h* t*1*»*-
«.* *,
__
Rifkstnt hief in Ofldet land
Cont . 3
7' ? KONTAKTBLAD
J,
/ VAN DS HISTORISCHE VCRENIGING 15" HET LAND VAN MAAS EN WAAL EI HET RIJK VAN NIJMEGEN.
Nummer 7
Maart 1969
Uitgav* van de vereniging tot "beoefening van de geschiedenis van het Land van Maas en Waal en het westelijk deel van het Rijk van Nijmegen. - TWEE STROMEN LAND -
Secretariaat en redactie: J.v.d.Bovenkamp, Grotestraat 4 Batenburg C.v.Kouwen, Bokadoornetraat 84 Nijmegen Eindredactie: H.v.Heiningen, Greffelingsedijk 39 Alphen Contributie: ad f.7.50, te storten op girorekening nr.907416 van de Boerenleenbank te Bruten t.n.v.Mej.G.Klabbers, penningmeesteresse.
- Tijdschrift ter bevordering van de kennis van de eigen streek. -
Waarom een historische vereniging? Br zijn wel eens mensen die de geschiedenis "Van zich afschuiven met de opmerking: "allemaal ouwe koekt wat voorbij is, is voorbij; we leven maar één keer, we moeten vooruit kijken." Dia redenering klopt niet. Het is niet eens een redenering. Mensen die zo praten, kijken in feite voor- noch achteruit. Zij kijken nergens naar. Want om vooruit te kunnen kijken, moet men eerst de richting weten waarin er gekeken moet worden. Men kan alleen vooruit kijken ten opzichte van iets dat achter ons ligt. Het achter ons liggende geeft de richting aan van wat komt. Om op een doeltreffende manier vooruit te kunnen kijken, moeten we eerst 'n heel eind naar achteren gaan staan. Ook het gezegde: "V/e leven maar één keer" houdt niet voldoende waarheid in om jalle geschiedkundige ^ belangstelling te nekken. Men hoeft nog geen aanhanger te zijn van de Indische reïnkarnatiegedachte om ten eerste te kunnen volhouden dat niemand ooit heeft bewezen dat de mens maar één keer leeft. Maar afgezien van de onbewijsbaarheid van het beweerde in individuele zin, moet het voor iedereen inzichtelijk zijn dat het menselijk leven op aarde naar tijd en plaats een kollektief geheel vormt. Dat geldt voor de doorgave van geslacht op geslacht van het biologisch leven, naar dat geldt evenzeer voor de groei van gedachtenstrukturen, die omgekeerd weer hun invloed hebhen op de fisieke 'condition h ™wine'.Zonder de Franse Revolutie was er van Drees niets te f Q kken geweest en zonder het westerse systeem van sociale voorzieningen zou er in de ontwikkelingslanden geen bevolkingsexplosie aanleiding zijn geworden tot de idee van mondiele solidariteit en wereldfederalisme, die een voorlopige gestalte aangenomen heeft in het instituut van de VIT en zijn onderafdelingen. De liberaal-ateïstische inhoud van het gezegde: ''we leven maar één keer",vordt steeds meer omgezet in Let sociaal-religieuze bewustzijn van het eenrali^e, eeuwige leven. .Vat voorbij is, T d irom niet voorbij. Het begint
• »"*Wu«-,...
2. pas. En het begint elk moment opnieuw. De geschiedenis herhaalt zich, maar herhaalt zich telkens anders: een kettingreaktie die uit exakte jaartallen en wetenschappelijk te beschrijven feiten onberekenbaar leven ontketent. Een historische vereniging is bijgevolg geen gezelschap tot inzameling en behoud van ouwe koek, maar eerder - als zij haar opdracht verstaat en er iets aan doet - een soort raad voor prenatale zorg. Dr.P.H.J.Wasmann Voorzitter van de historische vereniging "Twee Stromenland." EXCURSIE
•,
Deze zomer bracht onze vereniging 'n bezoek aan 'liet historierijke Batenburg waar d^ Ijasteelruïne en het oude N.H.Kerkje werden bezichtigd. Een groot aantal van onze leden was voor deze gelegenheid naar het oude stadje aan de Maas getogen, wat mede te danken was aan het mooie weer van die dag. De heer H.van Heiningen gaf enige toelichting bij de kasteel ruïne en vertelde ons wat over de geschiedenis en de bewoners van dit eens zo geweldige bouwwerk. Onze leden waren bij het zien van de resten van waeens Gelre's mooiste kasteel was, allen van mening da het echt geen jaren meer mag duren voordat men met de restauratie gaat beginnen. De plannen hiervoor zijn al enige tijd klaar, alleen de financiële middelen hiervoor ontbreken nog. Op de vraag wear de 1.5 miljoen gulden die de restauratie zou gaan kosten vandaan moet komen gaf één van onze leden als antwoord: "Dan moet de regering volgend jaar maar 'n straaljager minder kopen." En daar zit misschien wel wat in want monumentenzorg wordt maar karig bedeeld uit de overheidspot. Hierna ging men gezamelijk naar de N.H.Kerk waar we werden opgewacht door de heer van den Bovenkamp Sr koster van deze kerk. Deze vertelde ons het een en ander van deze kerk en de hierin aanwezige wapenborden
3. en andere kunathistoriache voorwerpen,jüoals de Ho- ' aaanse doopvont «n de grafzerk van Gysberth .van Bronkhorst-Batenburg. Tenslotte speelde hij nog wat voor ons op het oude orgel van deze kerk. Hierna besloot onze secretaris deze irteressante middag met 'n kort dankwoord aan de beide heren v.Heiningen en v.d.Boomkamp en overhandigde hen namens de vereniging 'n boekenbon voor hun gewaardeerde medewerking. EXCURSIES
Zaterdag 14 sept.brachten we een bezoek aan het klokkenmuseum te Alem. In het smaakvolle interieur van het kerkje van Alem is een werkelijk unieke verzameling van klokken uit binnen- en buitenland bijeengebracht. Hoewel vele klokken stil stonden ging de tijd ook hier door en moesten we (voor sommigen misschien te snej.) verder en wel naar Zaltbommel. Hier bezochten we het Maarten van Rossumhuis. Veel interessante zaken van kraamkamer tot ta/elpiano waren in het historische huis van de beruchte veldheer te zien. ' *~ Na de koffie werd de middag afgesloten,die,dachten we, geslaagd was. Helaas voor weinig leden want de opkomst bestond uit 15 mensen. Erg blij waren we dan ook met de drukte, die we veroorzaakten in museum G.M.Kam, op zaterdag 11 januari. Bijna 40 leden van Twee Stromenland bezochten de prachtig* tentoonstelling: "Ee Romeinenin Pannonië". Een groot succes, in de eerste plaats natuurlijk voor de directie die deze tentoonstelling •"•an het Hongaarse Hationale Museum uit Boedapest hier wist te krijgen. Het bleek dat veel leden voor het eerst dit museum bezochten. Het lijkt ons dan ook zeker de moeite waard het museum, als Pannonië weer naar huis is, nog eens te bezoeken. v.d.B.
