7 undarmaa

НЭМЭГДСЭН ӨРТГИЙН АЛБАН ТАТВАРЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН АСУУДАЛД Л.Хишигбаяр МУИС-ийн БС-ийн багш Э.Ундармаа МУИС-ийн БС-ийн багш Д.Лхагвасүрэн МУИС-ийн БС-ийн багш

Агуулга Оршил 1. Олон улсын түвшинд судлагдсан байдал 2. Монгол улсын НӨАТ–ын өнөөгийн байдал 3. НӨАТ-ын тухай хуулийн өөрчлөлт 4. Судалгааны хэсэг Дүгнэлт, санал зөвлөмж Ашигласан материал

Судалгааны ажлын зорилго:

НӨАТ-ын өнөөгийн байдал, хуулийн хэрэгжилт ямар байгааг тодорхойлох

Асуудлыг шийдвэрлэх санал дэвшүүлнэ.

3

ОУ-ын түвшинд судлагдсан байдал: Carl S. Shoup (1988) Masayuki Tamaoka (1994)

• Хөгжиж буй орнуудын хувьд НӨАТ-ын давуу тал, сул талуудыг үнэлж, өөрчлөлтийн шалтгааныг судалсан. НӨАТ тооцоолол, экспорт, импортын талаарх зөвлөмж боловсруулсан.

• Татварын хувь хэмжээ ижил, ямар нэгэн хөнгөлөлт байхгүй үед НӨАТ-аас хасалт хийх хөнгөлөлтийн, хасалтын аргууд нь компанийн НӨАТ-ын өр болон үнийн шийдвэрт онолын хувьд ижил нөлөөлтэй гэж үзжээ.

Graham Harrison and Russel • НӨАТ-ын буцаалт нь (1) эдийн засгийн үндсэн шинж, (2) татварын системийн хэлбэр, (3) татвар төлөгчийн зан төлөв, (4) татварын удирдлагын систем зэргээс Krelove хамаардаг (2001) Tomas Wein (2011) Helene Ehrhart and Christian Hubert Ebeke (2011)

• НӨАТ-ын хөнгөлөлтөөр (1) тодорхойгүй бус нөхцөлд хөнгөлөлт эдэлсэн компани хүлээгдэж буй санхүүгийн өгөөж хүртэнэ, (2) зах зээлийн бүтцийн төрлөөс хамаарсан өгөөж хүртдэг гэж үзжэ • Хөгжиж буй 103 орны НӨАТ хэрэгжилтийг судалсан. Энд НӨАТ нь тогтворгүй, бага татварын орлого үүсгэдэг. НӨАТ-ын систем ашигладаг улсын татварын орлого нь бага байдаг гэж үзжээ.

Монгол улсын НӨАТ–ын өнөөгийн байдал Татвар төлөгчийн тоо 2015

149610 31726

2014

143805

2013

126737

2012

78741

2011

17409

52275

14236 11798

2008

48163

2007

39890 7509

2005

19189

61520

2009

2014

19.42%

29540 25576

2013

20.84%

2012

72830

2010

2006

Татварын орлогод НӨАТ-ын эзлэх хувь

22.01%

2011

16.48%

2010

13.50%

2009

16.80%

9725 2008

33148

12.00%

2007

29114

8.80%

2006 ТТААНТоо

НӨАТТоо

0.00%

12.20% 5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

Монгол улсын НӨАТ–ын өөрчлөлт 2016 оны 01 сарын 01-ээс мөрдөгдөж эхэлсэн хуулийн онцлог

НӨАТ-өөр бүртгүүлэх босго(50сая) Шинэ ойлголт, нэр томъёо НӨАТ татвар ногдох зүйл Экспортод гаргасан ашигт малтмалын эцсийн бүтээгдэхүүнд “0%” 5. Иргэн 20% буцаалт авах гэх мэт гол өөрчлөлт оржээ.

1.

2.

3.

4.

Судалгааны хэсэг: Түүврийн мэдээлэл Судалгаанд нийт: 104 аж ахуй нэгж, 227 иргэн.

