6 enkhbayar, batjargal

ОРОН НУТГИЙН САНХҮҮГИЙН ЧАДАВХИ БА ТАТВАРЫН ЁС СУРТАХУУН Ч.Энхбаяр, Ph.D. Профессор

Н.Батжаргал, МВА, ахлах багш МУИС-БС, Санхүүгийн хөтөлбөр

2016.03.30

Өмнөтгөл Судалгааны зорилго Орон нутгийн санхүүгийн чадавхийг тодорхойлдог гол хүчин зүйл болох татвар, түүний төлөлтөнд татварын ёс суртахууны үзүүлэх нөлөөг тодорхойлж, шийдвэрлэх арга замын талаар санал дэвшүүлэх. Судалгааны арга зүй Татварын ёс суртахуунд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг олон улстай харьцуулах замаар хийсэн.

Судалгааны хамрах хүрээ Хөгжиж байгаа болон хөгжилтэй 55 улс орны татварын ёс суртахууны талаарх судалгаа болон Завхан аймаг, Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн татвар төлөгчдийн татварын ёс суртахууны талаар авсан судалгааг хамруулсан.

Агуулга

 Орон нутгийн санхүүгийн чадавхи болон татварын ёс суртахууны талаар судлагдсан байдал

 Судалгааны арга зүй, шинэлэг тал  Татварын

ёс суртахуунд нөлөөлөх нийгэм эдийн засгийн болон институцийн үзүүлэлт

 Дүгнэлт:

Орон нутгийн санхүүгийн чадавхи ба татварын ёс суртахууны төлөв байдал

УДИРДТГАЛ

Дэлхийн хөгжлийн тайланд (2000он): • XXI зууны эхний хагасын хөгжлийн бодлого:  Даяаршил  Төвлөрлийг сааруулах  Төвлөрлийг сааруулах асуудлыг шинжилж үзэхэд орон нутгийн санхүүгийн чадавхийг тодорхойлох нь хамгийн чухал юм.  Орон нутгийн бие даасан байдал, төр засгийн газраас санхүүгийн хувьд хараат эсэхийг хэмжихэд орон нутгийн өөрийнх нь орлогыг тодорхойлох, ялангуяа татварын орлогыг тодорхойлох нь чухал ач холбогдолтой.

Йордан улс

• ДНБ-ий 33%

Гватемаль улс

• ДНБ-ий 13%

СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ

Орон нутгийн санхүүгийн нөхцөл байдал, чадавхийг үнэлэх олон талын арга үзүүлэлт гарч, боловсронгуй болж байна. Тухайлбал: •

Гровс нарын эрдэмтэд “Орон нутгийн санхүүгийн индикатор” (Groves, Godsey, & Shulman, 1981);

•

Хэндрик “Орон нутгийн санхүүгийн байдлыг үнэлж, шинжлэх нь” (Hendrick, 2004);

•

Зафра Гомез нарын эрдэмтэд “Орон нутгийн санхүүгийн нөхцөл байдлыг үнэлэх загварыг хөгжүүлэх нь” (Zafra-Gomez, Lopez-Hernandez, & Hernandez-Bastida, 2009a)  Нийгэм эдийн засаг, улс төр, хүн ам зүйн асуудлыг багтаасан хүрээлэн буй орчны хүчин зүйл  Санхүүгийн тайлангаас авах боломжтой нягтлан бодох бүртгэлийн үзүүлэлт

СУДЛАГДСАН БАЙДАЛ

Татварын ёс суртахууны хувьд: ... Алингхам болон Сандмогийн загвар - Татвар төлөгч өөрөө хэдийг төлөх сонирхолтой байна тэр хэмжээгээр орлогоо мэдүүлдэг (Allingham & Sandmo, 1972). Бено Торглер, Фредрих Щнайдер, Кристоф Щолтеггер нар - Татварын ёс суртахуунд ардчилал тийм чухал бус - Сонгууль эерэг нөлөөтэй - Орон нутгийн жижиг бүтэц татварын бодлогын хувьд давуу тал болдог, учир нь орон нутгийн удирдлагууд татвар төлөгчдөө илүү сайн мэддэг нь орлогын албан татварын хувьд өндөр ач холбогдолтой.

- Орон нутгийн санхүүгийн чадавхи хэдийчинээ сайн байна татварын ёс суртахуун өндөр байдаг.

(Torgler, Schneider , & Schaltegger, 2009)

Судалгааны арга зүй

Татварын ёс суртахуун болон татвар төлөлтийн хоорондох хамаарлыг Пробит загвар ашиглан гаргах; Хөгжиж байгаа болон хөгжилтэй улс орнуудтай харьцуулахад манай улсад ямар байгааг харьцуулан харуулах зорилго тавьлаа.

Судалгааны шинэлэг тал

1. Бодит судалгааны тоон мэдээлэлд тулгуурласан.

2. Татварын ёс суртахуунд нөлөөлөх нийгэм эдийн засгийн болон институцийн хүчин зүйлийг тодорхойлсон шинэлэг ажил болсон.