r t
4. LEZING
Op donderdag 14 november heeft Prof.dr.de Weele uit Nijmegen voor onze vereniging 'n lezing gehouden over het Vaticaan en de kunstschatten, die zich daar "bevinden. Deze lezing kwam in de plaats van 'n lezing over P-omeinse kunst, die door onvoorziene omstandigheden op het laatste moment niet kon doorgaan. Prof de Waele boeide de leden zeer met zijn uitleg van een en ander waarbij de fresco's van de Sixtijnse kapel terecht "bijzonder veel eandacht kregen. Waarvoor nogmaals onze dank. Aan het einde van de avond vroeg Mevr.Wasmann onze aandacht voor 'n dringende zaak n.l.de restauratie van het oude*1 theehuisje aan de dijk in Druten. Dit zou f.35-000 gaan kosten als monumenten-zorg het zou gaan doen en <ïan pas in 1972. De overheid zou dan f. 10.000 bijdragen, het overige de gemeente Druten, maar deze beschikte niet over fondsen om dit te kunnen betalen. De vraag was of de Historische Vereniging hier geen oplossing voor wist? CvK N.G.V.
Te Nijmegen is onlangs opgericht een afdeling van de Nederlandse Genealogische Vereniging. Wie "belangstelling heeft voor familiestambomen e.d. kan zich in verbinding stellen met de Heer Nc,A.Hamers,Kerkpad 5 te Nijmegen. CvK VOÏÏDSTB^RICHTEN
Druten:
Bij het uitdiepen van sloten aan de van Heemstraweg zijn over een vrij grote oppervlakte de resten van fn Romeinse nederzetting uit de 2e eeuw aan het licht gekomen. Al enkele keren was op deze plaats door de Heer Bergevoet uit Druten het een en snder gevonden en in ons blad gepubliceerd. Het R.O.B, heeft ter plaatse 'n onderzoek ingesteld. CvK
Winssen: Bij het graven van een graf op het kerkhof te Winssen is 'n fragment gevonden van een 16e eeuwse grafzerk, met als opschrift» H - ïï I D / E M S
CvK
Bergharen: In de buurt van het Wijkse Veld zijn bij een ontzanding een" aantal aardewerk scherven gevonden en een fragment van een glazen armband, type Hoeverick 3b. Het geheel is te plaatsen in de laatste eeuwen vóór de jaartelling tot in de Romeinse tijd. R.O.B.Amersfoort R,S.Hulst DE EOTTV YAW DE DRÏÏTENSE KERK II
Nadat we in de vorige aflevering de voorbereidende werkzaamheden vrij uitvoerig behandeld hebben, willen we thans de eigenlijke bouw aan de orde stellen. De Aanbesteding. Op 23 maart 187& "wordt het metselwerk gegund aan De Bont uit Dreumel. Hij zal het "voor de helft en in gemeenschap" met de Drutense metselaars J.Jansen en Bern.Klaarenbeek uitvoeren a f.1.40 per 1000 stenen voor de fundering t/m het trasraam en a f.J,65 per 1000 stenen voor de bovenbouw met inbegrip van al het daarbij behorende werk, uitgezonderd het kalkbouwen. Bovendien zullen ze f.500,- ontvangen voor de aankoop van steigers. "Uit hun (aannemers) zal een verantwoordelijk persoon ter regeling van het werk gekozen worden al naar gelang hun wensen". Het aanbestedingscontract bevatte voorts de bepaling, dat de aannemers "geheel buiten verantwoording waren der ongelukken die onverhoops onder het bouwen waardoor ook mogten plaatsgrijpen". Dit was niet overbodig, want "bij den bouw der nieuwen kerk heeft men een ongeluk te betreuren" gehad: een timmerman uit Zeeland (N.Br.)is "door zijn roekeloosheid in de
^** «,*,. ,# _ , „ v
"H***^
,. 1
6.