Өрхийн сарын дундаж орлого 12%

ААН-ийн жилийн борлуулалтын орлого

10% 500,0 хүртэлх

12%

500,0-1000,0

34%

50 сая хүртэл

1000,0-1500,0 40% 26%

1500,0-2000,0 2000,0 дээш

66%

50 саяас дээш

Судалгааны хэсэг: Үр дүн Мэдээллийн эх үүсвэр Бусад

1%

12.80%

Найз нөхөд

5% 5% 46%

Интернэт

43.20%

Сонин сэтгүүл

3% 2%

Телевиз, радио

37%

0%

5%

10%

15%

20%

Хувь хүн

25% ААН

30%

35%

40%

45%

45%

50%

Судалгааны хэсэг: Үр дүн Хувь хүн

Аж ахуй нэгж

• 45 % нь мэдээлэл хангалттай

• 76% нь мэдээлэл хангалтгүй

• 5 хүн тутмын 3 нь НӨАТ-ын баримт авч чаддаггүй.

• 53% нь НӨАТ-ын шинэчлэлийн талаарх сургалтанд хамрагдсан.

• НӨАТ-ын баримтаа иргэдийн 50% нь байнга авдаг.

• 70% нь 200,000 төг-өөс дээш зардал гаргасан.

• 60% нь татварын буцаалт авах, үлдсэн нь сугалаанд оролцох зорилгоор бүртгүүлдэг.

• 36% нь НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэл нь НӨАТ-ын тайлан гаргахад бэрхшээлтэй.

Судалгааны хэсэг: Үр дүн Борлуулалтын орлогын өсөлт 8

96 5-15%

16-30%

Нийт судалгаанд хамрагдсан 104 аж нэгжийн хувьд 2015 оны 2 дугаар сарын борлуулалтын орлого 2016 оны 2 дугаарын сарын борлуулалтын орлоготой харьцуулахад • 96 аж ахуй нэгж 1-15% • 8 аж ахуй нэгж 16-30%

Судалгааны хэсэг: Үр дүн Хувь хүн • Интернэт болон программын асуудал.

• Баримтын баталгаажилттай холбоотой асуудал.

• Интернэт орчинд ажиллах мэдлэг дутмаг г.м

Аж ахуй нэгж • Интернэт болон программын асуудал.

• ААН-ийн хариуцлагын асуудал.

- баримтыг системд оруулахгүй байх - үнийн дүн зөрүүтэй.

- мэдээлэл тодорхой бус.

Дүгнэлт Аж ахуй нэгжүүдээс авсан асуулгын үр дүнгээр (1) e-barimt-с тайлан руу шууд татагддаггүй. (2)НӨАТ-н баримтыг засварлахад хүлээгддэг. (3)Худалдан авалтын баримтыг цаад байгууллага системд оруулдаггүй. Хувь хүний хувьд (1)интернэтийн сүлжээтэй холбоотойгоор программ гацах, удаан унших, (2)шивсэн баримт хадгалагдахгүй байх, (3)баримтын дүн зөрөх, (4)баримт баталгаажих нь удаан байх, (5)интернэт орчинд ажиллах мэдлэг дутмаг г.м гол асуудлууд үүсээд байна. Эцэс нь дүгнэхэд НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлтэй холбоотой хуулийн мэдээлэл, сургалт, сурталчилгаа дутмаг, хамрах хүрээ бага, иргэд болон жижиг дунд аж ахуй нэгжийн татварын боловсрол, мэдлэг дутмаг байсан нь эдгээр асуудлууд үүсэх гол хүчин зүйл болжээ.

Санал зөвлөмж Судалгааны үр дүнгээс үндэслэн дараах саналын дэвшүүлж байна.

• Борлуулалтын орлогыг 50 саяын босгод хүрсэн гэдгийг илүү тодотгож өгөх.

• Экспортод гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний хувьд эцсийн бүтээгдэхүүнийг дэмжих.

• Интернет болон телевизээр мэдээлэл, сургалтыг түлхүү хүргэх.

• НӨАТ төлөгчдийг урамшуулж байгаа сугалааны хэлбэрээс зайлсхийж буцаалтын 20%-ийг өсгөх.

• НӨАТ-ын баримт шивэх хугацааг тодорхой болгох.

• Сүлжээний хурд, хүртээмжийг нэмэгдүүлэх.

Ашигласан материал • Helen Ehrhard, and Chiristian Hubert Ebeke, (2011), Is VAT Stablizing?

No6201124, working paper from CERDI. • Graham Harrison and Russell Krelove, VAT refund review of country experience,2005 • Алтанзаяа.Г. “Татварын бүртгэл” 2015 он, • Цогт.О “НӨАТ-ын хэрэгжилт, цаашдын чиг хандлага”, УБ 2010он.

• НӨАТ тухай хууль, 2016он • Статистикийн эмхэтгэл, 2014он • www.mta.mn • www.legalinfo.mn

Анхаарал хандуулсанд баярлалаа