Судалгааны хамрах хүрээ

Судалгаанд дэлхийн 90 гаруй орныг хамарсан Дэлхийн үнэлгээний тайлангаас... Хэрэв боломж гарвал та татвараас зайлсхийх үү? БАРУУН БОЛОН ТӨВ ЕВРОП

ЗҮҮН ЕВРОП

Андорра Кипр

Болгар Молдав

Финлянд Франц Герман Итали Нидерланд

Польш Румын ОХУ Серб Словени

Норвеги Испани Швед Щвейцари Англи

Украйн

АЗИ

АФРИК

ХОЙД АМЕРИК, НОМХОН ДАЛАЙН

ЛАТИН АМЕРИК, КАРИБЫН

Хятад Хятадын Тайпей Гүрж Хонг Конг Энэтхэг Индонез Иран

Буркина Фасо Австрали Египет Канад

Аргентин Бразил

Этиоп Гана Мали Марокко Руанда

Япон Йордан Малайз Солонгос Тайланд Турк Вьетнам

Өмнөд Африк Замби

Чили Колумб Гватемаль Мексик Тринидад Тобаго Уругвай

Эх сурвалж: НҮБ-ын бүсийн ангилал

Шинэ Зеланд АНУ

Судалгааны хамрах хүрээ

Хэрэв татвар өссөн бол Засгийн үйл ажиллагааг та хянах уу?

Эх сурвалж:

ЭЗХАБ-ын Азийн судалгаа 2005.07 сар

Нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйл

Институцийн хүчин зүйл

• • • •

Нас, хүйс Шашин шүтлэг Боловсрол Ажил эрхлэлтийн салбар

• Ардчиллыг дэмжиж буй байдал • Засгийн газартаа итгэх итгэл

СУДАЛГААНЫ ХАМРАХ ХҮРЭЭ Татварын ёс суртахуунд хамаарах институцийн болон нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйл Боловсролын түвшин

1.50%

Шашин шүтлэг

2.70%

Эмэгтэй

3.50%

Засгийн газарт итгэх итгэл

5.50%

Нас

7.50%

Ардчилалыг дэмжих хандлага 0.00%

12.40% 2.00%

4.00%

6.00%

8.00%

10.00%

Эх сурвалж: ЭЗХАБ дэлхийн үнэлгээний судалгаа - 2005 он

12.00%

14.00%

СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН Татварын ёс суртахуунд хамаарах институцийн болон нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйл (Монгол Улс) Боловсрол

21.7

Ардчилалыг дэмжих хандлага

36.3

Засгийн газарт итгэх итгэл

45.9

Хүйс

46.1

Байгууллагын ангилал

56.4

Нас

75.3

Шашин шүтлэг

75.7 0

50

100

Судалгааны хамрах хүрээ

Татварын ёс суртахуунд үзүүлэх засгийн газрын байгууллагын нөлөө (бүсээр) 15 10 5 0 -5

Баруун Зүүн Европ Европ

Ази

Африк

Латин Америк

Ардчилалыг дэмждэг Засгийн газарт итгэдэг

-10

-15 Ж/нь: Азид Япон улс татвар төлөлтийн хувьд бараг 99 хувь байдаг.

Эх сурвалж: ЭЗХАБ дэлхийн үнэлгээний судалгаа - 2005 он

Судалгааны хамрах хүрээ

Татварын ёс суртахуунд үзүүлэх засгийн газрын байгууллагын нөлөө (Хот, хөдөө) Хот

Хөдөө 76 61

45 20

Засгийн газарт итгэх итгэл

Ардчилалыг дэмжих хандлага

 Орон

нутгийн санхүүгийн чадавхийг илэрхийлэх чухал үзүүлэлт болох татвар, түүнийг төлөх бэлэн байдлын талаар дэлхийн 55 улс болон өөрийн улсын жишээн дээр судаллаа.

 Улс

орон нутгаас үл хамааран татвар төлөгчийн нас нэмэгдэх тусам татвар төлөлт сайжирдаг.

• •

Дэлхийн улс орны хандлага 7.5%

Манай улсад 75.3%

 Эмэгтэйчүүдийн татвар төлөлтийн ухамсар эрчүүдээс илүү.

• •

Дэлхийн улс орны хандлага 3.5%

Манай улсад 46.1%

 Шашин шүтлэгтэй байхын хэрээр татвар төлөхөд бэлэн байдаг.

• •

Дэлхийн улс орны хандлага 2.7% Манай улсад 75.7%

 Боловсролын

түвшин нэмэгдэх хэрээр татвар төлөх ухамсар дээшилдэг.

• •

Дэлхийн улс орны хандлага 1.5% Манай улсад 21.7%

Засгийн газарт итгэх итгэл нэмэгдэх хэрээр татвар төлөлт илүү их нэмэгддэг.

• •

Дэлхийн улс орны хандлага 5.5% Манай улсад 86.5%

Ардчилалыг

дэмжих хандлага нэмэгдэх тутам татвар төлөлт дэлхийн улс оронд сайжирдаг.

• •

Дэлхийн улс орны хандлага 12.4% Манай улсад -26.3%

 Улс орноо хөгжүүлэх, хүрээлэн байгаа орчиноо сайжруулах тал дээр татвар төлөхөд бэлэн байгаа байдал хот, хөдөө ялгаатай байна.

•

Хөдөөний ард иргэд хотынхоос 25%-иар илүү татвар төлөх хандлагатай байна.

 Ардчилсан

нийгмийг дэмжиж төлөх татварын хандлага хөдөөд хотынхоос 15% илүү байна.

 Хөдөө, орон нутгийн ард иргэд хөгжихийг хүсэж байна.  Үр дүн нь гарвал татвар төлөхөд бэлэн байгаа бол хотод засгийн газарт итгэх итгэл байхгүй байгаагийн хэрээр татвар төлөхийг хүсэхгүй байна.

Анхаарал тавьсанд танд баярлалаа.