-»
'
L,Trouwekapel van een steigerhout op een steenhoop gevallen, de dood volgde na weinige ogenblikken." Over de organisatie. Als men omstreeks de 27 maart 1876 begint te bouwen blijkt al vrijwel onmiddellijk, dat het organisatievermogen van de bouwcommissie niet volmaakt is: er is te weinig metselzand. En als de aannemers in augustus 1076 verzoeken de kostprijs van de bovenbouw met 10 cent tot f.3«75 per duizend stenen te verhogen,voeren ze als argumenten niet alleen de hoge lonen aan (18 ct.per uur voor de metselaars van buiten, thans en 19 et per uur wellicht in de toekomst) maar ook dat de materialen niet altijd op tijd aanwezig waren en "de noodige formelen" niet "gesteld zijn geweest." Toch legde de bouwcommissie en in het bijzonder de heren A.Dericks en N.Geldens, een grote materiaalkennis aan de dag: alle materialen - behalve de metalen werden door hen ingekocht. Dericks ontdekte zelfs,dr t een bepaald soort stenen eenvoudig gemaakt konden worden, door van eigen stenen een hoekje af te slarn. De eerste steen. Nadat men de maanden maart, april en mei besieed had aan het metselen van de funderingen verd op 3 juni "in den hoofdpilaar aan de kant van St.Jozeph door den Eerw.pastoor den eersten steen gelegd sina ullis solemnitatis"(zonder enige plechtigheid). Salariëring van Cuypers en Langelaar. Op 14 augustus 1876, als de kerk nog niet boven de glasramen gevorderd is, vraagt Langelaar voor zichzelf en voor zijn patroon Cuypers een voorschot op "hun loon of verdiensten". Dit wordt door de comnissie geweigerd, zich daarbij beroepende op de vorig jaar met Cuypers gemaakte afspraak. Daarbij kwam nog, dat LangeIcrr schriftelijk ooit' rf> van de hele bouwsom geëist had.Hierop was men niet ingegaan,maar had zijn "schrijven daarover aan Cuypers medegedeeld".Toch is men nu bereid om "desnoods met eene geldelijke opoffering, hoe onbillijk ook" de znak in het reine te brengen,omdat door een al te halsstarrige houding "wie weet hoeveel nadeel aan den verderen opbouw of voltrekking der kerk" berokkend wordt. Cuypers schrijft "dat het hem vreemd voorkomt dat de commissie niet op de jaiste noot -r y^n het bedoeld salaris is" en In j Z31 Lar^p^-pr ''"jren o ir" ons verder op de hoog-
7te t* houden. Als Langelaar overkomt op 21 augustus wordt men het tenslotte eens over 2^fo van de 'begrotingssom, hetgeen schriftelijk bevestigd wordt. Op
5 oktober wordt de eerste termijn betaald. Over de lonen. Eind augustus 1876 zijn de topgevels en de toren
bijna op "noodige hoogte"(waarbij we moeten aantekenen, dat men oorspronkelijk de toren niet verder had willen bouwen dan de nok van het dak van het middenschip,zoals in Afferden Gld.).
Tezelfdertijd vergelijken penningmeester Van Lunen en N.Geldens het werkelijk uitbetaalde loon met de voorcalculaties. Uitbetaald was t/m 29-10-76 f.5134,63,terwijl, omdat er slechts 1.700.000 stenen verwerkt waren, uitbetaald had moeten worden f.4705,Als dat zo doorgaat vreest de commissie dat de rest van de bouw zoals "plafond en den bovenbouw van der. toren,"ruim 35$ hoger getaxeerd moet worden dan het tot hiertoe uitgevoerde.Men besluit daarom tot loonsverlaging. Enige tijd later stelt Dericks voor het resterende werk opnieuw aan te besteden. Dit wordt door Jansen en Klaarenbeek met klem van de hand gewezen:men had door nalatigheden van de commissie al f.JOO,- schade geleden. Dit bedrag wordt ogenblikkelijk door Qericks
uitbetaald. De commissie deelt tevens mede,dat het loon van de Drutense metselaars gehalveerd wordt (van f.2,- tot f.1.- per dag), 1e omdat de dagen korter zijn en ?e "hoofdzakelijk om het loon niet te overschrijden dat verdient kan (=mag) worden". Pe Bont komt er beter af:zijn loon wordt teruggebracht ,ot f.1.50 omdat hij hier in de kost moet gaan en omdat "den gunstigen. loop van het werk aan zijn kennis en ' jver is toe te schrijven" Geheel terecht(naar onze mening) protesteert Jansen hiertegen "als willende niet beneden een ander, wie ook, gesteld worden."(immers:gelijke arbeid impliceert gelijke lonen). 3en beslissing wordt dan ook uitgesteld. Op 14 november had de commissie aan Langelaar verzocht een billijke prijs voor het metselwerk te noemen: f. 4ÂŤ 50 per 1000 stenen voor de bovenbouv vin c!e
8. toren, f.5»00 tot f.5.25 met inbegrip "van voegwerk •n afsmeren van de gewelven". Ook de bedragen die hij noemde voor het overige voegwerk waren beduidend hoger dan welke waarvoor de drie aannemers het uitvoer den. Als de aannemers f.1.25 P«r dag "in den winter" eisen, wordt men het pas na veel geharrewar eens: de commissie betaalt f.1.00 per dag uit "met tot 's avonds minstens acht uren bij het licht te werken". De Bont krijgt een extra beloning. Tenslotte voelt de oommissie zich verplicht in december 'J6 "en wel om gegronde redenen" het nog resterende metselwerk in daggeld te laten verrichten olv.Lambertus de Bont,die daar f.2.- per dag vraagt. Jansen en Klaarenbeek heb« ben dit kennelijk niet genomen:de nieuwe opzichter ven den Drift beklaagt zich bij de commissie over het fei t dat ze, "soms slechts enige uren per dag werken", waar op besloten wordt hun door v.d.Drift te zeggen,dat ze voortaan volle dagen moeten maken en enkele uren niet meer betaald zullen worden. De kwestie van den Drift. Tot de taak van de reeds genoemde Van den Drift behoort o.a. het maken van een weeklijst van het te kopen hout. Als half augustus zink en lood voor de dakconstructie besteld moet worden,verzoekt men hém en niet zijn chef Langelaar "een borderaux(=opgave) voor deze metalen op te maken. Als dit werk gegund is, blijkt de lijst niet te kloppen:ipv.9000 kg lood is 15000 kg vereist, "in weerwil ruim 1000 kg. lood door zink vervangen word"..Langelaar moet eraan te pas komen om dit pbuis enigszins te herstellen. Op de vergadering van 12 oktober worden dan ook enige hartige woorden gesproken over het eigendukelijk handelen des opzichters zonder hem(=Langelaar) hierin te kennen." De bestelde hoeveelheid zink zal geaccepteerd worden om de "verkeerdhexd van maten en gewichten voor de toren te gebruiken of in te ruilen". In de winter, als de lonen van de metselaars panzienlijk verlaagd zijn, maar de opzichter nog steeds zijn contractueel bepaalde, nu relatief veel te hoge loon ontvangt, acht de commissie "om die verschillende redenen" raadzaam "de toren, het sieraad van den
