулиудад Татварын эрх зүй, татварын онол, боловсрол олгох хураалт, Татварын бүртгэл гэсэн хичээлүүд ордог. Татварын хуулийг хэн сайн мэдэх вэ тэмцээн 2006 оноос оюутнуудын дунд явагддаг Бизнес эрхлэгчдэд Татварын албанаас цаг үеийн шинжтэй сургалт, мэдлэг олгох зөвөлгөө Татвар төлөгчдийн өдөр \5-р сард 1 долоо хоног\ Татварын Татварын ерөнхий газар Сургалтын төв нь мэргэжилтэнг татварын улсын байцаагчид мэргэшүүлэх Татварын мэргэшсэн зөвлөхийн нийгэмлэг Татварын итгэмжлэгдсэн нягтлан бодогчийг бэлтгэх
Үндэсний татварын боловсролын хөтөлбөрийн ерөнхий загвар Боловсролын түвшин
Ирээдүйн татвар төлөгчдийг бэлдэх
Татварын чиглэлээр боловсрол олгох
Бизнес эрхлэгчдэд мэдлэг олгох
Татварын мэргэжилтэнг мэргэшүүлэх
Хамрах хүрээ
Агуулга
Хэлбэр
Хүүхдүүд (Ерөнхий боловсролын сургуулийн болон түүнээс доош)
Аав, ээжийн төлсөн татвараар цэцэрлэг, сургууль, эрүүл мэндийн үйлчилгээ авдаг, хэрэглээндээ татвар төлдөг
Хүүхэлдэйн кино, зурагт ном, тоглоом, сурах бичиг дэвтэр, үзэг зэрэгт татварын албаны лого байх, ахлах ангид тан нар ирээдүйн татвар төлөгч гэдгийг мэдүүлэх
Коллеж, их, дээд Татварын онолд тулгуурлан сургуулийн хөтөлбөрт хууль эрх зүйг ойлгох, татварын онол, хууль, түүнийг зөв хэрэглэх, бүртгэл, тайлагнах асуудлыг бүртгэх, тайлагнах арга зүйн тусгах ойлголтыг өгөх Бүх бизнес эрхлэгч, илүү жижиг дунд бизнес эрхлэгчид
Татварын хууль тогтоомжийг даган мөрдөх арга зүй, татвар төлөгчийн хууль ѐсны эрх ашгаа хамгаалах
Татварын чиглэлийн судлаач, татварын мэргэшсэн зөвлөх, татварын улсын байцаагч
Татварын онолын шинэ үеийн хандлагад тулгуурлан хуулийг хэрэгжүүлэх, бүртгэл тайлангийн шинэ арга зүй эзэмших, маргаан хэрэг шийдвэрлэх асуудал, мэргэжлийн англи хэл, олон улсын татварын асуудал
Тэнхмийн сургалт Уралдаан, тэмцээн
Тэнхим болон Онлайн сургалт Гарын авлагаар хангах Заавар, аргачлал бэлтгэх
Тэнхим болон Онлайн сургалт Гарын авлагаар хангах Заавар, аргачлал бэлтгэх Багаар ажиллах Судалгаа хийх
Дүгнэлт • Татварын мэдлэг чадвартай мэргэжилтэнгүүд татварын албанд ажиллахаас илүү мэдлэг, боловсрол бүхий татвар төлөгчтэй улс орон байх нь хөгжлийн нэг тулгуур юм • Татвар төлөх нь нийтээрээ үүргээ хэрэгжүүлэх, энэ нь иргэний ѐс зүйн хэм хэмжээний нэг хэмжүүр гэх сэтгэлгээ төлөвшөөгүй байгаа нь “эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих”, “өршөөл үзүүлэх” гэсэн арга хэмжээг богино хугацаанд хэрэгжүүлэхэд хүргэх, эсэргээр шударгаар татвараа төлж ирсэн татвар төлөгчдөд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж байна • Татварын хуулийг сахин биелүүлэх, иргэний үүргээ хэрэгжүүлэхэд мэдлэгтэй татвар төлөгч, хүртээмжтэй энгийн хялбар татварын албаны үйлчилгээ, үр дүнтэй хяналт\е-баримт, НӨАТ-ын урамшуулал\, хуулийг даган мөрдөхөөс өөр аргагүйд хүргэх торгууль алдангийн механизмтай байж энэ системээр нийгэм, эдийн засгийн олон зүйлийг зохицуулах замаар хөгжлийн нэг хөшүүргэ болгох юм
Санал
• Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх системийг хэрхэн үр дүнтэй болгоход татварын боловсролын асуудлыг системчлэх, үүнтэй холбоотой судалгаа хийж, нэгдсэн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх • Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх систем нь татварын хуулийг хэний ч шахалтгүй сайн дураараа даган мөрдөх агуулгатай тул түлхүүр 4 асуудлыг эн тэнцүү цогцоор нь хэрэгжүүлэх механизмыг бүрдүүлэхийн тулд татварын шинэчлэлийг эрчимжүүлэх, үүнд татварын боловсролын асуудлыг хамтат нь шийдвэрлэх • .... татварын боловсролын асуудалд бүх нийтийг татан оруулах, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх чиг үүргийг өөрөө удирдах ѐсны байгуулага руу шилжүүлэх • Татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх нь бүх нийтийн хэрэг тул татварт хандах нийгмийн сэтгэлгээг төлөвшүүлэхэд татвар төлөгчдийн зан төлөвд нөлөөлөх хүчин зүйл, хандлага, стратегийн хамаарлын загвард үндэслэсэн татварын удирдлагыг хэрэгжүүлэх
.
АНХААРАЛ ХАНДУУЛСАНД БАЯРЛАЛАА