9. bouw"niet door hen te laten uitvoeren en verzoekt men Langelaar om Van den Drift te ontslaan. (misschien in de hoop een nieuwe opzichter voor minder loon te krijgen).Langelaar vindt dit "uit verschillende oogpunten" bezwaarlijk.Bijgevolg blijft v.d.Drift gehandhaaft.En bij de plechtige in gebruikneming (16 nov.lBfj) zou de pastoor verklaren dat "ook den opzichter erkentelijkheid" toe kwam "voor zijne, vooral in de laatste maanden met krachtigtfi ijver bewezen diensten,door allen erkend." Een sierlijke sigarenkoker en een "behoorlijk gevulde portemonnaie"waren daar het stoffelijke bewijs van. Voltooiing en ingebruikneming. Het afwerken van de bovenbouw is "met zoveel kracht doorgezet dat reeds bij het begin vanden winter (1876-1877) de gansche kerk onder kap is. Gesteund door een zachten winter heeft men op een paar dagen na kunnen werken om da gewelven te l metselen en de kerk inwendig met kalk te bezetten" De maanden augustus,september en oktober 76 worden besteed aan de voltooing van de gewelven der zijbeu-t ken en kapellen, waarvoor op aanwijzing van Cuypers , rode ijsselsteentjes gebruikt zijn. Verder wordt de middenbeuk beschilderd op de nog natte kalk. De opzichter Langelaar stelt zich persoonlijk garant voor "het niet-afbladderen" van de verf. Er worden gebrandschilderde ramen geplaatst, alle naar ontwerpvan Cuypers. Bovendien worden uit de oude kerk overgebracht naar de nieuwe: de oude banken, kruisweg, communiebank,preekstoel en balustrade voor het zangèrskoor "Den zestienden November was de lang verbeide en vurig gewenschte dag aangebroken, waarop de Parochie het geluk zou smaken om bezi te nemen harer nieuwe kerk, en voor het eerst de viering der H.Geheimen in den ruimen, statigen, en Gode waardigen tempel bij te wonen." Het H.Sakrament wordt in processie van de oude naar de nieuwe kerk overgebracht." "Treffend was het toen de choristen den in den oude kerk, die voorgoed verlaten was, afgebroken lofzang in de nieuwe voleinden". Cuypers was rin geslaagd
' l .\ fc^tfbd* •*#*vy#H*r*. «VN*
*/ *. •*#*
4r
10. "eene achoone dorpskerk te bouwen en zoodanig dat tal van deskundige uit den vreemde eenstemmig zijn in den lof over het bouwwerk".
Na de bouv. Bij de ingebruikneming was het interieur van de nieuwe kerk nog niet voltooid; dit geschiedde in de Jaren 1877-1907.Geleidelijk werd het oude interieur vervangen:het altaar van 0.L.Vrouw met de Sedes Sapientiae werd in 1877 geplaatst, de preekstoel (geschenk van de parochie voor het 25-jarig priesterfeest van past.Crouwers) in 1878, het hoogaltaar (waarvan Cuypers op 3 jan.schreef;"gaarne ben ik bereid een kleinere schets hiervan te maken") in 1880 en de communiebank in 1880. In 1883 werd op de triomfboog de "leerarende Zaligmaker, omgeven door Willebrordus en Bonifatius en H„H.Ewalden" geschilderd. Het Jozefaltaar werd evenals de genoemde voorwerpen door de fa.Cuypers en Stoltzenberg gemaakt en in 1885 geplaatst. De mozaikvloer voor het hoogaltaar en het Jozef- en Mariaaltaar, door Cuypers naar engels ontwerp getekeni en in Duitsland vervaardigd, werd in 1888 voor f.H60, = . gelegd.2) Financiën. Hoewel de landbouw in het rivierengebied ten achter stond bij die in de zeekleigebieden, kon toch, zonder dat van spectaculaire veranderingen of verbeteringen sprake was, van een toenemende bloei gesproken worden 3). Alle boerderijen dragen boomgaarden van appels, pruimen, doch vooral kersen» Hennep wordt vooral in het Land van Maas en Waal verbouwd en levert veel op. Het fruit gaat veelal naar Londen en levert eveneens veel op. 4)Toen de zeereerwaarde (heer G.v.d.Bosch in 183,8 pastoor van Druten werd, "was de Kerk met schulden beladen en bijna zonder inkomen".Waarschijnlijk dankzij genoemde bloei in de land- en tuinbouw en de daaruit voortvloeiende handel kon hij de financiële positie van de kerk zozeer verbeteren, dat bij zijn dood in 1874 de drutense kerk voor f.65.000,- aan bezittingen had. Een collecte die zijn opvolger, pastoor Crouwers, onder zijn 1800 parochianen hield, bracht de ongelooflijke som van f.16.000,- op."zoodat de financiële positie geen beletsel was om tot de uitvoe-
11. van het verlangen der parochie over te gaan" (U.B.zer waren die jaren in Bruten +_ 20 "arme" gezinnen) . Toch was men aanvankelijk nog bang, dat de kerk "niet ineens zou kunnen volbouwd worden". Door de voordelen die uit de eigen bouw voortvloeiden (zie: Over de lonen) en verkoop van stenen 5) was men in staat om het gebouw dat aan de eischen der kunst voldoende tot verheerlijking van den Allerhoogste, tot vermeerdering van deugd en zedelijkheid en tot roem van Druten zal strekken" zonder oponthoud te voltooien. Verdere financiĂŤle transakties zijn in deel I van dit artikel 6) besproken. Tot slot volgt hier het totaal overzicht der brutouitgaven. slooping f. 1031,67 145,56 steenfabriek(bijz.uitga ven) 3009,88 fundering 8822,46 Architect en Opzichters verschillende uitgaven steenfabriek ~* -â&#x20AC;˘ 35022, Conferentie 1436,71 6420,kalk paard 2051,37 zand 1646,37e houtwaren 15047,40 vervoer van stenen ÂŤn arbeiders 1047,59* 3981,98 hardsteen metselwerk 13588,63 kalkloods 52,44* 6865,72* timmerwerk 608 20* touwwerk profielstenen 4064,64 leijen 6098,24* metalen 6697,99* Savoijaer stenen 3549, 51* verven en glaswerk 6836,23* 156,32 uurwerk en orgel slooping toren 217,07. Totaal
12. Va aftrek van rerachillende Inkomsten bleef een netto saldo van f.103.000,- over. M.Bergevoet en J«Dekkers.
11 Zi* Kontaktblad no.5 Jan.1968 blz.7 2/ Bijna al deze latere toevoegingen van Cuijpers die in hoge mate het karakter van de kerk bepaalden zijn nu weer verwijderd. 3) ZiejBrugmana "Faardenkraoht en Mensenmacht",blz. 255/256. 4} ZietE.de Laveletyt "De Landbouw in de Nederlanden: Noord Nederland",186?. 5) Zie deel I,Kontaktblad no.5» jan.1968:De Steenoven. 6) ZietKontaktblad no.5 jan.1968. Bronnen uit het kerkarchief: 1) "Aan1*keningen omtrent den bouw der nieuwen Klerk"" (Past.Broeckx,1878) 2) "Contra-boek"(=uitgavenboeg van de bouwcommissie, V.Lemen 1875-77). 5) "Status Animorum" vanaf £ 1850. 4) "Verslag van de vergaderingen der Bouwcommissie en de handelingen der Suboommissiën.(J.Schoenmakers
1875-77). 5) "Visitatio Parochialis" (Past.Crouwers 1875-78) 6) "Weldaden en Schenkingen aan de Kerk van Bruten gedaan" (1877-1907). 7) "Memoriales Parochiae loei de Druten" Inscriptum anno Domini 1882,9ovtobris sub Pastoratu C.J.Broeckx 8) Brieven van Cuypers en de Bouwcommissie.
"Hebt U de contributie a f.7.50 al voldaan?"
Determinatie van dÂť vondsten in Winssen door de Rijksdienst -voor oudheidkundig bodem onderzoek en het instituut voor O.G.A.te Nijmegen.
Evijk - Wintsen 39 oost, 1?6.11/433.25 Romeinse bewoning bij Oude Veerhuisf datering II. Vondsten A.W.N,-Nijmegen, 25-5-1968 Defin. Rijksmuseum Kam, Nijmegen. Terra sigillata l 1 randfragment van bord Brag.18 of 31. t randfragment 1 fragment. Terra nigra 3 fragmenten met ingestempelde versiering 3 fragmenten, onversierd. Njjmeegs aardewerk 1 bodemfragment van fijn Nijmeegs aardewerk, Holwerda type 35b. Geve mi s t aar de we rk 1 randfragment techniek b, Brunsting type 4 1 randfragment techniek b, Brunsting type 2a met zandbestrooiing 1 randfragment techniek b, Brunsting type 3a 5 fragmenten techniek b, met zandbestrooiing 1 fragment techniek b, Brunsting type 3b 1 fragment techniek b, met ingestempelde versiering 1 fragment techniek c, met raadjesversiering 2 fragmenten techniek b. 1 fragment techniek a. ÂŤ.
Gladwandig aardewerk 1 randfragment "honingpof'van witte pijpaarde,Stuart type 146 3 fragmenten oranjerood - bleekrose 26 fragmenten wit. Ruwvandig aardewerk 1 randfragment kookpot, Stuart type 201 1 randfragment kookpot, Stuart type 201 B 1 randfragment kookpot, Stuart type 202
J
U.
2 1 1 2 2 2 1 1 1 1 4 1 11
randfragmenten kookpot, Brunsting type 3. randfragment kom (terra nigra-achtig)Stuart t.210b randfragment bord, Stuart type 211. randfragmenten bord, Stuart type 215/216 randfragmenten bord, Stuart type 218,met één groef idem met twee groeven. fragment bord. afgeschilferd randfragment, type ?. fragment kookpot, met omgeslagen rand? randfragment, type ? randfragmenten van deksels. randfragment dolium, met zwarte engobe op de rand. fragmenten dolia, w.o.versierd met stafbanden met en zonder indrukken. 3 fragmenten amforen. 88 fragmenten niet nader te bepalen. Dakpannen
r.
div. fragmenten imbrices div. fragmenten tegulae 1 fragment tegula met gedeeltelijk militaer stempel (retrogade met reliefletters) EXG (erinf) Holwerda-Braat "De Holdeurn",plaat XXIX no.50 1 fragment tegula met gedeeltelijk rond stempel, tekst onleesbaar. ^zie errata bldz>24. Enige opmerkingen bij deze determinatie lijken me wel op zijn plaats omdat bij contact met de lezers is gebleken dat het niet altijd even duidelijk is waar het over gaat. Ik wil me echter hoofdzakelijk beperken tot het bouwmateriaal, omdat-het vaatwerk dermate gecompliceerd is dat het niet met 'n paar woorden is te verduidelijken. Wilt U er toch meer van weten dan raad ik U aan 'n bezoek te brengen aan museum G.TT.Kam te Nijmegen, waar men U allen kan vertellen over de hier genoemde aardewerk soorten en technieken, "Terra sigillata" Dit is rood of geelrood hard gebakken aardewerk oorspronkelijk geimporteerd uit Italië. Na de eerste eeuw werd het ook in Zuid Gallië (Frankrijk) gefa-
brioeerd. Typerend ia de glanzende rood bruine oppervlakte laag, en meestal voorzien van een stempel met de naam van de pottenbakker. Het is het duurste aardewerk wat de Romeinen kenden en vaak prachtig versierd» 2 "Terra nigra" Dit is zwart hard gebakken aardewerk gemaakt in België en wat de vorm betreft verwant aan inheemse vormen zoals La Téne en Holstatt. 3. "Imbrices" Dit zijn vorstpannen ongeveer £ 50 cm lang en en schuin toelopend, zodat de een onder de ander past. Ze worden over de nok van het dak en over de opstaande randen van de hier na genoemde tegulae gelegd, 4. "Tegulae" Dit zijn platte dakpannen met opstaande r§ud aan de zfjkanten ongeveer +_ 30 bij 50 cm groot en +_ J cm dik, vaak voorzien van een stempel van het militaer onderdeel dat ze bij de fabriek bestelde. In ons geval was dat "EXGERINF" dat is Exercitus Germanicus Inferior wat betekent "Leger van Neder Germanië". Als bijzonderheid moet hierbij nog opgemerkt worden dat in de dakpanfragmenten die in Winssen gevonden zijn duidelijk twee verschillende fabrikaten te onderscheiden zijn. 1e Licht rood tot oranje gekleurde sterk met grind en fijn geklopte dakpannen verschraalde fragmenten. 2e Donker rode hardgebakken niet verschraalde fragmenten, die gezien de kleisoort waarvan ze gemaakt zijn heel goed ter plaatse gebakken Runnen z'ijn. Twee fragmenten van de eerstgenoemde soort waren voorzien van een stempel en gezien de samenstelling te Holdeurn bij Berg en Dal gebakken. 5 "Tubuli" Verwarmingsbuizen die in de wanden van het huis gemetseld waren waardoor de rook en de hete lucht trok die uit het hypocaustrum kwam en het huis verwarmde m.a.w.'n soort van hete lucht centraleverwarming. Deze buizen waren rechthoekig van vorm en
^ .v.
. .,
^AfA i
^Ah* *i. *<s Klg
"§&
*.
ftf
Mf „ * *
"
y
4
16. doen vel denken aan holle bouwstenen. "Hypocaus tegels en hateres" Van Hypocauatrum, dit is verwarmingskelder, Hypocauategels zijn zware +_ 5 cm. dikke gebakken tegels van ongeveer 40 x 40 cm. die gebruikt werden voor de vloeren en de opbouw van de stookplaats, er komen ook ronde voor. Laterus is ook 'n soort tegel alleen dunner en kleiner van afmeting en vaak als metselsteen gebruikt. Tufsteen - kalksteen - kwartsiet en leisteen is het meeot gebruikte bouwmateriaal van de Romeinen voor muren van huizen en gebouwen, het komt ter plaatse dan ook veel voor. Het is aangevoerd uit het Rijnen Eifelgebied. C.v.Kouwen. Enige gedachten en opmerkingen over «de romeinse geschiedenis van het land van Maas en Vaal naar aanleiding van een lezing door Prof.dr.JaE,Bogaers met als titel "Waar lag Castra Heroulis". Welke lezing werd gehouden voor de vereniging Numaga op 28 nov. 1968.
Tijdens deze lezing werden enkele geheel nieuwe gezichtspunten naar voren gebracht betreffende de romeinse geschiedenis van het land van Maas en Waal die dermate belangrijk zijn dat we er in ons blad niet ongemerkt aan voorbij kunnen gaan. Prof.Bogaers betoogde dat er in de Romeinse tijd twee wegen door het Land van Maas en Waal liepen die beide op de bekende Peutinger kaart zijn getekend Beginnende in Nijmegen en met als eindpunt de noordzeekust bij Katwijk aan Zee. Deze z.g.Peutinger kaart is een middeleeuwse copie van 'n 3e of 4e eeuwse Romeinse reiskaart. De afstandsmaten zouden in ons gebied op deze kaart aangegeven zijn in leugae of Gallische mijlen (1 leugae of Gallische mijl is 2.25 km). De moeilijkheid is echtejr dat deze kaart naar onze begrippen nog al vreema getekend, zodat het niet eenvoudig is om de gegevens van deze kaart met heden-
17. daagse toestanden te vergelijken, zo is b.v. de V/aal op deze kaart niet aangegeven en ook is de lengte en breedte verhouding niet gelijk. Verschillende plaatsen die op deze kaart zijn vermeld zijn terug gevonden zoals* Pretoium, Agrippine is Valkenburg, Albaniais ia Alfen a.d.Rijn, Vletione is Vechten, Noviomagi is Nijmegen en Grinnibus is Rossum. Maar van drie plaatsen die getekend zijn aan de noordelijke weg tussen Nijmegen en Vechten is de juiste ligging niet bekend. Dit zijn van oost naar west Castra Herculis Caruone en Levifano, en aan de zuidelijke weg tussen Nijmegen en Rossum is dit Ad duodecimem. Volgens Prof.Bogaers liep de noordelijke weg in de 4e eeuw langs de zuidelijke Waaloever naar Castra Herculis op 8 leugae of +_ 17 km. vanaf Nijmegen waarna men in de buurt van Bruten de V/aal overstak en in Caruone terecht kwam, dit zou dan Kesteren zijn. De ÂŤweg ging dan door naar Levifano, wat Wi^jfc bij Duurstede zou kunnen zijn, en naar Fletione bij Utrecht. Alleen blijft een probleem nog duister, n.l. de afstandsmaten. De Peutinger kaart geeft als afstand aan tussen Noviomagi en Castra Herculis 8 leugae, maar tussen Castra Herculis en Caruone 13 leugae. Dit zou betekenen dat Druten en Kesteren 30 km van elkaar zouden liggen! We zullen voorlopig deze afstand maar buiten beschouwing laten omdat het heel goed 'n verschrijving van de middeleeuwse copiist kan zijn. Dergelijke fouten komen meer voor op deze kaart. De afstanden tussen de andere en bekende plaatsen kloppen n.l.wel. Zoalg uit bovenstaande gegegevens blijkt is het dus heel goed mogelijk om de Romeinse versterking Castra Hercu-is in de omgeving of in Druten zelf te plaatsen. Hierbij moet men dan wel bedenken dat het 4e eeuwse Efoviomagi in de omgeving van het YalKhof te Nijmegen gezocht moet worden, zoals uit de pas ontdekte gracht blijkt. De stad Ulpia Noviomagi die lag op de plaats waar nu het z.g. Waterkwartier is gebouwd en is rond het jaar 2JO na C verlaten. Men weet echter niet zeker vanaf welke nederzetting de Romeinen de afstand hebben gemeten, zo-
18. dat men dus hierin al een "speling" heeft vanj_2 km. Verder is ook het tracé van de romeinse weg nog niet bekend. Men zou deze weg moeten zoeken dicht langs de Waal en de romeinse nederzettingen die op den Aelst in Ewijk en bij het oude veerhuis in Winssen gevonden
zijn, m.a.w. over de hoge stroomrug gronden. De nederzettingen waren in de 4e eeuw wel verlaten, maar de weg kan nog in tact geweest zijn. Ook de bodem kartering heeft duidelijk gemaakt dat de stroomrugronden in de 4® eeuw nog redelijk begaanbaar waren. al deze gegevens komt men dan terecht ergens tussen Afferden en Leeuwen Boven. De tweede z.g.zuidelijke weg liep vanaf Nijmegen over Wijchen-Leur-^atenburg naar Maasbommel in welke omgeving de halte plaats Ad Duodecimum gezocht zal moeten worden.Deze weg ging dan verder door naar ^rinnibus, dit is Rosaem. Het is evenwel goed mogelijk dat er in de 4e eeuw 'n rechtstreekse verbinding heeft bestaan tussen Bruten (Castra ïïerculis?) en Rossum (Grinnibir-O , doch deze weg is niet op de kaart aangegeven. Prof Bogaers kwam tot zijn hypothese op grond van een verhaal van de 4e eeuwse geschiedschrijver Ammiasius Marcellinus die vertelt hoe de Romeinen een route beveiligden waarlangs graan moest worden aangevoerd vanuit Engeland naar de Boven Rijn. Daarvoor werden door Keizer Julianus versterkingen opgebouwd die lang geleden verwoest en verlaten waren, waarbij als meest westelijke vesting Gastro Herculis genoemd wordt. Ook uichet bekende reisboek van Antonius blykt dat er meerdere wegen vanuit Keulen (Colonia Agrippina) westwaarts liepen. Een daarvan is de linies weg (dit is de grensweg) de weg langs de Neder Rijn, met forten en versterkingen die het land tegen invallende vijanden moesten beschermen, Nijmegen lag niet aan deze weg evenmin als Castra Herculis. Het is logischer dat de Romeinen voor de aanvoer van het kostbare graan niet de gevaarlijke Neder Rijn gebruikte/ maar een vaarweg kozen in het rustiger achterland met name de Waal. In de 4e eeuw was het gebied ten noorden van de Waal grotendeels in handen van Salische Franken. In het gehele noord-westen van Europa was het in die tyd •j- waarlangs mer. de vijand Kon veT ir achieri.
al onrustig als gevolg van de naderende volksverhuizingen. De Romeinen hadden toen langs de Weder Pijn nog wel hun linusweg met de grens versterkingen maar deze waren lange tijd niet meer gebruikt. De Weder Rijn was niet meer dan een machtsgrens. Langs die machtsgrens en dus ten noorden van de ''aal zijn tot op heden zeer weinig 4e eeuwse romeinse resten gevonden, terwijl juist ten zuiden van de Waal het op sommige plaatsen in zeer grote hoeveelheden voorkomt, zoals in Cuyck, Nijmegen (Valkhof en Heumesoord) en Rossum (Kloosterveld). De Waal had dus in de 4e eeuw de taak van grensrivier overgenomen van de Neder Rijn Men kan dus als volgt een vaarweg reconstrueren: Vanuit Engeland komende voer men de maasmond binnen bij Plenio (ligging onbekend, misschien Vlaaraingen) via Tablis (idem) Caspingio(idem) Grinnibus (Rossum) Castra Herculis (Druten?) Noviomagi (Nijmegen) en Arenatio (Rinderen of Qualburg Dld.) verder Duitsland in. De vestingen Plenio Tablio en Caspingio « zouden dus ook tot in de 4® eeuw ïn'gebruik geweest moeten zijn. Want de geschiedschrijver Amminius Farcellinus zegt dat de keizer versterkingen ging herstellen die niet meer in gebruik waren wat zou ku^» nen betekenen dat de niet genoemde dit nog wel waren, hetgeen men alleen zeker weet van Rossum, Nijmegen en Qualburg omdat daar de resten van zijn teruggevonden, archeologisch is het 4e eeuws Romeinse materiaal zeer goed van ouder te onderscheiden. Van drie genoemde plaatsen tussen Rossum en de zee is in het geheel niets bekend, misschien zijn ze in de loop der eeuwen door de rivieren verspop]d. Eet enige wat nng ontbreekt om Castra Herculis in Jruten te pleatsen zijn de resten van deze vesting zelf. Wat tot op heden in de directe omgeving van Bruten gevonden is aan romeins materiaal is hoofdzakelijk 2e eeuws, zoals u in de vorige afleveringen van ons blad kunt lezen. Op zichzelf belangrijk genoeg om de niet geringe romeinse activiteiten in onze streek aan te tonen, wat ook blijkt uit het romeinse materiaal dat in de inheemse nederzettingen b.v.langs de Haas, gevonden wordt. TTaar zoals eerder al is opgemerkt was
l
'*â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘ 20. al deze bewoning aan het begin van de Je eeuw, tot op enkele uitzonderingen na op de hoge zandgronden, geheel verdwenen. Dit als gevolg van steeds hogere waterstanden van de rivieren en het opdringen van Frankische volksstammen. Onze streek zal in die tijd een troosteloze en lege indruk gemaakt hebben op de romeinen die hier volgens
Prof.Bogaers in de 4e eeuw 'n versterking gingen herbouwen in de buurt van Bruten en die we eena hopen terug te vinden. C.v.Kouwen
DENK AAN UW CONTRIBUTIE ZONDER GELD KUNTTEN WE NIETS!!
21.
Ă?Ă?IT DE ARCHIEVEN
Aan de ingeseetene van Leeuwen, WAARSCHOUWINGE
De Burger W.F.van Bennekom Richter ind dese Ampte, met uiterse verontwaardeging vernomen hebbende. Dat sommige Ingeseetene, met veragtinge van s'Lands heilsaame Wetten, en ter sijde setting van alle behoorlijke tucht, hebben kunne goedvinden, zich onderling te verbinden om in herbergen, drink gelaagen te stellen en alwaar deeze daagen, onder den naame van Vastenavond houden, door te brengen, waar door maar al te veel geleegenheid wierd gegeeven tot buitensporigen en losbandigen bedrijven, en niet selden de weg gebaend tot dronken schap en veele daer uit levende ongereegeldheeden, Interdieerd en verbied bij deeze, om voorgemelde redenen alle en een iegelijk van zig onder geene drinkgelaagen te begeeven. En waarschoudt vooits alle Herbergiers geene van deselve in hunnen huijsen te dulden, veel minder geduurende deeze Vastenavond daagen de Viool te laeten speelen, of laater also des s'avonds 10 uuren te tappen, alles op peene, dat teegens de weederstrever daer booven en behalven de daer op bij Landregt gestatueerde Civielen breukens, als vijanden van mst en goede orde ten Strengsten sal worden Geprcqureerd. Hij wijst sijne medeburgers op hunne behc^ftigen en medelijdende Eevenmensen en doet hun beseffen, nu den See-
gen en 1/elvaards over ons Vaderland sal koomen bij aldier, zij hun geld inplaats van nutteloos stellen, aen den selve en met mitdoge uitdealen. Den 6e Febr.1796 W van Soelen landschrijver des Ampts
Ambts archief Nijmegen Inv.No 7937 Dorpspolder Leeuwen
'â&#x20AC;˘v**,?1-.
tHr' 22.
Rekeninghe over de administratie der tijnden des Archdiaconale Cappittel St.Victoris tot Xanten over den jaere 1739. Inkomsten Groote en Winterkoren tienden van Beest, Afferden, Druten, Leeuwen, Outvorst, Wamel,Dreumel, en Alphen. Samen f. 7752-7-12 AF Salaris predicanten, koster en schoolmeesters f. 553-11-0 Dorpslasten 1414-12-8 Onderhoud dijcken 876-14-0 Onderhoud kerken en gebouwen 520-10-0 Samen af f. 3365- 7-3 AF Drinkgeld aan de meijnde te Niftri'ck f. 2- 0-0 Voor segels en afficties 12- 0-0 Aen Wouter Poulissen voor verteringe op de thijns pochtinge 125- 0-0 Voor extra ordinaire reisen in 't Ampt 50- 0-0 Aen de smid en de timmerman betaeld voor het maeken van de dakvensters aen den buick van de kerk te Dreuten 6-10-0 En no^r voor nagels betaeld 1-14-0 V ior het haelen van Moll ____?- 5-0 f. 199. 9-1 Samen af w.g. V/i Hem
van Triest
Dom archief Xanten
23.
Ha een hele tijd van stilte was hier weer een aflevering van ons verenigingsblad. Een van de belangrijkste factoren van het niet regelmatig verschijnen, is het gebrek aan copie. "De meeste mensen vergeten dat dit een verenigingsblad" is, waar iedereen in kan schrijven, Ăźensen die een interessante oude geschiedenis weten, of die iets gevonden hebben, of die gehoord of gezien hebben dat ergens iets gevonden is. etc, etc. AL W
COPIE IS VAĂ?T HARTE WELKOM.
De redactie.
Ons gironummer bij de Boerenleenbank te Druten is 907416. t.n.v.Mej.G.Klabbers, penningmeesteresse.
24. INHOUD:
Waarom een Historische Vereniging Excursie Batenburg Excursies Alem en Rossum Lezing Prof.dr de Waele
1. 2. 3. 4-
tf.G y.
4.
Vondstberichten De bouw v.d.Drutense kerk Determinatie v.d.vondsten in Winssen Waar lag Castra Herculis? Uit de archieven Van de redactie Inhoud
4ÂŤ 5. 13. 16. 21. 23. 24.
ERRATA bldz.M 3 ouwma terialen Div.fragmenten hypocaustegel Div.fragmenten lateres Div.fragmenten tubuli 5 brokkei pleisterwerk met dunne laag rode en witte verf op rode specie. ~)iv.trokken tufsteen net specie, "jiv. brokken ruve specie 2 brokken leisteei met specie ' brok kalksteen 1 brok kplk?fidsteen 2 platen leisteen IJ'/',
r. J /' . Fulat -9 -1 q 6 8